Met of Zonder Poetin? De relaties tussen de Europese Unie en Rusland in 2020

Met of zonder Poetin? De relaties tussen de

EU en Rusland in 2020

Vanhoutven Marijn r0258262 Academiejaar 2014-2015

Prof. Dr. Katlijn Malfliet

Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020

2

Inleiding

Vladimir Poetin is onlangs 62 geworden en heel Rusland leek dat te vieren. Bij wijze van

eerbetoon liep er op de dag zelf een tentoonstelling in Moskou waarbij de president in

verschillende heroïsche poses werd afgebeeld als niemand minder dan Hercules. Een kinderkoor

uit Sint-Petersburg, zijn geboortestad, wenste Poetin al zingend een gelukkige verjaardag. T-shirts

en truien met zijn beeltenis op vlogen over de toonbanken. 1 Het fenomeen valt het best te

begrijpen in de woorden die het plaatsvervangend hoofd van de Russische presidentiële staf,

Vyacheslav Volodin, recent zei: “There is no Russia today if there is no Putin”.2 Het is geen

nieuw gegeven voor Rusland. Zowel onder de tsaren als tijdens de Sovjetperiode zocht Rusland

naar een leider met een missie voor het land. Lenin werd bijvoorbeeld gezien als een man met

een ultiem toekomstbeeld voor Rusland, namelijk de verdamping van de staat. Ook Poetin kan

gezien worden als een man met een missie voor zijn vaderland: de Russische glorie van weleer

herstellen en een nieuwe nationale identiteit creëren. Een ambitie die nooit is verdwenen.3

De centrale vraag van deze paper staat in het teken van de relaties tussen Europa4 en

Rusland in 2020, en de rol die Poetin erin speelt. Deze paper gaat er namelijk vanuit dat Poetin

het beleid van Rusland tekent en het daarom zinvol lijkt om hem in het licht van de recente

gebeurtenissen centraal te zetten.

Hoe de relaties tussen Europa en Rusland in 2020 zullen zijn, is een vraag zonder een

duidelijk antwoord. Niemand kan de toekomst voorspellen. Wel kunnen er een aantal scenario’s

worden uitgetekend, die enigszins een greep kunnen krijgen op de verwachtingen voor 2020.

Er zijn twee mogelijke scenario’s met telkens twee mogelijke uitkomsten betreffende de

relaties met Europa (zie figuur 1). Het eerste mogelijke scenario is dat Poetin in 2020 nog aan de

macht is. Daardoor kunnen de verhoudingen tussen Europa en Rusland twee kanten op.

Enerzijds kan Poetin blijven verdergaan op het discours van 2014, waardoor de verhoudingen

tussen Oost en West opnieuw zakken tot onder het vriespunt, met een ‘nieuwe Koude Oorlog’

tot gevolg. Anderzijds is het mogelijk dat Poetin zijn huidige politiek afzwakt. Misschien onder al

1 A. VERSTRAETE, De Redactie, ‘Jarige Poetin treedt in de voetsporen van Hercules’, 7 oktober 2014 (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/cultuur%2Ben%2Bmedia/kunsten/1.2112120). Geraadpleegd 8 oktober 2014 en ‘Vladimir Poetin is een jaartje ouder’, De Redactie, Eén, 7 oktober 2014 (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/programmas/journaal/2.35984?video=1.2112816). Geraadpleegd 7 oktober 2014. 2 ‘No Putin, No Russia, Says Kremlin Deputy Chief of Staff’, The Moscow Times (23 oktober 2014) (http://www.themoscowtimes.com/news/article/no-putin-no-russia-says-kremlin-deputy-chief-of-staff/509981.html). Geraadpleegd op 24 oktober 2014. 3 I. GODDEERIS, Geschiedenis van Rusland, Cursus, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoekseenheid Geschiedenis, 2012, 57, K. MALFLIET, De Russische rokade. Een actuele analyse van de Russische geschiedenis, Tielt, 2013, 14-15 en A.J. MOTYL, ‘Is Putin Rational? Probably. Here’s How to Work With Him’, Foreign Affairs, 18 maart 2014 (http://www.foreignaffairs.com/articles/141039/alexander-j-motyl/is-putin-rational). Geraadpleegd op 24 oktober 2014. 4 Wanneer deze paper over Europa spreekt, bedoelt het daarmee de Europese Unie.


3

dan niet Westerse druk in de vorm van sancties, waardoor de relaties met Europa verbeteren. Dat

is wat betreft het eerste scenario. Het tweede mogelijke scenario is dat Poetin geen president in

2020 meer is. Daarbij zal alles afhangen van zijn opvolger. Werkt hij in de lijn van Poetin verder

of maakt hij komaf met het beleid? Het is een simpele vraag die desondanks veel impact kan

hebben op de relaties tussen de Europese Unie en Rusland. Zoals duidelijk uit onderstaande

figuur valt af te leiden, zal deze paper argumenteren dat er twee mogelijke kansen op een nieuwe

Koude Oorlog zijn. Of er reden tot ‘paniek’ hoeft te zijn, zal daarbij ook aan bod komen.

Figuur 1: Rusland-EU relaties en de plausibele uitkomsten.

Het doel van deze paper is om de verschillende scenario’s te beschrijven en te beoordelen

op plausibiliteit. Op die manier moet het mogelijk zijn om de verhoudingen in 2020 enigszins te

kunnen voorspellen. De paper focust zich in de eerste plaats op de figuur van Poetin en diens

buitenlandse politiek, maar zal daarbij ook de Russische binnenlandse politiek uittekenen, omdat

die sterk verweven is met diezelfde buitenlandse politiek. Het eindresultaat zal een aanbeveling

zijn voor beleidsmakers hoe om te gaan met zowel de huidige Russische situatie, om zo tot een

constructieve oplossing te komen.

Rusland-EU

relaties

Verstandshuwelijk

New Cold War

Toenadering

New Cold War


4

Vladimir Poetin in 2020: voorwaarden en potentiële gevolgen

Wilt Poetin in 2020 nog president zijn, dan moet hij in 2018 herverkozen raken. Een formaliteit

waarschijnlijk, want volgens Volodin ziet 66 procent van de Russische bevolking Poetin als enige

kandidaat voor de verkiezingen. 5 Bovendien zorgen specifieke kenmerken van het Russische

politieke regime (zoals het patrimoniaal systeem, informele netwerken en het competitief

autoritarisme) ervoor dat Poetins positie stabiel blijft. Er mag dus vanuit gegaan worden dat

Poetin in 2020 nog steeds president is. Er zijn dan twee mogelijke zijsporen: of Poetin behoudt

zijn huidig politiek discours of hij verandert het. Voor de Russen zelf blijkt de huidige houding

van Poetin geen probleem te vormen. Volgens recente peilingen van het Levada-centrum keurt

82 procent van de ondervraagde personen de houding van Poetin goed, zoals tabel 1 aantoont.

