Dialog międzykulturowy w turystyce. Przypadek polsko-rosyjski

Magdalena Banaszkiewicz

V A R I A C U L T U R A L I A

www.wuj.pl

W y d a w n i c t w o U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o

Przypadek polsko-rosyjski

Podróżowanie stanowi obecnie jedną z najważniejszych form kontaktu kulturowego. W świecie,

w którym co roku miliony ludzi opuszczają domy w celach turystycznych, jesteśmy świadkami

zupełnie nowego fenomenu spotkań reprezentantów różnych kultur, religii i narodowości.

Niniejsza książka, wpisując się w nurt badań relacji hosts and guests (pomiędzy społecznością

gospodarzy-tubylców i gości-turystów), prowadzonych przez antropologów od lat 70. XX wieku,

stawia pytania o znaczenie turystyki w kontaktach polsko-rosyjskich. Punktem wyjścia dla refleksji

jest znane – choć nierzadko nadużywane – pojęcie „dialogu międzykulturowego”. Termin, który

na stałe zagościł w dyskursie naukowym, stając się poręcznym „listkiem figowym”, zostaje skon-

frontowany z realnością niełatwych, gdyż obarczonych balastem historii i wzajemnych uprzedzeń,

kontaktów Polaków i Rosjan. Choć turystyka rzadko pojawia się w kontekście analiz stosunków

między Polską i Rosją, to właśnie ona może się okazać mostem łączącym obydwa narody.


D I A L O G M I Ę D Z Y K U L T U R O W Y

W T U R Y S T Y C E

W T

UR

YS

TY

CE

DIA

LOG

MIĘD

ZYKU

LTUR

OW

Y

Dialog_wybrana.indd 1 2012-01-27 15:57:02

Publikacja objęta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione. Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania serwisach bibliotecznych


W T U R Y S T Y C E


Seria: Varia Culturalia

Komitet redakcyjnydr Monika Banaśprof. dr hab. Ryszard Kantorprof. dr hab. Tadeusz Paleczny

Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Instytutu Studiów Regionalnych

Projekt okładkiAgnieszka Winciorek

Recenzentprof. dr hab. Tadeusz Paleczny

© Copyright by Magdalena Banaszkiewicz & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2012

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszech-niany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3244-2

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 0506-006-674, e-mail: [email protected]: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325


Najbliższym


„Jeżeli wyruszasz do Itaki,proś, aby twoja podróż była długa,

obfi ta w przygody i nauki”.

Konstanty Kawafi s, Podróż do Itaki

„There are no foreign lands. It is the traveler alone who is foreign”.

Robert Louis Stevenson

„Czas wolny jest nie tylko workiem, do którego wrzuca się istotne treści życiowei gdzie pragnienie osobistego szczęścia staje się potrzebą. Jest on sam z siebie

etyką kultury. Czas wolny to nie tylko ramy, w których realizuje się wartość życiaprywatnego, ale również wartość samoistna, sama dla siebie stanowiąca spełnienie”.

Edgar Morin, Duch czasu

„Podróże zadają śmiertelny cios uprzedzeniom, fanatyzmowi i parafi ańszczyźnie,a tym samym bardzo są potrzebne większości moich rodaków. Ludzi i rzeczy

nie obejmiesz życzliwym spojrzeniem w całej ich odmienności, wegetując przez całe życie w jednym ziemskim zakątku”.

Mark Twain, Prostaczkowie za granicą

„Z racji tego, że ja sama urodziłam się w Petersburgu, to moje wyobrażenie o Rosjizostało już dawno ukształtowane, od najmłodszych lat, przez moją mamę (ojciec

wcześniej zmarł). Tak więc w dużej mierze czerpałam wyobrażenie z żywegoprzekazu słownego mojej mamy, jak również Rosjan, którzy nas odwiedzali jużw Polsce. Moje wyobrażenie o Rosji zaprzecza wszelkim stereotypom, którymi

Polacy mają nabitą głowę. Uważam, że, by poznać Rosję, należy samemu jechać dotego kraju i wówczas przekonamy się na miejscu, że stajemy przed paradoksem, że

tyle złego mówi się o polsko-rosyjskich stosunkach, a tam spotykamy otwartych,serdecznych zwykłych ludzi, doświadczając wyłącznie ciepła i sympatii”.

Pani Wiera, turystka


SPIS TREŚCI

Wstęp ...................................................................................................................... 11

1. Antropologiczne ujęcie problemu dialogu międzykulturowego w turystyce ......................................................................................................... 211.1. Antropologia turystyki – zarys problematyki .............................................. 21

1.1.1. Rozwój dyscypliny w kontekście innych dziedzin wiedzy .................. 231.1.2. Najważniejsze obszary i problemy badawcze....................................... 27

1.2. Rola turystyki we współczesnym świecie ................................................... 371.2.1. Turystyka – model życia ....................................................................... 371.2.2. Turystyka kulturowa ............................................................................. 43

1.3. Komunikacja międzykulturowa w naukach humanistycznych ................... 481.3.1. Badania komunikacji międzykulturowej .............................................. 481.3.2. Kompetencje międzykulturowe ............................................................ 55

1.4. Dialog międzykulturowy w turystyce ......................................................... 591.4.1. Komunikacyjny kontekst turystyki ....................................................... 591.4.2. Turystyka w perspektywie dialogicznej ................................................ 62

2. Rynek turystyki polsko-rosyjskiej ................................................................... 692.1. Historia turystyki w Rosji ........................................................................... 69

2.1.1. Epoka podróży i początki turystyki masowej w Rosji .......................... 692.1.2. Turystyka po rewolucji październikowej .............................................. 812.1.3. Turystyka międzynarodowa .................................................................. 90

2.2. Zarys historii polskiej turystyki wyjazdowej do Rosji ................................ 942.2.1. Czasy Imperium Rosyjskiego ............................................................... 942.2.2. Od Października do pierestrojki ............................................................ 97

2.3. Potencjał turystyczny Federacji Rosyjskiej ................................................. 1092.3.1. Ogólna charakterystyka rosyjskiego potencjału turystycznego ............ 1092.3.2. Główne determinanty rozwoju turystyki w ostatnich latach ................ 1142.3.3. Stan turystyki przyjazdowej w Rosji .................................................... 121

2.4. Polska turystyka wyjazdowa do Rosji ......................................................... 1242.4.1. Rosja jako cel aktywności turystycznej Polaków ................................. 1242.4.2. Ogólna charakterystyka wycieczek do Rosji ........................................ 130

3. Kulturowy obraz Rosji i Rosjan ...................................................................... 1353.1. Stereotypowy obraz Rosji w świetle badań opinii publicznej ..................... 135

3.1.1. Polacy i Rosjanie .................................................................................. 1353.1.2. Stosunki polsko-rosyjskie ..................................................................... 1433.1.3. Rosja i Rosjanie .................................................................................... 147


