Met of zonder Poetin? De relaties tussen de
EU en Rusland in 2020
Vanhoutven Marijn r0258262 Academiejaar 2014-2015
Prof. Dr. Katlijn Malfliet
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
2
Inleiding
Vladimir Poetin is onlangs 62 geworden en heel Rusland leek dat te vieren. Bij wijze van
eerbetoon liep er op de dag zelf een tentoonstelling in Moskou waarbij de president in
verschillende heroïsche poses werd afgebeeld als niemand minder dan Hercules. Een kinderkoor
uit Sint-Petersburg, zijn geboortestad, wenste Poetin al zingend een gelukkige verjaardag. T-shirts
en truien met zijn beeltenis op vlogen over de toonbanken. 1 Het fenomeen valt het best te
begrijpen in de woorden die het plaatsvervangend hoofd van de Russische presidentiële staf,
Vyacheslav Volodin, recent zei: “There is no Russia today if there is no Putin”.2 Het is geen
nieuw gegeven voor Rusland. Zowel onder de tsaren als tijdens de Sovjetperiode zocht Rusland
naar een leider met een missie voor het land. Lenin werd bijvoorbeeld gezien als een man met
een ultiem toekomstbeeld voor Rusland, namelijk de verdamping van de staat. Ook Poetin kan
gezien worden als een man met een missie voor zijn vaderland: de Russische glorie van weleer
herstellen en een nieuwe nationale identiteit creëren. Een ambitie die nooit is verdwenen.3
De centrale vraag van deze paper staat in het teken van de relaties tussen Europa4 en
Rusland in 2020, en de rol die Poetin erin speelt. Deze paper gaat er namelijk vanuit dat Poetin
het beleid van Rusland tekent en het daarom zinvol lijkt om hem in het licht van de recente
gebeurtenissen centraal te zetten.
Hoe de relaties tussen Europa en Rusland in 2020 zullen zijn, is een vraag zonder een
duidelijk antwoord. Niemand kan de toekomst voorspellen. Wel kunnen er een aantal scenario’s
worden uitgetekend, die enigszins een greep kunnen krijgen op de verwachtingen voor 2020.
Er zijn twee mogelijke scenario’s met telkens twee mogelijke uitkomsten betreffende de
relaties met Europa (zie figuur 1). Het eerste mogelijke scenario is dat Poetin in 2020 nog aan de
macht is. Daardoor kunnen de verhoudingen tussen Europa en Rusland twee kanten op.
Enerzijds kan Poetin blijven verdergaan op het discours van 2014, waardoor de verhoudingen
tussen Oost en West opnieuw zakken tot onder het vriespunt, met een ‘nieuwe Koude Oorlog’
tot gevolg. Anderzijds is het mogelijk dat Poetin zijn huidige politiek afzwakt. Misschien onder al
1 A. VERSTRAETE, De Redactie, ‘Jarige Poetin treedt in de voetsporen van Hercules’, 7 oktober 2014 (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/cultuur%2Ben%2Bmedia/kunsten/1.2112120). Geraadpleegd 8 oktober 2014 en ‘Vladimir Poetin is een jaartje ouder’, De Redactie, Eén, 7 oktober 2014 (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/programmas/journaal/2.35984?video=1.2112816). Geraadpleegd 7 oktober 2014. 2 ‘No Putin, No Russia, Says Kremlin Deputy Chief of Staff’, The Moscow Times (23 oktober 2014) (http://www.themoscowtimes.com/news/article/no-putin-no-russia-says-kremlin-deputy-chief-of-staff/509981.html). Geraadpleegd op 24 oktober 2014. 3 I. GODDEERIS, Geschiedenis van Rusland, Cursus, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoekseenheid Geschiedenis, 2012, 57, K. MALFLIET, De Russische rokade. Een actuele analyse van de Russische geschiedenis, Tielt, 2013, 14-15 en A.J. MOTYL, ‘Is Putin Rational? Probably. Here’s How to Work With Him’, Foreign Affairs, 18 maart 2014 (http://www.foreignaffairs.com/articles/141039/alexander-j-motyl/is-putin-rational). Geraadpleegd op 24 oktober 2014. 4 Wanneer deze paper over Europa spreekt, bedoelt het daarmee de Europese Unie.
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
3
dan niet Westerse druk in de vorm van sancties, waardoor de relaties met Europa verbeteren. Dat
is wat betreft het eerste scenario. Het tweede mogelijke scenario is dat Poetin geen president in
2020 meer is. Daarbij zal alles afhangen van zijn opvolger. Werkt hij in de lijn van Poetin verder
of maakt hij komaf met het beleid? Het is een simpele vraag die desondanks veel impact kan
hebben op de relaties tussen de Europese Unie en Rusland. Zoals duidelijk uit onderstaande
figuur valt af te leiden, zal deze paper argumenteren dat er twee mogelijke kansen op een nieuwe
Koude Oorlog zijn. Of er reden tot ‘paniek’ hoeft te zijn, zal daarbij ook aan bod komen.
Figuur 1: Rusland-EU relaties en de plausibele uitkomsten.
Het doel van deze paper is om de verschillende scenario’s te beschrijven en te beoordelen
op plausibiliteit. Op die manier moet het mogelijk zijn om de verhoudingen in 2020 enigszins te
kunnen voorspellen. De paper focust zich in de eerste plaats op de figuur van Poetin en diens
buitenlandse politiek, maar zal daarbij ook de Russische binnenlandse politiek uittekenen, omdat
die sterk verweven is met diezelfde buitenlandse politiek. Het eindresultaat zal een aanbeveling
zijn voor beleidsmakers hoe om te gaan met zowel de huidige Russische situatie, om zo tot een
constructieve oplossing te komen.
Rusland-EU
relaties
Verstandshuwelijk
New Cold War
Toenadering
New Cold War
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
4
Vladimir Poetin in 2020: voorwaarden en potentiële gevolgen
Wilt Poetin in 2020 nog president zijn, dan moet hij in 2018 herverkozen raken. Een formaliteit
waarschijnlijk, want volgens Volodin ziet 66 procent van de Russische bevolking Poetin als enige
kandidaat voor de verkiezingen. 5 Bovendien zorgen specifieke kenmerken van het Russische
politieke regime (zoals het patrimoniaal systeem, informele netwerken en het competitief
autoritarisme) ervoor dat Poetins positie stabiel blijft. Er mag dus vanuit gegaan worden dat
Poetin in 2020 nog steeds president is. Er zijn dan twee mogelijke zijsporen: of Poetin behoudt
zijn huidig politiek discours of hij verandert het. Voor de Russen zelf blijkt de huidige houding
van Poetin geen probleem te vormen. Volgens recente peilingen van het Levada-centrum keurt
82 procent van de ondervraagde personen de houding van Poetin goed, zoals tabel 1 aantoont.