Stel dezelfde vraag in West-Europese landen en het antwoord zal waarschijnlijk compleet anders

zijn.

Tabel 1: De goedkeuring van president Poetin en de Russische regering.6

Dat brengt ons dan ook bij het eerste zijspoor: Poetin verandert zijn houding niet (zie

figuur 2). De partij rond Poetin, Verenigd Rusland, heeft bij de recentste doemaverkiezingen van

december 2011 zwaar te kampen gehad met oppositie in Rusland. Hoewel de partij nog altijd een

meerderheid heeft (49,3 procent), leek de Russische bevolking op een ‘Russische Lente’ of

‘Oranjerevolutie’ aan te sturen. Mensen kwamen in grote steden massaal op straat om te

demonstreren tegen de verkiezingsfraude. Poetin reageerde onhandig. Het volk stond op tegen

hun leider, althans zo leek het. Waren de Europese normen en waarden van democratie dan

5 ‘No Putin, No Russia’. 6 Levade centrum (http://www.russiavotes.org/president/presidency_performance.php). Geraadpleegd op 18 oktober 2014.


5

eindelijk toch doorgedrongen in Rusland? Werd het competitief autoritarisme doorbroken? Zeker

en vast niet. Poetin wist in maart 2012 namelijk toch zijn derde ambtstermijn te verzilveren.7

Desondanks is zijn populariteit gedaald. Naar aanleiding van de annexatie van de Krim in

februari 2014 beslisten de leiders en staatshoofden van de zeven leidende industrielanden dat

Rusland niet langer deel zou uitmaken van de G8. Meer zelfs, de G8-top die in Sotsji zou moeten

hebben plaatsgevonden, werd verplaatst naar Brussel. “Een flinke deuk in zijn ego” zei secretaris-

generaal van de Verenigde Naties Ban Ki-moon tegen de voorzitter van de Europese Raad

Herman van Rompuy, die het beantwoordde met: “Dat het nu doorgaat in Brussel, zal onze

relaties met Rusland niet verbeteren”.8 Daarenboven heeft Rusland sinds de annexatie ook af te

rekenen met sancties van de Europese Unie en de Verenigde Staten van Amerika. Bondskanselier

Angela Merkel benadrukte in de herfst van 2014 nog dat het veel te vroeg was om die sancties op

te heffen: “Sometimes in history one has to be prepared for the long haul, and not ask after four

months if it still makes sense to keep up our demands.” Ook de Britse premier David Cameron

herhaalde een gelijkaardige boodschap naar aanleiding van de G20 in Australië: “If Russia takes a

positive approach toward Ukraine's freedom and responsibility, we could see those sanctions

removed, if Russia continues to make matters worse then we could see those sanctions increased,

it's as simple as that”.9

Toch zijn die sancties niet de oplossing, zeker niet die zijn opgesteld door de Europese

Unie. De EU kan zich beter constructief opstellen. Rusland is en blijft een Europese

aangelegenheid. In plaats van een krachtmeting te voeren, met sancties over en weer, zou er net

toenadering moeten komen. Deze paper zal daar dadelijk verder op ingaan.

7 J. KIVIRÄHK e.a., The “Humanitarian Dimension” of Russian Foreign Policy toward Georgia, Moldova, Ukraine and the Baltic States, Riga, 2009, 32-33 en MALFLIET, De Russische rokade, 25-27. 8 ‘Een jaar in het spoor van Herman Van Rompuy’, Koppen, Canvas, 27 november 2014 (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/programmas/koppen/2.36610?video=1.2162118). Geraadpleegd op 27 november 2014. 9 M. SIEGEL, ‘Ukraine and Russia take center stage as leaders gather for G20’, Reuters (14 november 2014) (http://www.reuters.com/article/2014/11/14/us-g20-summit-idUSKCN0IY02P20141114). Geraadpleegd op 14 november 2014, N. WATT, ‘G7 countries snub Putin and refuse to attend planned G8 summit in Russia’, The Guardian (24 maart 2014) (http://www.theguardian.com/world/2014/mar/24/g7-countries-snub-putin-refuse-attend-g8-summit-russia). Geraadpleegd op 30 oktober 2014, ‘Keeping the Pressure on Mr. Putin. To Give Ukraine a Chance, Sanctions on Russia Must Continue’, The New York Times (3 oktober 2014) (http://www.nytimes.com/2014/10/04/opinion/to-give-ukraine-a-chance-sanctions-on-russia-must-continue.html). Geraadpleegd op 1 november 2014 en ‘Rusland uit G8 gewipt’, De Tijd (24 maart 2014) (http://www.tijd.be/detail.art?a=9481827&n=3466&ckc=1). Geraadpleegd op 22 oktober 2014.


6

Figuur 2: Continuïteit van de situatie anno 2014.

Rusland lijdt onder de sancties en Poetin geeft het toe, hoewel ook dat nog steeds een

vorm van desinformatie kan zijn.10 Desondanks tonen rapporten van de Wereldbank aan dat de

sancties de economie van Rusland verder doen stagneren en dat grote investeringen uitblijven.11

Indien het westen beslist om de sancties niet op te heffen, dan zal die stagnatie ook in 2015

blijven aanhouden. Buitenlandse investeerders zullen wegtrekken, het vertrouwen in de economie

zal afnemen en consumptie zal stagneren. Dat kan ook gevolgen hebben voor enkele Europese

landen als de Baltische Staten, Finland en Tsjechië, die bijna volledig afhankelijk zijn van Russisch

gas. Poetin kan met onderbrekingen van gasbevoorrading druk zetten op de Europese Unie en

weet dat. Rusland maakt duidelijk dat het de macht over het geopolitieke energielandschap heeft,

mede doordat de Unie in 1994 het hele energiepakket buiten het EU-Rusland Partnerschaps- en

Associatieakkoord had gehouden. Door toedoen van zulke dependentie heeft de EU Rusland

harder nodig, dan Rusland de EU. 12 Toch is niet iedereen daarmee akkoord. De Leuvense

politicoloog Tom Casier zegt bijvoorbeeld dat Rusland moet opletten met het onderbreken van

gasbevoorrading. Het land zou namelijk de reputatie kunnen krijgen geen stabiele gasleverancier

zijn. Op korte termijn kunnen zulke acties baat hebben, maar op lange termijn schaden ze zowel

de ontvanger als de leverancier. Daarenboven stelt hij ook vast dat Ruslands macht over het

geopolitieke energielandschap niet overschat mag worden. De EU is namelijk sinds de jaren 2000

minder afhankelijk geworden van Russisch gas (niet van olie). Meer zelfs, van al het gas dat