10 Dialog międzykulturowy w turystyce. Przypadek polsko-rosyjski

3.2. Czynniki determinujące wyobrażenie turystyczne ...................................... 1513.3. Analiza przewodników po Rosji i Sankt Petersburgu ................................. 153

3.3.1. Ogólna charakterystyka przewodników po Rosji ................................. 1533.3.2. Szata grafi czna i język przewodników .................................................. 1623.3.3. Obraz Rosji i Sankt Petersburga ........................................................... 170

3.4. Analiza wybranych artykułów turystycznych na temat Rosji ..................... 1843.4.1. Prasa codzienna ..................................................................................... 1843.4.2. Czasopisma ........................................................................................... 190

3.5. Analiza turystycznego obrazu Rosji w internecie ....................................... 1933.5.1. Portal RosjaPL.info ............................................................................... 1943.5.2. Wortal Geozeta.pl .................................................................................. 1993.5.3. Portal Podróże.pl ................................................................................... 202

3.6. Narracje podróżnicze a doświadczenie turystyczne – podsumowanie ........ 206

4. Dialog międzykulturowy w kontekście wycieczek do Sankt Petersburga ... 2114.1. Charakterystyka wycieczki kulturowej do Sankt Petersburga .................... 211

4.1.1. Korzenie turystyki w Sankt Petersburgu ............................................... 2114.1.2. Oferta Sankt Petersburga dla turysty kulturowego ............................... 2154.1.3. Petersburskie propozycje biura podróży „Almatur” – Opole ............... 224

4.2. Profi l turystów wyjeżdżających do Sankt Petersburga................................ 2304.2.1. Charakterystyka demografi czna ............................................................ 2304.2.2. Preferencje, oczekiwania i źródła wiedzy turystów .............................. 2334.2.3. Sylwetka turystów kulturowych – ocena własna .................................. 240

4.3. Sytuacje kontaktów międzykulturowych .................................................... 2424.3.1. Kontakt międzykulturowy, czyli spektakl w przestrzeni

turystycznej ........................................................................................... 2424.3.2. „Scena” ................................................................................................. 2474.3.3. „Scenariusz” .......................................................................................... 2574.3.4. „Aktorzy” .............................................................................................. 280

4.4. Dialog międzykulturowy w refl eksji turystów ............................................ 2854.4.1. Wrażenia a wyobrażenia ....................................................................... 2864.4.2. Kontakty interpersonalne a relacje między narodami ........................... 2904.4.3. Dialog międzykulturowy ...................................................................... 297

4.5. Dialog międzykulturowy w refl eksji pracowników branży turystycznej .... 2994.5.1. Charakterystyka przedstawicieli branży turystycznej ........................... 2994.5.2. Relacje polsko-rosyjskie w kontekście dialogu i turystyki ................... 3024.5.3. Dialog międzykulturowy ...................................................................... 308

Wnioski .................................................................................................................. 311

Bibliografi a ............................................................................................................ 319

Spis tabel ................................................................................................................ 335

Spis rycin................................................................................................................ 336


WSTĘP

Kiedy Konstanty Kawafi s pisał Podróż do Itaki, właśnie kończyła się era podróży. Co prawda Bronisław Malinowski miał jeszcze przed sobą egzotyczną wyprawę na Tro-briandy, a prędkość najszybszych samochodów nie przekraczała 100 km/h, jednak pierwsze oznaki nowych czasów były już widoczne. Rozpoczynała się epoka tury-styki, której głównym mottem stało się zdanie wypowiedziane w połowie XIX wie-ku przez ojca turystki masowej – Thomasa Cooka: „W czasach podróży, kiedy cały świat jest w ruchu, zbrodnią byłoby siedzieć na miejscu. Niech żyje podróż! Wiwat wojaże!”.

Podróżowanie stanowi dzisiaj jedną z fundamentalnych form kontaktu kultu-rowego, dającego możliwość skonfrontowania wizji świata poszczególnych osób z rzeczywistością. Jesteśmy świadkami zupełnie nowego fenomenu spotkań repre-zentantów różnych kultur, religii i narodowości. W Globalnym Kodeksie Etyki w Tu-rystyce, przyjętym 30 października 1999 roku przez Zgromadzenie Ogólne Świato-wej Organizacji Turystyki, w artykule 1 można przeczytać:

Zrozumienie i krzewienie ogólnoludzkich wartości etycznych w duchu tolerancji i posza-nowania dla różnorodnych wierzeń religijnych, postaw moralnych i poglądów fi lozofi cz-nych to zarówno podstawa, jak i rezultat odpowiedzialnej turystyki. Uczestnicy rozwoju turystyki i sami turyści winni brać pod uwagę odrębne tradycje oraz obyczaje społeczne i kulturowe innych narodów, w tym również mniejszości i rdzennej ludności, oraz szano-wać ich godność1.

Pokojowe współistnienie narodów oraz ich wzajemny rozwój, zarówno w aspek-cie materialnym, jak i duchowym, są uważane za zasadnicze cele odpowiedzialnego ruchu turystycznego.

Pierwotną inspiracją mojego zainteresowania problematyką kontaktu między-kulturowego w turystyce była dorywcza praca pilota i przewodnika. Od pięciu lat, jeżdżąc z polskimi grupami do Rosji oraz opiekując się grupami rosyjskimi w Pol-sce, obserwowałam przestrzeń turystycznych relacji międzykulturowych. To skłoniło mnie do refl eksji, na ile doświadczenie turystyczne może być szansą na wzajemne poznawanie się ludzi reprezentujących różne kultury, narody, warstwy społeczne oraz na ile turystyka może stanowić pomost pomiędzy kulturami i przestrzeń dialogu – tak potrzebnego w naszej „globalnej wiosce”.

Dotychczas pojęcie „dialogu międzykulturowego w turystyce” stanowiło przed-miot analiz o charakterze głównie teoretycznym, ograniczonym do środowiska aka-demickiego. Bliżej im było do niesprecyzowanych postulatów niż uogólnień opartych na rzetelnych badaniach terenowych. W refl eksji naukowej często można się zetknąć

1 Global Code of Ethics for Tourism, http://www.world-tourism.org/code_ethics/pdf/languages/ Codigo%20Etico%20Ing.pdf, dostęp: 10.05.2011.



ze strywializowanymi i sloganowo wręcz brzmiącymi hasłami, będącymi pokłosiem słów wygłoszonych przez papieża Jana Pawła II w orędziu z okazji XXII Światowe-go Dnia Turystyki:

Nie ulega wątpliwości, że należycie ukierunkowana turystyka staje się sposobnością do dialogu między cywilizacjami i kulturami, a w istocie rzeczy wyświadcza cenną przysługę pokojowi. Z samą naturą turystyki wiążą się pewne okoliczności, które usposabiają do tego dialogu. Turystyka umożliwia bowiem oderwanie się od życia codziennego, od pracy, od zobowiązań, które nieuchronnie nad nami ciążą. W tej sytuacji człowiek jest w stanie spojrzeć innymi oczyma na własne życie i na życie innych: uwolniony od pilnych zajęć codziennych, może odkryć swój wymiar kontemplacyjny; rozpoznając ślady Boga w przy-rodzie i przede wszystkim w innych ludziach2.