Stel dezelfde vraag in West-Europese landen en het antwoord zal waarschijnlijk compleet anders
zijn.
Tabel 1: De goedkeuring van president Poetin en de Russische regering.6
Dat brengt ons dan ook bij het eerste zijspoor: Poetin verandert zijn houding niet (zie
figuur 2). De partij rond Poetin, Verenigd Rusland, heeft bij de recentste doemaverkiezingen van
december 2011 zwaar te kampen gehad met oppositie in Rusland. Hoewel de partij nog altijd een
meerderheid heeft (49,3 procent), leek de Russische bevolking op een ‘Russische Lente’ of
‘Oranjerevolutie’ aan te sturen. Mensen kwamen in grote steden massaal op straat om te
demonstreren tegen de verkiezingsfraude. Poetin reageerde onhandig. Het volk stond op tegen
hun leider, althans zo leek het. Waren de Europese normen en waarden van democratie dan
5 ‘No Putin, No Russia’. 6 Levade centrum (http://www.russiavotes.org/president/presidency_performance.php). Geraadpleegd op 18 oktober 2014.
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
5
eindelijk toch doorgedrongen in Rusland? Werd het competitief autoritarisme doorbroken? Zeker
en vast niet. Poetin wist in maart 2012 namelijk toch zijn derde ambtstermijn te verzilveren.7
Desondanks is zijn populariteit gedaald. Naar aanleiding van de annexatie van de Krim in
februari 2014 beslisten de leiders en staatshoofden van de zeven leidende industrielanden dat
Rusland niet langer deel zou uitmaken van de G8. Meer zelfs, de G8-top die in Sotsji zou moeten
hebben plaatsgevonden, werd verplaatst naar Brussel. “Een flinke deuk in zijn ego” zei secretaris-
generaal van de Verenigde Naties Ban Ki-moon tegen de voorzitter van de Europese Raad
Herman van Rompuy, die het beantwoordde met: “Dat het nu doorgaat in Brussel, zal onze
relaties met Rusland niet verbeteren”.8 Daarenboven heeft Rusland sinds de annexatie ook af te
rekenen met sancties van de Europese Unie en de Verenigde Staten van Amerika. Bondskanselier
Angela Merkel benadrukte in de herfst van 2014 nog dat het veel te vroeg was om die sancties op
te heffen: “Sometimes in history one has to be prepared for the long haul, and not ask after four
months if it still makes sense to keep up our demands.” Ook de Britse premier David Cameron
herhaalde een gelijkaardige boodschap naar aanleiding van de G20 in Australië: “If Russia takes a
positive approach toward Ukraine's freedom and responsibility, we could see those sanctions
removed, if Russia continues to make matters worse then we could see those sanctions increased,
it's as simple as that”.9
Toch zijn die sancties niet de oplossing, zeker niet die zijn opgesteld door de Europese
Unie. De EU kan zich beter constructief opstellen. Rusland is en blijft een Europese
aangelegenheid. In plaats van een krachtmeting te voeren, met sancties over en weer, zou er net
toenadering moeten komen. Deze paper zal daar dadelijk verder op ingaan.
7 J. KIVIRÄHK e.a., The “Humanitarian Dimension” of Russian Foreign Policy toward Georgia, Moldova, Ukraine and the Baltic States, Riga, 2009, 32-33 en MALFLIET, De Russische rokade, 25-27. 8 ‘Een jaar in het spoor van Herman Van Rompuy’, Koppen, Canvas, 27 november 2014 (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/programmas/koppen/2.36610?video=1.2162118). Geraadpleegd op 27 november 2014. 9 M. SIEGEL, ‘Ukraine and Russia take center stage as leaders gather for G20’, Reuters (14 november 2014) (http://www.reuters.com/article/2014/11/14/us-g20-summit-idUSKCN0IY02P20141114). Geraadpleegd op 14 november 2014, N. WATT, ‘G7 countries snub Putin and refuse to attend planned G8 summit in Russia’, The Guardian (24 maart 2014) (http://www.theguardian.com/world/2014/mar/24/g7-countries-snub-putin-refuse-attend-g8-summit-russia). Geraadpleegd op 30 oktober 2014, ‘Keeping the Pressure on Mr. Putin. To Give Ukraine a Chance, Sanctions on Russia Must Continue’, The New York Times (3 oktober 2014) (http://www.nytimes.com/2014/10/04/opinion/to-give-ukraine-a-chance-sanctions-on-russia-must-continue.html). Geraadpleegd op 1 november 2014 en ‘Rusland uit G8 gewipt’, De Tijd (24 maart 2014) (http://www.tijd.be/detail.art?a=9481827&n=3466&ckc=1). Geraadpleegd op 22 oktober 2014.
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
6
Figuur 2: Continuïteit van de situatie anno 2014.
Rusland lijdt onder de sancties en Poetin geeft het toe, hoewel ook dat nog steeds een
vorm van desinformatie kan zijn.10 Desondanks tonen rapporten van de Wereldbank aan dat de
sancties de economie van Rusland verder doen stagneren en dat grote investeringen uitblijven.11
Indien het westen beslist om de sancties niet op te heffen, dan zal die stagnatie ook in 2015
blijven aanhouden. Buitenlandse investeerders zullen wegtrekken, het vertrouwen in de economie
zal afnemen en consumptie zal stagneren. Dat kan ook gevolgen hebben voor enkele Europese
landen als de Baltische Staten, Finland en Tsjechië, die bijna volledig afhankelijk zijn van Russisch
gas. Poetin kan met onderbrekingen van gasbevoorrading druk zetten op de Europese Unie en
weet dat. Rusland maakt duidelijk dat het de macht over het geopolitieke energielandschap heeft,
mede doordat de Unie in 1994 het hele energiepakket buiten het EU-Rusland Partnerschaps- en
Associatieakkoord had gehouden. Door toedoen van zulke dependentie heeft de EU Rusland
harder nodig, dan Rusland de EU. 12 Toch is niet iedereen daarmee akkoord. De Leuvense
politicoloog Tom Casier zegt bijvoorbeeld dat Rusland moet opletten met het onderbreken van
gasbevoorrading. Het land zou namelijk de reputatie kunnen krijgen geen stabiele gasleverancier
zijn. Op korte termijn kunnen zulke acties baat hebben, maar op lange termijn schaden ze zowel
de ontvanger als de leverancier. Daarenboven stelt hij ook vast dat Ruslands macht over het
geopolitieke energielandschap niet overschat mag worden. De EU is namelijk sinds de jaren 2000
minder afhankelijk geworden van Russisch gas (niet van olie). Meer zelfs, van al het gas dat
Europa invoert, is het aandeel Russisch gas afgenomen, zoals tabel 2 aantoont.13
10 SIEGEL, ‘Ukraine and Russia take center stage as leaders gather for G20’. 11 B. HANSL e.a., ‘Russia Economic Report. Policy Uncertainty Clouds Medium-Term Prospects’, The World Bank in the Russian Federation, 32 (2014), 2-5. 12 A. KLIMENT, ‘Putin’s Fairy Tale. Why Russia Will Try – and Fail – To Build a New Empire’, Foreign Affaires (31 maart 2014) (http://www.foreignaffairs.com/articles/141079/alexander-kliment/putins-fairy-tale). Geraadpleegd op 22 oktober 2014 en ‘MALFLIET, De Russische rokade, 130-133. 13 T. CASIER, ‘Russia’s Energy Leverage over the EU: Myth or Reality?’, Perspectives on European Politics and Society, 12 (2011), 499-500, 505-506.
