EncyklopediagenderPTEC W KUITURTÊ

REDAKCJAMonika Rudaé-GrodzkaKatarzyna N adana-sokolowskaAgnieszka M rozikKazimiera SzczukaKatarzyna CzeczotBarbara SmoleÉAnna NasilowskaEwa SerafinAgnieszka Wr6bel

Wydawnictwo Czarna OwcaWarszawa 2AV

RedakcjaIwona Misiak

'Magdalena Tytula

Indeks zestawilyEwa Serafin

Barbara SmoleÉ

Agnieszka \Mr6bel

Korekta redakcyjnaIgor Mazur

KorektaMalgorzataDenysEwaJastrun

Projekt okladkiRaâl Benedek Studio

DTPPaulina Labus

Text @ copyright by Instytut BadaÉ Literackich pAN, zor4Text @ copyright by'Wydawnictwo CzarnaOwca, zor4

'Wydanie I

Druk i oprawaRead Me

\ùTydrukowano napapierze Ecco Book Cream 6o g,vol. z,odystrybuow anym przez g}flH@

ISBN 978-V-7554-8r6-7

Wydownictwo

CZARNA

;!.€.1:r.:ii,#:iÉ,:i.'.t#:.:..,...'.'ii*Ë' :r';rr;.:*+1..',..'.r';lë:., ri:.r 'l::!I.li :r.-,ri::::*2.:.: . :.,:;!{r.:-,'.,' .'

':::l:1+' ....

:i;'ri . , .

il..?t ::

.i1$

t.:'t:.i?, l

;.ijJ

..;aaa.

:i.t-:â. ..::'ja.â

.;,âù. -

::t:...i,*'

'.i.4ê1

ilt+::::!!i

.:t+

,,.

.,4.*..,1&

,.df'â$':lfi:',i,9'

traË

;'.,3.

, :ali

i

,'.*aa..l

.::):

l:1,

::l

a::

,a.,

.r,t:

,::.j'

.ii.

ul. Alzacka 1 5a, 03-972 Warszawawww.czarnaowca,plRedakcja; tel. 22 61 6 29 20; e-mail; ràdakcla@czarnaowca.plDzial handlowy; tel.22 616 29 36; e-mail: handelpczarnaowca.pllGiçgarnia i sklep internetowy: tel. 226161272; e-mail: sklep6czarnaowca.plOWCA

244 KOMPLEKS KASTRACJI I KOMPLEKS EDYPA

i historia (krytyczna) slu2q od-porninaniu i roz-

bijaj4 ofrcjainq wersjç skonsrruowanE przez do-minujçe dyskursy wladzy (poiitykç hiscorycznq,

oficjalne uroczysto$ci upamiçtn iajEce, ale rôwnie2 warianr upowszechniany przez popkultu-rç). Antygo na oznacz bunt przeciwko oficjainej

wladzy - w osamornionej walce burzy dorychcza-

sowy lad, co rozurnieé moZna rôvr.nie2 jako poda-nie wwqcpliwoéé wszystkiego, co do eej pory bylonienaruszalne. Dlaeego pytanie Lacana:,,Czego

ona wlaiciwie chce?" (Che uuoi?) jesr niebez-

pieczne, gdy2 pr6ba odpowiedzi na nie wska-

Irigaray L,lrszzl zoro, Ta plei (jednQ ptcia

tlum. S. Krdlak, Krakdw: \ù7'ydawnictwo Uniwe

ru Jagie IIoÉskiego.

Janion, M. zoo6, Kobietl i duch innolci, Warszawa:

Kaschack 8., j99z) ry9G, Nowa psychologia kobiery,

i c i e fe m i n is ty c zn e, tlum. J. Wçgro dzka, Gdarisk :

skie \Tydawnictwo Psychologiczne.

Lacan J., ry78, Tbe Four Fundamental Concepts of

-Analysis, tlum. A. Sheridan, New York: W4!/.

& Company.

LacanJ., ry86, ,,L'éthique de la psltcbanalyse'! Le

Liure VII, Paris: Le Seuii.

Majewska 8., zoo9, Fernlnizm jako f.lozofaSzkice z teorii rodziny, \ù/arszawa: Di6n.

Steinlauf M.C ., ItSSZI zoou Pamigé nieprzyswojona.

ska pamigi Zaglady, ûw. A" Tt'maszewska,

Cyklady.

Sroda M., rcq, Ind.ywi.dualizrn liego krltycy.

sp ory rnig dzy Ii b eralami, kontunitarian ami i fe rnini.

na ternat podmiotu, wspd/noty i plci,Varszawa:

Wéycicka 2., zoo9, Przertuana àaloba. Polskie sporT

p arn i ç c i n azis t o w s k i c h o b o z ô w k o n c e n tra cj,j n7 c h i.

dy t944-r950, !7'arszawa: Trio.

Zitrks., [i989] zoor, Wzniosly obiekt ideologii, tlum.J,

toa nr. Dybel, Wroclaw: 'T?'ydawnictwo Uni

!flroclawskiego,

zaàne

elemt

latach

ji,zde

ityka

*. s. nYt t'

icv seksr

i,gerka Posia'

Itgo:nâ ten 1

nâli,

.i-: rnrrokiem

':,.àiern odpo*

i,$,itdzy teo

!,l {scena p

$.,,9..,{sluchan

zalaby na rozchwianie wszysdeiego, co zostalo

przyjçtejako oczywiste. Czy bunc Anrygony, jej

sarnozaparcie w dzialaniu, ktdre prowadzi do klç-ski, ma .jakikolwiek sens ? Porz4dek symbolicz-ny jest w gruncie neczy niezrnienny" Antygonaurniera, jednak jej dzialame powoduje cierpienie

Kreona, ktôry rnusi skonfrontowaé siç z wiasny-

rni uczuciarni"

W polskiej rnydli feministyczne.! odniesienia

do postaci Antygony znajdvj4 siç m.in. w reks-

tach À.{arii Janion, Magdaleny Srody i E*yMajewskiej, a badaczki raktujE Ancygonç zgod-

nie z v.Tkladni4 zaproponowan? przez Batler -.jako syrnbol spoleczne.j rebelii w feminizmie.

Izab ela Kowalczyk, Ewa Maj ewska

BIBLIOGR.AFIA

Agarnben G., fzoor] :.oo9, Co zostaje z Auschwitz. Archi-

wutn i iwiadek (Hozno sacer III), rlum. S. Krdlak, War-

szarva ; Wydawnictwo Sic l.

BieZuriska-Malowisr I., i991, Kobiety antyku. Talentl, arn-

b i cj e, n am i g tn o ! c i, War sza.v,a : \flydawnictwo Naukowe

PvrN.

Butler J., I zo o o ] zo ro, Z 4dan i e An t4go n7. Ro dzina mi g dz1

àyciem a lrnierciq, tlum. M. Borowski, M, Sugiera, Kra-

kdw : Ksiçgarnia Akad.emicka.

Buder J., zoo6, Precarlous Life, The Power of Mourning

and Wolence, New York-I-ondon: Verso.

Irigaray L., ry87, Sexes et parentés,Paris: Minuir.

.:,a:..

&,,!lr jest lai

Kompleks kastracji i kompleks rfu (mçsk

dwa uniwersalne

omôwione przez

kornpieksy zdeÊ,ni dziev

Zygmtsnta Freucla, b $.,!,i,l.y,one zo

go ojca Lajosa i 2eni siç zwlasn1matk?Jokast4)î

a odkryty w trakcie autoanaiizy, û czyrî zaéwiaé',li:

cza list Freuda do rMilhehna Fliessa z ry patdzi*

podstawowymi kacegoriami reorii !&e zaloàt

tycznej (por. psychoanaiiza), odmiennie g$lopca i

preto\À/ane przez pïtniejsze badaczki iTêrmin ,,kornpleks Edypa' zax.alprzejçry zhi

rii kr6la Ëdypa, boharera cragedii Sofoklesa (po!

mirno wysilk6w, by uciec przed przepowied4$

wyroczni, écigany przez {aturn Ed.yp zabija svtt/

nika  9 7 roku. Freud nie poéwiçcitr kom

niebgd4iai,i

rniwersytel

V. Norton

lum.J" Ba.,ri

Edypa ,

l .', .,, d,4r^ zadnego osobnego rekstu, jest on jednak

t.,,' sralyfr eiernentem jego rozwazan. W pôiniej'

'',:.,,',',

;zych la:ach zostanie pol4czony z kompieksen-r

'..,'.,'. 'y^rrr^çii. zde finiowanym Prze z wiedeÉskiego psy-

't.'ihornth tyka p o dczas badaÉ p rzep rowadzonych

i, , ' - 19o8.Byl to przypadek rnalego Hansa (Analiza

fob ii pi ç ci o I atk a), zaprzeczaiycego dcstrzeionej

r ;inicy s eksual n e j' Chlopie c utrzymlnva l, ze i e go

'-::.. ,matka posiada penis, ktôry jest ,,wielki jak korî"

'.1.r. {ft.ud Itgog) zooo). \M latâch 20. xx w. Freud

''';,',;p:szena ten temat doda*owy tozdziaL (Dziecigca:'

.';,:1 nyganizacja genitalna' Wprowadzenie do teorii

'.,,-,,lseksualnej), kt6ry dotrqczy \,\r 193o do kolejnego

,,r...,,.,wyd"ni" Trzech roz?raw z teorii seksualnej (Freud

,:"Jr9o5] rg99), gdzie ornawia znaczenie wczes-

.',,, :,;nodzieciçcych teorii seksualnych" I/edlug ojca

apr"r, narcdziny rodzeÉstwa), skqd siç wziçly,

.,oraz staruj4 siç rozwi4zaé zagadkç rô2nicy plci.

.'Miçdzy teoriami porodowymi (wedle ktôrych

,,dziecko przychodziloby na (wiar. przez odbyt)- oraz sadyst ycznyrn ujçciem stosunlru seksuatrne-

,, go (scena pierwotna, czytri zaobserwowany lubl. podsluchany akt seksualny rodzicdw interpreto-

, wany jest jako akt przemocy) w psychice dzieciç-

cejpowstaje hipoteza, ze wszyscy ludzie majq te

: same (mçskie) genitaiia. Nieposiadanie czionka','-przu

dziewczynki w1,jaéniane jest tyrn, 2e rnu-- sialy one zostaé wTkastrowane. Zdaniem Freuda

'' tah,rc zalozenie skutkuje kompleksern kastracjit:.u chlopca t zazdroécia, o pe nisa u dziewczynki.

'Zgodnie z ujçciem psychoanalityka reorie te de-

',cydujq o rô2nicach w przechod zeniu pnzez tzw.

'fazç falliezn?.W przypadku chlopcôw mamy do

-lczynienia z kompleksem Edypa: chlopiec kie ru-

.. jè swoje popçdy seksualne w srronç rnatki, ojca

.,'za( traktu.je jako grolnego rywala, ktôry moier rfrnierzyé mu najw)r2szEkarç, rzn. pozbawié go

, penisa (w oryginalnym micie o Edypie substytu-

- ,tem kastracji jesc o6lepienie). Lçk przcd kastracjq

KOMPLEKS KASTRAC"JI I KOMPLEKS EDYPA 245

powoduje oscatecznic zaakceptowanie zakazu ka-

zirodztwa (por kazirodztwo), identyfikac.jç z oj-

cem i przeniesienie uczué seksualnych na inne

kobiety" W przypadku dziewczynek, dla kré-

rych rnatka rôwnie2 jesr pierwotnyrn obiektern

seksualnym, faza {alliczna prowadzi do pragnie-

nia posiadania z ojcern (a potern z innym mçz-

czyznE) dziecka, kt6re jest zastçpczyffi penisern

(Killea psy chicznjt cb skutkôw anatornicznej rôànicy

plci, t9z:,). Kornptreks i<astracji pornagâ chlopcom

r ozw iqzaé uj awnio ny kon ff ikt e dyp alny ( p oiqda-

nie matki zostaje po\Mstrzyrnane groLbE kasera-

cjî), dziewezynka natorniast najpierw odczuwa

zazdroéé o penisa, a pôtniej kieruje uczucia na

ojca jako potencjalnego dawcç penisa zastçpcze-

go.\XZ slowniku freudowskim nic wystçpuje tzwkornpleks Eiektry, zaL<l.adajEcy symetrycznodé do-

éwiadczeÉ dziewczynki i chlopca. Terrnin ren zo-

stal wprorvadzony przez Carla Gustava Junga,

za co Freud wielokromie go krytykowal. Freud

czçsto przy'lvoil-wal szekspirowskiego F{amlera,

aw r.gL7 roku odnalazl koiejne wcielenie wtecz-

nego rnitu (por. rnit) w Braciach Kararuazow

Fiodora Dostojewskiego. SZ pracy Totew i tabu

(Freud frgtz) t998) poglçbil teoriç kompleksu

Edypa, przyjrnul4c zù.ozenie Darwina, 2e pierw-

szq forrnq spoleczeristwa ludzkiego byla horda

zdorninowana pffiez silnego satrflca, ktôry zacho-

wujEc dla siebie r,vszystkie kobiery, wyrnuszal na

synach abstynencjç seksualn4 w celu wrykorzysta-

nia ich energii do pracy na rzecz grupy" Nadszed*

jednak moment, w kt6ryrn bracia polEczyli swe

sily, zabili i zjedli o.jca. Fo rym zdarzemiu wyrzuty

sumienia doprowadzily ich do deifikacji zarnor-

dowanego i ustanowienia toternu, symbolizuj4ce-

go jego prawo. Dla Freuda kompleks Edypa stal

siç punktern wspôlnym onto- i filogenezy.IV teorii Jacques'a I-acana faza edypalna sta-

je siç przede wszystkim mornentem przejécia od

porz4dku wyobra2eniowego do symboliczne-

go (por" wyobra2eniowe/symboliczne/reaine).

Lacan przlwoluje opisanE przez Freuda w tekécie

.,:,1 pry.horttalizy w okresie rniçdzy trzeeirt a piE'

,t':,1y- rokiem zycia dzieci przeiçte sq poszukiwa-

,'rl,niem odpowiedzi na pytanie (inspirowane czçsto

lnlowâne .''.

, bçdEce

:hoanali'

y z histoi:,:i

lesa (po.i

rwiedni4,

bija swq.,

Jokasrq|t,t'i!

zaéwia&.,i.

tai:dzier''"

pleksowi ''

246 KOMPLEKS KASTRACJI I KOMPLEKS EDYPA

Poza zasadtg przfiemnolci ([r9zo] ry7) dzieciç-

c 4 z ab aw ç fo r t - d a (p oIe gaj qc E na o d rz uc an i u d ale -

ko od siebie, a nastçpnie przyciEganiu drewnianejszpulki owiniçtej nick4, ktôryrn ro gesrom ro\ry"a-

rzyszyly okrzyki ,precz!" i ,,ru!"), interprerowa-r\E przez Freuda jako dowôd na dokonan + przez

dziecko rezygnacjç z zaspokojenia popçdu i ze-

zwolenie na ode.!(cie rnatki. Francuski badacz do-d,aje, ze czasowe ,,znikanie" rnatki ustala w oczach

dziecka funkcjç ojca, ktôry jawi siç jako powddmatczynvch nieobecnoéci, wszechmocny dyspo -

nent jej pragnienia. Ojciec reprezenruje Innego,

prawo symboliczne, jest ucieleénieniem zakaza

kazir a dztwa. Lacan znaj duj e efektowne okredle-

nie tego zjawiska: Norn-du-Père. Francuskie norn

(imiç) i non (nie) brzmiE niemal homonirnicz-nie, stqd Nont - du-Pèye oznaczajednoczednie imiçojca i ojcowsl<t zakaz. \Me.jécie w ro, co jest sym-

boliczne, azfiacza akcepraejç trn-rienia Ojca, co po-zw ala dzie cku znaleÉ.é. rniej s ce w sp oie czeris rlvie,

adnaletc siç w jçzyku i wycofaé siç ze Élepego za-

ulka fascynacji obrazem z fazy lustra. WedlugLacana ani ojciec z i<r'wi i kodci nie odgrpva au-

tornatycznie cej roii, ani brak frzycznego o.!ca niejest przeszkodE w rym procesie. l{ajwainiejsza

.jesc bowiem reprezcntacja alrroryreru w dyskur-

sie mad<i (por. reprezentacja). \V rekécie D'unequestion prélizninaire à tout traiteznent possible

de Ia psychose ([r95S] t999) Lacan opisuje fi,rnk-

cjç ojcowskq jako fundarnenealnl metaforç, krô-ra po raz pierwszy w 2yciv" dziecka zarnienia

jeden signifant na inny - Imiç Ojca sraje siç no-\'Trn znaczEcym i zastçpuje znàczqce pragnieniarnatki - rv rezulracie powsraje miejsce, ktôre na-

z1-r,va siç FaXlusern. O iie ,,penis" jest slowem okre-

dla.lqcym narz4d anaromiezny, to termin ,,fallus'lu21'wany przez Lacafia w znaczeniu syrnbolicz-

nym, odnosi siç do sraro2ytnycËr kult6w i rycu-

a*6w fallicznycFr, ktôre wykorzystl'waly symboi

czionka w sËanie erekcji dla pokazania wszech-

sily i/lub wTadzy. Wedlug francuskiego badacza

Fallr-rs nie iscnieje w rzeczryisroéci. .iesr czysr4

rôznta4i funkcjq znaczqcq" Nikt go nie posiada,

przejawia siç on jedynie w wymianie rniçdzy oj.

cern a matkq: w oczach dziecka doscrzegajqcego

czasow? nieobecnodé rnarki ojciec musi mieé coj,l

czego ona pragnie, a czego nie rno2e daé jei dziec

ko. I dziewczynka, i chlopiec pocz?rkowo prag.

nq byé Fallusern rnarki, a porem z rcjkazirodczej

fazy wyprowadza ich ojciec. Kompleks Edypa nial

w ujçciu I-acana charakrer jçzykowy.Je sr pierwuEr

rnetaforE w zyciu kaÉdego czlowieka (ojciec pojæ

wia siç jako signifanT pragnienia rnatki), a takie

uruchamia laÉcuch znaczqcy,wpisuj ç pragnien.ie,

czlowieka w ciEg metonirnic zny (inneprzedmio.i

ty stajq siç rneronimiarni matki). Rôwnie2 inne

kluczowe pojçcie z Freudowskiego siownika, kal:

stracja (kornpleks kasmac.ji), w wydaniu Lacanow-.

skirn zostaje oderwane od swojego pierwotnego:

znaczenia. Kastracja jest syrnboliczn4 reprezen- :

tacjE gratby urrary, nre doryczy rzeczywTsteg6,.:

penisa, ie cz Fallusa, i.jest lrynikiem àzialaniamçi.:

af o ry o.! cowskiej (tezç tç Lacan przedstawil p od,,:,

czas seminarium La relation dob.1et, dokonuj4èl,.

re inte rpreta cji przypadku rnalego F{ansa). W ury- ,

niku syrnbohcznej kastrac.ji podmioc zosraje ska-

zany na pragnienie, ktôrego nie rno2e zaspokoié. .

lf p6lniejszych cekstach tr-acan pisai o pierwszym

i utraconym r\a zawsze obiekcie w kacegoriach.r'.,

Rzeczy (la Cbose), nawi4zajyc do Kanrowski4....

rzeczy sarnej w sobie. $/ rozumieniu Lacana k{srracja nie definiuje jedynie icohiery, Iecz jesr

stosunkiem podmiotu do znaezEcego. KaÀy,i

czlowiek rnusi zrnierzyé siç z kasuaci4, a odcnt'

wany brak jest sil4 napçdow4 jçzyka I ludzkiq::i

egzystencji" Lacan konrynuuje krpykç Freuda'L:l

dokonan4 przez Ernesta Jonesa w ryr6 roku -

Jones uwala\, ze podstawowyrn lçkiem, jal<toù''i

cztrwa ezlowiek, nie jest obarva przed kasrracl4, '

lecz przed utn. apbanuzs (znrkniçciern), czylii

calkowitym w1'gadniçciem tribido. Lacan "Tkg.jlzystaren pomysl, môwiqc o ,,aphanisis podnîo-

tu" w tekécie La signifcation d.u Phallus (ttlislliir999a).-ff prowadzonyrn w latach ry7L-o71 ', l ka2dl r

'4ti:2.,.,' ,.

seminarillml

cy seksualnej,

zwiry'an7z ar

pozycje, ktôrr

swojego ,,wY

wykes ten <

nia siç Plci'

rnoiliwoéci l,

rûw7rî sexuc

dochodzi do

pewnialby i

jest fundarn,

nicç seksuah

, jest Fallus, d

MçLczyznat

<a>", usilujr

,,mçzczyznE

'ko;., kobi.r,

'ktôrego bral,jedynie pop

-sualny jest s

tFaspeKtem .hi

::uznanie, 2e

{llcza traum

r'iachprzypa,

. Czlowieka--

.',r914), uderz

,1 scenie pierv

.r:dziecko odr

1,lewnÇffzn).,,.Niesarnowit

,;.,:sieczny char

,:'gç, choé les

i::11'.?eJego moc,l{rôinica se

r!