Słowa Jana Pawła II stały się punktem wyjścia do refl eksji nie tyle nad ich słusz-nością (której nie chciałabym podawać w wątpliwość), ile nad postrzeganiem zja-wiska tak zwanego dialogu międzykulturowego przez samych turystów. Interesu-jąca wydawała się odpowiedź na pytanie, jaka jest świadomość turystów, czy zdają oni sobie sprawę z procesów interakcji międzykulturowych, w których uczestniczą, czy uważają się za podmioty tych interakcji, wreszcie jak rozumieją pojęcie dialogu międzykulturowego i jak odnoszą je do własnych doświadczeń. Postanowiłam także skonfrontować postawy i refl eksje turystów z opiniami i stanowiskiem organizatorów turystyki, a więc wszystkich tych, którzy pomagają turystom w organizacji wyjazdu.

Podjęłam ten temat w rozważaniach o charakterze naukowym, wychodząc z zało-żeń przyświecających współczesnej antropologii, a zakładających, że zwrócenie się ku dobrze znanej rzeczywistości własnej kultury okazuje się nie mniejszym wyzwa-niem niż dalekie wyprawy ścieżkami wyznaczonymi przez Bronisława Malinow-skiego. Przyświecała mi zasada sformułowana przez Wojciecha Bursztę we wstępie do książki znanego belgijskiego antropologia Yvesa Winkina:

Winkin proponuje […] pracę w realiach jak najbardziej oswojonych, banalnych, niby zna-nych, oczywistych, być może mało pociągających dla tych wszystkich, którzy nadal iden-tyfi kują antropologów ze zbieraczami osobliwości, jakie jeszcze ostały się na peryferiach świata. To, co nazwiemy „terenem”, całkowicie zależy od naszej decyzji3.

Do moich badań wybrałam przestrzeń współczesnej turystyki kulturowej, a dokładnie wyjazdy wycieczek zorganizowanych do Sankt Petersburga w Rosji. W odróżnieniu od turystyki rekreacyjnej ten rodzaj podróżowania charakteryzuje się specyfi czną grupą odbiorców, ukierunkowanych na poznanie obcych kultur i ich re-prezentantów. Ponieważ jedną z ważniejszych motywacji turystów kulturowych jest spotkanie i bliższe poznanie przedstawicieli innej kultury, uznałam, że ich postawa będzie się cechować większym otwarciem na doświadczenie dialogu międzykultu-

2 Jan Paweł II, Turystyka w służbie pokoju i dialogu między cywilizacjami. Orędzie z okazji XXII Światowego Dnia Turystyki, 2001, http://www.wiadomosci.archidiecezja.katowice.pl/2001/ 08/69.html, dostęp: 10.05.2011.

3 W. Burszta, Yves Winkin – badać szmery społeczeństwa [w:] Y. Winkin, Antropologia komunikacji. Od teorii do badań terenowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007, s. 11.


Wstęp 13

rowego, a co za tym idzie – także głębszą refl eksją na tym zjawiskiem. Od samego początku założyłam, iż w badaniach zostaną pominięte opinie turystów wyjeżdża-jących do Rosji indywidualnie. Taka decyzja była podyktowana wyłącznie celami praktycznymi i realizmem metodologicznym. Dotarcie choćby do części turystów in-dywidualnych wiązałoby się z dużymi kosztami, nie gwarantowałoby również jakie-kolwiek reprezentatywności. Kwestia uogólnień na podstawie badań wyłącznie tury-stów zorganizowanych, wyjeżdżających z wycieczką może być istotnym zarzutem stawianym projektowi. Niemniej nie rości on sobie praw do bycia wyczerpującą pre-zentacją postaw i opinii. Ograniczenie do kilku grup wycieczek kulturowych wyjeż-dżających do Rosji w sezonie letnim 2010 wiązało się z założeniem stworzenia spój-nego profi lu polskiego turysty kulturowego zainteresowanego Rosją. Dodatkowo, do celów badawczych wytypowałam wyłącznie wycieczki, w których programie znalazł się Sankt Petersburg, bądź jako jedyny punkt zwiedzania, bądź jako jedno z kilku miast. Ograniczenie się do jednego miasta pozwoliło skupić się na porównywaniu refl eksji turystów o podobnych doświadczeniach. Opinie turystów wyjeżdżających na przykład indywidualnie nad Bajkał z turystami zorganizowanymi odwiedzający-mi Sankt Petersburg byłyby niewspółmierne, a ich konfrontacja, choć interesująca, stanowiłaby ryzyko zbyt szerokiego, a przez to mało pogłębionego ujęcia problemu badawczego. Drugą grupę badanych stanowili pracownicy i współpracownicy biu-ra podróży „Almatur” – Opole, biorący czynny udział w przygotowaniu i realizacji oferty turystycznej dotyczącej wycieczek do Sankt Petersburga.

Praca pilota pozwoliła mi na wniknięcie w grupę i badania zgodne z podejściem emic, czyli „od wewnątrz”, z pozycji obserwatora – członka społeczności. Z jednej strony, pilot to w pewnym stopniu członek grupy, osoba akceptowana jako „element wyposażenia” turystycznego świata. Z drugiej strony, ukrycie za fasadą obowiąz-ków zawodowych dało możliwość zachowania koniecznego dystansu. Pilot nigdy nie stanowi do końca członka wycieczki. W odróżnieniu od turystów jest w pracy, co wymusza na nim określone zachowania. W tym wypadku ów dystans sprzyjał swo-bodnej obserwacji zachowań, dzięki perspektywie różnych ról pełnionych w prze-strzeni społecznej. Połączenie dwóch ról – outsidera i członka grupy – wydało się rozwiązaniem najbardziej perspektywicznym z punktu widzenia powodzenia badań.