Europa invoert, is het aandeel Russisch gas afgenomen, zoals tabel 2 aantoont.13

10 SIEGEL, ‘Ukraine and Russia take center stage as leaders gather for G20’. 11 B. HANSL e.a., ‘Russia Economic Report. Policy Uncertainty Clouds Medium-Term Prospects’, The World Bank in the Russian Federation, 32 (2014), 2-5. 12 A. KLIMENT, ‘Putin’s Fairy Tale. Why Russia Will Try – and Fail – To Build a New Empire’, Foreign Affaires (31 maart 2014) (http://www.foreignaffairs.com/articles/141079/alexander-kliment/putins-fairy-tale). Geraadpleegd op 22 oktober 2014 en ‘MALFLIET, De Russische rokade, 130-133. 13 T. CASIER, ‘Russia’s Energy Leverage over the EU: Myth or Reality?’, Perspectives on European Politics and Society, 12 (2011), 499-500, 505-506.

Continuïteit discours en

tegensancties

Sancties EU en VS

New Cold War


7

Tabel 2: importpercentage natuurlijk gas binnen de EU.

Nochtans tekent Poetin toch duidelijk nieuwe geopolitieke lijnen uit en tracht zijn derde

ambtstermijn te onderbouwen met de belofte om Rusland opnieuw te laten meetellen in de

internationale politiek. Die belofte laat toe om de Russische betrokkenheid in de Oekraïense

crisis beter te begrijpen. Door de verwesterlijking als een externe dreiging voor te stellen

(“securitization van het Westen”), is Poetin erin geslaagd om het Westen opnieuw als vijandig

voor te stellen, waartegen gereageerd moet worden. Dat bewijzen ook de verscheidene Westerse

sancties. Dat het Westen een permanente dreiging is voor Rusland, bouwt zelfs verder op

‘historische feiten’. Denk bijvoorbeeld maar aan de Poolse en Zweedse invasies tijdens de Tijd

der Troebelen (1598-1613), Napoleon in 1812 en Duitsland tijdens de twee wereldoorlogen.14 De

annexatie van de Krim is dus een eerste stap om datzelfde Westen voor te blijven, zo lijkt het

haast.

Vanuit Russisch standpunt valt de annexatie van de Krim ook nog op een andere manier

te verklaren. Voor het bestuderen van het Russisch buitenlandse beleid, is een kennis over de

binnenlandse politiek cruciaal. Het één hangt namelijk samen met het ander, want sinds het

uiteenvallen van de Sovjet-Unie is Rusland op zoek naar een nieuwe staatsidentiteit. Die identiteit

bepaalt mee de nationale belangen van Rusland, die op hun beurt het buitenlandse beleid sturen.

14 B. KERREMANS, Internationale politiek sinds 1945, Cursus, 10de uitgave, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoekseenheid sociale wetenschappen, 2012, 38-44 , GODDEERIS, Geschiedenis van Rusland, 21-22, 35, 54, 73-77 en KIVIRÄHK, The “Humanitarian Dimension”, 31-32.


8

Met andere woorden, het buitenlandse beleid steunt op nationale belangen, die op hun beurt

steunen op een idee van nationale identiteit. Zoals dadelijk zal blijken, is net die nationale

identiteit voor Rusland een verwarrend en moeilijk begrip.

Rusland als staat is nog maar een recent gegeven. Het was immers een rijk voor het een

staat werd en tussen beide begrippen heerste altijd grote verwarring, ook nu nog. Rusland heeft

voor de val van de Sovjet-Unie namelijk altijd deel uitgemaakt van een groter rijk (het tsarenrijk

of de Sovjet-Unie) en heeft nooit echt af te reken gehad met daadwerkelijke staatsgrenzen.

Daarenboven is er niet zoiets als een Russische natiestaat gebaseerd op een Russische etniciteit.

Daarvoor is Rusland, ondanks haar 80 procent etnische Russen, te verdeeld. Vaker wordt

verwezen naar de term rossiiskii, die verwijst naar een transnationale identiteit over de

staatsgrenzen heen. Het nog steeds hanteren van die term (het werd namelijk ook tijdens de

Sovjet-Unie gebruikt voor de creatie van een soort Sovjet-identiteit) heeft veel te maken met

complexe structuur van de Russische Federatie. De meeste niet-etnische Russen leven in de

zogenaamde republieken waar ze constitutioneel gezien over meer bevoegdheden beschikken dan

de oblasten, waar de meeste etnische Russen leven. Ze hebben onder meer een eigen president en

grondwet. Vooral om die reden definieert Rusland zich als multinationale staat, waarin de

grenzen tussen etnische Russen, Russischtalige en Russische burgers vervagen. Moest Rusland

wel een Russisch nationalisme nastreven, dan zouden alle etnische groepen in Rusland hun eigen

historisch territorium opeisen, waardoor het land zou desintegreren15

Een ook niet onbelangrijk concept, is het concept van een Russische beschaving, dat

Poetin bij het begin van zijn derde ambtstermijn introduceerde. Het verwijst naar een Russische

manier van werken, anders dan het westen, waarin taal, religie, cultuur en traditionele waarden

belangrijk zijn. Op die manier onderscheidt Rusland zich steeds meer van de rest van Europa,

waarbij het land een ‘Russische weg’ of misschien zelfs een Sonderweg volgt. Bovendien fungeert

het concept ook als een houvast voor het verleden.16

Hoe kan de annexatie van de Krim dan vanuit Russisch standpunt het best begrepen

worden? Sinds het einde van de Sovjet-Unie leven zo’n vijfentwintig miljoen etnische Russen

buiten Rusland, waar ze vaak een minderheid vormen. Dat is ook het geval voor Oekraïne. Door

het uiteenvallen van de Sovjet-Unie kwamen de nieuwe staatsgrenzen in vele gevallen niet

overeen met de verwachtingen van een bepaalde etnische groep, omdat ze van hun moederland

werden afgescheiden. Zoals gezegd, hanteert Rusland (en ook Poetin) vaak de term rossiiskii, die

in het buitenlands beleid ook nog een andere invulling krijgt. Het nationale belang, gebaseerd op

15 GODDEERIS, Geschiedenis van Rusland, 18-35 en MALFLIET, De Russische rokade, 93, 99, 101-108, 116-117. 16 Ibidem en N. LOMAGIN, ‘Interest groups in Russian Foreign Policy: The invisble hand of the Russian Orthodox Church’, International Politics, 49 (2012), 503, 507, 510-512.