Continuïteit discours en
tegensancties
Sancties EU en VS
New Cold War
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
7
Tabel 2: importpercentage natuurlijk gas binnen de EU.
Nochtans tekent Poetin toch duidelijk nieuwe geopolitieke lijnen uit en tracht zijn derde
ambtstermijn te onderbouwen met de belofte om Rusland opnieuw te laten meetellen in de
internationale politiek. Die belofte laat toe om de Russische betrokkenheid in de Oekraïense
crisis beter te begrijpen. Door de verwesterlijking als een externe dreiging voor te stellen
(“securitization van het Westen”), is Poetin erin geslaagd om het Westen opnieuw als vijandig
voor te stellen, waartegen gereageerd moet worden. Dat bewijzen ook de verscheidene Westerse
sancties. Dat het Westen een permanente dreiging is voor Rusland, bouwt zelfs verder op
‘historische feiten’. Denk bijvoorbeeld maar aan de Poolse en Zweedse invasies tijdens de Tijd
der Troebelen (1598-1613), Napoleon in 1812 en Duitsland tijdens de twee wereldoorlogen.14 De
annexatie van de Krim is dus een eerste stap om datzelfde Westen voor te blijven, zo lijkt het
haast.
Vanuit Russisch standpunt valt de annexatie van de Krim ook nog op een andere manier
te verklaren. Voor het bestuderen van het Russisch buitenlandse beleid, is een kennis over de
binnenlandse politiek cruciaal. Het één hangt namelijk samen met het ander, want sinds het
uiteenvallen van de Sovjet-Unie is Rusland op zoek naar een nieuwe staatsidentiteit. Die identiteit
bepaalt mee de nationale belangen van Rusland, die op hun beurt het buitenlandse beleid sturen.
14 B. KERREMANS, Internationale politiek sinds 1945, Cursus, 10de uitgave, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoekseenheid sociale wetenschappen, 2012, 38-44 , GODDEERIS, Geschiedenis van Rusland, 21-22, 35, 54, 73-77 en KIVIRÄHK, The “Humanitarian Dimension”, 31-32.
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
8
Met andere woorden, het buitenlandse beleid steunt op nationale belangen, die op hun beurt
steunen op een idee van nationale identiteit. Zoals dadelijk zal blijken, is net die nationale
identiteit voor Rusland een verwarrend en moeilijk begrip.
Rusland als staat is nog maar een recent gegeven. Het was immers een rijk voor het een
staat werd en tussen beide begrippen heerste altijd grote verwarring, ook nu nog. Rusland heeft
voor de val van de Sovjet-Unie namelijk altijd deel uitgemaakt van een groter rijk (het tsarenrijk
of de Sovjet-Unie) en heeft nooit echt af te reken gehad met daadwerkelijke staatsgrenzen.
Daarenboven is er niet zoiets als een Russische natiestaat gebaseerd op een Russische etniciteit.
Daarvoor is Rusland, ondanks haar 80 procent etnische Russen, te verdeeld. Vaker wordt
verwezen naar de term rossiiskii, die verwijst naar een transnationale identiteit over de
staatsgrenzen heen. Het nog steeds hanteren van die term (het werd namelijk ook tijdens de
Sovjet-Unie gebruikt voor de creatie van een soort Sovjet-identiteit) heeft veel te maken met
complexe structuur van de Russische Federatie. De meeste niet-etnische Russen leven in de
zogenaamde republieken waar ze constitutioneel gezien over meer bevoegdheden beschikken dan
de oblasten, waar de meeste etnische Russen leven. Ze hebben onder meer een eigen president en
grondwet. Vooral om die reden definieert Rusland zich als multinationale staat, waarin de
grenzen tussen etnische Russen, Russischtalige en Russische burgers vervagen. Moest Rusland
wel een Russisch nationalisme nastreven, dan zouden alle etnische groepen in Rusland hun eigen
historisch territorium opeisen, waardoor het land zou desintegreren15
Een ook niet onbelangrijk concept, is het concept van een Russische beschaving, dat
Poetin bij het begin van zijn derde ambtstermijn introduceerde. Het verwijst naar een Russische
manier van werken, anders dan het westen, waarin taal, religie, cultuur en traditionele waarden
belangrijk zijn. Op die manier onderscheidt Rusland zich steeds meer van de rest van Europa,
waarbij het land een ‘Russische weg’ of misschien zelfs een Sonderweg volgt. Bovendien fungeert
het concept ook als een houvast voor het verleden.16
Hoe kan de annexatie van de Krim dan vanuit Russisch standpunt het best begrepen
worden? Sinds het einde van de Sovjet-Unie leven zo’n vijfentwintig miljoen etnische Russen
buiten Rusland, waar ze vaak een minderheid vormen. Dat is ook het geval voor Oekraïne. Door
het uiteenvallen van de Sovjet-Unie kwamen de nieuwe staatsgrenzen in vele gevallen niet
overeen met de verwachtingen van een bepaalde etnische groep, omdat ze van hun moederland
werden afgescheiden. Zoals gezegd, hanteert Rusland (en ook Poetin) vaak de term rossiiskii, die
in het buitenlands beleid ook nog een andere invulling krijgt. Het nationale belang, gebaseerd op
15 GODDEERIS, Geschiedenis van Rusland, 18-35 en MALFLIET, De Russische rokade, 93, 99, 101-108, 116-117. 16 Ibidem en N. LOMAGIN, ‘Interest groups in Russian Foreign Policy: The invisble hand of the Russian Orthodox Church’, International Politics, 49 (2012), 503, 507, 510-512.