Próba określenia profi lu osób uczestniczących w wycieczkach kulturowych do Rosji opierała się na przeprowadzeniu w ciągu całego sezonu turystycznego serii ankiet wśród turystów. Ankiety ewaluacyjne są rutynową praktyką większości biur turystycznych i zawierają zwykle pytania dotyczące oceny danej imprezy. Składa się na nią opinia o standardzie miejsc noclegowych, wyżywienia, jakości pracy współ-pracowników biura czy realizacji programu. W tym wypadku podstawowa ankie-ta biura podróży, służąca celom marketingowym, została rozszerzona o dwie do-datkowe części. Na część pierwszą ankiety składały się pytania o ocenę bieżącej wycieczki. Odpowiedzi udzielane przez turystów miały być pomocne w poznaniu opinii o realizacji wyjazdu, a co za tym idzie – poprawie jakości usług świadczonych w kolejnych sezonach turystycznych. Druga część kwestionariusza, dodana w celach naukowych, obejmowała kilka grup zagadnień. Pytania odnosiły się do preferencji turystycznych klientów (jaki rodzaj turystyki uprawiają i jakie są motywacje ich



wyborów) oraz sposobu wyszukiwania informacji (co bezpośrednio odnosiło się do hipotezy o wpływie narracji podróżniczych na wyobrażenie o celu turystycznym). Trzecia grupa pytań miała za zadanie określić stosunek turystów do Rosji i Rosjan oraz ocenę tego kraju z punktu widzenia atrakcyjności turystycznej. Pytania nawią-zywały do zagadnień poruszanych w badaniach opinii publicznej oraz analiz Insty-tutu Turystyki. Odpowiedzi udzielane przez badanych miały pozwolić zweryfi kować tezę o zmianie stereotypowego wyobrażenia po wejściu w bezpośrednią interakcję z inną kulturą i jej przedstawicielami. Na ostatnią część ankiety składał się kwestio-nariusz osobowy klienta określający dane o charakterze demografi cznym.

Badania były prowadzone od końca maja, kiedy odbyła się pierwsza wycieczka do Rosji, do sierpnia, a więc do czasu wycieczki ostatniej grupy w danym sezonie. O wypełnienie kwestionariuszy zostali poproszeni turyści ośmiu spośród jedenastu grup wyjazdowych – prawie 240 osób. Niestety, z powodów organizacyjnych nie udało się przeprowadzić badań we wszystkich grupach. Ankieterami byli we wszyst-kich przypadkach piloci, którzy rozdawali kwestionariusze ostatniego dnia wyciecz-ki w drodze powrotnej do kraju. Zostali oni wcześniej odpowiednio poinstruowani, aby informować turystów, iż ankieta ta ma służyć przede wszystkim do celów na-ukowych, dlatego jej objętość znacznie wykracza poza zakres przeciętnych ankiet ewaluacyjnych. Turyści, dowiedziawszy się, że kwestionariusze mają służyć jako materiał badawczy do doktoratu, byli pozytywnie ustosunkowani do wypełniania ca-łości w dość niewygodnych warunkach w autokarze czy w pociągu. Starali się także udzielać wyczerpujących i szczerych odpowiedzi, jak niektórzy argumentowali: „aby pomóc nauce polskiej”.

Ponieważ każdorazowo informowano o dobrowolności udziału w badaniach, część osób zrezygnowała z uczestnictwa w sondażu, tłumacząc się między innymi zmęczeniem. W kilkunastu przypadkach turyści pytali, czy jako para małżeńska mogą wypełnić ankietę wspólnie, gdyż mają te same poglądy. Proszono wówczas mimo wszystko o wypełnienie dwóch egzemplarzy, nawet jeśli odpowiedzi się po-krywały. Spośród wszystkich turystów kwestionariusz wypełniły 224 osoby. Niektó-re ankiety nie zostały jednak wzięte pod uwagę w ostatecznej analizie ze względu na pominięcie przez ankietowanych niektórych części bądź błędne zrozumienie pytań. Należy zauważyć, że w grupach, w których ankiety przeprowadzałam osobiście, wy-pełniono więcej kwestionariuszy, mniej z nich także należało odrzucić ze względów formalnych. Turyści sami przyznawali, że jest to forma wyrażenia ich wdzięczności za dobrze zorganizowany wyjazd – w ten sposób sympatia do pilota przekładała się na możliwość przeprowadzenia badań. W ostateczności uwzględniono 182 kwestio-nariusze, wypełnione przez turystów z każdej grupy wycieczkowej, co pozwala mó-wić o pewnej reprezentatywności próby badawczej. Wszystkie wycieczki bowiem, choć realizujące trzy różne programy, należy formalnie zaliczyć do miejskiej tury-styki kulturowej.

Ankiety pozwoliły nakreślić ogólny profi l turystów wyjeżdżających do Rosji, stanowiły również punkt wyjścia dla wywiadów, które zostały przeprowadzone z wybranymi uczestnikami wycieczek. Celem wywiadów było pogłębienie informa-cji kwestionariuszowych oraz bliższe poznanie opinii turystów na temat kontaktów


Wstęp 15

polsko-rosyjskich i zjawiska dialogu międzykulturowego w turystyce. Wywiady, podobnie jak ankiety, zostały przyprowadzone podczas ostatniego etapu wycieczek – w drodze powrotnej z Sankt Petersburga. W ich realizacji pojawiło się kilka trud-ności, które okazały się większymi przeszkodami, niż pierwotnie założono. Pierwszą komplikacją stał się czas i miejsce przeprowadzenia wywiadów. Przyjęto, że rozmo-wy będą prowadzone nie wcześniej niż podczas powrotu do Polski. Na tym etapie wycieczki turyści zwykle są skłonni do wspomnień, mają uporządkowane pewne odczucia, poza tym proces aktywnej percepcji celu turystycznego jest już zakoń-czony. Jednocześnie został odrzucony pomysł przeprowadzania wywiadów później, kilka dni po przyjeździe. Zasadnicza trudność polegałaby na możliwości dotarcia do turystów, mieszkających w różnych częściach Polski i nierzadko mających kolejne plany urlopowe. Poza tym założono, iż najlepiej, gdyby wrażenia z wyjazdu był jesz-cze świeże i żywe, niepoddane późniejszej „obróbce”. Jak wiadomo, z czasem część zdarzeń jest zapominana, trudno je odtworzyć, późniejsze rozmowy zaś, wymiana doświadczeń z innymi sprawiają, że powstaje pewna wersja opowieści o wyjeździe, często tłumiąca wcześniejsze refl eksje.