.;,,:.Wfparta, 1r

..;,rnoàliwym

:1-..ttÇrr szczegd

j,:,\:e La cartr

':,i.,,tlSo). 1".

ko*o pr.g.iikazirodczeii:j

11s posiad4

rniçdzy oj-

rzegajqcego,_i

si mieé coq,i

aé jej dziec:

s Edypa nra,.

o.lcrec poja.

ki), a takzi::

pragnienie.i:

przedmio.iii,l

wniei inne.:

ru iacanow- ,

I reprezen_.

czl.wistego''!

ialaniamiistawilpod-

rsa). \7ury-.'

zostaje ska-'

zaspokoié,

pierwszym

rategoriach,.i;

anrowskiei.i

Lacanaka-

r, lecz jest,

go. Ka2dy.

7, a odczu'',

r ludzl<teit'

'kç Freudâ,1

rl

,16 roku -''':i

n, jaki od''ri:!

I kastracj4;::

em), czyli:

can wyko',:.

'tus (ie5sl

197;'-1971

56pinariu tn E n c o r e zaP rop o norval diagrarn t ôzni''.

çy seksualnej, kcôra jest rô2nicq symbolicznQ, nie-

rwiry,anEz anatomiar. ,,Kobieta" i ,,mçzczyzni' to

,, pozycje,ktôre czlowiek moÉe zajyé niezale2nie od

, : rwo;.go,,wyposaienia fallicznego'i iednocze$nie

, :wykes ten obala ilazlç wzajemnego uzupelnia-

r ' nix siç plci. Slynne haslo Lacana dotyczqce nie-

mo2liwoéci kontaktu seksualnego (il n'7 a pas de

^ ' 'stoéci nierLpp7rf sexud) oznacza, ze w rzeczywt

, : dochodzi do odnalezienia przedmiotu, ktoty za'

,,: pewnialby komplementarnodé, dlatego rniloéé

jest fundarnentainie narcystyczna i ukrywa 162-

., nicç seksualnl. Trzecim elernentem kazdej relacji

1.. iest Fallus, do ktôrego odnosi siç ka2dy podrniot":, . Mçzczy"na traktuje kobietç jako ,,przedrniot male

,,. <a>'] usilujqc staé siç rv jej polu nTobraieni

,,mçiczyzn4 z Fallusem", ktdremu niczego nie bra-

r. ktôrego brakuje rnçAczyt'nie. Spotykajq siç z sobE

-' jedynie paprzez swoje fantazrn&ty, st4d akt sek-

:;,,;sualny .jest spotkaniem dw6ch brak6w" lflainvrn

,:. aspektem Freudowskiego kompleksu kasracji jest

1,, uznanie, 2e odkrycie roànicy seksualnej to zasaà-.:

,,;: nrczàtraumâ w zyciunca2dego podrniotu. S7 opi-

sach przypadkôw kiinicznyctr, zwlaszczaw analizie

',,lCzlowieka-Wilka (Z histor;i nerwicy dztectçcej,

t,

,,t'rro) , tàerza znaczenie przyznawane przez Freuda

.- sceniepierwomej jako momentowi odl<ryciaprzezr', dziecko odmiennoéci genicaliéw matki i wlasnych

l'- zewnÇ$znych narz4d6w seksualnych. \M szkicu

':.:,., NiesaTnlu)ite z ryt9 roku Freud, wyja(niajEc obo--

sieczny charakter l.liesamowitego (co6 budzi trwo-

., gg choé jest tym, co od dawna znane), stwierdza,

", '2e jego modelem s1narzEdy rodne mati<i. Kastracja,''.(rôZnica seksualna) jest prawd4, kcôra musi byé

,. I lvyparta, trâr.rrnatycznym jqdrern egzystenc.li, nie-

;' 'moiliwyrn do usuniçcia ani do symbolizacji'(ternat

'.:,.ten szczegôiowo omawiaJacques Derrida w ksiE2-

', Çe La carte postale: de Socrate à Freud et au-delà,

',:' r98o). Lacan dodaje, 2e odrnienny sposôb raàze-

','', nia sobie z pierwotn4 traumE bçdzie charakteryzo-' walka2dE z podsrawowych formacjipsychicznych:

KOMPLEKS KASTR.ACTI I KOMPLEKS EDYPA 247

w nerwicy (czyli histerii, obsesji i fobii) pojawia siç

wTparcie, w perwersji (zwlaszcza fetyszyzmie) -zaçrtzeczenie, czyli odrnowa uznania tego, co bylo

widziane i zap amiçtane, â w psychozie - wyklucze-

nie, czyli odrzucenie znaczycego Fallusa poza sferç

symbolicznE podmiotu.

Spoérôd wielu ferninistycznych reinterprera-

cji kornpleksu kasracji i kompleksu Edypa warto

wsicazaé na fragrnenty Drwgiej plci (jgafl zota)

Simone de Beauvoir (por. Druga plei), w ktôrych

zarzuc ona Freudowi zalozenie,2e biologia jest

przeznaczenienl kobiet y, a takze podchwycong

m.in. przez Kate Milletr.w Sexual Politics (t97o),

uwagç Karen F{orney, koresponduj+c? z antropo-

logicznyrni ustaleniami Brunona Bettelheima, 2e

zazdroéé o penisa jest w rzeczpvistoéci zazdroé-

ci4 o rriçskie prerogatywy w spoieczenstwie, a mç2'

ezyt nt tak samo zazd.roszczEkobietorn mo2liwodci

rodzenia àzieci. Odczytanie Freudowskiej teorii

przez-tr-uce trrigaray bylo pod wieiorna wzglçdami

rewoltrcyjne" \V pracy Speculurn. De lautrefemrne

Ggl+), ktôrej publikac.ja stala siç powodern wy-

rzucenia jej z Lacanowskiej szkoly w Vincennes,

Irigaray dokonaia kytyki Frer.rdowskiej teo-

rtt, uznalqc, ze bazuje ona na widzialno$ci raà-

nic. W fallocentrycznym (por. failogocentryzm)

ujçciu Freuda mçski organ jest najwainiejszy, tak

jakbykobieta, pozbawionapenisa, nie rniala jui ni-

czego; tawizja i<obiecoici przyporninarien à aoir

greckich rzei:b, na kt6rych lono kobiety q'glqda

jakzaszyre" \X/edlug irigaray fakt, 2e to ,,nic", owa

pustkâ jest.lednak zaslaniana, sugeruje, i2jest ona

j e dno czeénie czymd przenzajqcym. Freud p o dkre-

6IaI, ze kobieta poczqtkowo sqdzi, iz clitoris (por.

clitorus) jest jej malym penisern (por. penis), a po-

aem dochodzi do wniosku, 2e zostala wykastrowa-

na. Mo2na to od.czyraé yako pro;ekc;ç mçskiego

strachu przed kastracj4 - pôki kobieta utrzymy-

wana jest w przekonaniu, 2e powinna zazdra(;cic

mç|czyânie penisa, ten jest pewien, 2e go posia-

da. Irigaray tworzy termin born(m)osexualité na

okreilenie rnçskiego pragnienia tego samego:

248 KONSTRUKTYMZM SPOLECZNY

mçzczyzna nie jest w sranie mydleé poza strukru,rq zwierciadla, kobieta jest rnçskim innym, jego ne-

gatyw€m, odbiciem w lustrze. Francuska badaczka

jest r6wnie2 autorkE specyficznie i<obiecej symbo-liki warg: o ile mçska seksualnodé jest monolitycz-na i skoncenrrowana na Fallusie, to rozkosz kobiecaj est ptynna, wi elaznaczna,niehierarchiczna. Symbolten jest odpowiedziq napotrzebç odnalezienia auro-

nornicznego i pozyrywnego okredlenia kobieco6ci,

LacanJ., j958) ry99a, La sigruifcation du pballus, [*,] t"-i

goL,Écrits,Paris: Edirions du Seuil. :',ii

LacanJ., j9581 ry99b, D'une question préliminaire à

tralteTnent pzssib/e de la psltchose, lw,l rcgoL, Écrits;

ris: Edicions du Seuil"

LacanJ., zooz, Le séminaire liure XX. Encore,paris:

Millerc K., ry7o, Sexual Politks, New york: Doubleday.

â:ihtt"kt'â*-i{atowa

i@u(Por'

!â*minist

la'wç, za

kt6ra nie zaJe|y od fallocenc ryzmu.Osobne miejsce Konstruktyvvizm spoleczny (ang. dzi siç kotw teorii Irigaray zajrnwje polernika z Freudowskirn construcTionit*) - poglfi zasadniczo przeciw,,lprzekonaniem o strukruraine.j koniecznodci zerwa-

nta przez cérkç wiçzi z rnarkq. Ten spdr pojawia siç

rôwnie2 w wielu posrfreudowskictrr systemach psy-

cho analicyc zny c\-r, rn.in. u Melanie Klein, ktôr a za-

klada, 2e pierwszym i najwa2niejszyrn obiektemdla obu plci jest marka, co oznacza rn.in. dowar-toiciowanie fazy oralnej rozwoju (a nie kryzysuedypalnego) araz uznanie momenru odstawiania

dziecka od piersi zaL<Iuczawy dla formowania siç

podmiotu (por. ma*obôjscwo).

LenaMagnone

BIBLIOGRAFIABeauvoir S. de, lr9a9] zor4, Druga plei, rhtm. G. Myciei-

ska, M. Ledniewska, \Tarszawa: Czarna Owca.

Bettelheim 8, lrss+) ry89, Raryt slmboliczne. Ryruafii inicja-

cji i zazdroii mEka. tfum. D. Danek, \Tarszawa: CzpeJnik"

Freud S., lt9o5l ry99, Zlcie seksualnr, tlum. R. Reszke,

Warszawa: KR.

Freud S., ft9o9, r9r4) zooo, Dwie nerwice dziecigce,

tlum. R. Reszke, Varszawa: KR.

Freud S., ft9rz] ry98, Totem i. tabu, Kilka zgodnoici w à1ciu

psTchicznym dzikich i neurotlkôw, tlum. M. porçba i R.

Reszke, [w:] tego2, Pisrna spoleczae, \Tarszawa; KR.Freud S., jgzol ry94, Poza zasad4 przfiemnolci, rlum.

j. Prokopiuk, I/arszawa: S/ydawnictwo hlaukowe p\s,}J.

Guarrari F., Deleuze G., ry72, L'Anti-Oedipe. Capitalbîne

et schizophrénie,Paris: Editions de Minuir.F{orney K., j9671 zoou Psychologia kobiett,, rium. -[. Ma-

jewski, PoznaÉ : R.ebis.

Irigaray L., t9z+, Speculum. De I autre femme, Faris: Edi-

tions de Minuit.

i''wôdrzewn

naûr?] niezalelna, od uwarunkowaÉ hisrorycz- '. ,ftbieco(c

rodowdd tego pojçcia siçga bryryjskiego e

zmu xvrr i xvrrr w., a dokladnie pojçé tabula 10.,.;est zu

aianych rpodzialu

I

starvy funiccj onowania w spoleczeÉst\Mie), jednâ&1ii ;Vymiar I

wlaéciwe sformuiowanie zyskal dziçki pollczÆ $E staly t

niu importowanej zFrancji do use krytyki esenr,i

l'}irnkowsk

i szczegô

orii systern6vr, m.in. F{umberta Macurany czl , ': em ni,

nie.lsze, a jednoczednie jedyne, na ktére rnozemy ',

uzyskaé odpowiedÉ, d.oryczy cego, jak siç owa .'

; arksizrn

stawny esencjalizmowi (por. esencjalizm), ,1, ;

przeczEcy relnu, jakoby isroty ludzkie lako czloi*:it J ----- l"''

kowie spoleczeÉstwa dysponowaly,,prawdziw-4,^,ll{lalctnY t

;pychodz

nych i spolecznych. Pod wzglçdem filozofi.rny${

Johna Locke'a (czlowiek rodzi siç jako niezapisa- ,

na karra) oraz nawyku Davida Hurne'a (yako pod.1. -,

cjalizmu z ecnornecodologi4, czyli wypra.o**i ' {9owe;,

pïzez tzw. szkolç chicagowskE galçziE socjolo- ,

gii czerpiEcE z dorobku f,enornenologii (Florian I ,

!.kr

Znaniecki, George F{erberr Mead)" Inn4 weË,,',.,..' !,{,koznaw

sjç konstruktl'wizrnu znajdzierny w naukacffio komunikacji (zwlaszcza prace,zal,tczane do tèi.'i

ukr

pôtne dziela Nildasa l-uhrnanna). Z postfena':,': ,dpôr. prrt

menologicznyrn konstrukt)'wizmem sp olecznynl* ',{tzmu w

lqczy go przekonanie, ze pytanie o nacurç rze' I :fender i r

': ù studieczy (6wiata, plci itp.) jest nietrafn e, gdyz nayaL' . _.

nieje pev

rzecz(swiat,pleé)ptzejawia,wjakisposôbzosra- ;Jwi4zana

Je poznawc zo,,zorgatmzowana" przez led,nos*g1i:::gatuxlçu,'

i:doiwiadc:i spoleczeÉsrwo.

Przyjçcie przez feminizrn merodoiogii kon'

s trukt)'rvis t y cznej aznaczaLo zwro E zar ôw no w ba'

daniaclr nacury æoretycznej, jak i w anahzach

lJoan \7a';:

420 PO\XTIESE KOBIECA

Kraskowska E., zoo8, Damlt i zbrodniarze,,,Czas Kuitu-fy" nr 3.

Munt S.R., ry94, Murder b7 the Book? Ferninisrn and the

Crime Nouel, London: Rourledge.

Rowland S., zoor, From Àgatha Christie to Ruth Rendell.

British Wom.en Writers in Detectiue and Crime Fictlon,

Basingstoke : Falgrave Macmiilan.

Scaggs J., zoo5, Crirne Fiction, London-New york:

Routledge.

Powieié kobieca - najbardziej znaczEcego

modeir.r do analizy kobiecej cradyc.ji literackiejdostarczyly Sandra M. Gilberr i Susan Gr-ibarw klasycznej juL dzisiajpracy The Madwornan inthe Attic (tgZg). Badaczki dokonaly w niej femi-nistycznej korekry teorii Harolda Blooma. Dla au-

rara Lgku przed wplltwem hisroria iiterarury bylanieusta.j4cym agonem synôw (,,efebôw") z ich poe_

ryckirni ojcami (,,prekursorami"), przezywanyrnwedug wzoru dostarczone go pruez Freudowskikompleks Edypa (por. kornpleks kastrac.li i korn-ptreks Edypa). $Tedlug Gilberr i Gubar pierwszekobiety pisarki, mo g?ce konfronrowa c siç wyL4cz -

nie z mçskimi prekursorami i ich wizjami kobieco-dci, dodwi ad czaly lçku n ie ryle p r zedwp l1wem, ileprzed aurorsrwem w og6le, w zwi4zku z czy.ir- po-trzebowaly motlwacji w posraci glosôw innychkobiet, ktdre nie wchodzqc z nirni w relacjç kon-kurencji, sranowi*yby û.r6dlo wsparcia i mocy.Zgodnie z tq koncepcjq karegorie Bioornowskienie majq zasrosowania do lireraeury kobiecej(por. lirerarura kobieca), ktôra skupiona.!est niena walce z prekursorkarni, lecz na ich dowartod-ciowywaniu. Jesr ro wizja rradycji pozbawione.jkonfiikru i walki, oparte.j na poszukiwaniu miç-dzypokoleniowych wiçzi z literackimi,,srarszy-rni siostrarnr", wizja rnog?ca sprawiaé wraienieutopijnej, jednak dobrze srosujEca siç nie tylkodo twdrczodci kobiecej , atre takledo feminisrycz-nych rewindykacji dokony.wanych w obszar ze ba-daÉ nad lireratur4.

Foszukiwanie tradycji nie jest rôwnoznaczns

z p r ôb a, budowan i a kan onu, ozrlacza raczej (wialdome odnajdywanie pewnej wsp6lnory kobiece,go pisania i czytania:,,kobiec? hisroriç literatud.rekonsrruuje siç (...) po ro, by odzyskaé porru.o-ne w?rki, wyznaczyé wlasny obszar zadomow6r,

nia, usfyszeé swojq historiç" (Krukowska 2oro:

5 r), a nkze - by zr o zurni e é m e c h an i z my margi rr..4,.

lizowania tej literatury. Szczegôlnemu namyslowi,

poddawana jest powiedé jako garunek pod wiel,rma wzglçdami wyjErkowo nacechowany plciowo.(Kraskowska zoor).