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
9
die vage nationale identiteit, gaat zo ook over de bescherming van het Russisch-zijn, in zowel
binnen- als buitenland. Bovendien zal de Russische minderheid buiten de staatsgrenzen van
Rusland, vaak een eigen nationale tendens creëren binnen de staatsgrenzen van het land waarin
het zich bevindt. Zo’n situatie zorgt natuurlijk voor spanningen, zoals ook het geval was met
Oekraïne en de Krim. Wanneer Oekraïne zich meer naar Europa wilde richten, kwam de
overgrote meerderheid etnische Russen op de Krim in opspraak, omdat ze de link met hun
moederland niet wilde kwijtspelen. Rusland ziet de annexatie dan ook als een manier om hun
landgenoten terug onder de vleugels van het moederland te brengen, iets wat vele Russen als
positief ervaren (zie tabel 3). Het is op die manier dat de annexatie vanuit Russisch moreel
standpunt het best begrepen kan worden. Overigens doet Poetin niets fout. Zegt het
Internationaal en Europees recht namelijk niet dat de bescherming van mensen- en
minderheidsrechten een reden kan zijn om de soevereiniteit van onafhankelijke staten te
doorbreken? Op die manier bestrijdt Rusland Europa met haar eigen wapens, tot grote schaamte
van datzelfde Europa.17
Tabel 3: 1600 eenheden kregen de vraag of de Krim een deel van Rusland, een deel van Oekraïne of een
onafhankelijke staat zou moeten zijn.18
De politiek die de president voert, loont dus op korte termijn. Rusland telt opnieuw als
internationale speler mee. Daarenboven gaf hij met de annexatie een duidelijk signaal aan andere
staten binnen de Russische invloedssfeer. Desondanks zal bij een continuïteit van het huidige
discours teleurstelling en een economische kater ontstaan. Poetins visie van een nieuw sterk
Rusland heeft in feite nood aan nog meer territoriale veroveringen. Laat het net daar zijn dat hij
een probleem heeft. De ruimte die Rusland heeft om te bewegen op zowel geografisch als
economisch vlak, is gelimiteerd, zeker in westelijke richting. Daardoor bestaat het risico dat
Poetin niet aan de verwachtingen kan voldoen en dat de economie zware schade oploopt. Ook
militaire gezien zal niet alles lopen als gepland. Hoewel de annexatie van de Krim zonder
17 Europa Nu (http://www.europa-nu.nl/id/vj45c5qt9gxe/eu_en_crisis_in_oekraine). Geraadpleegd op 27 november 2014 en MALFLIET, De Russische rokade, 131-132. 18 Levada Centrum (http://www.russiavotes.org/security/ukraine.php#691). Geraadpleegd op 18 oktober 2014.
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
10
slachtoffers verliep, kunnen bij een verdere annexaties wel slachtoffers vallen, die de Russische
publieke opinie kunnen keren. Ook Poetin weet dat ongetwijfeld.19
Als Poetin zijn discours dus niet verandert, kunnen de gevolgen voor zowel Europa als
Rusland problematisch worden. Er werd reeds gesproken over de economische schade, maar ook
geopolitiek gezien zou Rusland zich volledig kunnen terugplooien achter een nieuw ‘gordijn’ en
zich naar alle waarschijnlijkheid volledig gaan richten op het Oosten. De spanningen zullen
daardoor toenemen. Bovendien is in januari 2015 de Euraziatische Economische Unie tot stand
komen, een geduchte tegenstander voor de Europese Unie, althans op papier (zie figuur 3).20 De
terugkeer naar een bipolaire ruimte in Europa kan daarmee in de maak zijn. Ook de vroegere
Sovjetleider Michail Gorbatsjov wees recent de toekomst in die richting.21 Daarmee staat ook de
geloofwaardigheid en legitimiteit van de EU op het spel.
Of de Euraziatische Economische Unie ook in praktijk een waardige tegenpool van de
EU zal worden, is minder duidelijk. Hoewel het idee voor een unie van president Nazarbayev van
Kazakstan kwam, is het geen geheim dat Poetin voor zichzelf een eigen Europese Unie wilt
uitbouwen. Het moet de re-integratie van de post-Sovjet staten zijn. Op economisch vlak blijkt er
inderdaad een vergaande samenwerking te zijn, maar politiek gezien niet, zoals blijkt uit een
rapport van de Europese Unie: “In fact, however, there are two Eurasian Unions: one real, and
the other imaginary. One is economic, and the other geopolitical”. Nazarbayev liet ook duidelijk
uitschijnen dat er geen terugkeer naar het verleden zal komen met de Euraziatische Economische
Unie. Daarenboven zal ook Oekraïne zich niet meer willen aansluiten bij de Unie door de recente
ontwikkelingen. De politieke impact van de Euraziatische Economische Unie mag met andere
woorden zeker niet overschat worden, nog niet. Wel zal Rusland vanaf 1 januari spreken in naam
de Euraziatische Economische Unie, wanneer het in dialoog gaat met de EU.22
19 KLIMENT, ‘Putin’s Fairy Tale’ en MOTYL, ‘Is Putin Rational?’. 20 MALFLIET, De Russische rokade, 139. 21 ‘Gorbatsjov waarschuwt Westen voor nieuwe Koude Oorlog’, De Morgen (8 november 2014) (http://www.demorgen.be/buitenland/gorbatsjov-waarschuwt-westen-voor-nieuwe-koude-oorlog-a2115763/). Geraadpleegd op 8 november 2014. 22 N. POPESCU, ‘Eurasian Union: The Real, The Imaginary and The Likely’, Chaillot Paper, 132 (2014), 7.
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
11
Figuur 3: de Euraziatische Economische Unie op 1 januari 2015
Een groot deel hangt dus af van Poetin en Verenigd Rusland. Waarschijnlijk zal Poetin
het niet zover laten komen (zie figuur 4). Een economische kater en ideologische slag in het
gezicht zijn zaken die zowel president als partij kunnen missen. Rusland weet dat het territoriaal
vast zit en dat de sancties pijn doen. De NAVO staat voor hun deur en Europa slaagt er gestaag
in om hun waarde en normen te implementeren in Oekraïne, weliswaar ten koste van een
verscheurd land. Bovendien is imperiale expansie of ‘het terugbrengen van compatriotten naar
het moederland’ kostelijk. De investeringskosten en subsidies die Rusland in de Krim moet
steken, kunnen de volgende jaren jaarlijks tot enkele miljarden oplopen. Poetin mag dan
inderdaad een nieuw discours hebben ontwikkeld, het is echter een discours dat op lange termijn
onrealistisch is. Een land met een potentiële stagnerende economie kan zich niet veroorloven een
imperiale droom na te jagen. Ook Poetin, indien hij het nog niet beseft, zal dat moeten erkennen.