Okazało się jednak, że przeprowadzenie wywiadów w drodze powrotnej nastrę-cza sporych trudności „logistycznych”. Po pierwsze, wynikały one z różnych obo-wiązków, które spoczywają na pilocie podczas drogi. Szczególnie newralgicznym momentem jest przekraczanie granicy; poza tym w trakcie jazdy autokarem pilot musi pilnować trasy, parzyć kawę czy obsługiwać odtwarzacz DVD. Wiadomo było jednocześnie, że wywiady muszą się odbywać w takich momentach, by nie koli-dowały z grafi kiem zajęć turystów, a więc na pewno nie nocą, nie podczas przerw postojowych czy w porach jedzenia posiłku. Drugi dylemat był związany z koniecz-nością stworzenia na tyle intymnych i spokojnych warunków, by rozmówca mógł swobodnie odpowiadać na pytania. O ile jeszcze w pociągu łatwiej znaleźć miejsce w przedziale, w którym zostanie zachowany komfort prywatności rozmowy, o tyle w autokarze o taką przestrzeń jest bardzo trudno. Jedynym w miarę sensownym rozwiązaniem tego problemu wydało się zaproszenie turysty na fotel obok miejsca pilota z przodu autobusu. Jest to sfera zarezerwowana dla kierowców i właśnie pi-lota, nieco odseparowana od reszty grupy. Dzięki temu, że w autokarze jest dosyć głośno, wycieczkowicze są zajęci rozmową, oglądaniem fi lmu lub śpią, udało się stworzyć namiastkę kameralnej atmosfery, koniecznej do swobodnego zadawania pytań i udzielania odpowiedzi. Dodatkowo okazało się, że wielu turystów jest zbyt zmęczonych, by prosić ich o rozmowę wymagającą koncentracji zarówno umysło-wej, jak i fi zycznej.

Wybór turystów do badań w formie wywiadu nie mógł być przypadkowy. Cho-dziło o znalezienie możliwie szerokiej reprezentacji poglądów i postaw. Wspólne przebywanie przez kilka dni praktycznie po kilkanaście godzin na dobę umożliwia-ło bliższe poznanie poszczególnych osób, a tym samym wytypowanie potencjalnie interesujących rozmówców. Nie brano pod uwagę turystów, którzy byli zbyt „her-metyczni” w kontaktach, ograniczając je wyłącznie do swojego partnera czy kręgu znajomych. Jednym z kryteriów – słusznym bądź nie, ale istotnym ze względów osobistych – była sympatia i antypatia. Osoby nieustająco narzekające, z którymi


1. ANTROPOLOGICZNE UJĘCIE PROBLEMU DIALOGU MIĘDZYKULTUROWEGO W TURYSTYCE

1.1. Antropologia turystyki – zarys problematyki

Badaczami, którzy jako pierwsi dostrzegli „ciężar gatunkowy” problemu turystyki, byli ekonomiści. Widząc wzrastający udział rynku turystycznego w dochodach po-szczególnych państw i regionów, słusznie skonstatowali, iż bez naukowej analizy, która pozwoli określić charakter tego fenomenu oraz przewidzieć tendencje jego dalszego rozwoju, nie sposób śledzić zmian zachodzących w gospodarce5. W odpo-wiedzi na potrzeby rynku z nauk ekonomicznych wyodrębniła się nowa subdyscypli-na ekonomii stosowanej – ekonomika turystyki, badająca zjawiska i prawidłowości ekonomiczne występujące w turystyce, traktowanej jako jeden z sektorów gospo-darki narodowej. W skali makro przedmiotem zainteresowania tego kierunku stały się zjawiska i procesy turystyczne oraz to, jak ruch turystyczny wpływa na dobrobyt społeczeństwa i zaspokaja jego potrzeby. Badania szczegółowe mikroekonomii po-święcono sferom konkretnych usług turystycznych, takich jak hotelarstwo czy obsłu-ga biur podróży.

Takie analizy znalazły szerokie zastosowanie w rzeczywistości życia turystyczne-go, ale po pewnym czasie okazało się, że ich użyteczność jest niewystarczająca. Eko-nomiści potrafi li „zmierzyć i zważyć” pewne procesy, ale nie udzielali odpowiedzi na pytanie, dlaczego one zachodzą. Nelson Graburn, jeden z wybitnych antropologów turystyki, prawie 30 lat temu stwierdził, że w odpowiedzi na niewystarczającą sku-teczność podejścia ekonomicznego zjawiskiem turystyki musiały się zainteresować nauki społeczne6.

Początki funkcjonowania turystyki w świadomości badaczy reprezentujących nauki humanistyczne i społeczne nie były łatwe. Najwcześniejsze opracowania na-ukowe, noszące znamiona analiz z punktu widzenia nauk społecznych, powstawały już po II wojnie światowej7, jednak nie cechowały się one jasną przynależnością do określonych dziedzin wiedzy. Prawdziwa eksplozja zainteresowania turystyką wśród przedstawicieli nauk humanistycznych i społecznych nastąpiła dopiero na początku lat siedemdziesiątych i – choć wielu badaczy porzuciło dotychczasowe tematy, by analizować nowe zjawisko kulturowe – ich fascynacja nie spotkała się ze zrozumie-niem. Postulat uznania badań nad turystyką za dziedzinę wiedzy nie mniej „poważ-ną” niż psychologia czy geografa wywoływał oburzenie w tradycyjnie nastawionych

5 W. Hunziker, Le tourism social, Impr. Fédérative, Bern 1951, s. 1.6 N. Graburn, Teaching the Anthropology of Tourism, „International Social Science Journal” 1980,

nr 32, s. 56–68.7 Zob. J. Pimlott, The Englishman’s Holiday: A Social History, Harvester Press, Michigan 1976.



ośrodkach naukowych. Konserwatyści reprezentowali głównie stanowisko pogardy dla oczarowanych nowymi możliwościami naukowymi kolegów. Uważano, iż tury-styka jest sferą życia zbyt frywolną, a przez to niegodną uwagi poważnych naukow-ców8. Inny argument, równie często podnoszony, głosił, że zakres i skala turystyki nie są aż tak duże i znaczące, by warto im było poświęcać uwagę. Mimo to znaleźli się badacze, którzy zaryzykowali swoją karierę naukową oraz powszechny szacunek środowiska i podjęli próbę eksploracji intrygującego ich fenomenu, tworząc tym sa-mym podwaliny pod humanistyczną refl eksję nad turystyką. Droga owych prekurso-rów, początkowo tak niełatwa, ale w ostateczności prowadząca do światowej sławy, została pasjonująco przedstawiona w niedawno opublikowanej książce The Study of Tourism: Anthropological and Sociological Beginnings9. Można w niej prześledzić losy naukowców, którzy na różne sposoby doszli do podjęcia badań nad turystyką. Wszyscy oni są dziś uważani za awangardę, która przetarła szlak dla kolejnych po-koleń uczonych.