Przede wszysrkim nalezy zauwaLyé,Z. lit.r,, l

ratura kobieca i nowoczes na F)roza powie dcio- :

wâ s? sobie wspdÏczesne. Dopiero od przelomu . -.xvrll i xlx \M. mozma rnôwié juL nie o pojedyn.:,.,::,r

czych piszqcych kobierach, lecz o wladciwycli;,1::l-

narodzinach literarury kobiecej. Dokonala siç

wdwczas fundamentalna zmiana, jedli chodzii.','Îo status pisarki oraz jej srosunek do wlasnej twôr-

,

czo{ci - rwôrczodé przestala byé dodwiadcz{L;,|,

niem prywarnyrn, pisaniem przeznaczanym dla

niewielkiej grupy odbiorc6w z krçgu rodzinne- i

go i wkroczylaw sferç pubiicznq, sprofesjonal,i#zow ala siç, zaczçla p odlegaé rynkowym zas adorn$gry, zapewnila autorkom urrzymanie i spolecz'

'i

ny status. Uprzywilejowanie przezkobiery autor- ,,

ki forrny powiedci tak rlumaczy Virginia Woolf:jili:;!

,,w chwili gdy zaczynala ona pisaé, wszysrkie star- :

sze formy literackie zdqLyIy siç jvzskrystalizowaé,.,,,'

i utrwaiié na dobre. Jedynie powieSé byla naryli

mloda, na cyie miçkka, ze dawala siç formowac,.,,atr::::::::l'.

w jej dioniach" (\Moolf Ltgtg) ry97: 97). . ,.:::;,,*

Zanim kobieta zostawaia powie$ciopisarkffibyia narniçtnq czytelniczk4 powiedci. Jak wskaz4.::,1'1iJ

j e Ian Watt (lt g sil r g 7 t),w xvrrr-wiecznej Anghffi(ale i w calej ôwczesnej zachodniej Europi.)kqi#biery by|y najliczniejs zE, najaktywniejsz4 gflPq' '

:odbiorcéw literatury, decydujEcq o powodze$ut\ryoru. Gndencja do rrakrowania lektury i&-gli;:

zajçcia typowo kobiecego wynikaia z noweJ Pat'

zycji mie.lskich klas Srednich, w ktdrych kobietl ,

gotycki

sch dziala

.wiçkszl iloé'

Lztn. bfto t

iobyczajowY'

ie sPoérôd

qmagala c

i$iegloéci w

.iiami. Jeszc

oowiedci Ja

"'iak pisze D

$-iet pisarek

Aomanse se:::.

,l.mans), w rt

:ryckie pow

Chociai ju

i{orthangei

irnierzyla v'iarnku (Jd'

i; a Anna

lzego Stra,:,:'i, .

rtA pozosta

ibiecego p,

'Ttprzez d

ury

m\She

nuje nie r

dc teZ jak

o wlasr

,:iy-ciach, c

i:}paclerz)

,.. \il Pc

!i- nadra

1nych.

tyrvar

.: .; .!)

iamyslowi,r,it ,.l,l,cjami. Jeszcze przed ukazaniem siç pierwszych

oznaczne

czej iwial;, kobiece.ti

literatury:,1

porzuco.,,.:,,

lomowie-,I

sKa zololl' I

'rnargina

nowel

': 61e rnusialy podejrnowaé tradycyjnych wytwor-

,.; uych àzia!.an gospodarczych i mogly podwiçcaé

,-. wiçkszEilo$é czasu na rozrl'r,vki, a czytani€ uwa-

',1;... iafie bylo za najbardziej wskazane z przyczyn

.' ..gyczajowrych. Nie bez znaezenia byl tak2e fakt,

ie spoérôd wszystkich gatunkdw powiedé nie

wymagala od odbiorcy szczegôInej erudycji czy

;biegloéci w obcowaniu z artyscycznyrni konwen-

PO\ruESC KOBIECA 421

\Tircembersi<iej (rSr6) biyskawicznie musiala

zresztq zostaé przetlumaczona na 1çzyk francv-

ski: wykszcalcone Polki w wiçkszodci nie wladaly

wôwczas jçzykiem ojczysrym. Pod wplywern lire-râtury francuskiej, szczeg6lnie urwordw Madarne

de Staël i George Sand, bçdzie rworzyla rôwnieà

Narcyza Zmichowska (pseudonirn: Gabryella).

Powieici Zmichowskiej sE u,$qrkowe - !iTr!i-ka to z podejrzhwoéci autorki wobec obranej

forrny gatunkowej. Jedynie pierwsz4, Pogankg

(r8a6), udalo siç jej zamknEé, nieukodczone na-

tomiasr pozosraiy Ks i4ùka pami4tek (n4t) " Biala

rôàa (û58), Czy to powieli? (r876).lù/brew po-kurujEcyrn opiniorn co nie urrâra kolejnych rç-

kopisôw w wyniku zacierania konspiracyjnych

dlad6w stanowila, najwa2nie.jszy powôd niedo-

mykania çtrzez Gabryellç opowiadanych historii.

Lut nakompozycj a i fragrnentarycznodé powiedci

Zmichowskiej byla przez ni4zamierzona: sA one

dzielarni programowo orwarrymi i bezi<onkiu-

z1'wnyrni, nastawionyrni na sam? czynnoSé opi-

sywania, a nie na przedmiot opisu. Szczegôlna

konstrukcja powie6ci Zmichowskiej przypo-

rnina eksperymenry z natacj4 podjçte przez

Ernily Brontë w jej (wsp6lczesnych Pogance)

Wic hrowy ch w zgorzacb (tS +z). R"6wnie2 .sposdb

wykorzystania gotycki ego sztataLu zbliia obie

autorki i pozwala je zesrawié, pomirno ze dzte-

la si6sm Brontë zoscaly przetlurnâczone na jçzyk

polski dopiero w lacach 30. xx w., rak sarno zresz-

tE jak powie6ci Jane Austen (Rozwaùna i roman-

t)/czn/z,pierwsza opublikowana anonimowo - .bya /ady" - w r8rr powie6é Austen w Polsce uka-

zaïa siç dopiero w r9j+ jako Rozs4dek, i uczucie,

z tega wzglçdu nie w.pvarla u nas takiego wpiy-

wu jak w innych i<rajach). Dziwne losy Jane Eyre

Charlotte Brontë (tS+z) to powiedé, z ktôrej po-

chodzi nie tylko plodna feministyczna merafora

,,wariatki na strychu", aLe teL slynne i obro3niçte

w interpretacje zdanie ,,Reader, I married hirn".

Nie wystqpila u nas nawet szczqtkowa,,Jane Eyre

rnanialjak okredlila to zjawisko Elaine Showalter,

,od wieloiLy plctowo i

i.::.::,,romanse sentymentalne Fanny Burney (por. ro-

',,,,,grans), \M tym siynnq Eweli.ng (tZZ8), oraz na go-

ii:r,qy.ki. powiedci Ann R.adcliffe (por. gotycyzm).

::,.Çhociaz juzw pierwszym swoim dziele Opactwo

ronala sr'ii*

ij?.Nor th angt r J ane Austen os trze swo.j ej p aro dii wy-

ffii.rryl" wladnie w autorkç slynnych Tajernnicij7-:;1:t!wrol

ta teJa,rtrttç

iiillzo*pu Udolfo (tzg+) - u nas podobny gesc wyko-snejtwdr:tl fiala Anna Mostowska jako autori<a przedrniew-

i;1;j&rgo Strachu w zazneczku z Âo6 roku - *adycja;.4:tllr i:

lfia pozoscanie wazna dla dalszego rozwoju ko-

f.:;,-:$ecego p owie J ci op is ars cwa, a go tyckie elem en-

'|j9przez dlugi czas bçdl odgrywaiy rolç nieomal

|.ig.toty kobiecoéci. Najwa2niejszym ekspery-

$4çnr.* rM tylx zakresie pozostaje Franleenstein

â].,...' tty Sheliey (r8r8), w ktôryrn potw6r funkcjo-

:r,powieSci Jane Austen funkcjonowalo na rynku,

i,,,,irt pitr. Daie Spender, okolo roo dobrych ko-

i;t:.,6n, pisarek. Szczegélnq uwâgç nalezy zwrôcic na

iluie nie tylko jako rnetafora kobiecego reksru,

$ tez jako spos6b na opowie d zenie przez auror-

stalizow o wiasnych, n a.ibardziej traumatycznych prze-ylanlffi iach, okredio nych przez Gilbert i Gubar jakoformowidil ierzyÉstwo gfozy".\ ::il' al W Polsce schylek xvrrr w. oznacza pospiesz-

nadrabianie przez kobiety opôtnieÉ eduka-

nych. Jak podaje Zofia Sinko, intensy'r,vnie

no angielskie rornanse sentymentaine

tyckie, choé zazwyczal we francuskich tlu-iach. Popularno$ciE cieszyly siç r6wnie2

Sophie Cottin, kt6rej Malwina (r8or)kturyJ# arla udowodniony wpb'w na powsranie

zej powiedci wspôlczesnej napisanej po. A[alwina, czyli Dorn/lnoii serca Marii:h kobiec

422 POTTIESE KOBIECA

uznaj+c powie$é za przelomow4 dla rozwoju ko-biecej cradycji na Zachodzie.

Od polowy xrx w. brytyjskie powiedciopi-sarsrwo kobiece podzielilo siç na dwie linie: (r)\71ry znaczanE p r zez tw ô rczo éé Bron të, p rzeksztal-

cajqca, tradycyjny rnarriage-plot i odrzacajEc4

dziedztctwo Jane Ausren jako synonim lirera-

ckiej powéciEgliwodci, a odwoluj4cE siç racze.j donarniçtnej twôrczoéci George Sand; (z) konry-

nuu.jqc4 schlebiajEcy mçskim czycelnikom wzôrAustenowsl<t, z jej gtôwnq przedstawicielkE -George Elior. Jak podaje aurorka A Literatwre

of T/teir Owrc, Brontë i Eliot zapoczqrkawaly

w Wielkiej Brytanii dwa skrajne modeie, do kr6-rych przyrôwn)-wano kazdEkolejnl pisarkç.

Dragnoza ta nie ma prosrega przelo|enia na

sytuacjç w Polsce: klçska powscania sryczniowe-

go sprawila, ze w4tek kobiecego pisarstwa zo-

scal drarnatycznie zerwany. Zadna z aurorek

rl polowy xrx w. nie odwol)'wala siç do twdr-r;-

czoSci Zmichowskiej, a nieznajomoéé kobiecej

literatury obcojçzycznej czy je.j celowe odrzuca-

nie (jak w przypadku kryrykowanej przez Ehzç

Orzeszkowq George Sand) zdecydowaly o tym,

2e powieéé kobieca rodzrla siç ponownie, niejako

w pré2ni. T7ybory dokonl.wan é przezkolejne poi-skie pisarki potwierdzajE jednak zasadniczE æzç

Showalter o nasrçpsrlv îe faz female, feminine i fe -

ntinist. Orzeszkowa zasrosowala zdiagnozowanq

przez Grazynç Borkowsk4 srrategiç mimikry, czy-

li nailadownicrwa w srosunku do mçskiego wzoru.\ff przeciwieÉstwie do George Ëliot nie przybra-

la mçskiego pseudonimu, jednak r6wnie czçsro

poslugiwala siç mçskoosobowFrn lub neutral-

nyrn piciowo narrarorem, unikaia typowo kobie-

cej problematyki, a przede wszysrkim budowala

w swoich utworach trudny do na$ladowania, wT-

alienowany z kobiecoéci rnodei idealnej boha-

terki (szczegôlnie w powieéciowej dylogti A[artai Maria z p o czqtku Lat 7 o.xrx w), bezlitoénie kry-tykujqc odstçpsrwa od tego wzatca, m.in. w Nad,

Ni e nzn e m czy C h arni e ( i I 8 I ). S amoogran iczenie

piero w pôtnych tekstach, takich jak np. zbiôr . _._vl w- I ttL

nowel Glorla uictis (t9rc), bçd4cych rdwniei ,j ,,'$rdcz C<

wa2nymi przykladami xrx-wiecznej hrrrtowl,i* i*ladowane

' :, :;:..::t::'

Orzeszkowej zostalo przez niarprzelamane do. ,

(inne warianty wyrai.nie kobiecego opisl,wania_ ,

hisrorii zaproponowaly w tyrn czasie m.in. Zofia :

S7ielopolska w Krfiakack lr.9ryl; por. htrtto4

fhersroria]). Nowelistyka koÉca xrx v/. nie tyl,. ._.,,

terrlaty cznych : naleiy wspomnieé m.in. odwaâ..,1::

ne krdrkie forrny Marii Konopnickiej oraz prô-.. ,.

by podejmowane F)rzezMariç Kornornickl ktôra .,

w 1894 roku we wstçpie do Szkicriw krytykowa-

la zastane standardy powiedciowe i wypatrlwa-

Ta nowej powieéci psychologicznej, pozbawionej

balasm ,,merody realisrycznej ze wszystkimi jefi

leé nie chce'] w aurze skandalu obyczajowego -,

czyniho z powiedci przestrzem walki o poprawÇ ..

sytuacji kobiet" Druga, debiuruj4c $yrannowa',r'..'.'l

nyrni estety cznie i ostentacyjn ie dziewczyÉskr,-:.'

prowadzonego niernal p rzez cale zycie Dziennika'

Epoka miçdzlnvojenna co okres niesp atykanego

wczedniej ani pôiniej rozkwiru kobiecej powiedci

:.,- EksPl<

i,, nie dz,

iifuaïs NinNalkowska w Ksigciu lrEozl czy Maria-Jehanne

: 0.dwa2nii

l:.',rywe ten

glcsbianizn

ko dla Orzeszkowej byla uprzy'wilejowan? prze- l

mttyczn?

strzeniE eksperymentôw formalnych i innowacii,,'i ., lr{ZOû€ fllet

at'.saruotnosc.

.1(I928)' N:l.iow? jedy

',zycje Ame

ilMitchell,

rJe wszyst

,'Beecher

ck, kté

,i k(

Zapalska t Zofra Nalkowska. Obie zrezygîo- .,,

czy:aly

grupy

waly z androginicznego modelu Orzeszkowei. ,J " ---- -D--------:ô- ^^--*-^ ...:..t:::L:..1.r:

Pierwsza papïzez siçgniçcie do poetyki naturali..,'rry6rrryrrv uvyvçL/ru " ....,.,...,....,.,,,

stycznej, krôra pozwala jejz niesporykan4wcze!' ',

,1;!Vesc. Jal

znany by

niej brawurq przedstawiaé wyparre z ofrcjalnega '

dyskursu sfery kobiecej egzystencji; wszystko to;:.1''t na tluma,

,,o czvm siç nie mowi" i ,,o czym siç nawec mys-"JL"JaDo realiz

f$szlo, je

'.';,p.0latan

i:cpoki, irvalu \t9

mi mlodopolskirni utworami, w dwudziestoleciu

rniçdzywojennym wyrodnie na do dzi!; nay*rybit' .qiet aurc

niejsza, polskq prozatorkç, rôwnieZ jako autorka''., pofwiçcc

&iestole

,.rletatO*a

Voolfw

- obok Nalkowskie j tworzyly: kenaKrzywkka",'';, ,!?y Geor

,,polsk

Maria Kuncewiczowa, Vanda Meicer, Pola

GojawiczyÉska, Ftreiena Boguszewsk a czy Lnteta

Gruszecka.

sorek szu

riwch uu

i..0rzeszkrt.,i..:

hersn;ry;,:j

)tsFvania

.in. ZoÊa

r-Jehanne

oraz prô_,,i

ck4, ktôra',,1r

rytykowa.,.,{

,:l.i;ije wsrystkim slynnq Chatg wuja Toma Harriet

',tfur..h., Stowe (rs5z) i dziela noblistki Pearl

.:,.:,':4.t r. , -i:l Koblecel j

y Gabrie!

zfezfgnù; $ i;,,.gu gr"py Bloornsbury, w tym szybko przyswojonl

i!:.polszczyLnie Katherine Mansfield i Vitç Sackville-

.iit,:,.,..}V.tt. Jak wynika z prasov/ych omôwien, dobrze

byl dorobek Virginii Ïflool{ ktdrej dzie-

rficjalnego.,:i

;zysùo to,-:éi 1;'aa tiurnaczka Austen i Brontë, Janina Sujkowska.

awet fi/s-r::::i; r.,,..Do t.rttr"cji cych zamierzeh przed wojnE ju2 nie

czaJowego';.,,. ,:,,àszlo, jednak zainteresowanie utworami autorki

|;pa latarni morskiej wydalo najciekawszE powieSé

. yy1a\cznQrolç w rym zalresie odegralo Przetluma-i:'czone niedlugo po ukazaniu siç orygin alu Zrôdlo

',.-r4777stno!ci brytyjskiej autorki Radclyfte Hall

{1928). Na polski przelozono przedll wojnq (wia-

,,rorvq jedynie bardziej zachowawcze popularne po-

,,zvcje Amerykanekz Przerninçlo z wiatrern Margaret

'l,,.fiitchel1, niektôre utwory Edith Wharton , aF)rze'

,l'.Juck, ktdre pozosaly bez wiçkszego wplywu na

;i:iiazw6j kobiecej prozy w Polsce. Krajowe pisar-t,,,i rryr^ly wôwczas intensywnie twdrczo$é z fuç-

POWIESE KOBIECA 423

Paza inspirac.jami plynEcymi z powie$-

ciopisarstwa brytyjskiego i francuskiego waz-

n1 rolç odegrala u nas literatura skandynawska,

poÇ.z,Ewszy od wstrz4sajqcego zapisu dodwiad-

czenia menopauzy w bestsellerowym Weku

niebezpiecznyrn $9rc) dunskiej autorki Karin

Michaëlis (por. menopauza) po norweskg epope-

jç Krystlna, cdrka Lauransa Sigrid Undsec (t9zo)

i Annç Swàrd $928) szwedzkiej noblistki Selmy

L agerlô{ wzmiankowane j ako najwa2n iej s ze lek-

tury tyculowej bohaterki Calego à1ci.a Sabiny

Heleny Boguszcwskirl 0%à. Ewa Kraskowska

uznaje tç ostatniE za modelowy przyklad powie-

éci kobiecej, obok Cudzoziemki Kuncewiczow ej,

Przygody w nieznanyrn kraju Gruszeckiej, Raiskiei

jabloni Gojawiczy.nskiey i cylrJw Kobieta szuka sie-

bie Krzywickiej. \X/e wszystkich tych urworach

przedstawiona j est wieloaspektowo skonsrruowa-

na postaé bohaterki, dojrzalel kobiety po przej-(ciach; kazdy z nich to powieSé rozrachunkowa,

regr€s)'wna, nastawiona na analizowanie prze-

szlodci, w ktôrej centrum znajduje siç specyficz-

nie kobiece doiwiadczenie negatf i,vne. Schemar

tych powie(ci jest wiçc niemal we wszystkich

aspektach przeciwieÉst\r/ern kobiecych dziel

z poczqtkû ery powie6ci: utwory pierwszych po-

wieSciopisarek byty przede wszysrkim kobie-

cymi wersjami Bildungsrzrnnn, podwiçconymi

dojrzewaniu protagonistek historiarni dyscypli-

nowania ich kobiecoéci i wychowl'wania do pa-

triarchatu, koÉczEcymi siç zwykle mai2eÉstwern

traktowanym jako rodzaj upragnione.i nagro-

dy (por. malàeÉstwo; patriarchat). \ilymienione

utwory stanowiE szczytowe osiqgniçcia kobiecej

fikcji fabularnej rôwnieL zewzglçdlr na zastoso-

wane w nich strategie narracyjne (inspirowana

dokonaniami rVoolf narracja pierwszoosobowa

lub personalna, nastawiona na introspekcjç i rny-

korzystujEca rôLne postaci mov/y pozornie za-

leinej) oraz nowoczesne zabiegi kompozycyjne

,.,' Eksplofia kobiecej tw6rczoéci w latacLi zo.