Bovendien kan een stagnerende economie nefast zijn voor het patrimoniaal systeem en het
zogenoemde sistema. Sistema is het systeem van informele netwerken die een belangrijke rol spelen
in Rusland, aldus de Russische politicologe Alena Ledeneva. Het fungeert daarenboven als een
stabilisator voor de Russische politiek en maakt het mogelijk ‘efficiënter’ te besturen.23
Er zal dus uiteindelijk opnieuw toenadering tussen Europa en Rusland moeten komen, zij
het in een verstandshuwelijk. Een nieuw Koude Oorlog is namelijk geen bevorderlijke realiteit.
Die toenadering is natuurlijk een moeilijke stap, niettemin een stap die genomen moet worden.
Het lijkt bovendien opportuun dat de Europese Unie als eerste die stap zou moeten zetten. Had
de Unie (of tot 1992 nog de Europese Gemeenschap) tussen 1991 en 1993 niet zo naïef en
overmoedig getracht Europese waarden en normen in te voeren, dan was Rusland misschien
toegetreden. Toch moest Rusland zo nodig een Europees land worden, luisteren naar datzelfde
Europa en strikt de regels volgen van het Europese verhaal. Toetreden kon wanneer het land in
kwestie de Europese regels in hun eigen nationale regels had gegoten. Het conditionaliteitsdenken
deed zijn intrede. Europa was blind voor het ‘speciale’ karakter van Rusland, dat op gelijke voet
23 A. LEDENEVA, Can Russia Modernise? Sistema, Power Networks and Informal Governance, New York, 2013, 19-20.
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
12
behandeld wilde worden. Geheel ongelijk had het land niet. Het was voor decennia een
grootmacht geweest met een rijk verleden. Om dan plots behandeld te worden als de ex-
republieken van de Sovjet-Unie, werd in Rusland als een stoot tegen borst beschouwd. Het is
daarom dat deze paper beoogt dat de EU de eerste stap moet zetten.24
Figuur 4: Geen continuïteit discours anno 2014.
De Britste professor in Europese en Russische politiek Richard Sakwa stelt bovendien vast dat
het niet zinvol is voor Rusland om zich helemaal naar het Oosten te keren. China’s economisch
model is namelijk een doodlopende straat voor Rusland, omdat het startpunt verschillend is.
China is een ontwikkelingsland en Rusland niet. Rusland kan zich beter focussen op meer
ondernemingsvrijheid, het versterken van de rechtsstaat, het introduceren van een toegankelijker
investeringsklimaat en de vorming van een meer zelfverzekerde overheid. Rusland moet zich met
andere woorden focussen op het creëren van betere lonen, meer opgeleide werkkrachten, betere
sociale voorzieningen, een gezondheidszorg en een ontwikkeld onderwijssysteem.25
Het is dus een illusie om te denken dat als het Westen gesloten is, de deur van het Oosten
automatisch opengaat. Natuurlijk heeft het Oosten troeven, zoals blijkt uit de Shanghai
Samenwerkingsorganisatie, maar uiteindelijk zal Rusland toch opnieuw een goede relatie moeten
opbouwen met het Westen, of het dat nu wilt of niet.
Daarbij hoort de Europese Unie zich constructief op te stellen, zoals hierboven reeds
werd gesteld. Niet alles moet vanuit het kamp van Rusland komen. Volgens Sakwa moet iedereen
een stap terugzetten. Enkel zo, stelt hij, kan er opnieuw een toenadering komen. Daarenboven
24 M.R. FREIRE, ‘Russian foreign policy in the making: The linkage between internal dynamics and the external context’, International Politics, 49 (2012), 470-471, KLIMENT, ‘Putin’s Fairy Tale’ en MALFLIET, De Russische rokade, 121-124. 25 ‘Ukraine today is new Balkans’ RT (18 april 2014) (http://rt.com/op-edge/ukraine-new-balkans-superpowers-408/). Geraadpleegd op 14 november en P. KOSHKIN, ‘Can a free Khodorkovsky now free Russia from its Ukraine problem?”, Russia Direct (30 april 2014) (http://www.russia-direct.org/qa/can-free-khodorkovsky-now-free-russia-its-ukraine-problem). Geraadpleegd op 14 november 2014.
Afzwakking discours en toenadering
Opheffen sancties en
toenadering
Verstandshuwelijk
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
13
moeten Rusland en de EU streven naar een nieuw Europees veiligheidsverdrag. Op het einde van
de Koude Oorlog was er namelijk geen bijeenkomst die trachtte de nieuwe realiteit te kanaliseren.
De structuren die in de Koude Oorlog vochten, de NAVO en het Warschau Pact, werden maar
langs één kant ontmanteld, terwijl de andere kant versterkte en uitbreidde. De NAVO is
bijvoorbeeld niet vervangen door een nieuwe gemeenschappelijke collectieve veiligheidsraad.
Beide entiteiten moeten daarom naar elkaar toegroeien in plaats van ontevreden te zijn met de
huidige situatie. Enkel zo kunnen de spanning afnemen en er echt gebouwd worden aan een
compleet eengemaakt Europa. Op die manier hoeven landen als Oekraïne ook niet meer te
kiezen tussen Oost of West en zal eindelijk een conflict worden opgelost dat ze reeds na de val
van de Sovjet-Unie hadden kunnen oplossen.26
De Europese Unie kan best ook niet te lang meer wachten. De Euraziatische
Economische Unie kan nog steeds uitgroeien tot een politieke, ideologische unie. Zo is de re-
integratie binnen het territorium van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten opnieuw hoog.
Verschillende economische - en veiligheidsorganisaties als de Collectieve
Veiligheidsverdragorganisatie of de Shanghai Samenwerkingsorganisatie, doen blijken dat een
nieuwe supranationale constructie zijn intrede doet in het territorium van het GOS, waarbij het
zichzelf spiegelt aan zijn Europese broer. Kan die constructie ook politiek en ideologisch
worden? Misschien wel. Veel zal afhangen van het patrimoniale regime en diens invloed in de
GOS-landen. Het begint meer en meer een realiteit te worden. Ook kan het Westen best Rusland
niet onderschatten, ondanks het feit dat het land met een financiële crisis heeft af te rekenen.