Ciekawe, że przyszli badacze turystyki nie mieli w większości jednoznacznej „toż-samości naukowej”. Ci, których dziś można by nazwać „ojcami założycielami”, w mo-mencie podjęcia badań nad zagadnieniami turystycznymi dzielili się na dwie grupy: antropologów i socjologów. Choć ich samoidentyfkacja nie była rygorystycznie mono-dyscyplinarna, należy podkreślić, że studia nad turystyką rozpoczynali jako wyrobie-ni badacze, mogący pochwalić się niemałym dorobkiem naukowym. Jak stwierdził Theron Nuñez: „wyjeżdżali za granicę, by badać zupełnie inne kwestie, innych ludzi, a praktycznie wszędzie, gdzie docierali, natykali się na turystów”10. Słowa Nuñeza nie są jedynie błyskotliwą frazą. Ich prawdziwość jest poparta autentycznym doświadcze-niem, ten bowiem, kto je wypowiedział, jest uważany za autora pierwszego antropo-logicznego opracowania poświęconego turystyce. Artykuł Nuñeza Tourism, Tradition, and Acculturation. Weekendismo in a Mexican Village11, który ukazał się w 1963 roku, był próbą opisu turystyki weekendowej i jej wpływu na lokalną społeczność w jednej z wiosek w Meksyku. Ta jaskółka zapowiadała teoretyczny zwrot w stronę turystyki. Przełomem okazało się kolejne dziesięciolecie – lata siedemdziesiąte, kiedy regular-nie zaczęły się pojawiać pierwsze czasopisma: założony w 1968 roku „Journal of Tra-vel Research” oraz powstałe pięć lat później „Annals of Tourism Research”. Wkrótce stały się one nie tylko płaszczyzną publikacji i ożywionych dyskusji, lecz także praw-dziwą bazą teoretyczną nowego kierunku. W tym czasie po raz pierwszy zorganizo-wano również konferencje, na których antropologowie i socjolodzy zaprezentowali osiągnięcia swoich nowatorskich badań. Do historii nauk o turystyce przeszło zwłasz-cza sympozjum American Anthropological Association, które odbyło się w 1974 roku w Mexico City. Owocem spotkania była zbiorowa publikacja Hosts and Guests: The

8 P. Burns, An Introduction to Tourism and Anthropology, Routledge, London, 1999, s. 73.9 The Study of Tourism: Anthropological and Sociological Beginnings, ed. D. Nash, Elsevier, Oxford

2007. 10 T. Nuñez, Touristic Studies in Anthropological Perspective [w:] Hosts and Guests: The Anthropology

of Tourism, ed. V. Smith, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1989, s. 265.11 T. Nuñez, Tourism, Tradition, and Acculturation. Weekendismo in a Mexican Village, „Ethnology”

1963, nr 2, s. 347–352.


Antropologiczne ujęcie problemu dialogu międzykulturowego w turystyce 23

Anthropology of Tourism pod redakcją Valene Smith12.Większość naukowców, któ-rych artykuły znalazły się w owej publikacji, kontynuowała swoje badania, z czasem zyskując rangę światowej klasy znawców przedmiotu, sama książka zaś, powtórnie wydana w 1989 roku, została uznana za pozycję fundamentalną dla wypracowania późniejszych metod antropologicznego badania turystyki.

1.1.1. Rozwój dyscypliny w kontekście innych dziedzin wiedzy

Od czasu książki Smith w badaniach społecznych i humanistycznych turystyki nastą-pił znaczący postęp. Co prawda, nadal nie wypracowano jednoznacznego stanowiska odpowiadającego na pytanie, czy turystykę można uznać za autonomiczną dziedzinę wiedzy, jednak liczba publikacji, czasopism, konferencji, a także ośrodków nauko-wych badających to zjawisko świadczy o ogromnej potrzebie dalszego rozwoju dy-scypliny. Polemizujące z sobą stanowiska prezentują różne argumenty, starając się przekonać drugą stronę: zwolennicy pierwszego nurtu uważają, iż w badaniach nad turystyką możliwe jest określenie jednolitego obszaru badawczego, wypracowanie wspólnej metodologii i stworzenie spójnej koncepcji teoretycznej. Ich przeciwnicy dowodzą, że nie dość, iż nie jest to w ogóle możliwe, to wręcz wydaje się niepotrzeb-ne, gdyż dotychczasowe podziały w ramach innych nauk szczegółowych jak najbar-dziej wystarczą, natomiast międzydyscyplinarny aparat badaczy doskonale sprawdza się w studiach nad turystyką13.

Rezultatem dynamicznego rozwoju turystyki na świecie jest zainteresowanie tym zjawiskiem ze strony przedstawicieli bardzo różnych dyscyplin wiedzy. Cho-ciaż wzrasta liczba prac teoretycznych, które ujmują ten problem z punktu widzenia humanistycznego czy społecznego, nie wolno zapominać, że w wypadku turystyki uczeni mają do czynienia ze swoistym paradoksem.

Jak twierdzą Brent Ritchie, Peter Burns i Catherine Palmer w książce Tourism Research Methods: Integrating Theory with Practice14, w badaniach można wyróżnić dwa zasadnicze nurty. Pierwszy z nich skupia się na turystyce w aspekcie ekono-micznym, traktując ją jako jedną z istotniejszych dziedzin współczesnej gospodar-ki. Badania idące w tym kierunku skupiają się na analizie roli turystyki w rozwoju gospodarek poszczególnych regionów, państw, rozważają doświadczenia turystów pod kątem poprawy infrastruktury, produktu turystycznego, mają na celu udoskonalić metody reklamy i sprzedaży itd. Rezultaty tego typu analiz można znaleźć między in-

12 Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, ed. V. Smith, University of Pennsylvania Press, Philadelphia 1989.

13 Zob. między innymi J. Jafari, Scientifcation of Tourism [w:] Hosts and Guests Revisited: Tourism Issues of the 21st Century, eds. V. Smith, M. Brent, Cognizant Communication Corp., New York 2001, s. 28–41; Tourism Research Critiques and Challenges, eds. D. Pearce, R. Butler, Routledge, London 1993; Tourism: Principles, Practices, Philosophies, ed. Ch.R. Goeldner, J.R. Brent Ritchie, John Wiley and Sons, New York 2006; Nauki o turystyce, red. R. Winiarski, „Studia i monografi e” 2003–2004, nr 7, AWF, Kraków, Turystyka w badaniach naukowych, red. R. Winiarski, W. Alejziak, AWP–WSIZ, Kraków–Rzeszów 2005.

14 B.W. Ritchie, P.M. Burns, C.A. Palmer, Tourism Research Methods: Integrating Theory with Practice, CABI, Cambridge 2005, s. 2.


BIBLIOGRAFIA

Alejziak W., Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Albis, Kraków 2000.Alejziak W., Metodologia badań w turystyce [w:] Turystyka w naukach humanistycznych,

red. R. Winiarski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.An Introduction to Tourism and Anthropology, ed. P.M. Burns, Routledge, London 1999.Bajduga I., Muzea Moskwy i okolic, Raduga, Moskwa 1987.Bajtlik J., Miasto trojga imion, „National Geographic Traveller” 2009, nr 1. Banaszkiewicz M., Zygzaki transformacji: kilka uwag o kontynuacji i zmianie w Rosji

Piotra Wielkiego, „Per aspera ad astra. Materiały z XVI Ogólnopolskiego Zjazdu Hi-storyków Studentów w Krakowie 16–20 kwietnia 2008”, t. IV, Kraków 2008.