:,.:. ,yxw. nie ograniczala siç do Folski. We Francji

nnrôczColette, krôrej Klaudyny podziwiane i na-

,.,,',ilrdo*^tte sq u nas m.in. ptzez Krzlwick?, inten-

,:, sywnie dzialai4emigrantki z usA: Gertrude Stein,

,,. Anrta Nin, Djuna Barnes, H'D. (Hilda Doolittle).':.::'Oàwaùnie wprowadzily one do kobiecej prozyaa':a...' ..

.r.,now. ternaty, w tym kwestiç lesbianizmu (por"

.,:jesbianlzm; literacura lesbijska). tW Polsce emble-

ypatryWa;,,.t,zoawronq . ;

zeszkowej,t'1r$

i n.,utrli -:,,;;,3

) poPrawç1rli.i

yrahnowa:..r,r.i incrospektywn4 Przygodg w nieznanyrn

<o autoika :pfwiçconych formie powiedci). Takze w dwu-dziestoleciu miçdzywojennyn-r pojawilo siç zaislç zaln-

':r9resowanie genealogiq kobiecego pisarsrwa: jak

i$oif w esejach o Jane Austen, siostrach Brontë

i; .h urvag na remar rw6rczoéci Zmichowskiej, (.tp. * Calym àyciu Sabiryt retrospekcje umie-

'ftoju (1913) Anieli Gruszeckiej, nazywanej zresz-

i!,li4 "pohk+ VirginiE \Moolf" (Gruszecka byla rôw-

1i1.,$ George Eliot, rak na gruncie polskim prekur-

Ë'.!.11!,,lek szukala Irena Krzywicka, autorka przenikli-

;î,:.:ân'^L.--_- , + I l::

';$neszkowej i Zapolskiej. raj4cel kobiety zostaly uporzqdkowane wedlug

424 PO\XTIESE KOBIECA

symultanicznych, nawzajem siç uzupelniaj qcych

ciqg6w temarycznych: ,,po sukniach'] "po rniesz-

kaniach'l ,,po slu2Ecych" itd.).Formalne zdobycze prazy powiedciowej

s? zagubionyrn dziedzictwem zdorninowanej

przez Iirykç poiskiej literatury kobiecej ri polo-wy xx w. (por. paezja kobieca). Chocia2 w la-

tach pRr wiçkszodé rniçdzl"wojennych pisarek

wciqà byla akcywna, a takze pornimo kolejnych

przedrukôw przedwoj ennych kobiecych bestsel-

lerôw, uprzpvilejowujqce poezjç iata powojen,ne byly okresem niemal zupelnego odejÉ;ciaprzez

pisarki od prozy fikcjonalnej. W historycznoli-teraclcch syntezach najwa2niejsze nazwiska na-

leiE do aucorek przedwojennych: Nalkowskiej,Kuncewiczowej i Krzy-wickiej.,A.nna Nasilowska

w swojej Literaturze okresu przejiciowego wypel-nra czarnEdziurç p r azy kobiecej lat pôlniej szych,

podwiçcajqc zaskakujEco duio miejsca szerokie-

mu omôwieniu rwdrczodci Krystyny Kofty.

S7ypracowana tradycja sropniowo i nie-uchronnie wygasla, czernu nie ffrogiy zapo-

biec efemerydy takie jak popularna Pestka Anl<i

Kowalskiej czy wydawâna w drugim obiegu no-watorska cw6rczodé Zyry Oryszyn. Kolejne kobie-

ce powieÉci pojawily siç dopiero po 1989 ïazern

z ogdlnym ,,powroretrn fabuly" (debiucy ZyryRudzkiej, Manueli Greckowskiej, Izabeli Filipiak,Olgi Tokarczuk, Malgorzary Saramonowicz

i in.). Niernal wszystkie kobiece dzielarego okre-

su Lqczy powracajEcy morlnv dojrzewania, wiçk-

szo(;é z nich co powieéci inicjacyjne, krytycznietraictujlce ternar rodziny, akazuj4cej siç jednq

z opartych na przemocy instytucji, z jakimi musi

siç zmierzyé dorastajqca dziewczynka. W prze,strzeni historii literarury rnlode aurorki r6wnieibuntowaly siç wobec swoich literackich matek

i babek, tworzyly bez odwoli'wania siç do wczeé-

niejszej tradycji powieÉciowej, po raz kolejny za-

czynalEc w Pusrce.Mit prekurso!:srwa, analizowany w kontek-

ricie spostrze2en Harolda Blooma, molebyéprôb4

ukrycia obezwladniajEcej zaleznodci od rnr.oç.,

ktôrych dojmujça, silna obecnodé rzuca siç

niem na biurko kazdej piszçej. Nawet kiedy pi$erarury

i<i rakie jak Olga Tokarczuk czyDorota Maslowslcr

,br).

p r zy znajE siç do fascynacj i literarurE xrx-wieczne I

ianyclwskazu.l'q nczej naBoleslawa Prusa i innych

na(

ryny,yG

zauw

inisty

Iezn

c

iârki bi

zlrQ CZt

dient kob

',':France, C

A

inska Irych powi

iirska K

stawicieli tradycji w jej wyrniarze mçskim, uniw,er-.i

salnym i kanonicznym. Charakterystyczny j

wpleciony w Absolutn4 amnezjg lzabeli Fili

0gg) 2yciorys Orzeszkowej, krôry glôwna

terka (i aurorka!) zdecydowanie odrzuca jako

potencjalny los.

Kilkadziesiqt lat. zerwanej ciqgloici rprrwL.,lo, 2e nie rnâ lM naszejiiteraturze powszechny.l, .,'

nak dwiadczyé to, ze rnodelem, zgodnie zktôrym -

,

. t.':.'1:::ll-tÏ:r:powstalo najwiçcej utrvorôw, paradoksalnie okgr:,':,..*

w piémiennictwie zachodnim prôb

wania dawniejszych utwor6w na

ne realia, polernik rakich jak np. Szerokie Morzd . BLIOG

Sargassowe Jean Rhys (t966) czy Tlte Four- ,æ;:l;Éli :i:,r1:L,1ii* rock S,

City Doris Lessing (tg6g), krycycznie di E.lirasiljçych z Dziwnyn'ri losarni Jane Eyre. Jedynyffwyjqtkiem sa, Dziewczyryt z Portofno Gruù

Plebanek (zoo5), celowo nawiEzujqce nie ty.lli,'$$

cytulern,atreistrukturatorazwielomaszczegôla-a,f-2-!fi

da Dziewcz4t z Nowolipek Poh GojawiczyntkiÆ

G%). C potrzebie zakorzenienia wydaje siçje! hA.,z

!1r1j'fw'1

!!,ntu,, ,.szczecin:

bert S.M

Tbe Wom

rôwnie2 Korzenie Stefanii Zahorskiej, Dom Zi'ffi narion,N

rzuicka_B

sidstr. Wa

nr l-4.4si6w I. (

larshua le,

zala siçkobieca epopeja (por. saga) czçsto przybie- ' ',

r aj Eca w Ianch p owoj ennych ks z ealt Hasy cznei t?ærodzinnej (do przedwojennego arcydziela l{,r1.t,',--iÀà;..:.'.!4,:li dn i. e Marii D Ebrowskiej naw iqzuj e ernigracYinl,;;,!,tiç

pisarka Danuta Mostwin, wiele zawdziçczaiE T,.9.

Starowieyskiej-Morstin owej, Apokryf rodzinny'F{anny Maiewskiej , a zwlaszcza Dziedzi'ctwo Zeifrti.

Kossak-Szczuckiej), by na przelomie xx i xxl w'

cwoluowaé w nrniej czy bardziej autobiografrc?j1:].; ;ç Yv vruv vv êL w rrlrlrçJ aLy UdLsLLv) 4uLvv^"D- a,r.::..,*lï

nd opowieéci o poszukiwaniu kobiecej genealô*../D. t , . , i !.. ^ ,-'",",,;"1,ôui:;:il,;,:.,iiji

gii (Biaûr kamienAnny Boleckiej, Doru à1wi'olôgr:'..

Iwo ny S naolki, Ko c h a n a M arry n i u c h n aB o guslavff"t.:.Iwony Srnolki, Ko c h ana MarT niuchna.bogusra".1'-*

Latawiec, Proszg bardzo Andy Rottenb-ergi''t"-tî

wice: Wy

d nratek,

:a siç cie-

Baror). Fotrzebq idenryfikacji i utrzymania

,,',,1,..,ciq1;loéci tradycji kobiecej wiele hiscoryczek

,.,.',lir.rrroty tlumaczy podejrnowane przez siebie ba-

PO\T4ESC C KOBIETACF{ 42'

Kraskowska 8., t99g, Plôrem niewielcl.m. Z prob/ewtiu.,

prozy kobiecej daudziestolecia rnigdzywojennego, po-

znaÉ: Wydawnictwo Naukowe UAM"

Kraskowska 8., zoor, Kilka uwag na temat powielci kabiecej,

fw:] A. Nasilowska (red.), Cialo i tekt. Ferninizrn w litera-

turoznaastwie - anto/ogia szklcriw,Warszawa: itsL pAN.

Krukowska A ., Loro, Kanon, h.obieta, powieii. Woktjl twdr-

c z o i c i J ô z efj, Ki s i e I n i c ki ej, Szczecin : !/ydawnictwo Na-

ukowe Uniwersyteru SzczeciÉskiego.

Magnone L., zoua, Dlugi cien Elizy Arzeszkowej,lw:l E.

Paczoska, B. SzleszyÉski (red.), Przerabianie XIX wie-

ku,Warszawa:PIW.

Magnone I-., zorrb, Maria Konopnicka. Lustra, obrazy,

sy zn? toznl, Gdansk : slowo/obraz reryroria.

Moers 8., ry76, Literary Wornen,New York: Doubleday,

Paczoska E.. zool,IVa strlchu i po krgtacb. Pisarki czasu miç-

d4twojniaw cieniu i blasku PRL,u, [w:] H. Gosk (red.),

(Nie)ciekawa epoka? Literatura i PRL,Warszawa: Elipsa.

Reid M., zoto, Des femmes en littérature" Berlin-paris:

L'Exrrême Contemporain.

Showalrer 8. ry77, A Literature of Vhei.r Own. British Wo-

men NouelistslÇont Brontë to Lessing,Frinceron: prince-

ton Unjversity Press.

Showalter E., zoo9, AJurl of Her Peers. American Women

Writers from Ànne Bradstreet tu Annie Prowlx, llewYork: Virago Press.

Sinko 2., ry6t, Powieii anglelska XItIil w. a plaieli polska

lat r764-ûjo, Wârszawa: PIlù2.

Spender D,, ry86, Morher's of the Nouel. too Good Women

Writers B efore lane Austen,London-New York: Pando-

ra Fress.

Watt L, j9571 r9V, Narodzizry powielci. Studia o Defae'ent,

Ricbardsonie i Fieldingu, tiurn. A. Kreczmar, Varszawa:

PIST.

Widniewska I., Cbsulewicz B.K. (red.), zoro, Male prozy

Orzeszkowej i Konopnickiej, Lublin: TN KUL.

\7oolf V., j9z9) ry97, Wasny poktij, rlum. A. Graff wstçp

i. Fiiipiak, \(/arszarva: Sicl..

Powiedé o kobietaeh - w powieéci jako ga-

tunku literackirn od czasu jego powstania waL-

4aslowska'.j i,,dania nad postaciami zapomnianych czy niedo-iwiecznQ,

tch przed,,l.'ii

il, u1i1yç1-;.1;

',r,,Rnery Gôrnickiej -Boratyriskie.!, T.Jrsuli Fhilips.

/czny jesr:

li Filipiak:

vna boha-;

;ako swôi

edy pisxl-,,:

Graiygnie tylkôri,

':ai,,esnianych pisarek. Najwainiejsze analizy to prâce

:;r.,'.Kryrrytry KlosiÉskiej, Grahyny Borkowskiej,

ilrk zaawazyla Agnieszi<a Gajewska:,,pisarsrwo

i:'.,feministyczn€ koncentruje siç wokôi biografii,.t

,;,,,niezalezmie od usytuowania na politycznej i me-:.,r,,,,'^J^lnoicznei rnenie. e niqene nrzez femi^i"rLi

$IBLIOGRAFIA.B.nrto.k S., [t986] zooq, Kobietl, z Lewego Brzegu, tlum.

dialogu:.:;j rli,'Ë. Krasinska, F. Mielcarek, \Tarszawa: Sicl.

Jedynym, :,Borkowska G., ry96, Cudzoziemki. Studia o po/skiej prozie

.1,;, ;, kobiecej, \Tarszawa : IBI- PAN.

i1ii$tko*tpt G., CzermiÉska M., Fhilips L-I., zooo, Pisarkt

:zegôlami:i ';,;1 pokkle od iredniowiecza do wsptlhzesnolci. Przewodnik,iczyrîskiê11l GdaÉsk: slowo /obraz teryroria.

il ch 4., zooo, Women's Writing in lr{ineteentb-Century

.,ksi4Zki biograficzn e oraz monografie sq nieod-

',,I1crnE czç!;clq historii kobiet i stanowiE f,unda-

lm.nt kobiece.j gcnealogii" (Ga.!ewska zooSz 97).

.r.: Lena Magnone

''i,!,1.,'., F,oou, Cambridge : Camb ridge lJniversity Press.

!, .wsk"4., zoo8, Zwrot biografczny kr1rykifeninistycz-

,,.todologicznej rnapie, a pisane przez femrnisrki

iiiiij,''nei, [w:] I" Iwasi6w, A. Galant (red.),Dwadzielcia lat li-

,i;:i',Ç!lberr S.M., Gubar 5., r9t9, Tbe Madwoman in the Attic.

...r1te srç tec-

1tz Ktorym :

:::',,fileZÀ

ainie okar:

(ixxl

iogusia*:Y..:,i.

,ttenbei$1i;

fi;l :teratwl p o ls k i ej ry I 9 - z o o 9. Ide e, ide o logie, meto do logi e,

ii,|tï'Sr.r..in : Uniu,ersyret SzczeciÉski.

ï,;:,;l'nailon, New Haven: Yale University Fress.t:at::?!:;:....

f...$, nicka-BoratyÉska A., ,99s, W poszukiwaniu starszych

,.:Tlte Wotnan Writer and tbe Nineteenth-Century Imagi-

siristr. Wanda Melcer - prdba portretu, ,feksty Drugie"

nr l-4.iôw I. (red.), zoo8, Prywatne/publiczne. Gatunkl pi-

ko lt iecego,szczecin : Uniwersyter SzczeciÉski

K", zoro, Feministyczna kry|:7ka literaclea,Kato-

1L1..'r-9unska K., t9s9, Cialo, poà4danie, ubranie. O wczes-

l| ,h Po*l.ri,*cb Gabrieli Zapolskiei,Krakhw: eFKa.

.4Ji,i.L:.:::'. .e, Wydawni c rwo Un iwersyt e r u S I qski e go. niejszq rolç ni2 w innych gatunkach odgrl,waly

448 PRZYPADEK DORY

Przypadek Dory - pierwsza z piçciu (inne1 eszcze p o cz4tkulqcym b adacz em (zdq|y| opub.iË

to : Czlowie lc Szczur, Czlowiek-\Wiik, maly Han s

i prezydent Schreber) analiz przypadkôrv indy-widualnych paejentôw przeprowad zonych przez

Zygmunra Freuda; wnioski z tych badari bylypublikowane w latach r9o5-r9r4. Grapia Dory

z teorii seksualnej).

rapii, spelnila oczekiwanie Freuda, kt6ry kierowal..=

nanle

opowiikowaé jedynie Studia nad histeri7 i Objainianic.. ,

rnarzen sennlch,w r9o5 ,tkazatry siç Trzy -"p**y '

Dara z pocz4tku chciala wspôlpracowaé w re;. -,

rozrnowç na kwesrie seksualnodci. Opowiadala . I

m"in" o inrymnych relacjach, jakie jej ojciec im- ;

potent utrzyrn)'wa| z paniEK", byia wtajemniczo;,, .._

uprawiala wylqcznie seks oralny), zwierzyla siç

r6wnie2 ze zdarzenia, do kcôrego doszlo szejé lar ,

wczeéniej w biurze pana K., juï wôwczar rolelstujEcegoDorç.Freud,broniEcsigprzedpoten-

cjalnyrn zarzvtem,2e ro on udziela jej (i innym :

nietretnim pacjentkom) informacji na remar rôi.r,,.,.

tez, ze hisreryczki nie rnoina zdeprawowaé: hi. ,

ainego, histeryczka wiçc sill rueczy nie jest iuil,'$niewinna. Zamiast zat ern uznaé, 2e owo wydarz{ffnie sprzed szedciu lac bylo traum?, kr6ra wyparta, :

zostala uaktl'wniona w czasie przechadzlo nadjq!u4 L/ Yvrrlvrr4 YY !.érrç yIrLLrr4szN,**r_:liii:lai:.1

ziorem, Freud wziE| juz tç pierwszE reakcjç zdlgrç

niego odczuwaé podniecenie. Chocia ir,D ora mt$$$

p o c zu cie, 2e zo stala,, sp rze dana" p anu K. w zamiaû'l'.i*lP OcZUCle, Ze ZO SLAIA,,Sprzeoana p anu J\. *'-riti,;T:ii*za tolerowanie przez niego stosunkôw ojca Do-

,,,

z paniqK., Freud w toku analizy dw6ch snôw us5,1111;i

lowal r-rdowodnié, 2e p roblemem dziew czy ny byl

wyparta milo(é do pana K., kt6ry z koleimialffibyé dla n iej sub s tytu cem oj c a. D ziew czy na gt-.ti?liË

itykr

dal w r9o5 pod tytulem Fragment analizy pewnej n w szczegôlny charakrer rego srosunku (para .

hisrerii (Freud |tqos] zoor). Nie byl to pierw-szy opisany przez Freuda przypadek hisreryczki

- jazw r891 wydal wsp6lnie zJosefern Breuerern

Studia naà bkteri4, zbierajEce piçé udokrimen-

towanych przypadkôw: Anny O., Ernmy von

N., Miss Lucy R., Kadrariny C" i Elisabech von R.(por" histeria; psycleoa naliza) - .jednak to wlaénie

Fragncent analizy pewnej histerii sral siç przed-

miotern feminiscycznych analiz i dekonsrrukcji.