9

die vage nationale identiteit, gaat zo ook over de bescherming van het Russisch-zijn, in zowel

binnen- als buitenland. Bovendien zal de Russische minderheid buiten de staatsgrenzen van

Rusland, vaak een eigen nationale tendens creëren binnen de staatsgrenzen van het land waarin

het zich bevindt. Zo’n situatie zorgt natuurlijk voor spanningen, zoals ook het geval was met

Oekraïne en de Krim. Wanneer Oekraïne zich meer naar Europa wilde richten, kwam de

overgrote meerderheid etnische Russen op de Krim in opspraak, omdat ze de link met hun

moederland niet wilde kwijtspelen. Rusland ziet de annexatie dan ook als een manier om hun

landgenoten terug onder de vleugels van het moederland te brengen, iets wat vele Russen als

positief ervaren (zie tabel 3). Het is op die manier dat de annexatie vanuit Russisch moreel

standpunt het best begrepen kan worden. Overigens doet Poetin niets fout. Zegt het

Internationaal en Europees recht namelijk niet dat de bescherming van mensen- en

minderheidsrechten een reden kan zijn om de soevereiniteit van onafhankelijke staten te

doorbreken? Op die manier bestrijdt Rusland Europa met haar eigen wapens, tot grote schaamte

van datzelfde Europa.17

Tabel 3: 1600 eenheden kregen de vraag of de Krim een deel van Rusland, een deel van Oekraïne of een

onafhankelijke staat zou moeten zijn.18

De politiek die de president voert, loont dus op korte termijn. Rusland telt opnieuw als

internationale speler mee. Daarenboven gaf hij met de annexatie een duidelijk signaal aan andere

staten binnen de Russische invloedssfeer. Desondanks zal bij een continuïteit van het huidige

discours teleurstelling en een economische kater ontstaan. Poetins visie van een nieuw sterk

Rusland heeft in feite nood aan nog meer territoriale veroveringen. Laat het net daar zijn dat hij

een probleem heeft. De ruimte die Rusland heeft om te bewegen op zowel geografisch als

economisch vlak, is gelimiteerd, zeker in westelijke richting. Daardoor bestaat het risico dat

Poetin niet aan de verwachtingen kan voldoen en dat de economie zware schade oploopt. Ook

militaire gezien zal niet alles lopen als gepland. Hoewel de annexatie van de Krim zonder

17 Europa Nu (http://www.europa-nu.nl/id/vj45c5qt9gxe/eu_en_crisis_in_oekraine). Geraadpleegd op 27 november 2014 en MALFLIET, De Russische rokade, 131-132. 18 Levada Centrum (http://www.russiavotes.org/security/ukraine.php#691). Geraadpleegd op 18 oktober 2014.


10

slachtoffers verliep, kunnen bij een verdere annexaties wel slachtoffers vallen, die de Russische

publieke opinie kunnen keren. Ook Poetin weet dat ongetwijfeld.19

Als Poetin zijn discours dus niet verandert, kunnen de gevolgen voor zowel Europa als

Rusland problematisch worden. Er werd reeds gesproken over de economische schade, maar ook

geopolitiek gezien zou Rusland zich volledig kunnen terugplooien achter een nieuw ‘gordijn’ en

zich naar alle waarschijnlijkheid volledig gaan richten op het Oosten. De spanningen zullen

daardoor toenemen. Bovendien is in januari 2015 de Euraziatische Economische Unie tot stand

komen, een geduchte tegenstander voor de Europese Unie, althans op papier (zie figuur 3).20 De

terugkeer naar een bipolaire ruimte in Europa kan daarmee in de maak zijn. Ook de vroegere

Sovjetleider Michail Gorbatsjov wees recent de toekomst in die richting.21 Daarmee staat ook de

geloofwaardigheid en legitimiteit van de EU op het spel.

Of de Euraziatische Economische Unie ook in praktijk een waardige tegenpool van de

EU zal worden, is minder duidelijk. Hoewel het idee voor een unie van president Nazarbayev van

Kazakstan kwam, is het geen geheim dat Poetin voor zichzelf een eigen Europese Unie wilt

uitbouwen. Het moet de re-integratie van de post-Sovjet staten zijn. Op economisch vlak blijkt er

inderdaad een vergaande samenwerking te zijn, maar politiek gezien niet, zoals blijkt uit een

rapport van de Europese Unie: “In fact, however, there are two Eurasian Unions: one real, and

the other imaginary. One is economic, and the other geopolitical”. Nazarbayev liet ook duidelijk

uitschijnen dat er geen terugkeer naar het verleden zal komen met de Euraziatische Economische

Unie. Daarenboven zal ook Oekraïne zich niet meer willen aansluiten bij de Unie door de recente

ontwikkelingen. De politieke impact van de Euraziatische Economische Unie mag met andere

woorden zeker niet overschat worden, nog niet. Wel zal Rusland vanaf 1 januari spreken in naam

de Euraziatische Economische Unie, wanneer het in dialoog gaat met de EU.22

19 KLIMENT, ‘Putin’s Fairy Tale’ en MOTYL, ‘Is Putin Rational?’. 20 MALFLIET, De Russische rokade, 139. 21 ‘Gorbatsjov waarschuwt Westen voor nieuwe Koude Oorlog’, De Morgen (8 november 2014) (http://www.demorgen.be/buitenland/gorbatsjov-waarschuwt-westen-voor-nieuwe-koude-oorlog-a2115763/). Geraadpleegd op 8 november 2014. 22 N. POPESCU, ‘Eurasian Union: The Real, The Imaginary and The Likely’, Chaillot Paper, 132 (2014), 7.


11

Figuur 3: de Euraziatische Economische Unie op 1 januari 2015

Een groot deel hangt dus af van Poetin en Verenigd Rusland. Waarschijnlijk zal Poetin

het niet zover laten komen (zie figuur 4). Een economische kater en ideologische slag in het

gezicht zijn zaken die zowel president als partij kunnen missen. Rusland weet dat het territoriaal

vast zit en dat de sancties pijn doen. De NAVO staat voor hun deur en Europa slaagt er gestaag

in om hun waarde en normen te implementeren in Oekraïne, weliswaar ten koste van een

verscheurd land. Bovendien is imperiale expansie of ‘het terugbrengen van compatriotten naar

het moederland’ kostelijk. De investeringskosten en subsidies die Rusland in de Krim moet

steken, kunnen de volgende jaren jaarlijks tot enkele miljarden oplopen. Poetin mag dan

inderdaad een nieuw discours hebben ontwikkeld, het is echter een discours dat op lange termijn

onrealistisch is. Een land met een potentiële stagnerende economie kan zich niet veroorloven een

imperiale droom na te jagen. Ook Poetin, indien hij het nog niet beseft, zal dat moeten erkennen.