Rusland speelt nog wel mee in op vlak van internationale politiek, zoals duidelijk blijkt uit
bijvoorbeeld de oprichting van Euraziatische Economische Unie. Europa mag zich dus niet blind
staren op het conflict en de financiële gebeurtenissen in Rusland, maar moet zich zoals gezegd
constructief beginnen opstellen, en wel nu.
Vladimir Poetin uit beeld?
Het tweede mogelijke scenario is dat Poetin niet tot 2024 aan de macht blijft. Gezien het feit dat
hij anno 2014 nog voldoende steun heeft, lijkt dat echter uitgesloten. Desondanks is niet iedereen
daar even zeker van. Mikhaïl Chodorkovski, de ex-CEO van oliemaatschappij Joekos, die bijna
tien jaar gevangen gehouden werd na een schijnproces in Rusland, voorspelt namelijk dat Poetin
binnen dit en tien jaar zal vallen. Hoe dat zal gebeuren, kan hij niet voorspellen. Het probleem
26 ‘Ukraine today is new Balkans’, KOSHKIN, ‘Can a free Khodorkovsky now free Russia’, R. SAKWA, ‘‘New Cold War’ or twenty years’ crisis? Russia and international politics’, International Affairs, 84 (2008), 252-253 en R. SAKWA, ‘The problem of ‘the international’ in Russian identity formation’, International Politics, 49 (2012), 452-453, 462-463.
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
14
met het regime in Rusland is dat het enkel steunt op één figuur en daarom instabiel is, aldus
Chodorkovski. Dat kan zijn, maar daarvoor hoeft Poetin nog niet te vallen. Veel zal afhangen van
zijn keuzes in de toekomst, want zoals gezegd, geniet hij nu nog van voldoende steun. Bovendien
zorgt het patrimoniale systeem ook voor voldoende stabiliteit.27
Chodorkovski biedt langs de andere kant wel een plausibele katalysator die er inderdaad
voor kan zorgen dat het regime zich zal moeten aanpassen: “It’s clear that Ukraine is that model
that Russia is ready to accept and it’s precisely for this reason that Putin was so not interested in
seeing the success of that revolution”.28 Of het ook daadwerkelijk zo zal gebeuren, valt moeilijk te
voorspellen. In Rusland ontbreken namelijk twee belangrijke factoren: een neutrale,
onafhankelijke media en een middenklasse die constructief aan oppositie kan doen. Veeleer
zullen het regime en Poetin zich aanpassen aan de omstandigheden om zo toch maar hun macht
en stabiliteit te behouden. Bovendien zijn de formele en informele ruimte zo sterk verweven dat
Rusland een robuust autoritaire regime is dat ondanks oppositie, toch sterk in zijn schoenen staat.
Poetin zal daarom niet de eerste komende jaren uit het beeld verdwijnen. Doet hij dat
toch, dan betekent dat echter niet dat hij geen macht meer heeft. Ook tijdens de Medvedev-
periode was het voor de meeste inwoners van Rusland duidelijk dat Poetin nog steeds de
touwtjes in handen had. Door het patrimoniale systeem en sistema in Rusland hoeft een stap terug
geen stap terug in macht te betekenen. Zoals gezegd zijn de formele en informele ruimte
daarvoor te sterk verweven.29 Veel zal dus afhangen van de persoon die Poetin opvolgt. Is het
iemand in lijn met Poetin, of zelfs door hem gedomineerd, of iemand die breekt met Poetin? Het
ziet er niet echt naar uit dat op dit moment iemand in zijn voetsporen kan treden. Misschien een
persoon als Igor Sechin of toch opnieuw Medvedev? Hoe dan ook, een persoon in lijn met
Poetin, kan opnieuw een verkoeling van de internationale relaties veroorzaken indien hij het
huidige discours voorzet (zie figuur 5).
27 S. GROMMEN, ‘Dissidente miljardair: “Poetin haalt einde van zijn dubbele ambtstermijn niet”’, De Morgen (6 oktober 2014) (http://www.demorgen.be/buitenland/dissidente-miljardair-poetin-haalt-einde-van-zijn-dubbele-ambtstermijn-niet-a2076876/). Geraadpleegd op 6 oktober 2014 en J. ROGIN, ‘Russian Tycoon: We Must Prepare For Putin’s Inevitable Downfall’, The Daily Beast (4 oktober 2014) (http://www.thedailybeast.com/articles/2014/10/04/russian-tycoon-we-must-prepare-for-putin-s-inevitable-downfall.html). Geraadpleegd 5 november 2014. 28 ROGIN, ‘Russian Tycoon’. 29 MALFLIET, De Russische rokade, 68-75 en LEDENEVA, Can Russia Modernise?, 22.
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
15
Figuur 5: een continuïteit met het huidige regime van Poetin
Wat wel kan gebeuren, is dat er na Poetin opnieuw openheid komt (zie figuur 6). Gezien de
evoluties in het verleden is dat geen naïeve assumptie. Zo kwam er bijvoorbeeld na de dood van
Stalin in maart 1953 een periode van detente, die ook wel eens de destalinisatie wordt genoemd:
een aantal politieke gevangen werden vrijgelaten, er werd een onderzoekscommissie ingezet die
de gebeurtenissen onder Stalin moest beoordelen30, er kwam een culturele dooi waarin literatuur
als uitlaatklep fungeerde en ideologische hervormingen werden doorgevoerd. Hoewel die detente
reeds in 1956 zijn grenzen kende, zoals de opstanden in onder andere Polen met Gomulka en
Hongarije met Nagy toonden, bleek diezelfde conjunctuur zich ook door te zetten onder
Gorbatsjov en Medvedev.31 Het is dus plausibel dat dit ook opnieuw kan na Poetin.
Wie die persoon zou zijn, is ook nu nog niet duidelijk. Misschien iemand van de huidige
oppositie, hoewel ook dat moeilijk valt te voorspellen. Er bestaan namelijk verschillende
ideologische facties binnen oppositiekringen, zoals de Russische politicologe Lyubov Fadeeva
vaststelde.32 Wie het zal halen in de mengelmoes van personen, is een vraag zonder duidelijk
antwoord. Het is dus ook maar de vraag wat er zich zou afspelen na Poetin. Bovendien betekent
het niet dat als Poetin weg is, het informele regime daarmee ook verdwenen is. Ook daar zal
Poetins opvolger rekening mee moeten houden.