WystçpujqcE jako Dora osiemnastoierni4 IdçBauer przyprowadzrl do Freuda jej ojciec, ktci-

ry utrzym).wal z psychoanalitykiem towarzyskie

stosunki. Ojciec przedsrawil Freudowi problemD ory : dziew azy na zachow).wala s iç h isrer y cznie,

rn.in. domagajEc siç zerwania przez rodzicô\ 7 sco-

sunkdw z zaprzyjaLnionym mâi2erîscrvem, paÉ-

stvvem K., rzekomo dlatego, 2e pan K. podczas

przechadzki nad jeziorem zloLyl jej nieprzysroj-

nych aspektôw |yciaplciowego, niemal na kaZdij I i.da K.,wstronie opisu podlre$la zepsucie Dory, rwierdzi ! naK.q

POPç

steria nie powstaje bez uéwiadomienia seksrili;:.,;' ' .:.:i:-.:]i[

liç przede

odblwala siç w rgoo roku, trwala rr tygodni i zo-

stala zerwana przez saml pacjen*ç. W-iedenski

psychiatra zredagowal opis w rgor roku, a wy-

nE prapozycjç, podczas gdy, jak uwa2ali ojciec

i sam pan K., o niczyrn takim nie bylo mowT i toDora, dziewczyna wedlug nich zepsuta, czytujE-

ca niep r zy zwo ite ksi E2ki, owladniç ta grze sznyrn i

rnydlarni, winna byla zaistnialej sytuacji. Pr6ba sa-

nobôjcza Dory, kr6ra byla bezpo$rednim powo-

dern zgloszenia siç da anahzy,rôwnie2 nie mialaby

byé niczym innyrn jak kolejnq histeryczn4 reak-

cjE nrlodej mirornanki. Zyczeniem ojca bylo, by

Freud zdyscyplinowal kobie co$é Dory i wyleczylja, z niezdr ow)'ch seksualnych fantazji. Z koj.ei le-

karz pragn4l wyprôbowaé na pacjenrce operacyj-

no6é techniki inrerpreracji snôw oraz sluszno$é

wlasnej teorii histerii. Freud w rgoo roku byl

przez It ej ob r zy dzen i ern dwunas tole m i ej dziewc zy nW' zù;;i!; wanl

histerycznq; zamiast wstrçtu powinna ona zL

i kob

swojq

j-1,:l::.

i,,i' .wYmtar,

âi,rakZe kw'

:fiiiteryczne

4c

:Îitotem pr

ten v

!nnç. Tyn

zqEc I

pret

aL

nie wysluch ala æl interpretacj i, po czym oznEmy 'PSY'

la,zebylato jej oscatnia sesja, i nigdy do Freadertttlruç:tË podd

wrôcila (w pôlniejszych latach bçdzresiç kons'iiTi':::::i::i.':i:,:..*{

cowala u Feliksa Deutscha, ktôrernu z àvmqt:1.

II

iç od

staw)

niej jed

i. Do

znala,i2 jest owyrn,,sfynnyrn przypadl".l,em"),, lusi IOZh

Tyrn, co sprowadziio inr.rfr.t".jC Frcu-4| fczny Ina manowce, oprôcz chçci natychmi

sprarvdzenia wypracowanej éwie2o teoril'

'ttoir (z I

:yl opub.,

jalnianie

rqzpraw!

rwaé w te..îz kierowal.,.!

rowiadaliii

cjciec im;:',.iil

',u',pt rkon^nic, ze zadna histeryczka nie urnie sama

.,,,,siebie opowiedzieé, ze to przed" rnçzczyznEpsy'

r. sfroanalirykiem stoi zadanie usensownienia, zbu-

...dowania spôjnej, logicznej, samotlumaez4cej siç

't:,earracii' $/ poslowiu Freud ptzyznaie siç do po-

.: iaùb't, zavwaza, àe zlekcewa2yl homoseksual-

,,. wy*l"n jakim byla rnilo$é Dory do pani K',t',)

r k", kwestiç przeniesienia, gdy sam odegral

'.;.1r olç gw alcic i e I a.

l;i',.' I(/ reinterpretacji przypadku Dory podjçtejlemnICZOir.:.t

iiioit r"J^rques'a l-acana zaakcentowane zoscalo jejr -Z:ti::-lr,::

o sze(é lai:âi:zas molej.,,,î i,lltgo i niczaspokojonego pragnienia, a nie Ér6dlern

..i1:.,, t ,-^t..^, -^-1-^^-,, \Y/ ^^:.^-., E.^,"J^

iïirr.ty.rtte d4àenie do bycia obiekcern wieczne-

:ed poten-r:i1; i-,:ieksualnej rozkoszy. !7 opisanyrn przez Freuda. /, . : li \1 rnnym liàworok4cie Dora identyfikuje siç z przed-

' r: r:r:'i

remat rôi-,,,,,:!r1.,Î, iot.tt pragnienia ojca irnporenra, czyli z pa'

:$iE t<., w scenie nad jeziorern zostaje za(; przezii::.':r a/ I I r . - t-iiiiprn* K. sprowadzona do przedmiotu zaspoko-

vowaé: hi.,,',r:rl jifjenia popçdu. Z 1ei gvraltownE reakcjq spotykajE

prr.du wszystkim slowa mç\czyzny, w kt6-nia seksÉ,$... iar:ul

ue Jest Juz: ,,;imh t.tt w celu uwiedzenia Dory poni2a wlasnq. :,i:;i:

owydarueë :i,funç. Tymczasem skoro w wizji Dory ojciec po-

ra \ilypâr!â,]:.,*t/ I I . fa

.,,przez paniq K. kocha jq sarnq, pan K. powinien

PRZYPADEK DORY 449

sobie. Niewytlumaczalme symptomy definiujq

dyskurs histeryczny jako pytanie zaadresowane

do trnnego. Histeryczka jesr przekonana, 2e od-

powiedÉ na to pytanie istnieje, a bazow4 forrn4

mowy histerycznej jest skierowane do Innego à4-

danie: ,,Powiedz rni!". Konsrytut)'wne dla histerii

jest jednak rôwnie2, zgodnie z dqàeniern histe-

ry czl<r do posiadania niezaspokoj onego pragnie-

nia, niezadowolenie z odpowiedzi mistrza. Je)

dyskurs rnusi wiçc zostaé uzr.rpelniony dyskur-

sern analitycznyrn, ktôry pozwoli wydobyé wie-

dzç z niedwiadomo6ci. T7 klinice Lacanowskiej

hisceria zat€rn nie jest chorob4, lecz koniecznym

etapern psychoanalizy, do kcôrego nalezy dopro-

wadzr(pacjenta, by analizaw og6le byia rno2liwa.

Przypadek D9ty, doskonale ilustrujqcy rne-

dykalizaclç kobiecego sprzeciwu wobec prze-

widzianych do odegrania przez mieszczariskie

xtrx-wieczne spoleczeÉstwo rô1, obrésl w du24

liczbç interp re tacj i feministyc zny ch, skatalo gowa-

ny ch przez Krystynç KlosiÉsk1 ( zo r o ). D okonany

przez badaczkç przeglEd stanowisk, uwzglçdnia-

jqcy prace Catherine Clément, Mary Jacobus,

Jacqueline Rose, Elaine Showalter i in., pazwa-

ia wlzdobyé najwa2niejsze punkty wspôlne xx--wiecznych reinterpretacji Freudowskiego opisu.

\M przypadku Dory wi dziano wiçc przede wszyst-

kim silç kobiecego protestu, doceniano odwa-

gç i inteligemcjç, z jakq Ida Bauer stawila opôr

uprzedrniotawiaj 4cym strategiorn psychoanalicy-

ka. Przerwanie przez niq leczenia odczytl'wano

j ako iryumf pacj entki nad lelcarzern. W'skazpvano

réwniei na szczegôIne i oczynui3cie niezauwa2o-

ne przez Freuda przeciwprzeniesienie, w kt6rym

odegrai on wobec wybitnie ,,mçskiej" Dory rolç

kobiety, uwiedzionej i porzuconej przez pana K.

guwernantki. zwracano tak'e uwagç na zignoro-

wanEprzez autora opisu rolç matki Dory, o kt6rej

Freud m6wi, ze cierpialana ,,psychozç kury domo-

wej" przejawiajqc4 siç w przesadnym dbaniu o hi-

gienç powodowanym prawdopodobnie wstrçtem

wobec seksualnodc i, oraz niewykorzystanq krvestiç

a

oko (par.a...iï

ierzyla sç...

t na kaZdei-.,,i;!

y, twierdzi;.,i

o Freuda{-i9Æ

: siç konffi

t\Krem /.

Lmiasto1r.l$#:.i'f]'

,.otii, b$:!,

lzki nad jé-$ zajqé. pozycjç rôwnowazqcq: kachaé pani4 K.

:akcjçz$ç4 iiLiroprzez Dorç. Wediug '[-acama histeria jest po-

:1..i:jizukiwan ie rn o dp owi e dzi na zagadkç ko b ie c o i c i :

isteryczka odnajduje siç w holdach skladanyeh

Doramiaia'i* IIlnCJ je kobietç, w kt6rej ko-

lha swojq wlasnq tajernnicç, mçzczyi,nie, do kt6-

rego pretenduje" \W serninarium L'enaers de la

:h snôwu!i',,€ (Lacan ry9t) Lacan oddzielii hi-

riç od jej psychologicznel i symptomatycznel

, ktôra bylabazEpracy Freuda, i uczynil

LyîagT6e&:::t. niejjeden z czterech dyskursôw. Etapern wstçp-

tm oznalÂ+l9lj m psychoanalizy jest ,,dyskurs mistrzi', i<t6ry

poddaje siç analizie - jest na to zbyr pewny

ie i przekonany o swojej samowystârczalno-

z dum? \rrF.;.;' Do rozpoczçcia psycho analizy nieodzowne

rozhisteryzowanie pacjenta. Podmiot histe-

acjç Frec ë poszukuje bowiem tzw. sujet supposé sa'

(z fr. ,,domniemanego podmiotu wiedzy"),

iewazzdaje siç nie wiedzieé niczego o samym

450 PSYCHOANALIZA

kobiecego homoseksualizmu. Wyrai.nie oral-ny charakter seksualno lci dziewczyny, o ktôrymdwiadczq nie rylko jej symptomy frzyczne - hisre-

rycznykaszel, duszno(ci, przej(ciowe afonie - oraz

fantazje koncentrujlce siç wokôl usr i gardla, ale

tak2e erotyczna przyjemnodé, jakl sprawialy jej

rozmowy z pania, K., wskazpvalby na pierwomepragnienie zwi4zane z matkE, ktôrej substyturem

stala siç pani K., a takze sam Freud (w gabinecie

Freuda powt6rzona zostaje syruacja erotycznej

rozmowy dwôch kobiet).

Feministyczne psychoanaiityczki dokona-ly kompletnej reinterpretacji hisrerii, wykazujlc,Le jest ona pierwotnym jçzykiem kobieco$ci nie-mogqcej dojéé do glosu w inny spos6b. Kategoriahisterii jest wa2nym elernenrem pasculatôw écri-

ture fernini.ne (por. écrhure ferninine), a Hélène

Cixous podwiçcila ldzie Bauer jednq ze swoichszmk(t976).

Lena Magnone

BIBLIOGRAFIA

Appignanesi L., Forrester J ., lrSStl ry98, I)ora: modelowa

poraàka, [w:] tych2e, Kobiety Freuda. tlum. E. Ab]amo-

wicz, X7arszawa: Jacek Sanrorski & Co.

Bernheimer Ch., Kahane C, (red.), ry85, In Dora's Case.

Freud, I{ysteria, Feminisrn,New York: Columbia Uni-

versity Press.

Breuer J., Freud 2, lû91 zooï, Studia nad bisteri4,

tlurn. R. Reszke, Varszawa: KR.

Ci-xous H., ry76, Pornab de Dora,Paris:Editions de Femmes.

,,Diacritics: A Review of Contemporary Criticism" (nu-

mer tematyczny) nr a(rz).

Dybel P., zoo6, Grzech psycboanalizy i blsteria kobiet, [w,] re-

go2, Zagadka,,drugiej plci'| Spory woktil rtiànic1t sefuualnej

w pslchoanahzie i wfeminizmle, Krakdw: Universitas.

Freuà 2., lr9o5] zoor, Fragznent analizy pewnej histerii,

[w:] cego2, Histeria i lçk, tlum. R. Reszke, \Tarszawa:

KR.

KlosiÉska K., zoro, Feministyczne lekturlt Dory, lwj æi2e, Feministyczna kryt1ka literacka, Kacorn.ice: \Zydaw-

nictwo LJniwersytetu SiEsklego.

Lacan J., ry 9 t, L e s eminaire. Liure XI/I I : L' enu ers de kcbanafi s e, Faris: Seuii.

Lacan J., ry94, Dora et Ia jeune bonosexuel/e, [wr]Le serninaire. Liure IV: La relation àobiet,paris:

Magnone L., zoo8, Wokdl ,,àony rzelnika'! Modele

rii u Freuda i Lacana,lw:)2. RosiÉska,J. MiBurszryka (red.), Freud i nowoczesno!(, Krak6w:

versiras.

Ramas M., r98o, Freuîs Dora, Dora's H4sterla. The

tlon of Woman's Re[tellion,,,Feminist Srudies" nr l,

Psychoan aliza- rermin po razpierwszy

ty przez Zygmunta Freuda w fi96 roku wnazwania stosowanej przez niego metody

pii, ktéra kilka lar wczedniej metaforycznie

dlona zostala przez jednE z pacjentek,

Pappenheim (Annç O.), jako talking cure.

W poczEtkowym okresie swojej dzi

6ci Freud byl przekonany o leczniczych

psychoanalizy. Sama technika powstaia w t

pracy z histeryczkarni (pierwsz4 ksiy,kE Fre

sq wydane w r89i wspôlnie z Josefem

Studia nad histeriq), u ktdrych wiederiski

lista zauwazyl dzialanie mechanizmu

trâumatycznych wydarzeÉ z przeszlo(;ci, stoj

za niewytlumaczalnymi na gruncie orga.nic

sympromami cielesnyrni, rakimi jak miejsc

ralize, kaszel, afonia itp. Dostrzeglszy

nio6é miçdzy rypem objawu a rodzajem

sceny, kazdorazawo okazulEcej siç seks

nadu2yciem, Freud naklanial pacjen&i do

wiadania mu owych historii. Dopuszczenie

rych tre(ci do dwiadomodci wyralnie tzdr

histeryczki i pomagalo im pozbyé siç m

symptomôw, ktôre okazywaly siç niejako

czym sposobem wyraZenia nçkajqcej dzie

traumy (,,symptorny konwersyjne").

Chociaz w latach pôtniejszych Freud''z

zygnowai z teorii uwiedzenia i przyznal, zè'J

steryczki cierpiE nie tyle przez rcminiscencie'l

zà

ienia

nzl

byla prz

ne8

hnoici

os

tvcle 1

il., To,

anal

{wiadr

!ituie od

e8'

wa

nimi

ztJ4rna

Jr

ycl

rylko

iiak æcl

eiacja m

La,

h;

e;

t

a, jak

a

d.,

nA.t

i.Wpier

z powodr.r wlasnych fantazmatôw a sy

'aJq

s de la ps1_

w:] tegoi,

ris: Seuil.

ilele hisn-

{ichalik, p.

kdw: Uni-

Zhe Nega-

r" nr 1.

NSzy vLy-

:u w celu

ody tera-,

;nie olae-

i, Berthç,

'e.

lzialalno-

skutkach

w trakcie.

rq Freudâ

Breuerem,t.Kr specjâ-

wyparcia

stoj?cego

anicznyw

scow€ pa:

dpowied-

i wyParteJ

ksualnyul

do opo'l

rie wlpar-

zdrawialo

nçczqcycli,

<o zastÇP-:-:.

Lziewczçri... ':

'reud zrâ

nl, ze hi"

ceni1e,{*'

ymProffÏ

unal za sposôb realizacji niezaspokojonego

pïagrienia, to na podstawie tych pierwszych spo-

sffzeze| zbudowal caly gmach psychoanaiizy.

{ie rylko wiçc rozwinEl i opisal jej metody, ta-

l<te jaktechniica swobodnych skojarzen czy imter-

prcr;.fa marze| sennych, ale przede wszystkim

przeds rawil rno del funkcj o now ania aF) at atu psy-

chicznego. Tli ada traulnachtczncStl. L-tldl.ld Lldl-llrld - wlydrrrç - J/rrrPrvrrr

posht|y!.a do zdefiniowania uzech instancji psy-

wyparcle - symptom

chicznycht tego, co dwiadome; t€go' co przed-

jwiadorne; i tego, co niedwiadorne. Byla to tzw

pierwsza topika Freudowska, obejmujEca takie

PSYCHOANALIZA 451

wedle ktôrej id mialoby byé sferq niedwiadomych

popçdôw ego instancj 4maj4cEza zadanie adaptacjç

do zasady rzeczywistodci, a superegû uweivnçffz-

nieniem oj cowskiego zakazu. Najwazn iej s ze wy da-

je siç to, 2ezarôwno id, jak i superego s4 instancjami

niedwiadomymi, z dw6ch stron wystawiaj4cymi na

prdbç ego, ktôre sta.ie siç wlaéciwie polern bitwy

miçdzy nimi, traclc swojq uprzywiiejowanq pozy-

cjç zajmowan? w pokarrczjahskiej filozofii. Freud

uznal wéwczas istnienie dwôch popçdôw: popçdu

|ycia t popçdu émierci (symbolizowanych przez

Ërosa i Tânatosa), z ktôrych ten drugi jest pierwot-

niejszy i odpowiedzialny za tzw. przyrnus powta-

- ll. r.polski z niemieckiego, instancje te nazywane s?::..:.::.. ,. \ ! r

|3Ykalnych granic miçdzy instancj ami, calkowicie.1/.1

;:znaieniajEca rozumienie stosunku éwiadome - nie-

do reprodukowania traurnatycznych sekwencji.