Bovendien kan een stagnerende economie nefast zijn voor het patrimoniaal systeem en het

zogenoemde sistema. Sistema is het systeem van informele netwerken die een belangrijke rol spelen

in Rusland, aldus de Russische politicologe Alena Ledeneva. Het fungeert daarenboven als een

stabilisator voor de Russische politiek en maakt het mogelijk ‘efficiënter’ te besturen.23

Er zal dus uiteindelijk opnieuw toenadering tussen Europa en Rusland moeten komen, zij

het in een verstandshuwelijk. Een nieuw Koude Oorlog is namelijk geen bevorderlijke realiteit.

Die toenadering is natuurlijk een moeilijke stap, niettemin een stap die genomen moet worden.

Het lijkt bovendien opportuun dat de Europese Unie als eerste die stap zou moeten zetten. Had

de Unie (of tot 1992 nog de Europese Gemeenschap) tussen 1991 en 1993 niet zo naïef en

overmoedig getracht Europese waarden en normen in te voeren, dan was Rusland misschien

toegetreden. Toch moest Rusland zo nodig een Europees land worden, luisteren naar datzelfde

Europa en strikt de regels volgen van het Europese verhaal. Toetreden kon wanneer het land in

kwestie de Europese regels in hun eigen nationale regels had gegoten. Het conditionaliteitsdenken

deed zijn intrede. Europa was blind voor het ‘speciale’ karakter van Rusland, dat op gelijke voet

23 A. LEDENEVA, Can Russia Modernise? Sistema, Power Networks and Informal Governance, New York, 2013, 19-20.


12

behandeld wilde worden. Geheel ongelijk had het land niet. Het was voor decennia een

grootmacht geweest met een rijk verleden. Om dan plots behandeld te worden als de ex-

republieken van de Sovjet-Unie, werd in Rusland als een stoot tegen borst beschouwd. Het is

daarom dat deze paper beoogt dat de EU de eerste stap moet zetten.24

Figuur 4: Geen continuïteit discours anno 2014.

De Britste professor in Europese en Russische politiek Richard Sakwa stelt bovendien vast dat

het niet zinvol is voor Rusland om zich helemaal naar het Oosten te keren. China’s economisch

model is namelijk een doodlopende straat voor Rusland, omdat het startpunt verschillend is.

China is een ontwikkelingsland en Rusland niet. Rusland kan zich beter focussen op meer

ondernemingsvrijheid, het versterken van de rechtsstaat, het introduceren van een toegankelijker

investeringsklimaat en de vorming van een meer zelfverzekerde overheid. Rusland moet zich met

andere woorden focussen op het creëren van betere lonen, meer opgeleide werkkrachten, betere

sociale voorzieningen, een gezondheidszorg en een ontwikkeld onderwijssysteem.25

Het is dus een illusie om te denken dat als het Westen gesloten is, de deur van het Oosten

automatisch opengaat. Natuurlijk heeft het Oosten troeven, zoals blijkt uit de Shanghai

Samenwerkingsorganisatie, maar uiteindelijk zal Rusland toch opnieuw een goede relatie moeten

opbouwen met het Westen, of het dat nu wilt of niet.

Daarbij hoort de Europese Unie zich constructief op te stellen, zoals hierboven reeds

werd gesteld. Niet alles moet vanuit het kamp van Rusland komen. Volgens Sakwa moet iedereen

een stap terugzetten. Enkel zo, stelt hij, kan er opnieuw een toenadering komen. Daarenboven

24 M.R. FREIRE, ‘Russian foreign policy in the making: The linkage between internal dynamics and the external context’, International Politics, 49 (2012), 470-471, KLIMENT, ‘Putin’s Fairy Tale’ en MALFLIET, De Russische rokade, 121-124. 25 ‘Ukraine today is new Balkans’ RT (18 april 2014) (http://rt.com/op-edge/ukraine-new-balkans-superpowers-408/). Geraadpleegd op 14 november en P. KOSHKIN, ‘Can a free Khodorkovsky now free Russia from its Ukraine problem?”, Russia Direct (30 april 2014) (http://www.russia-direct.org/qa/can-free-khodorkovsky-now-free-russia-its-ukraine-problem). Geraadpleegd op 14 november 2014.

Afzwakking discours en toenadering

Opheffen sancties en

toenadering

Verstandshuwelijk


13

moeten Rusland en de EU streven naar een nieuw Europees veiligheidsverdrag. Op het einde van

de Koude Oorlog was er namelijk geen bijeenkomst die trachtte de nieuwe realiteit te kanaliseren.

De structuren die in de Koude Oorlog vochten, de NAVO en het Warschau Pact, werden maar

langs één kant ontmanteld, terwijl de andere kant versterkte en uitbreidde. De NAVO is

bijvoorbeeld niet vervangen door een nieuwe gemeenschappelijke collectieve veiligheidsraad.

Beide entiteiten moeten daarom naar elkaar toegroeien in plaats van ontevreden te zijn met de

huidige situatie. Enkel zo kunnen de spanning afnemen en er echt gebouwd worden aan een

compleet eengemaakt Europa. Op die manier hoeven landen als Oekraïne ook niet meer te

kiezen tussen Oost of West en zal eindelijk een conflict worden opgelost dat ze reeds na de val

van de Sovjet-Unie hadden kunnen oplossen.26

De Europese Unie kan best ook niet te lang meer wachten. De Euraziatische

Economische Unie kan nog steeds uitgroeien tot een politieke, ideologische unie. Zo is de re-

integratie binnen het territorium van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten opnieuw hoog.

Verschillende economische - en veiligheidsorganisaties als de Collectieve

Veiligheidsverdragorganisatie of de Shanghai Samenwerkingsorganisatie, doen blijken dat een

nieuwe supranationale constructie zijn intrede doet in het territorium van het GOS, waarbij het

zichzelf spiegelt aan zijn Europese broer. Kan die constructie ook politiek en ideologisch

worden? Misschien wel. Veel zal afhangen van het patrimoniale regime en diens invloed in de

GOS-landen. Het begint meer en meer een realiteit te worden. Ook kan het Westen best Rusland

niet onderschatten, ondanks het feit dat het land met een financiële crisis heeft af te rekenen.