Banaszkiewicz M., Xодить под Богом – pielgrzymowanie a turystyka religijna we współczesnej kulturze prawosławnej Federacji Rosyjskiej [w:] Turystyka religijna, red. Z. Kroplewski, A. Panasiuk, Szczecin 2009–2010.

Barthes R., Niebieski przewodnik [w:] R. Barthes, Mitologie, KR, Warszawa 2000. Bartmiński J., Nasi sąsiedzi w oczach studentów [w:] Narody i stereotypy, red. T. Walas,

Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie, Kraków 1995.Bassand M., Sociologie des loisirs et du tourisme, UIOOT, Turin 1968.Bauman Z., Dwa szkice o moralności ponowoczesnej, Instytut Kultury, Warszawa 1994.Bauman Z., Ponowoczesne wzory osobowe [w:] Z. Bauman, Dwa szkice o moralności

ponowoczesnej, Instytut Kultury, Warszawa 1994. Bauman Z., Wśród nas, nieznajomych – czyli obcych w (po)nowoczesnym świecie [w:]

Pisanie miasta – czytanie miasta, red. A. Zeidler-Janiszewska, Wydawnictwo Funda-cji Humaniora, Poznań 1997.

Bazylow L., Polacy w Petersburgu, Ossolineum, Wrocław 1984.Bazylow L., Wieczorkiewicz P., Historia Rosji, Ossolineum, Wrocław 2005.Bąk S., Działania Unii Europejskiej na rzecz kultury i turystyki kulturowej, Difi n, War-

szawa 2007.Beerli A., Martin J., Factors Infl uencing Destination Image, „Annals of Tourism Rese-

arch” 2004, nr 31/3.Beeton S., The Case Study in Tourism Research: a Multi-method Case Study [w:]

B.W. Ritchie, P.M. Burns, C.A. Palmer, Tourism Research Methods: Integrating Theory with Practice, CABI, Cambridge 2005.

Benedict R., Chryzantema i miecz, PIW, Warszawa 1999.Benedykt Polak, Z Europy do Azji przez Kazachstan (1245–1247), Ofi cyna Olszynka,

Warszawa 2008.Bhattacharyya D., Mediating India. An Analysis of a Guidebook, „Annals of Tourism

Research” 1997, vol. 24/2.



Billington J., Ikona i topór. Historia kultury rosyjskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ja-giellońskiego, Kraków 2009.

Bokszański Z., Stereotypy a kultura, Monografi e FNP. Seria Humanistyczna, Wrocław 1997.

Boorstin D., The Image: A Guide to Pseudo-events in America, Vintage Books, New York 1992.

Boy-Żeleński T., Boy o Mickiewiczu, Warszawa 1949.Brendon P., Thomas Cook: 150 Years of Popular Tourism, Secker & Warburg, London

1991. Buber M., Ja i Ty. Wybór pism fi lozofi cznych, Pax, Warszawa 1992.Buczkowska K., Turystyka Kulturowa. Przewodnik metodyczny, PWE, Poznań 2008.Burns P., An Introduction to Tourism and Anthropology, Routledge, London 1999.Burszta W., Piątkowski K., O czym opowiada antropologiczna opowieść, Instytut Kultu-

ry, Warszawa 1994.Burszta W., Przeznaczenie: kultura. Cztery uwagi o antropologii globalnego turyzmu

[w:] W kręgu humanistycznej refl eksji nad turystyką kulturową, red. M. Kazimierczak, AWF Poznań, Poznań 2008.

Burszta W., Yves Winkin – badać szmery społeczeństwa [w:] Y. Winkin, Antropologia komunikacji. Od teorii do badań terenowych, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszaw-skiego, Warszawa 2007.

Buzinde Ch., Santos C., Smith S., Ethnic Representations. Destination Imagery, „Annals of Tourism Research” 2006, nr 33.

Bywater M., The Market for Cultural Tourism in Europe, „Travel and Tourism Analyst” 1993, vol. 6.

Cappelli G., Sun, Sea, Sex and the Unspoilt Countryside: How the English Language Makes Tourists Out of Readers, wyd. 2, Pari Publishing, Paris 2006.

Casmir F., International and Intercultural Communication Annual, 1976, nr 3.Cohen E., A Phenomenology of Tourist Experience, „Sociology” 1979, nr 13.Cohen E., The Sociology of Tourism: Approaches, Issues, and Findings, „Annual Review

of Sociology” 1984, nr 10.Cohen E., Contemporary Tourism: Diversity and Change, Emerald Group Publishing,

Bingley 2004.Crick M., Representations of International. Tourism in the Social Sciences: Sun, Sex,

Sights, Savings, and Servility, „Annual Review of Anthropology” 1989, nr 18.Critical Turn in Tourism Studies: Innovative Research Methodologies, eds. I. Ateljevic,

A. Pritchard, N. Morgan, Elsevier, London 2007. Custine de A., Rosja w roku 1839, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1995.Custine de A., Listy z Rosji. Rosja w 1939 roku, Tower Press, Gdańsk 2001.Dann G., The Language of Tourism: a Sociolinguistic Perspective, CAB, Wallingford

1996.


Bibliografia 321

Domaniewski J., Benedykt Dybowski, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, War-szawa 1954.

Dostojewski F., Bracia Karamazow, Świat Książki, Warszawa 2004.Drawicz A., Pocałunek na mrozie, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1990.Dul A., Komunikacja niewerbalna w teorii i badaniach [w:] Komunikacja międzykul-

turowa. Zbliżenia i impresje, red. A. Kapciak, L. Korporowicz, A. Tyszka, Instytut Kultury, Warszawa 1995.

Dusza polska i rosyjska. Od Adama Mickiewicza i Aleksandra Puszkina do Czesława Mi-łosza i Aleksandra Sołżenicyna. Materiały do katalogu wzajemnych uprzedzeń, red. A. de Lazari, Warszawa 2004.

Edensor T., Tourists at the Taj, Routledge, London 1998.Evans N., Tourism and Cross-Cultural Communication, „Annals of Tourism Research”

1976, vol. 3.Feifer M., Going Places, Macmillan, London 1985. Figes O., Szepty. Życie w stalinowskiej Rosji, Magnum, Warszawa 2007.Gadacz T., O umiejętności życia, Znak, Kraków 2003.Gaworecki W., Turystyka, PWE, Warszawa 2003.Gliksman J., Powiedz Zachodowi, New York [b.d.] [w:] D. Tołczyk, Gułag w oczach

Zachodu, Prószyński i S-ka, Warszawa 2009.Głowiński M., Język jako bariera [w:] Polacy i Rosjanie. 100 kluczowych pojęć, red.