W czasie prac nad drug4 topikE Freud zalmo-

wal siç rôwniei psycliologi4 zbiorowodci i prob-

lemami kulrury. Z tego okresu pochodzq m.in.

Értidlo cierpien (tmo) oraz Czlowiek imieniern

Mojàesz a religia mtonoteistyczna (t9rrg).

Goria Freuda narodzllasiç niemal jednoczed-

nie z politycznyrn ruchern emancypacji kobiet

ibyLaz nim zasadniczo zwrEzana, choé czçéé kry-

tyk6w skionna jest twierdzié, ze powstaia z po-

uzeby dyscyplinowania kobiet odmawiajEcych

dostosow)'wania siç do przewidzianych dla nich

16l rodzinnych i spole cznych (ieczenie histery-

czek miaio siç koriczyé ich pomydinymzamEzpôj'

éciem, podobnie jak w przypadku zglaszajycych

siç na terapiç neurotycznych mçzczyzn zdra'

dzajEcych symptomy hornoseksualne). Chociai

aûtorzy pracy Kobiety Freuda (ltggr) r998) udo-

stawalo psychoanaliryczkami i zdobylo sobie

znaczyce miejsce w historii tej nauki (Emma

Eckstein, Maria Bonaparte, Helene Deutsch).

dziela, iak Cbjainianie n'tarzen sennych (r9oo),

,,. prychopanlogia àycia cod.ziennego $9ot), TrzT rzania, niedwiadomy Proces zrnuszajEcy podmiot

ruz?raal z teorii seksualnej (tloi), Dowcip i jego

stosunek do nielwiadamolci (r9o5) otaz Wstgp do

psy ch oan al i z7 Q9t5- t g ry)'W pierwszej topice niedwiadornodé definiowa-

.',:naby\aprzez Freuda jako systern zLozony z tego' co

.. wprrt.. Tiedci usuniçte ze dwiadorno$ci dEZE do

Przlszloié peanegl zludzenia (tgtz), Kuhura jako

.,,-,ponowrtugo pojawienia siç w niej - stqd lapsusy,

il czynnoici pomylkowe, drobne netrçctwâ, a u nie-

f ,ktôrych osôb symptomy cali<owicie destabil izwiqce' :,.''ich zy cie i un i emo2iiwiaj Ec e n o rrn aln e funkcj o n o -

':..wanie. To, co wyparte, uchwycone napowierzchni

'i iadomoSci pacjenta, rnoze zostaé (po uchyle-

l';3iu cenzury i pozbyciu siç oporu) zinterpretowane''.i;'pnezanalityka,

a dziçki temu wiEczone ponownie

,;.',do dwiadomodci. \7 pierwszej topice nieéwiado-

;a.llmoéé i $wiadornodé s4 osobnymi zbiornikami, wy-

,i:iùÉni. od siebie oddzielonymi. Tekst Poza zasadq

:;,;l., rzryjemruoici z r9Lo wprowadzil podzial psychiki

;i:,,na: id, ego i superego (ta terminologia jest stoso-

j1{lrwana w angielskich przekladach tekstôw Freuda wadniaj4, 2e Freud w rzeczywistoéci |ywil gLç'

i:i.li za nimi rôwnieZ w polszczyznie; w innej wer-

:!.qi, bçdq..j bezpodrednim tlumaczeniem na jçzyk

boi<i lçk i pogardç wobec kobiecej seksualnodci

(analiza Snu o lrrnie z Objainiania nrarzen sen'

n7 c b), j e dnocze(nie wskazuj q, 2e pozy cja p acj ent-

ki n ie byla 1

e dynq, j ak4 p sycho analîza wy znaczala

kobietorn. Juz u progu xx rÀ/. wiele z nich zo-1,t0,

ja i nad-ja), omawiany w pôtniejszych pracach

.l'tlreuda.Jest to topika dynamiczna, pozbawiona ra-

!.,swiadome. Nie moina jej sprowadzié ào definicji,

452 PSYCi-IOANALIZA

Zwiqzh miçdzy psychoanalirykiem a emanc ypujy-cq siç do wlasnej pracy naukowej i terapeutycznej

pacjen&4 by-"ly jednak szczegôlnymL relacjami

wladzy (przypadek Sabiny Spielrein), za(; niejed-nok rotnie koncepcje teoreryczne,,c6rek" psycho-analizy wyosuzaly antykobiecq wymowç rez ojcapsychoanalizy (zab. cezy Helene Deutsch).

Zmaczenie psychoanalizy dla studiôw gende-

rowych wynika przede wszysrkirn z faktu, ie d.o-

piero za spraw? Freuda pleé podrnioru sraia siç

istotnE zmiennq w filozofii - Freud fundowalprzelom antypozyryrviscyczny przez podw aàenie

idei neutralnego plciowo, absrrakcyjnego, karre-

zjaÉskiego podmiocu, ktdry byl jednyrn z prze-sqdôw zachodnioeuropejskiej 61ozo6i i kultury,a takze podstawl jej pauiarchalizmu (por. pa-triarchar; podmior). Obok analizy przypadkuDory najwaùniejszym rekstem Freuda traktujq-cym o rôznicy seksrialnej s4Thzy rlzprawJ z teoriiseksualnej z rgo.- roku (pierwsze polskie wydaniew ry24),krôrych szczegôiowe tezy zostaly dopre-cyzowane w pôâniejszych arrykuiach, rakich jakKilka psy cb iczryt c h skutkti w anatowiczrc ej rti Ènicy

plci (tgz) oraz O selesu.alnolci kobiecej (tgq).

Jeéli chodzi o Thzy razprawJ/ z teorii seksualnej,

p ierwsza p o(wiç c ona j est zblEdzen iorn s eks ualnym,

druga seksualnodci dzieciçcej, uzecia - przeksztal-

ceniorn oi<resu dojrzewania. Freud wyraLnie budu-je w nich wzorzec cego, co normalne, i tego, co odnormy odstaje. Dojrzale i zdrowe s4 hereroseksual-

ne stosunki genitalne, a odstçpstwa co do obiekcu

(wyb6r hornoseksuatny) lub celu (stosunki poza-

genitalne) dwiadczq o zabarzeniach. Osiqgniçcie

seksualnej dojrzalo6ci odbyrva siç w kolejnych eta-

pach. Sq æ fazy: oralna (Ér6dlern rozkoszy jesc

ssanie piersi macki, ale tez np. wlasnego kciukai innych przedmior6w), analna (przyjernno6ci do-

starcza wstrzyrn)'wanie siç od wypréznienia i inne

sposoby dra2nienia odbyru) t fatrIiczna (skupienie

siç na genitaliach: penisie w przypadku chlopca,

a u dziewczynki na lechtaczce, kcôra rna rolç za-

scçpczego czlonka). Najwa2niejszym wyzwaniem

jE y^ dalszy rozw|j dziecka, jest rozwiyanie kon ._flikcu edypalnego. Zadanie, jal<te stoi przed *C

i probierzem konsrukcji psychicznej, derermirup-.$akrYkôw

v

yplinow:

nla Fchlopcem, jesr latwiejsze: musi nauczyé,iC ,z,t , ffwaho az 'kaé w innych ni2 marka kobierach obiekrôw a-

stçpczych. Sytuacja rnale.j dziewczynki jest duæ ,

in. feministlbardziej skornplikowana, sroi o.ta bowiem præà,,: jina (por. r

koniecznodcil odrzucenia matki, a pûtem z\r/Iô.,.. zatora s)cenia siç w srronç ojca oraz rezygnacjiz seksualno. :

i:;, Niechçé6ci aktywnej , zwilzanej z pobrudzaniem lechaczki .

flarzecz ,dojrzaLej" seksualnodci pasywnej, g.niml- . :

ir, B,

w wazÏ

and Fe,

skocenrryzrnu luki w swojej teorii. Zwracaluù,4gi.::i! kultr:

,Jacques I-rtF

do lreuda

nej. Najgrotniejszyrn w oczach Freuda skutlièdinierozwiEzania kompleksu Edypa jest homosek- :

sualizm: dorykaé mialby przede wszystkim rych ,

l.trdziewczynek, ktére nie potrafily przenieié swojegd!:. I . l. .

po2Edania z matl<t na inn4 p\eé, oraz rych chlop- .

c6w, kt6rzy odrndwili dosrze2enia, 2e rna&a jesr ,

reprezenranck4 innej plci (fantazrnar,,matki,fàJi..:.i

kobiece.j (definiowala np. porôd jako

punkc kobiecej przyjemnodci seksualnej), ké!ç

licznej"). Sam Freud dosuzegal uynikaj4ce ,Ày ',

na niedostatecznie zbadany przez siebie pl.r*oi ,

ny zwiqzekmatki z côrk4,ktôremu nadawal wyj4r" .l

zmatem jest bycie zgwalconE przez ojca te ,:otrzyrnanie od niego dziecka, za(; obronapt ..!. î.i.Ë

tE f antazj 4p rowadz i do n e uro ryc z n ej idenryfi kalfli1

cji z ojcern. Deutsch w strynnej Psl,chologii krt:,,f#(rg++-rg+s) wskazy'wala na pasy'r,vnoié i ,n^sn t,

chizm .!ako na podscawowe cechy seksualnoi.!!,,....:

kawe znaczenie. Przyznawal siç rakZe do porry,$i;. I l-:r9i::::jjedli chodzi o opisanie seksualnoici dojrzalejkobi dopiero

ry, ktôra to seksualnodé pozostala dla niego z^g â- ',

k4,,,czarnym kontynentem'i

Kontynuatorzy, a zw\aszcza kontynuaær-, 'a, R,ki Freuda, np. Karen Horney i Helene Deuts$;$ istrukturiczçsto ignorowaly te wqcpliwo6ci. Horney "tW* ssa. La<mywala, ze podstawowym kobiecym fanw' ;; i Freudor

k1 Wydaje siç, 2e to wladnie re teorie, nieslqlrrye

nie uto2sarn îane z pogl4darni samego Freffia bezkryqczme pr)e1irr' prrr,

^^uyk^itth'&:i',,t.,1i;1ÈË;

psychoan:

tszvm

ncypacyj

,,uwiedzio:

:ac.il m

siç prz

amerykaÉ

re nle

drugiej i

.til<â

dla Fre

kornpleks

oderw* poslu

,Wprowa(

iedostçp

.Naiwa2nir:

,.amerykar

)12

lwracal

r ruego

kontynu

ecym

ez ojca

lbrona

ej iden

bologii

noié i m

seksual

ao szcz

alnej),

r byciu

rle, nl

rego

rerykan amerykaÉskich) odczyraÉ Lacana

ej, deterrninria!

twi?anie lçsd:i

I przed mafauczyc srç sZrt;i

obiekrôw 2a:

,nki jesr dui.:

rowiem prza{

potem zwg,'i

em lechtr""ii

y'wne;, geni

,uda skutLlot

lesr homoseË

szys*im ry#:nie6é swoie"

praktykôw wykorzystujqcych psychoanalizç do

dyscypiinowania pacjentek, doprowadzily do

odrzucenia psychoanalizy przez feminizm, kt6-

re ffwalo a2 do polowy lat 7o. xx w. Simone de

Beauvoir, Betty Friedan, Shulamith Firestone

i in. feministki drugiej fali awazaly Freuda za mi-

7ogin^ (por. mizo ginia) i pseudonaukowego legi-

ry mizarc ru sys t emu p atri arch aln e go.

, Freudowskiego odkrycia rekonstruuje Juliet Mit-ll...

_

'. ichell w waznej ksi4ice z 1974 rakr Psychoana'

rtsis and Femini.srn" odkrywa.j4c jednoczednie,

.7ç psychoanaliza rna potencjal, by scaé siç naj-

''.rr,*nirjt"y^ jçzykiem frIozofrcznyrn dla ruchu

PSYCF{OANALIZA 453

zamieszczony w zbiorze Écrits tekst L'instance de

la lettre dans t inconscient au la raison depuis Freud

Q ,gsz roku), w kt6rym dziçla pol4czeniu struk-

turalistycznej koncepcji rnetafory i rneronimiiz dworna podawanyrni przez Freuda w szôstyrn

rczdziale Objainiania rnarzen sennych mecha-

nizmami prucy marzenia sennego, kondensacj4

i przesuniçciem, Lacan wrykazal, 2e niedwiadomoéé

dziala jak jçzyk.jego cechE charakterysrycznq jesr

to, ze kazde slowo zyskuje swoje znaczenie jedy-

nie w systemie ftznic miçdzy znaczEcymi (fr. sig-

n fi nnts), pozbawionym i znaczonega (fr. s;gnif 4.Modelowym przykladem jest opozycja damski -rnçski oznaczaj1ca dwoje identycznie wyglEdaj4-

cych drzwi do toalet. Tak jakpoje dynczy signrfant

niczego nie oznacza, gdyL dopiero opozycje miç-

dzy szgntfants pïzynosza, zrozurnienie dyskursu,

ak znaczqce ,,kobieca" i ,,mçLczyzna" nie odsylajq

do pojçcia kobiety i mçzczyzny,ale do r1znicy p\ci,

kt6ra jest rlilnic4strukturaln 4, nie zaé biologicznl

- tkwi w s tr ukrur z e j çzyka. rVej i cie w j çzyk sytuuj e

Lacan na etapie konfliktu edypalnego (ktôry rozu-

miany jest jako pierwsza rneraf,ora, imiç ojca staje

siç bowiem nowym znaczEcy m, zastçpujqcym zna-

czEce pragnienia matki). Oznacza ono narodziny

podmiotu, .!ego wejécie w porzqdek symboiiczny,

a takze otwarcie nieÉwiadomo3ci i wpisanie prag-

nienia czlowieka w metonimiczny lancach zna-

czEcy ch. Te tezy Lacana interesuj qco wykorzysrala

m.in.Judirh Buder, LEczqc je z teoriami Micheia

Foucaulta i Louisa Althussera.

Z pôfniejszego erapu nauczania Lacana naj-

wazniejsze wydaje siç serninariurn Encore pro-wadzone w iatach r97L-tg7J, w ktdryrn Lacan

rozrysowal slynny diagram rô|nicy seksualne.!,

szczeg6lowo omôwiony w Polsce przez Pawla

Dybla. Wyznacza on dwa pola, mçskie i kobiece,

ktôre s4 pozycjami mo2liwyrni do zajçciaw sysre-

rnie symbol icznym, niezaleZnyrni od plci biologicz-

nej (por. kornpieks kastracji i kompleks Edypa). Fo

lewej, ,,mçskiej" stronie diagramu marny pçkniçty

podmiot i nieodlryznq od niego funkcjç fallicznE,

iz tych chlop.

2e matka id ftrpretacji my$li Freuda przez Lacana, ktôremuât ,,matki

vkaj4ce z,i#alo siç przenieSé r\znicç seksualnq, u Freuda

sprowadzaj4cq siç do r62nicy anatornicznej, na

il zio- kulturowych operacji znaczEcych..ebie pierwoii

;ii1.,,' Jacques Lacan, fundator francuskiego,,p owro -adawalwyall'

,$do Freuda' w latach powojennych, twaiatr, ze:e do oorrzlii

;$taSciwy sens my31 ,,ojca psychoanalizy" odnaj-rjrzalej kobié.

,,i,.l,, rn.yp"cyjnego. Ostatecznie ferninistki zosta-t.

ly,,uwiedzione pftez ojca" dopiero dziçki rein-

f&ie dopiero w konfrontacji z uadycjE filozofii

{âiemieckiej oraz z pôLniejszymi dokonaniarni jç-a::ii',:,ir.. t t t t )L

:i,.;Ttoznawc6w srukturalistycznych: Ferdinanda de

ene Deutscfji

'a, R.omana Jakobsona, a takze ântropo-

ii suukmralnej tworzonej przez Claude' a Lévi-lorney ur4p :!,FSffaussa. Lacan chcial przede wszystkim bronié

ie niedwiadomodci i miejsca przyznanego

F;w drugiej topice, a takile oderwaé myéi swego

nika od jakiegokolwiek empiryzrnu. Tâkrazne dla Freuda pojçcia kastracji, fazy fallicznej

,kompleksu Edypa Lacan rozpatruje w calko-

Tm oderwaniu od fizjologii; np. zamiast'- jak

- poslugiwaé siç terminem,,penis" (por. pe-

r), wprowadza bezcielesnego Fallusa, boski acry-

.niedostçpny czlowiekowi.

;,NapaZniejs zy dla feministycznych (zwlasz-

byl jego

4'4 PSYCHOANALIZA

po prawej: przedmior male ,,a" oraz syrnbol ,,bra-

ku w Innym'l O ile mçski podmiot jest calkowicie

podporzqdkowany porzEdkowi symbolicznernu

i poszukuje urraconego obiektu male ,,a" po stro-

nie lnnego, pozycja kobieca jesr nie-cala (fr. pas-

-toute) w symbolicznyrn, dziçki bezpodredniernu

odniesieniu do braku w lnnym. Kobieca seksual-

noéé wymyka siç symbolizacji,.iest bowiem oparta

na ekstatycznej relacji z Innym, ktôrego widzi jako

rôwnie2 zdeterminowânego przez pr agnienie (za

pruyL<Lad slu24 Lacanowi: (w Teresa uwieczniona

przez Berniniego i opisl'wany przez Freuda psy-

chotyk Daniel Schreber)" Jak pisze Lacan: Inny (fr.

Aune) jest w rzeczywistodci lnnE Plciq (fr. tAutreSex). To wlainie w ryrn sensie kobiera dla Lacana

,,nie istnieje": kobiecoéé jest ,,innq pLai{', zarîwnodla nçzczyzn,.jak i dla kobiet.

Z pra.c Lacana z lat 7o. i 8o. xx w. obficie

i czçsto bardzopolemicznie korzystaly psychoana-

lityczki francuskie: Luce lrigaray, Hélène Cixous

i Catherine Clémenq l4czqcelacanizrn z derridiaÉ-

skq dekonstrukcjq. Koncepcje te okazaLy siç mo-

torem do rozwijania teorii écriture feminine, czyli

specyfi cznie kobie cego j çzyka, rdwnie2 licerackie-

go (por. ëcriturefemi.nine). W rym sensie psycho-

analiza jest z pewnodci4 nieodlEcznym koncekstern

dla krytyki feminisrycznej.