Er moet hoogstwaarschijnlijk vanuit gegaan worden dat Poetin nog wel even aan de
macht zal blijven, zij het formeel of informeel. Daarenboven kan hij ook nog steeds de grondwet
veranderen (iets wat hij echter niet deed in 2008). Het is daarom belangrijk als om Europese Unie
30 De onderzoekscommissie was klaar eind 1955. Hoewel het rapport maar voor de helft werd gepubliceerd en er een geheime lezing over werd gegeven op het XXe Partijcongres in februari 1956, wist het westen het reeds volledig te publiceren in juni van datzelfde jaar. Het rapport in de Sovjet-Unie stelde dat het systeem niet fout was, maar enkel de personen. Ze publiceerden de officiële tekst pas in 1989: A. BROWN, The Rise and Fall of Communism, New York, 2009, 240-243 en GODDEERIS, Geschiedenis van Rusland, 81-82, 91-95. 31 BROWN, The Rise and Fall of Communism, 272-276 en GODDEERIS, Geschiedenis van Rusland, 81-82, 91-95. 32 L. FADEEVA, The Different Russias in the Political context, Gastcollege, Katholieke Universiteit Leuven, 2014.
Post-Poetin:
continuïteit
(Nieuwe) sancties
New Cold War
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
16
rekening te houden met Poetin en Rusland, en niet zomaar sancties af te kondigen. Zoals gezegd,
moet de EU net een constructieve houding hanteren. Enkel zo kan deze crisis, of ‘Koude
Oorlog’, worden opgelost. Doet de EU dat niet, dan kan het Rusland wel eens voor lange tijd
verliezen en het Europese continent opnieuw verdelen.
figuur 6: Conjunctuur met het verleden.
Post-Poetin: conjunctuur
Opheffen sancties
Toenadering
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
17
Besluit
De houding van Poetin zal dus de verhoudingen tussen Europa en Rusland in 2020 mee tekenen.
Zoals beargumenteerd, zal Poetin op dat moment hoogstwaarschijnlijk nog president zijn.
Daardoor konden er twee zijsporen gevolgd worden: of Poetin zwak zijn discours af en zoekt
toenadering tot het westen, of hij verandert zijn houding niet. Van die twee zijsporen bleek het
eerste spoor het meest plausibele. Rusland zit namelijk vast wanneer het neerkomt op verdere
territoriale expansie. Daarenboven hebben de sancties een negatieve invloed op de economie van
Rusland, die verder stagneert. Verder is het oosten ook geen goede oplossing, zoals Sakwa
beargumenteerde en tot slot mag de politieke invloed van de Euraziatische Economische Unie
nog niet overschat worden. Poetin en Rusland kunnen zich vanuit geopolitiek en economisch
standpunt niet afsluiten van het Westen. Vanuit een ideologisch standpunt ligt dat natuurlijk
anders. De Europese Unie staat op het punt Rusland te verliezen. Het heeft Rusland niet serieus
genomen wanneer het zich geïsoleerd en bedreigd voelde. Poetin laat Rusland opnieuw trots zijn,
al is die droom op lange termijn onrealiseerbaar, door redenen die reeds zijn aangehaald.
Een nieuwe Koude Oorlog is voor beide partijen een slechte zaak. Poetin weet dat
ongetwijfeld ook. Daarom is de overtuiging van deze paper dat er opnieuw toenadering zal
komen tussen Rusland en Europa, waarbij beiden elkaar de hand moeten aanreiken, zoals Sakwa
voorstelde. Enkel via constructieve onderhandelingen kunnen er oplossingen komen voor de
problemen in de Krim en Oost-Oekraïne. Misschien dat er zelfs oplossingen komen voor alle
bevroren conflicten in onder andere Georgië, Zuid-Ossetië en Abchazië. Europa moet leren dat
Rusland anders is.
In Rusland wordt de geschiedenis, of beter een bepaalde interpretatie ervan, namelijk
ingeschakeld om het huidige beleid te dragen. Het ziet zichzelf dan ook ander dan het Westen,
waardoor het moeilijk wordt voor het land om de Europese waarden en normen te volgen.
Geschiedenis speelt een andere rol in Rusland dan in bijvoorbeeld West-Europa. Het is een land
met een eigen traditie die in zeker zin afwijkt van wat de EU voor ogen heeft. Betekent dat dan
dat Rusland moet gezien worden als een anomalie in het Europese verhaal? Nee, Rusland moet
begrepen worden vanuit het verleden en zijn omgang met het ‘nationaal’ verleden. Het was een
rijk voor het een staat werd. Het heeft meer dan zeventig jaar een marxistisch-leninistische
traditie gekend. Het zoekt al sinds de val van de Sovjet-Unie naar een nieuwe identiteit. Het is
geen post-Sovjet staat als andere landen. Europa moet met al die zaken rekening houden, wilt het
Rusland echt als partner behouden. Doet het dat niet, dan stevenen gesprekken op een
mislukking af. Zullen de relaties, indien toenadering, dan nog steeds verzuurd zijn? Waarschijnlijk
wel, maar is samenwerken niet beter dan elkaar te dwarsbomen? Het valt allemaal mooi samen te
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
18
vatten met een uitspraak van de Amerikaanse schrijfster Helen Keller: “Alone we can do so little.
Together we can do so much”.
De EU moet vooral daaraan denken en de eerste stap richting toenadering zetten. Doet
het dat niet, dan kan de supranationale organisatie binnen het territorium van het GOS voor de
Europese Unie wel eens voor toekomstige problemen gaan zorgen. Europa mag zich dus niet
blind staren op het huidige conflict, maar moet zich constructief beginnen opstellen, en wel nu.
Deze paper zou graag willen afsluiten met een moment van reflectie. Zoals
beargumenteerd, zal een nieuwe Koude Oorlog hoogstwaarschijnlijk uitblijven. Toch blijkt de
huidige situatie veel weg te hebben van een nieuwe conflict binnen een bipolaire wereld. Het
territorium van het GOS lijkt steeds meer op een nieuwe supranationale grootmacht, zeker nu
daar de Euraziatische Economische Unie is bijgekomen. Rusland dwarsboomt ook opnieuw het
Westen, bijvoorbeeld met veto’s in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. Het ja-nee spel
schijnt nooit echt zijn weggeweest. Misschien dat de implosie van de Sovjet Unie niet meer dan
een geografische en ideologische breuk was met het verleden. Rusland heeft namelijk veel
behouden van de Sovjet structuur en vormt nog steeds een autoritaire regime, ondanks de
democratische grondwet. Er is inderdaad veel veranderd in Rusland, maar ook veel is hetzelfde
gebleven. Rusland is als een poppenspeler met zijn pop. De pop die zichtbaar is, lijkt
democratisch. Degene die de pop bestuurt is autocratisch. Poetin is de verpersoonlijking, het
gezicht en de verdediger van die verweven structuur tussen het formele en informele regime.