Rusland speelt nog wel mee in op vlak van internationale politiek, zoals duidelijk blijkt uit

bijvoorbeeld de oprichting van Euraziatische Economische Unie. Europa mag zich dus niet blind

staren op het conflict en de financiële gebeurtenissen in Rusland, maar moet zich zoals gezegd

constructief beginnen opstellen, en wel nu.

Vladimir Poetin uit beeld?

Het tweede mogelijke scenario is dat Poetin niet tot 2024 aan de macht blijft. Gezien het feit dat

hij anno 2014 nog voldoende steun heeft, lijkt dat echter uitgesloten. Desondanks is niet iedereen

daar even zeker van. Mikhaïl Chodorkovski, de ex-CEO van oliemaatschappij Joekos, die bijna

tien jaar gevangen gehouden werd na een schijnproces in Rusland, voorspelt namelijk dat Poetin

binnen dit en tien jaar zal vallen. Hoe dat zal gebeuren, kan hij niet voorspellen. Het probleem

26 ‘Ukraine today is new Balkans’, KOSHKIN, ‘Can a free Khodorkovsky now free Russia’, R. SAKWA, ‘‘New Cold War’ or twenty years’ crisis? Russia and international politics’, International Affairs, 84 (2008), 252-253 en R. SAKWA, ‘The problem of ‘the international’ in Russian identity formation’, International Politics, 49 (2012), 452-453, 462-463.


14

met het regime in Rusland is dat het enkel steunt op één figuur en daarom instabiel is, aldus

Chodorkovski. Dat kan zijn, maar daarvoor hoeft Poetin nog niet te vallen. Veel zal afhangen van

zijn keuzes in de toekomst, want zoals gezegd, geniet hij nu nog van voldoende steun. Bovendien

zorgt het patrimoniale systeem ook voor voldoende stabiliteit.27

Chodorkovski biedt langs de andere kant wel een plausibele katalysator die er inderdaad

voor kan zorgen dat het regime zich zal moeten aanpassen: “It’s clear that Ukraine is that model

that Russia is ready to accept and it’s precisely for this reason that Putin was so not interested in

seeing the success of that revolution”.28 Of het ook daadwerkelijk zo zal gebeuren, valt moeilijk te

voorspellen. In Rusland ontbreken namelijk twee belangrijke factoren: een neutrale,

onafhankelijke media en een middenklasse die constructief aan oppositie kan doen. Veeleer

zullen het regime en Poetin zich aanpassen aan de omstandigheden om zo toch maar hun macht

en stabiliteit te behouden. Bovendien zijn de formele en informele ruimte zo sterk verweven dat

Rusland een robuust autoritaire regime is dat ondanks oppositie, toch sterk in zijn schoenen staat.

Poetin zal daarom niet de eerste komende jaren uit het beeld verdwijnen. Doet hij dat

toch, dan betekent dat echter niet dat hij geen macht meer heeft. Ook tijdens de Medvedev-

periode was het voor de meeste inwoners van Rusland duidelijk dat Poetin nog steeds de

touwtjes in handen had. Door het patrimoniale systeem en sistema in Rusland hoeft een stap terug

geen stap terug in macht te betekenen. Zoals gezegd zijn de formele en informele ruimte

daarvoor te sterk verweven.29 Veel zal dus afhangen van de persoon die Poetin opvolgt. Is het

iemand in lijn met Poetin, of zelfs door hem gedomineerd, of iemand die breekt met Poetin? Het

ziet er niet echt naar uit dat op dit moment iemand in zijn voetsporen kan treden. Misschien een

persoon als Igor Sechin of toch opnieuw Medvedev? Hoe dan ook, een persoon in lijn met

Poetin, kan opnieuw een verkoeling van de internationale relaties veroorzaken indien hij het

huidige discours voorzet (zie figuur 5).

27 S. GROMMEN, ‘Dissidente miljardair: “Poetin haalt einde van zijn dubbele ambtstermijn niet”’, De Morgen (6 oktober 2014) (http://www.demorgen.be/buitenland/dissidente-miljardair-poetin-haalt-einde-van-zijn-dubbele-ambtstermijn-niet-a2076876/). Geraadpleegd op 6 oktober 2014 en J. ROGIN, ‘Russian Tycoon: We Must Prepare For Putin’s Inevitable Downfall’, The Daily Beast (4 oktober 2014) (http://www.thedailybeast.com/articles/2014/10/04/russian-tycoon-we-must-prepare-for-putin-s-inevitable-downfall.html). Geraadpleegd 5 november 2014. 28 ROGIN, ‘Russian Tycoon’. 29 MALFLIET, De Russische rokade, 68-75 en LEDENEVA, Can Russia Modernise?, 22.


15

Figuur 5: een continuïteit met het huidige regime van Poetin

Wat wel kan gebeuren, is dat er na Poetin opnieuw openheid komt (zie figuur 6). Gezien de

evoluties in het verleden is dat geen naïeve assumptie. Zo kwam er bijvoorbeeld na de dood van

Stalin in maart 1953 een periode van detente, die ook wel eens de destalinisatie wordt genoemd:

een aantal politieke gevangen werden vrijgelaten, er werd een onderzoekscommissie ingezet die

de gebeurtenissen onder Stalin moest beoordelen30, er kwam een culturele dooi waarin literatuur

als uitlaatklep fungeerde en ideologische hervormingen werden doorgevoerd. Hoewel die detente

reeds in 1956 zijn grenzen kende, zoals de opstanden in onder andere Polen met Gomulka en

Hongarije met Nagy toonden, bleek diezelfde conjunctuur zich ook door te zetten onder

Gorbatsjov en Medvedev.31 Het is dus plausibel dat dit ook opnieuw kan na Poetin.

Wie die persoon zou zijn, is ook nu nog niet duidelijk. Misschien iemand van de huidige

oppositie, hoewel ook dat moeilijk valt te voorspellen. Er bestaan namelijk verschillende

ideologische facties binnen oppositiekringen, zoals de Russische politicologe Lyubov Fadeeva

vaststelde.32 Wie het zal halen in de mengelmoes van personen, is een vraag zonder duidelijk

antwoord. Het is dus ook maar de vraag wat er zich zou afspelen na Poetin. Bovendien betekent

het niet dat als Poetin weg is, het informele regime daarmee ook verdwenen is. Ook daar zal

Poetins opvolger rekening mee moeten houden.