Plodna dIa gender srudies (por. gender [pieé];gender studies) okazala siç rôwnie2 reoria in-

nej waznej psychoanalityczki, Melanie Klein, dla

ktôre.1 najwa2nie.isza jest relacja dziecka z matkq,

w tym szczegôlnie archaiczny, symbiocyczny erap

tej relacji oraz jej rnomenr klu czov\ry, czylifazaoral-

na i odstawienie od piersi. To wôwczas pojawia siç

wedlug Klein podzial na dobry i zly obiekt, bçd4-

cy odzwierciedleniem fruscracji podrniotu, kszral-

tuje siç poczucie winy i superego, a takLetworzE siç

dwie najwa2niejsze dia strukeury psychiczn e1 pozy-

cje: paranoidalno-schizoidalna i depresyjna, bçd?-

ce kolejno pierwotnq oraz dojrzalE reakcjq na brak

i frusracjç" Goria relacji z obiekrern wykorzysry-

wana jest zwLaszczaprzez Nancy Chodorow.

Y/ Polsce najwaLniejszym

wlqczenia freudyzmu w zakres

i filozofii, popuiaryzatorern myéli Lacano*rlu.i. joraz prekursorem no\À7'ocz€snego wykorzyrry** .. .nia psycho analizy w badaniach literackich jest .

Pawel Dybel, auror m.in. ksi42ek (Jrwane !deà. :

ki. Przrybryszewslei - Freud. - Lacan (zooo) oræ '-/ ".rT:tr.t:1jj

Zagadka,,drugiej plci". Spory wokôl rdànicy srk,* l,

alnej w psychoanalizi.e i. wferninizrnie (zoo6).Ta ':

ostatnia praca, ktôra przynosi odwaZne rezy na j

remar problematyki plci i seksualno6ci jako r6dl"l

noprawnych temat6w frIozofrèznych, jest rakte ,

rzetelnym, niemal podrçcznikowym przegl4dem

seanowiskwobecpsychoana1izy,zwIaszc'^*ob'.

rçbie francuskiego feminizrnu. Podobn4 rôfiodgrpva rozprawaJoanny Bator Ferninizm, plos!: '

nt o de r n i zrn, p s1 c h o a n a li z a. Fi I o z af. c zn e d.y k mat1

feminrsrek drugiejfati (zoor). l

Psychoanatr iza Lacanowska najobszerniej wy-

korzystl,'wana jest przez Iiteracuroznawcdw czu- ,

. .l ::ia!::.ar::i::.

lych na kwestie genderowe. Wspomnieé *l..+;jii!takie mon grafie, jak: Cialo, poà4danie, ubt(;,,

nie. O wczesnych powielciach Gabrieli Zapottii4 '

(rggg) Krystyny KlosiÉskiej, Przed wybuchen..,l.:. i:,ir:j

wstrz4sn4é. O twdrczolci Witolda Gombrow.ii'lg'/I ,-:'r::::i:11

a okresie migd4twojennlrn. (zooa) Ewy Graczykirll1i

Czarny nurt. G ontbro w icz, lw iat, literatura (2"æMichala P. Markowskiego, Sobowtdr. Rôàewicz .--

a psychoanalizaJacqwes'a Lacana i Melanii' K!!Æaraz Parabaz! wpllau. Iwaszkiewicz - Bloon'ifl:i

Lacan (zooa) jana PotkaÉskiego, Obszary oi- .-';,

ruiennolci. Rzecz o fu[arii Kornornickisi OotÆizabeii Filipiak, Ciala Sienkiewicza. Studia o Pæi przemocy Qoo) Ryszarda Kozioika cz! Malii$;4

Konopnicka. Lustra i slmprurny (zorr) Lenfg

Magnone. ..,:',

BIBLIOGR.AFIA

Appignanesi L., Forrester J., Ltsçù rygs, KobietJ trcre:â

tlum. E. Ablamorvicz, Warszawa : Wydawnictwo J4'9 3. i::l rJ:::,1

Santorski & Co

|9. wlhor

'fuprJ., zoor

:;;ifupfczne

','.',;.. wo/obra

J" tggo

iithoanahtt,

ii,.iitm/Potm

ii"l'{ç*Htu.,iutsch H., I

ir,Presses Un

P' zoc

a:,',nej Jacques

,(red.), Kr1,

;i,14tury,'Va

,,Dibel P., zoc

iiry sehsualn

2, ryiin., r. r-r

J., r9{

i;:Plycboana

8., t9

london: I

L.,

lnurt.

J., tsz

t,,,ss

J,, zoc

tLacana

:ôzyûski (

YsnaNftgno'8.sr;':i; ùoniWy

I

rrt&!i

'wnikiernreneugki,,;

,,,,. grtot J., zoor, Feminizm, postmodernizzn, ps1choanaliza.

: .; plszafczne dylematl fezninistek drugiei fali, GdaÉsk:

slowo/obraz cerYtoria.

',:,, BrrrlrrJ., ry9o, Gender Tïouble, Ferninist Theory' and Psy'

;:,, ,hoonoqtic Discourse, iw:] LJ. Nicholson (red.), Femi'

,: :.

; . ni5 7n / P o s tm o de rn i s zn, New York-Lo ndon : Routledge.

,-,r,Chodorow N., I989, Ferninism and Pslcboanal\tic Tbeorl,

.t',t X.* Haven-London: Yale University Press.

rt,:D.unch H", ry44-r945, La psycbologie des fernmes,Paris:

r,'ti', , Presses Universitaires de France.

;,,l1ryAa P., zooo, Refekye wokdl diagramw rôànicy seksual'

:i;L;. nej Jacques'a Lacana, [w:] G. Borkowska, L. Sikorska

., (red.),Krytykaferninistlczna. Siostra teorii i historii lite-

', ratury,Varszawa: IBL PAN.

Dybel P., zoo6, Zagadha ,,drugiej plcil Spory wokril rr)àni-

:.,,. cy seksualnej a psycbzanalizie I w fern i n izrn I e, Krakdw :

Universitas.

:.',,;1 eud 2., ry96-zoo9, Dziela zebrane, tlum. R. Reszke

etrnrel wv-J)t, :,i1;:.;, i in., t. r-rz,Varszawa: KR.

PSYCHOLOGIA 455

Mitchell J., ,gz+, Psychoanalysis and Fetninism. A Radi-

cal Reassessnzent of Freudian Psychoana/4sis, New York:

Pantheon Books.

Roudinesco 8., [tSSi zoo5, Jacques Lacan. Jego zlcie

i myil,tlum" R.. Reszke, Sfarszawa: KR.

Soler C., zoo3, Ce que Lacan dlsait des femrnes. Étud, de

psy ch analys e, Paris; EdCL.

Psycholog ia - zainteresowanie plciE j ako obiek-

tem naukowych dociekaÉ pojawilo siç w psycho-

iogii w latach 6o. xx w. w zwilzku z feminizmem

drugiej fali (por. druga fala). Psychologia pierw-

szej polowy xx w. to ,,psychologia bez kobiet"(ang. w ornenless psy ch o logy ; Cruwford, Marecek

ry8g) - charakterystyczne dla tego okresu byio

prowadzenie badan gldwnie ma mç|czyzmach, za-

kladano bowiern, 2e konkluzje wyciqgniçte w od-

niesieniu do mçzczyzn rnogE r6wnie dobrze

pasowaé do kobiet. Psychologia byla psycho-

logiq bez kobier tak2e w znaczeni:u niklej licz-

by naukowczyn, co skutkowalo tym, ie kobiety

nie rnialy kontroli nad zasobami potrzebnymi

do rozwoju wiedzy, temary i merody badan za(

byly zdefiniowane tak, ze wykluczaly udziai ko-

biet. Gruntown4 i<rytykç rej sytuacji przeprowa-

dzila w r968 roku psycholo2ka Naomi Weisstein

w swoim parnflecie Kinder Ki,iche, Kirche as

Scientifc Law. Psychologlt Constructs tbe Female

(Hulewska zooz).

Pierwszq pr6bq wprowadzenia kobier do

psychologii bylo doslowne ,,wprowadzenie"

do panteonu wielkich uczonych ,,kobiet "y;Er-

kowyclr" (ang. exceptional azrneni Crawford,

Marecek 1989): obok !(ilhelma \flundta,lohnal7atsona, Iwana Pawlowa, ZygmuntaFreuda zna-

lazly siç tam wtedy A.nna Freud i Karen Horney.

Przypominanie o ,,kobierach wyjgkowych" mia-

lo niew4tpliwie swoje dobre srrony. Po pierwsze,

dawano w ten sposôb éwiadectwo prawdzie hi-

;.,,iêrttop J., ry82, The Daugbter's Seduction: Ferninism and

izlstyva-:

:kich jesr',.

q.ne icieù_,r,

'oOJ oraz

ticy seksu..;;,;::

-\ '_ l:.oobJ, la l

e tezy na.}jako rdw,:i

zeglqdeq,','..

cza w ob-',tt'l

| -:, .: .:t::/COW CZli:,.:l:Ê

' .,rrl.anu Klenl

.. :t.::r!:.i

- Bloom:.,::r i J;i :1'::,

t. t' :udu o Ptct

_.4:.a."::,)

.eé nalei!,,Ë i'.'ii PsJ ch oana$sis, khaca: Cornell lJniversity Press.

i,,,: rot, 8., ry9o, Jacques Lacan. À Ferninist Introduction,aie, ubri.'t,,*

Zapokkiij.,,),,.

uybachen;;;,,

,broritzà|.*'Graczyk;.,'$

/\ltra\Loo+) ,

]iî"*.^J.,17/)'u.'9v,9,

$æanJ., ry99, Éuits,Paris: Éditions du Seuil.

ftjlstri6i.,,,:;,.

itions du Seuiil.

',rii psychoana/itycznej Jacques'a Lacana, tlurn. F. Pisz-

czatowski, GdaÉsk: slowo/obraz terytoria.

$l*"1., zoot, Le sérninalre. Liure XI: Les quatre concepts

''::,.t, ,fondo*rntaux de Ia ps4cbanalyse, Paris: Édicions dua:lit,:.t 1

i.irnr,Seuil.

tj)szarJ 0a' , itangH., ft971zoo5,Jgzyk i nielwiadorno!é. Podstawy teo-, , / \ ..'eJ \zoo7 ) :

czy Maiiàfi ne L., zoo8, Rewolucja psychotyktlw, czyli co zostalo

>rr) Leni','.:j ,f Lacana w queer tbeory.2, [w:] M. D4browski, R. Frusz-

iil,czyÉski (red,.), Lektur1 innolci. Antologia, \Tarszawa:

Magnon9:.: ;,,,Dom Wydawniczy Elipsa.

L., zoo9, Czarny leontynent i nieiwiadomoii.

'l!,:'Q *ykorryttaniu pslcboanalizy w badaniach postko-

lonialnjtch, [w:] H. Mamzer, W. Kulesza (red.), Rola

iwiadomolci w lwiecie ponoalczesn)lln, \Tarszawa: I7y- storycznej i uzupelniono luki w wiedzy o dzie-

ir,i.?:" London, Roudedge.

j'_{tS*.y L, t9z+, Speculuzn, de lautre fernrne, Paris:

'iË.'.,Minuir.

'', dawnictwo SV?S Academica. jach my3li psychologicznej, a po drugie, kobiety

podczas swojego pierwszego wykiadu po zerwaniu

z r ep r ezentuj qcym liniç fre udyzrnu Inrernational

Psychoanalytical Association (por. psychoanali-

za). Jednak wôwczas ,,realne" tylko nazwal, nie

wyjadniajqc go,,,wyobra2eniowe" zad podporzqd-

kowal,,syrnb olicznemu". Hierarchia porzEdk6w,

jakE ustalil Lacan w larach r9;3-r97o, ro srR (fr.

heteroseksualnych zwiEzkôw.Metaforawalkiplci syrnbolique, imaginai.re, réel - syrnboliczne, l\T-czçsto tak2e zestawiana jest przez przeciwnikdw

ferninizrnu z pojçciem walki kias. Podstawiajry

pleé w miejsce klasy, heteroseksualnych mç2-

czyzî w miejsce burzuazji, a patriarchat w miej-sce kapitalizmu, nie ryle wykorzysruj4 oni reoriç

konfliktu, iie przyrôwnujq feminizm do komuni-zmu, chcqc go zdelegitymizowaé i odrnieszyé.

Maciej Duda

BIBLIOGRAFIA

Duda M., IGajewskaJ., zoo9, Wokôl sporu o literaturg kobie-

c4, czy li u p o ds taw kry ty ki feni.n i s tjt czn ej w Po k ce, [w ] H "

Gosk (red.), Nowe dwudziestolecie (rgtg-zoog). Rozpo-

znan ia, h ierarch ie, p ersp e kt1 wy, Warszawa: Elipsa.

Gilbert S.M., Gubar 5.,ry88,N0 Man's Land. The Place ofthe Woman Writer in tbe Twentieth Century,New Ha-

ven: Yale University Press,

Krajewska J., zou, Spôr o literaturç kobiec4 w dwudziesto-

leciu migdzywoj enrym, hups: / / repozytorium.amu.edu.

plljspui/bits tr eam I rc 5 9 7 / r o r 5 / z / dokco ratJKraj ew-

skao/o z o o/o z8 ro/o z 9.p df .

Podraza-Kwiatkowska M., zoora, Mlodopolska Fernina.

Garii uwag, [w:] A. Nasilowska (red..), Ctalo i tekst. Fe-

rninizm u literaturoznawstwie - antologia tekstdw,Var-

szawa: IBL PAN.

Podraza-Kwiatkowska M., zoorb, Salome i Androgyne,

[w:] tejZe, Slmbolizrn i syrnbolika w poezji Mlodej Pol-

s k i, Kr ak6w : Universitas.

Sflyobraàeniowe/symb oliczne / realne - rotrzy porzldici istnienia wedlug psychologii

Jacques'a Lacana. Kolej nodé wyobra2eniowe/ sym-

boliczne/realne wprowadzil Lacan w 1953 roku

580 VTYOBRAZTNTOWT/SYMBOLICZNE/REALNE

zo s tala p r zez aut o rkç zaadap tow ana n a s cen arius z

filmowy (Wojna àerisko -mçska, zoir).Metaforç walki plci nadal chçmie wykorzy-

stujq kolorowe magazyny adresowane zar6wno

do mçzczyzn, jak i do kobiet. Poucza siç w nich,

ze nalezybyé czajnymi we wladciwy sposdb umieé

rczegraé kolejn4 bataliç niekoÉcz4cej siç wojny

obraàeniowe, realne), w latach ry7o-r978 za-

proponowal zad nsi (skrôtowiec po fr. czytany

lako héresie, herezla), z prymarem przyz\anymrealnemu.

Do ryg Lacan badal jedynie ,,wyobra2enio-

we". Etymologia Lacanowskiego imaginaire na-

wi1zule do intago (iac. obraz), w szczegîlnoÉci

do lustrzanego obrazu wlasnego ciala. ,Vyobra-Zeniowe" jest bowiem nierozerwalnie zwiEzane

z tzw. fazqluxra. Tworzqc tç koncepcjç, Lacan

wykorzystal dodwiadczenie przeprowadzone

przezWolfganga Kôhlera, a opisane przez fran-

cuskiego psychologa Henriego \7allona, ktôryjako pierwszy zaobserwowal, ze dziecko ludzkie,

w przeciwieÉstwie do szympansiqtka, zdaje siç

z radokiE rozpoznawaé wlasne odbicie w lustrze

i 2e rnoment pierwszego tazpoznania.jest kluczo-

r,ry dla jego dalszego rozwoju, kr6ry od cej chwili nabiera znaczqcego przyspieszenia. Chociai

nowo narodzony szyrnpans gôruje nad ludzkim

dzieckiem stopniem rozwoju instrumentalne'

go i motorycznego, prdba lustra wyznacza etaP,

pozaktîrym czlowiek zaczyna dorninowaé nad

szympansem - malpa nie jest w stanie w lusrza-

nym odbiciu rozpoznaé sarnego siebie. Dziecko

ludzkie przychodzi na dwiat zawcze{nie, pa îa-

rodzinach jeszcze przez dlugi czas jest niezdolne

do sarnodzielnego zaspokajania swoich povzeb,

pozostaje wiçc calkowicie uzaleLnione od opie-

ki ze strony innych. \fllasne cialo odczuwa jako

pokawalkowane i niepoddajEce siç kontroii. Ten

nieznoiny, najwczedniejszy w porzEdku onto-

genezy stan Lacan okre(la jako porzEdek realny'

Stadium lustra jest za(i szczegâLnym momentern

roz'

chc

siqc

jest

la.

waI

wlnie

prz

OSâr

koc

strz

sieL

chc

Sta,

zm(

czL<

siç

wia

Len

Lad

Tor

istn

rojj.d:ralr

ko

cecl

nai:

Inn

go€

dzi<

ryw

nad

spir

(*l]o.

duc,

i ni,

lacjl

taz

VTYOBRAZENIOTTE/SYMBOLICZNE/REALNE 581

:Iru

nal

rli-

nie

qd-

5w,

(fr.

Ny-

za-

my

ym

rozwoju ka2dego czlowieka, €tapeln, ktôry prze-

chodzi on rniçdzy szôstym a osiernnastym mie-

siqcern ïycia. Gn6wnym zadaniern na rym etapie

.!est wyposaLyc dziecko w calo(ciowy abraz cia-

la. Dziecko, widzEc siç w lusrze jako zintegro-

wany, autonomiczny podmiot, antycypuje sran,

w ktôrym bçdzie panem samego siebie, chçr-

nie wiçc identyfikuje siç z wlasnym odbiciem,

przyjmuje swoje irnago" przy czym obraz ten jest

osadzony iibidinalnie (popçdowo) : dziecko,,za-

kochr.rje siç" w sobie idealnyrn widzianyrn w iu-

strze, w pewnej przyszlodciowej wizji sanrego

siebie. Urzeczone wizerunkiem, niejako prze-

chodzi na jego stronç, by w koÉcu siç nim staé.

Stadium luscra zwiqzane jest z pierwotnym narcy-

zrnem, ktôry od tej pory bçdzie wyznaczalrelacjç

czlowieka do sarnego siebie; poprzez poddanie

siç iluzji odbicego w lustrze ,ja" idealnego poja-

wia siç bowiem ,ji' (fr. rnoi.) - instancja wyobra-

2eniowa. \M koncepcji Lacana lustro nie odbija

zadnej zewnçuznej wobec niego rzeczywisto$ci.

To nczel odbicie produkuje to, co odbija. ,,Ja" nie

istnieje od zawsze (dla Lacana pojawia siç dopie-

ro jako rezukat fazy lustra), moâe wytworzyé siç

jedynie jako zaprzeczenie, wyparcie siç struktu-

ralnej za\ezna(;ci od innych. Owo ,ja" jest glçbo-

ko narcysty czne, a jednoczednie autoagres)'wne,

cechuje je zatem struktura paranoiczna (ft. con-

naissance paranotlaque): jednoczesne urzeczenie

Innym (wlasnym odbiciem) i skierowanie na nie-

go agresji. \fl calkowiciezaleznym od opiekunôw

dziecku rodzi siç bowiem nienawi(é i potrzeba

rywalizacji z zobaczonym w lustrze gdrujqcym

nad nim trnnym.