Ook dat zal de Europese Unie moeten aanvaarden. Zo niet, is het mogelijk dat het conflict wel
escaleert.
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
19
Lijst van geciteerde bronnen en werken
Studies
Werken:
BROWN, A., The Rise and Fall of Communism, New York, 2009. CASIER, T., ‘Russia’s Energy Leverage over the EU: Myth or Reality?’, Perspectives on European Politics and Society, 12 (2011), 492-508.
FREIRE, M.R., ‘Russian foreign policy in the making: The linkage between internal dynamics and the external context’, International Politics, 49 (2012), 466-481. GODDEERIS, I., Geschiedenis van Rusland, Cursus, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoekseenheid Geschiedenis, 2012. HANSL, B. e.a., ‘Russia Economic Report. Policy Uncertainty Clouds Medium-Term Prospects’, The World Bank in the Russian Federation, 32 (2014), 1-54. KERREMANS, B., Internationale politiek sinds 1945, Cursus, 10de uitgave, Katholieke Universiteit Leuven, onderzoekseenheid sociale wetenschappen, 2012. KIVIRÄHK, J. e.a., The “Humanitarian Dimension” of Russian Foreign Policy toward Georgia, Moldova, Ukraine and the Baltic States, Riga, 2009. LEDENEVA, A., Can Russia Modernise? Sistema, Power Networks and Informal Governance, New York, 2013.
LOMAGIN, N., ‘Interest groups in Russian Foreign Policy: The invisble hand of the Russian Orthodox Church’, International Politics, 49 (2012), 498-516. MALFLIET, K., De Russische rokade. Een actuele analyse van de Russische politiek, Tielt, 2013. POPESCU, N., ‘Eurasian Union: The Real, The Imaginary and The Likely’, Chaillot Paper, 132 (2014), 1-45. SAKWA, R., ‘‘New Cold War’ or twenty years’ crisis? Russia and international politics’, International Affairs, 84 (2008), 241-267. SAKWA, R., ‘The problem of ‘the international’ in Russian identity formation’, International Politics, 49 (2012), 449-465. FADEEVA, L., The Different Russias in the Political context, Gastcollege, Katholieke Universiteit Leuven, 2014.
Websites:
‘Een jaar in het spoor van Herman Van Rompuy’, Koppen, Canvas, 27 november 2014 (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/programmas/koppen/2.36610?video=1.2162118). Europa Nu (http://www.europa-nu.nl/id/vj45c5qt9gxe/eu_en_crisis_in_oekraine).
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
20
Eurostat (http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/File:EU-28_imports_of_natural_gas_-_percentage_of_extra-EU_imports_by_country_of_origin.png). ‘Gorbatsjov waarschuwt Westen voor nieuwe Koude Oorlog’, De Morgen (8 november 2014) (http://www.demorgen.be/buitenland/gorbatsjov-waarschuwt-westen-voor-nieuwe-koude-oorlog-a2115763/). GROMMEN, S., ‘Dissidente miljardair: “Poetin haalt einde van zijn dubbele ambtstermijn niet”’, De Morgen (6 oktober 2014) (http://www.demorgen.be/buitenland/dissidente-miljardair-poetin-haalt-einde-van-zijn-dubbele-ambtstermijn-niet-a2076876/). ‘Keeping the Pressure on Mr. Putin. To Give Ukraine a Chance, Sanctions on Russia Must Continue’, The New York Times (3 oktober 2014) (http://www.nytimes.com/2014/10/04/opinion/to-give-ukraine-a-chance-sanctions-on-russia-must-continue.html). KLIMENT, A., ‘Putin’s Fairy Tale. Why Russia Will Try – and Fail – To Build a New Empire’, Foreign Affaires (31 maart 2014) (http://www.foreignaffairs.com/articles/141079/alexander-kliment/putins-fairy-tale).
KOSHKIN, P., ‘Can a free Khodorkovsky now free Russia from its Ukraine problem?”, Russia Direct (30 april 2014) (http://www.russia-direct.org/qa/can-free-khodorkovsky-now-free-russia-its-ukraine-problem).
Levade centrum (http://www.russiavotes.org/president/presidency_performance.php). MOTYL, A.J., ‘Is Putin Rational? Probably. Here’s How to Work With Him’, Foreign Affairs, 18 maart 2014 (http://www.foreignaffairs.com/articles/141039/alexander-j-motyl/is-putin-rational). ‘No Putin, No Russia, Says Kremlin Deputy Chief of Staff’, The Moscow Times (23 oktober 2014) (http://www.themoscowtimes.com/news/article/no-putin-no-russia-says-kremlin-deputy-chief-of-staff/509981.html). ROGIN, J., ‘Russian Tycoon: We Must Prepare For Putin’s Inevitable Downfall’, The Daily Beast (4 oktober 2014) (http://www.thedailybeast.com/articles/2014/10/04/russian-tycoon-we-must-prepare-for-putin-s-inevitable-downfall.html). ‘Rusland uit G8 gewipt’, De Tijd (24 maart 2014) (http://www.tijd.be/detail.art?a=9481827&n=3466&ckc=1). SIEGEL, M., ‘Ukraine and Russia take center stage as leaders gather for G20’, Reuters (14 november 2014) (http://www.reuters.com/article/2014/11/14/us-g20-summit-idUSKCN0IY02P20141114).
‘Ukraine today is new Balkans’ RT (18 april 2014) (http://rt.com/op-edge/ukraine-new-balkans-superpowers-408/).
Russian Politics: Europe-Russia Relations 2020
21
VERSTRAETE, A., De Redactie, ‘Jarige Poetin treedt in de voetsporen van Hercules’, 7 oktober 2014 (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/cultuur%2Ben%2Bmedia/kunsten/1.2112120). ‘Vladimir Poetin is een jaartje ouder’, De Redactie, Eén, 7 oktober 2014 (http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/videozone/programmas/journaal/2.35984?video=1.2112816). WATT, N., ‘G7 countries snub Putin and refuse to attend planned G8 summit in Russia’, The Guardian (24 maart 2014) (http://www.theguardian.com/world/2014/mar/24/g7-countries-snub-putin-refuse-attend-g8-summit-russia).
Top Related