Er moet hoogstwaarschijnlijk vanuit gegaan worden dat Poetin nog wel even aan de

macht zal blijven, zij het formeel of informeel. Daarenboven kan hij ook nog steeds de grondwet

veranderen (iets wat hij echter niet deed in 2008). Het is daarom belangrijk als om Europese Unie

30 De onderzoekscommissie was klaar eind 1955. Hoewel het rapport maar voor de helft werd gepubliceerd en er een geheime lezing over werd gegeven op het XXe Partijcongres in februari 1956, wist het westen het reeds volledig te publiceren in juni van datzelfde jaar. Het rapport in de Sovjet-Unie stelde dat het systeem niet fout was, maar enkel de personen. Ze publiceerden de officiële tekst pas in 1989: A. BROWN, The Rise and Fall of Communism, New York, 2009, 240-243 en GODDEERIS, Geschiedenis van Rusland, 81-82, 91-95. 31 BROWN, The Rise and Fall of Communism, 272-276 en GODDEERIS, Geschiedenis van Rusland, 81-82, 91-95. 32 L. FADEEVA, The Different Russias in the Political context, Gastcollege, Katholieke Universiteit Leuven, 2014.

Post-Poetin:

continuïteit

(Nieuwe) sancties

New Cold War


16

rekening te houden met Poetin en Rusland, en niet zomaar sancties af te kondigen. Zoals gezegd,

moet de EU net een constructieve houding hanteren. Enkel zo kan deze crisis, of ‘Koude

Oorlog’, worden opgelost. Doet de EU dat niet, dan kan het Rusland wel eens voor lange tijd

verliezen en het Europese continent opnieuw verdelen.

figuur 6: Conjunctuur met het verleden.

Post-Poetin: conjunctuur

Opheffen sancties

Toenadering


17

Besluit

De houding van Poetin zal dus de verhoudingen tussen Europa en Rusland in 2020 mee tekenen.

Zoals beargumenteerd, zal Poetin op dat moment hoogstwaarschijnlijk nog president zijn.

Daardoor konden er twee zijsporen gevolgd worden: of Poetin zwak zijn discours af en zoekt

toenadering tot het westen, of hij verandert zijn houding niet. Van die twee zijsporen bleek het

eerste spoor het meest plausibele. Rusland zit namelijk vast wanneer het neerkomt op verdere

territoriale expansie. Daarenboven hebben de sancties een negatieve invloed op de economie van

Rusland, die verder stagneert. Verder is het oosten ook geen goede oplossing, zoals Sakwa

beargumenteerde en tot slot mag de politieke invloed van de Euraziatische Economische Unie

nog niet overschat worden. Poetin en Rusland kunnen zich vanuit geopolitiek en economisch

standpunt niet afsluiten van het Westen. Vanuit een ideologisch standpunt ligt dat natuurlijk

anders. De Europese Unie staat op het punt Rusland te verliezen. Het heeft Rusland niet serieus

genomen wanneer het zich geïsoleerd en bedreigd voelde. Poetin laat Rusland opnieuw trots zijn,

al is die droom op lange termijn onrealiseerbaar, door redenen die reeds zijn aangehaald.

Een nieuwe Koude Oorlog is voor beide partijen een slechte zaak. Poetin weet dat

ongetwijfeld ook. Daarom is de overtuiging van deze paper dat er opnieuw toenadering zal

komen tussen Rusland en Europa, waarbij beiden elkaar de hand moeten aanreiken, zoals Sakwa

voorstelde. Enkel via constructieve onderhandelingen kunnen er oplossingen komen voor de

problemen in de Krim en Oost-Oekraïne. Misschien dat er zelfs oplossingen komen voor alle

bevroren conflicten in onder andere Georgië, Zuid-Ossetië en Abchazië. Europa moet leren dat

Rusland anders is.

In Rusland wordt de geschiedenis, of beter een bepaalde interpretatie ervan, namelijk

ingeschakeld om het huidige beleid te dragen. Het ziet zichzelf dan ook ander dan het Westen,

waardoor het moeilijk wordt voor het land om de Europese waarden en normen te volgen.

Geschiedenis speelt een andere rol in Rusland dan in bijvoorbeeld West-Europa. Het is een land

met een eigen traditie die in zeker zin afwijkt van wat de EU voor ogen heeft. Betekent dat dan

dat Rusland moet gezien worden als een anomalie in het Europese verhaal? Nee, Rusland moet

begrepen worden vanuit het verleden en zijn omgang met het ‘nationaal’ verleden. Het was een

rijk voor het een staat werd. Het heeft meer dan zeventig jaar een marxistisch-leninistische

traditie gekend. Het zoekt al sinds de val van de Sovjet-Unie naar een nieuwe identiteit. Het is

geen post-Sovjet staat als andere landen. Europa moet met al die zaken rekening houden, wilt het

Rusland echt als partner behouden. Doet het dat niet, dan stevenen gesprekken op een

mislukking af. Zullen de relaties, indien toenadering, dan nog steeds verzuurd zijn? Waarschijnlijk

wel, maar is samenwerken niet beter dan elkaar te dwarsbomen? Het valt allemaal mooi samen te


18

vatten met een uitspraak van de Amerikaanse schrijfster Helen Keller: “Alone we can do so little.

Together we can do so much”.

De EU moet vooral daaraan denken en de eerste stap richting toenadering zetten. Doet

het dat niet, dan kan de supranationale organisatie binnen het territorium van het GOS voor de

Europese Unie wel eens voor toekomstige problemen gaan zorgen. Europa mag zich dus niet

blind staren op het huidige conflict, maar moet zich constructief beginnen opstellen, en wel nu.

Deze paper zou graag willen afsluiten met een moment van reflectie. Zoals

beargumenteerd, zal een nieuwe Koude Oorlog hoogstwaarschijnlijk uitblijven. Toch blijkt de

huidige situatie veel weg te hebben van een nieuwe conflict binnen een bipolaire wereld. Het

territorium van het GOS lijkt steeds meer op een nieuwe supranationale grootmacht, zeker nu

daar de Euraziatische Economische Unie is bijgekomen. Rusland dwarsboomt ook opnieuw het

Westen, bijvoorbeeld met veto’s in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. Het ja-nee spel

schijnt nooit echt zijn weggeweest. Misschien dat de implosie van de Sovjet Unie niet meer dan

een geografische en ideologische breuk was met het verleden. Rusland heeft namelijk veel

behouden van de Sovjet structuur en vormt nog steeds een autoritaire regime, ondanks de

democratische grondwet. Er is inderdaad veel veranderd in Rusland, maar ook veel is hetzelfde

gebleven. Rusland is als een poppenspeler met zijn pop. De pop die zichtbaar is, lijkt

democratisch. Degene die de pop bestuurt is autocratisch. Poetin is de verpersoonlijking, het

gezicht en de verdediger van die verweven structuur tussen het formele en informele regime.