Konfiktowa wtzja fazy luxra u Lacana in-

spirowana jest pogQdami Aleksandra Kojève'a

(w kt6rego wykladach Lacan uczestniczyl w lacach

io. xx w.) wyniesionymi z lektury Fenomenologii

ducha (r8o7) Hegla. Heglowska dialektyka Pana

i niewolnika okazuje siç dla Lacana modelem re-

lacji wyobra2eniowej, relacji dwiadomoici i Swia-

ta zewnçtrznego. ,Vyobra2eniowe" to porzqdek

reprezentacji, ktôry falszywie reprezentuj e rlznicçjako obraz identycznoici. ïTyparta i podporzqd-

kowana idenryczno i;ci rô2nica wraca w niebez-

piecznej spirali destrukcyjn ej rywalizacji. \falkamiçdzy ,,ji' a Innym jest, jak u Kojève'a, walkq

przede wszystkim o samodwiadornoéé, wyraza

pragnienie uznania. Niewolnikiern zosraje ren,

kto boi siç émierci i ustaje w walce o uznanie swo-

j e go pragnienia, musi w içc uznaé p ragnienie Pana.

ForzEdek wyobra2eniowy odpowiada okre-

sowi preedypo\Memu. Przejâcie od porzEdku wy-

obra2eniowego do symbolicznego sytuuje siç

w momencie definiow anym przezFreuda poprzez

kompleks Edypa (por. kazirodztwo; kompieks

kastracji i kompleks Edypa). Pojçcie ,,symbolicz-

nego" po.iawilo siç u Lacan a ju| w ry36 rcku, ale

jego pierwsza konceprualizacja nastlpila w 19\j,

w slynnym R.aporcle rzynskim, opublikowanym

po polsku jako Funkcja i pole môwi.enia i 7.r1ow)/

(lrgsil 1996). FodEzajqc za Claude'em Lévi-

-Straussem i jego koncepcj4 uniwersalnego zaka-

zu kazirodztwa, Lacan opisal kompleks Edypa

jako moment, w kt6rym dokonuje siç przejécie

od natury do kultury (por. narura/kultura), stqd

funkcja o,jca jest przede \Mszysrkim funkcjq sym-

bolicznq; ojciec nadaje nazwisko i jednoczeénie

uosabia prawo. Poprzez akcepcacjç prawa ojca

(ft. le norn du père) i rezy:gnacjçz marki nastçpuje

akces do porzEdku symbolicznego. OdgradzajEc

dziecko od pierwot nego i,r ôdla satysfakcj i, oj ciec.u,zbudza w nim niepokôj i inspiruje do zadania

pytania: czego chce matka? OdtEd dziecko rnoie

prôbowaé zrea\izowaé pragnienia marki. lfl ten

spos6b Eworzy siç ,,ideal j"' (* przeciwieÉstwie

do obecnego na poziomie wyobraZeniowyrn ,,ja

idealnego"). Kompleks Edypa Lacan wiqle r6w-

niez ze zdobyciem jçzyka. Nie naleiy rego eraplr

jednak utoisamiaé z wypowiedzeniem pierw-

szego slowa,lecz z chwilq ukonstytuowania siç

pierwszych dynamicznych opozycji konocujq-

cych rô2nice, w ktôrych tkwi poczEtek struktu-

ry jçzykowej. Lacan zau-waza,2e naprzemienna

rio-

na-

rdci

)ra-

âne

can

one

:an-

:6ry

kie,

siç

trze

:zo-

rwi-

ciaz

l(-tm

lne-

'rap,

nad

'îza-

:cko

na-

clne

'zeb,

,pie-

jako

Ten

nto-

rlny.

ltern

!:

ïti;

rit

a}

.tt

*iil'a,t

'a4

?l

;ç

',,1

.tl

,"1

.:x

T1ii

.

582 \XTTOBRAZENIO\)TEISYMBOLICZNE/RËALNE

Au.tre, inny czlowiek) a ,,Innym" (fr, Autre, czçsro

tlumaczone j ako,'T7ielki Inny" ; miej scern symbo -

licznym, ktôre determinuje podmior: znaczycym,

prawem, jçzykiem, niedwiadomyrn, bogiem).

Czlowiek staje siç podmiotem jedynie paprzez

podporzqdkowanie siç Innemu. Poszukiwanie

przezert uzasadnienia do nadanego mu symbo-

licznego rnandatu skutkuje konstrukcjami fan-

tazmatycznymi, bçdqcymi prdbq znalezienia

odpowiedzi na skierowane do Innego pyranie

podmiotu o sens jego istnienia. T7 pôÉniejszych

pracach Lacana famtazrnaç bçdEcy reakcj4 pod-

miotu na pragnienie Innego i prôb4 wypeinie-

nia luki w Innym, okaie siç tym, co ostatecznie

podtrzymuje istnienie podmiotu i jego dwiata.

$wiadornego : podmiot determinowa ny jest przez

laÉeuch znaczqcych. istnieje jedynie dziçki rniej- przei<redlonego podzielonego podrniotu. \7 se-

obecnodé i nieobecnoié marki $/orzy pierw-

szq dynami czn+ op ozycj ç, tam za6, gdzie poj awia

siç pierwsza opozycja, pojawia siç te2 1çzyk. DlaLacana we.ldcie w porzqdek symboliczny ozna-

cza narodziny czlowieka jako podmiotu i jed-

noczednie otwarcie niedwiadornoéci: cworzy j?

bowiern prymârne wyparcie pragnienia symbio-

rycznej unii z matkE. Je(li metafora ojcowska nie

zadziala, nie nastçpuje normalne uformowanie

podmiotu ani wkroczenie w porzqdek symbo-

liczny, co skutkuje wytworzeniern siç struktury

psychotycznej"

.Obok podzialu na wyobra2eniowe ,ja' i pod-

rniot nie$wiadornoici teoria Lacana zal<lada akzefundarnentalny podzial w obrçbie samego pod-

miotn, zwiyzany z konstytuqrwnyrn dla jçzyka

pçkniçciern miçdzy r62nymi f,orrnarni éwiadome-

go m6wienia i nieoczekiwanyrni ingerencjami nie-

17 serninariam Désir et son inTerprétation I-acan

rn6wi wprost: nie rna innego Innego, sam IfielkiInny jest naznaczony brakiem. Lacan zapisu.ie go

jako przekredlonego Wielkiego Innego na wzôr

scu, ktôre zajrnttjew sieci symbolicznych relacji.

Do konca lat 5o. xx w. fazalusua przedsra-

wiala siç Lacanowi jako konkremy, zakorwi czany

w czasie rnoment w rozwoju dziecka, a porzqdek

wyobraZeniowy jako etap przedjçzykowy, w logi-

ce ontogenezy chronologicznie wczedniejszy od

p o rz4dku syrnboliczn ego, zwiEzanego z wej éciem

dziecka w jçzyk, kuiturç i prawo. Poprzez wpro-

wadzenie ,,schematu t" Lacan rnodyfikuje swoje

pierwotne przekonanie o nastçpowaniu porz4d-

ku symbolicznego po w1'obra2eniowym, a tegoz

z kolei po realnyrn.Jeszcze zanim dziecko przyj-

dzie na:iwiat, juL manazwisko oraz swoje rniejsce

w strukturze rodziny; jeszcze przed narodzina-

mi jest wpisane w system symboliczny, jest w nim

,,zawsze juz" (fr. toujours déjà). ,,Synboliczne"jest porzqdkiem nadrzçdnym, od pocz4tku obec-

nym, a takze porzqdkiern typowo ludzkirn, to

dziçki niernu istnieje owa wyraÉna rôznica w fa-

zie lustra miçdzy czlowiekiern azwierzçciem.

Wraz ze,,schernatern l,' pojawia siç w teorii

Lacana r6wnie2 rozrôznienie miçdzy,,innyrn" (fr.

rninariurn L'éthique de la psychanalyse jako cel

psychoanalizy definiuje zaakceptowanie faktu,

ze nasz byt jest nieuzasadniony przez Wielkiego

Innego; przyjçcie, ze nie isrnieje zaden ,,metajç-

zyk", nic, co by usprawiedliwialo naszq symbo-

LicznEidencyfikacjç.

Trzecirn z teaïetyzowanych przez Lacana

porzEdk6w jest porz4dek realny, w latach 5o.

xx w. definiowany jako zbi6r tego, co niemo2-

liwe do wilczenia w ,,syrnboliczne", jako to, co

stawia op6r ,,symbolicznemu". Dopiero w serni-

nariurn Les qwatre concepts fondarnentaux de la

psychanafuse w polowie lat 6o. xx w. realne zosta'

j e zw iqzane z p oj çc iem tra!.rrny. Aut o r wpro w adza

wôwczas dwa pocho dzEce od,\rystotelesa terrni-

ny: tache i automaton.Jezeli tucbe mozna okreÉlié

jako traun'rç, ktôra opiera siç symbolizacji, auto-

rnatoTt wyraza fundarnentalnE dla czlowieka ten-

dencjç do podejmowania prôb oswajania traurny

przez jej opisanie. Dziçki rcj zasadzie dziala sam

j çtyk, laÉcuch s ign if an t (znacz4cy ch) . Istotq sto -

sunku czlowieka do traumy jest bycie skazanyrn

nan

nia.

cia r

staje

pod

pslct

cze .

jçcie

naz\

ws(skar

utra

mal,

7o.

zwie

nyrn

Pazr

Rze,

cent

cha.

now

tym

tyrn

bolir

nieg

l

roze

dyrl

reszl

dolmo\}

mio

(rea,

hier,

staje

teffr

fun<

kon:

zla I

z trz

sôb,

çsro

rbo-

:Yft,

rm).

tzez

anie

rbo-

fan-

enia

anie

zych

?od-

Inie-

znie

iara.

acan

ielki

ie go

vz6r/ se-

r cel

rktu,

iego

:rajç-

nbo-

.cana

r 50.

moz-

f, co

;emi-

d.e la

osfa-

,adza

:rmi-

reélié

auTo-

r ten-

lumy

I sam

1 sfo-

Inym

::ji

Ë

;À

il:t

ti.è,Ë.,î

,t3

':1

:a

ii

:Ê

;{..&

'.ï

J&

ê*

ié

'4

lti::

-t

t:lt:aii.{:

i:!

:!ç:î:;

x

na nieskoÉczon? powrarzalnoié aktu jej nazywa-

nia. Kwestia rraurny i wynikaj4cego z niej napiç-

cia rniçdzy poziornern realnym a symbolicznym

staje siç wiçc u l-acana rnodelern funkcjonowania

podmioru.\ilZ siédmyrn seminarium (L'étbique de la

psychanafuse) z lat ry59-t96o pojawila siç jesz-

cze inna interpretacja ,,realnego", zwiqzana z po-jçciern Rzeczy (niem. das Ding, fr. la Chose). Tç

nazw ç, naw i4zuj qcq do Kan t owski ej rze c zy s am ej

w sobie, otrzymala rnarka, niemo2liwy da odzy-

skania pierwszy obiekt. Skoro Matka Rzecz jest

utfacona, wszystkie inne obiekty,,,przedrniory

male A", s4 tylko rnetonimiami R.zeczy. I(/ latach

70. xx w. porzEdek realny zosral nieodl4cznie

zwiqzany ze stracon+ dla podmiotu Rzeczq, jedy-

nym obiektem realnyrn, .jedynyrn przedmiotem

poza przedLniotami meronimicznyrni. MatkaRzeczokazuje siç wyparrym poczrykiem, pusrym

centrurn struktury, or ganizujEcym p ochd d laÉcu-

chasignfianl, ktôrego logika okredla tak funkcjo-nowanie podmiotu, jak jçzyka. Matka Rzecz jest

tym, co wfaca zawsze na to samo miejsce, ,,eks-

tymnyrn" jqdrem ismienia opieraj4cyrn siç sym-

bolizacji, tkwiryym na swoim miejscu, za'wsze do

niego powracajEcym.

Lacan uwazal ,,realtrre" i zwiqzane z nim nie-

rozerwalnie pojçcie ,,przedmiot male A" za je-

dyny swdj wklad do teorii Freudowskiej, cala,

resztç swego nauczania okreilajlc jako ,,powrôtdo Freuda". Frzez ostatnie dziesiçé lat zycia zaj-

mowal siç niemal wylycznie kwestiE relacji pod-

miotu wobec ,,realnego", ustalajqc kolejnodé nsr(reaine, symboliczne, wyobra2eniowe) jako nowq

hierarchiç porzEdkôw isenienia.,,Realne" prze-

staje wôwczas byé jedynie retroaktywnym efek-

tern dziaiania signif.ant, lecz staje siç samym

fundamentern tej trdjczlonowej struktury. Pod

koniec zycia Lacan doszedl do koncepcji ,wç-zla boromejskiego": jest to figura skladajqca siç

z trzechokrçgôw polqczony chze sobE w taki spo-

sdb, 2e wystarczy p rzeciqé jed.en,ileby inne zostah

STYOTRAZENiOTTE/SYMBOLICZNE/REALNE 583

uwolnione. l/edlug Lacana tak wladnie rno2na

p rze ds tawié r elacj ç niçdzy tr zemap o rz4dkarni.

Alternatlvnq reoriç zapropono\À/ala JuliaKristeva. rù( swojej prccy La réuolution du lan-gage poétique (rgz+) podwazyla Lacanowskie

przekonanie o vvylqcznie syrnbolicznym sratusie

jçzyka,stawiaj4c hipotezç porzqdku semioryczne-

go, kt6ry mialby pop rzedzaéporzldek symbolicz-

ny. X(ainym kontekstern rozwaïan Krisrevej jest

Tirna.jos Platona - dialog, w ktôrym fiIozof wy-rlzntl trzeci (obok idei oraz dostrzegalnych zmy-

slami rzeczy, bçdqcych ich kopiami) rodzaj bytu,nazw any c h o rri, oznaczaj4cy p rzestrze| ro dzenia

innych bytdw. Dla Krisrevej Platoriska chorâ jesr

rnacierzyÉskim lonem, w kt6rym dokonuje siç

przedarrykulacyjne LTzewnçtrznienie energii po -

pçdowej. IdEc za Freudowskq definicjE popçdujako przedstawicielsrwa w psychice rego, co so-

matyczne, Kristeva dowodzi, 2e w istocie popçdjest bytem cielesno-jçzykowym, naleiqcyrn do jç-zyka i obecnym w jego symbolicznej strukturze.

Dla przebl'waj?cego w matczynym lonie dziecka

pierwszymi artykulacjami popçdôw sq: krzyki,placz, Smiech oraz rozpoznawane w jçzyku do-

cho dzlcym z zew nEtr zrn o dulacj e ron u, inconacj a,

prozodia. Tên archaiczny protojçzyk, definiowa-

ny przez rytrn (wokalny lub kinetyczny), kt6rego

nieciqglo3ci wynikajq z koniecznego hamowa-

nia popçddw, nie jest w trakcie rozwoju dziecka

zastçpo\Many przez,,symboliczne'] lecz pozosra-

je w nim obecny na jego niedwiadomyrn pozio-

rnie. ,,Semiotyczne" jest z jednej srrony podstawE

,,symbolicznego" (aby dziecko moglo zaczEé rnô-

wié, musi sobie przypomnieé dlwiçk glosu rnatki,

ktôrypoznalo w jej ciele od wewn quz),zdrugiej -jego niszczycielem (erupcj e popçdowe przerywa-

jq porzEdek symboliczny, przeksztalcajq go). Jestjednocze$nie warunkiem praktyk znaczeniowych

i rezultatem ich rransgresji.

Myil Kristevej wykorzysrywana jest przez

feministycznE krytykç lirerackq, gdyz srano-

wi swoistE teoriç p oezji j ako uprzl'wilejowanego

554 \TYOBRAZENIOSTE/SYMBOLICZNE/REALNE

miejsca objawiania siç porzqdku semiotycznego

(1 ej wlasna praca opierala siç na interpretacj i dzie|

Lautréamonta i Mallarmégo). W kazdymjednak

cekdcie, tak jak wkazdej wypowiedzi, mo2na od-

naleté. te dwa poziomy jçzyka.,,Symboliczne" to

Kristeva J., ,sz+, La réuolution du langage poéti'que.

L'auant-garde à la f.n du XIX siècle: I autréamont et

Mallarrné, Paris: Seuil.

Lacan J., lt9a9l ry87, Stadiurn zwierciadla jako cz,ynnik

ksztalnj4cy funkcjg ja w iwietle dolwiadczenia psycbo-

analitlcznego (referat na XVI Miçdzynarodowyrn Kon-

gresie Psychoanalitlcznltnr, Zurich, 17 lipca ry4g), rlum.

J.S7. Aleksandrowicz, ,,Psychoterapii' nr 4.

Lacan J., lt95l ry96, Funkcja i' pole rnôwieni'a i rnow1

. w Pslcboanalizie. Referat wlgloszony rua kongresie rzym-

skim z6-27 wrzelnia r9i3 w Istituto dl Psicologia della

(Jniuersita di Roma, dum. B. Gorczyca,I7. Grajewski,

'S?'arszawa: KR.

Lacan J., zoo6, Tuché i automaton, tlum. K. KlosiÉski,

[w:] A. BurzyÉska, M.P. Markowski (red.), Teorie lite-

ratury XX wieku. Antologia, Krakdw: Znak.

Magnone L., zoo8, Rristeua - Leimian - Konopnicka, ,,Pa-

miçtnik Literacki3 nr 4.

Platon, ry86, Tirnajos. Kritias albo Atlantyk, tlum' P Si-

wek,'Warszawa: P\{rN.

sffukturalis tyczny langage, nastawiony na komu-

nikacjç, odlqczony od wszelkiej przyjemnodci,

ukonstytuowany w opozycji do niej jako miejsce

ojcowskie, nad'ja.,,Semiotyczne" dochodzi do

glosu w dyspozycjrch fonematycznych (akumu-

lacja i repetycja fonemôw, rym) i melodycznych

(intonacja, rytm) i jest zwiqzane z powrotem ko-

jxzonej z matkE p rzvj emnoéci oralnej.

LenaMagnone

BIBLIOGRAFIA

Bator J., zooo,Julia Kristeua - kobieta i ,,syrnbolhzna re'

wolucja",,,Teksry Drugie" m 6.

FreudZ.,lr9ry) ry97, Popçfu i. ich losy,fw,lZ. Rosiriska,

Freud, Varszawa : \Tiedza Powszechna.

Zaltrnel

j"ko

wov

àon;

Podgani

pro(

k*jci', lz jer

tych

ki, fsp6l

zabt

prot

cycF

niek

czçs

zî?s

\Mnç

i+ ri(pttmçL

lesce

maj:

Albrt.breil

,rr;pod,

Tow