Ook dat zal de Europese Unie moeten aanvaarden. Zo niet, is het mogelijk dat het conflict wel

escaleert.


19

Lijst van geciteerde bronnen en werken

Studies

Werken:

BROWN, A., The Rise and Fall of Communism, New York, 2009. CASIER, T., ‘Russia’s Energy Leverage over the EU: Myth or Reality?’, Perspectives on European Politics and Society, 12 (2011), 492-508.

FREIRE, M.R., ‘Russian foreign policy in the making: The linkage between internal dynamics and the external context’, International Politics, 49 (2012), 466-481. GODDEERIS, I., Geschiedenis van Rusland, Cursus, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoekseenheid Geschiedenis, 2012. HANSL, B. e.a., ‘Russia Economic Report. Policy Uncertainty Clouds Medium-Term Prospects’, The World Bank in the Russian Federation, 32 (2014), 1-54. KERREMANS, B., Internationale politiek sinds 1945, Cursus, 10de uitgave, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoekseenheid sociale wetenschappen, 2012. KIVIRÄHK, J. e.a., The “Humanitarian Dimension” of Russian Foreign Policy toward Georgia, Moldova, Ukraine and the Baltic States, Riga, 2009. LEDENEVA, A., Can Russia Modernise? Sistema, Power Networks and Informal Governance, New York, 2013.

LOMAGIN, N., ‘Interest groups in Russian Foreign Policy: The invisble hand of the Russian Orthodox Church’, International Politics, 49 (2012), 498-516. MALFLIET, K., De Russische rokade. Een actuele analyse van de Russische politiek, Tielt, 2013. POPESCU, N., ‘Eurasian Union: The Real, The Imaginary and The Likely’, Chaillot Paper, 132 (2014), 1-45. SAKWA, R., ‘‘New Cold War’ or twenty years’ crisis? Russia and international politics’, International Affairs, 84 (2008), 241-267. SAKWA, R., ‘The problem of ‘the international’ in Russian identity formation’, International Politics, 49 (2012), 449-465. FADEEVA, L., The Different Russias in the Political context, Gastcollege, Katholieke Universiteit Leuven, 2014.

Websites:

‘Een jaar in het spoor van Herman Van Rompuy’, Koppen, Canvas, 27 november 2014 (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/programmas/koppen/2.36610?video=1.2162118). Europa Nu (http://www.europa-nu.nl/id/vj45c5qt9gxe/eu_en_crisis_in_oekraine).


20

Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/File:EU-28_imports_of_natural_gas_-_percentage_of_extra-EU_imports_by_country_of_origin.png). ‘Gorbatsjov waarschuwt Westen voor nieuwe Koude Oorlog’, De Morgen (8 november 2014) (http://www.demorgen.be/buitenland/gorbatsjov-waarschuwt-westen-voor-nieuwe-koude-oorlog-a2115763/). GROMMEN, S., ‘Dissidente miljardair: “Poetin haalt einde van zijn dubbele ambtstermijn niet”’, De Morgen (6 oktober 2014) (http://www.demorgen.be/buitenland/dissidente-miljardair-poetin-haalt-einde-van-zijn-dubbele-ambtstermijn-niet-a2076876/). ‘Keeping the Pressure on Mr. Putin. To Give Ukraine a Chance, Sanctions on Russia Must Continue’, The New York Times (3 oktober 2014) (http://www.nytimes.com/2014/10/04/opinion/to-give-ukraine-a-chance-sanctions-on-russia-must-continue.html). KLIMENT, A., ‘Putin’s Fairy Tale. Why Russia Will Try – and Fail – To Build a New Empire’, Foreign Affaires (31 maart 2014) (http://www.foreignaffairs.com/articles/141079/alexander-kliment/putins-fairy-tale).

KOSHKIN, P., ‘Can a free Khodorkovsky now free Russia from its Ukraine problem?”, Russia Direct (30 april 2014) (http://www.russia-direct.org/qa/can-free-khodorkovsky-now-free-russia-its-ukraine-problem).

Levade centrum (http://www.russiavotes.org/president/presidency_performance.php). MOTYL, A.J., ‘Is Putin Rational? Probably. Here’s How to Work With Him’, Foreign Affairs, 18 maart 2014 (http://www.foreignaffairs.com/articles/141039/alexander-j-motyl/is-putin-rational). ‘No Putin, No Russia, Says Kremlin Deputy Chief of Staff’, The Moscow Times (23 oktober 2014) (http://www.themoscowtimes.com/news/article/no-putin-no-russia-says-kremlin-deputy-chief-of-staff/509981.html). ROGIN, J., ‘Russian Tycoon: We Must Prepare For Putin’s Inevitable Downfall’, The Daily Beast (4 oktober 2014) (http://www.thedailybeast.com/articles/2014/10/04/russian-tycoon-we-must-prepare-for-putin-s-inevitable-downfall.html). ‘Rusland uit G8 gewipt’, De Tijd (24 maart 2014) (http://www.tijd.be/detail.art?a=9481827&n=3466&ckc=1). SIEGEL, M., ‘Ukraine and Russia take center stage as leaders gather for G20’, Reuters (14 november 2014) (http://www.reuters.com/article/2014/11/14/us-g20-summit-idUSKCN0IY02P20141114).

‘Ukraine today is new Balkans’ RT (18 april 2014) (http://rt.com/op-edge/ukraine-new-balkans-superpowers-408/).


21

VERSTRAETE, A., De Redactie, ‘Jarige Poetin treedt in de voetsporen van Hercules’, 7 oktober 2014 (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/cultuur%2Ben%2Bmedia/kunsten/1.2112120). ‘Vladimir Poetin is een jaartje ouder’, De Redactie, Eén, 7 oktober 2014 (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/programmas/journaal/2.35984?video=1.2112816). WATT, N., ‘G7 countries snub Putin and refuse to attend planned G8 summit in Russia’, The Guardian (24 maart 2014) (http://www.theguardian.com/world/2014/mar/24/g7-countries-snub-putin-refuse-attend-g8-summit-russia).

Met of Zonder Poetin? De relaties tussen de Europese Unie en Rusland in 2020

Documents

Transcript of Met of Zonder Poetin? De relaties tussen de Europese Unie en Rusland in 2020