A. Magdziak-Miszewska, M. Zuchniak, P. Kowal, Biblioteka „Więzi”, Warszawa 2002.

Goffman E., Człowiek w teatrze życia codziennego, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000.Gorsuch A., There’s No Place Like Home: Soviet Tourism in Late Stalinism, „Slavic Re-

view”, nr 62/4.Graburn N., Teaching the Anthropology of Tourism, „International Social Science Jour-

nal” 1980, nr 32.Graburn N., Tourism: The Sacred Journey [w:] Hosts and Guests Revisited: Tourism Is-

sues of the 21st Century, eds. V. Smith, M. Brent, Cognizant Communication Corp., New York 2001.

Grandferry V., St. Petersburg, National Geographic, Warszawa 2004.Gudykunst W., Cross-cultural and Intercultural Communication, SAGE, Thousand Oaks

2003.Gudykunst W., Intercultural Communication: Current Status and Proposed Directions,

„Progress in Communication Sciences” 1985, ed. B. Dervin, M. Voigt, nr 6. Hall E.T., Poza kulturą, PWN, Warszawa 1984.Hall E.T., Bezgłośny język, PIW, Warszawa 1987.Harms L.S., Intercultural Communication, Harper&Row, University of Michigan, New

York 1973. Heller M., Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki, Instytut Literacki, Paryż

1988.



Heller M., Historia Imperium Rosyjskiego, Książka i Wiedza, Warszawa 2000.Hertz A., Żydzi w kulturze polskiej, Biblioteka Więzi, Warszawa 1988.Hofstede G., Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu, PWE, Warszawa 2000.Hollander P., Political Pilgrims. Travels of Western Intellectuals to the Soviet Union,

China and Cuba 1928–1978, Transaction Publishers, New York–Oxford 1981. Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, ed. V. Smith, University of Pennsylva-

nia Press, Philadelphia 1989.Hosts and Guests Revisited: Tourism Issues of the 21st Century, eds. V. Smith, M. Brent,

Cognizant Communication Corp., New York 2001.Hottola P., Culture confusion: intercultural adaptation in tourism, „Annals of Tourism

Research” 2004, nr 31/2. Howard J., Bielinskij J., Petersburg, Wydawnictwo G+J RBA (licencja National Geo-

graphic). Huggan G., The Postcolonial Exotic. Marketing the Margins, Routledge, London–New

York 2001. Humanistyczne aspekty sportu i turystyki,. red. Z. Dziubiński, Warszawa 2008.Hunziker W., Le tourism social, Impr. Fédérative, Bern 1951.Ivanovic M., Cultural Tourism, Juta and Company Limited, 2009.Jafari J., Scientifcation of Tourism [w:] Hosts and Guests Revisited: Tourism Issues of the

21st Century, eds. V. Smith, M. Brent, Cognizant Communication Corp., New York 2001.

Jantos M., Filozofi a dialogu: źródła, zasady, adaptacje, Wydawnictwo Oddziału PAN, Kraków 1997.

Jegorow B., Oblicza Rosji. Szkice z historii kultury rosyjskiej XIX wieku, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2002.

Jerofi ejew W., Encyklopedia duszy rosyjskiej, Czytelnik, Warszawa 2004.Jędrysiak T., Turystyka kulturowa, AWF Poznań, Warszawa 2008.Kapuściński R., Imperium, Czytelnik, Warszawa 1993.Kapuściński R., Ten Inny, Znak, Kraków 2006.Kępiński A., Lach i Moskal. Z dziejów stereotypu, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa–Kraków 1990.Kłoczowski J.A., Filozofi a dialogu, „W drodze”, Poznań 2005.Kłoskowska A., Kultura masowa. Krytyka i obrona, Wydawnictwo Naukowe PWN, War-

szawa 1980.Knapp M., Nonverbal Communication in Human Interaction, Holt, Richard and Winston,

New York 1972.Kochanowski J., Podróż do innego świata. Polskie reportaże z Rosji Radzieckiej 1922–

1936 [w:] Polacy i Rosjanie. 100 kluczowych pojęć, red. A. Magdziak-Miszewska, M. Zuchniak, P. Kowal, Biblioteka „Więzi”, t. 139, Warszawa 2002.


Bibliografia 323

Koehler L., A Cultural Encounter: U. S. Students Visit the USSR, „Russian Review” 1970, nr 29/4.

Kolbuszewski J., Forma i treść przewodników krajoznawczych [w:] Forum Publicystów Krajoznawczych Poznań–Chodzież. Materiały, Poznań 1983.

Komorowski A., Parterowy Olimp, „Twórczość” 2006, rok LXII, nr 2 (723).Komunikacja międzykulturowa. Zbliżenia i impresje, red. A. Kapciak, L. Korporowicz,

A. Tyszka, Instytut Kultury, Warszawa 1995.Korab-Kucharski H., R.S.F.S.R. Wrażenia z podróży naokoło Rosji Sowieckiej, Gebethner

i Wolff, Warszawa–Kraków 1923.Korporowicz L., Osobowość i komunikacja w społeczeństwie transformacji, Instytut Kul-

tury, Warszawa 1996.Korporowicz L., Zarządzanie międzykulturowe; od przystosowania do rozwoju [w:]

Współczesne paradygmaty nauk o zarządzaniu, red. W. Kowalczewski, Difi n, War-szawa 2008.

Krippendorf J., Marketing im Fremdenverkehr, Berner Studien zum Fremden-verkehr, nr 7, Bern 1980.

Kvale S., InterViews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego, Wydawnic-two Uniwersyteckie TransHumana, Białystok 2004.

Kwiatkowski W., 75 lat działalności „Orbisu”, Orbis, Warszawa 1995.de Lazari A., Riabow O., Polacy i Rosjanie we wzajemnej karykaturze, PISM, Warszawa

2008. Laxon J., How „We” see „Them”. Tourism and Native Americans, „Annals of Tourism

Research” 1991, nr 18.Lepecki M., Sybir bez przekleństw. Podróż do miejsc zesłania Marszałka Piłsudskiego,

Warszawa 1934.Lévi-Strauss C., Smutek tropików, Opus, Łódź 1992. Libicki B., Rozwój turystyki międzynarodowej między Polską i Związkiem Radzieckim

jako czynnik rozszerzania i umacniania przyjaźni polsko-radzieckiej, Instytut Tury-styki, Warszawa 1978.

Lozato-Giotart J.-P., Balfet M., Management du tourisme – Territoires, systèmes de production et strategies, wyd. 2, Pearson Education, France [w:] B. Włodarczyk, Przestrzeń turystyczna. Istota, koncepcje, determinanty rozwoju, Wydawnictwo Uni-wersytetu Łódzkiego, Łódź 2009.

Łużny R., Od ihumena Daniela do protojereja Waleriana Łukjanowa. Staroruski gatunek opisu podróży do Ziemi Świętej oraz jego współczesny odpowiednik rosyjski, „Slavia Orientalis” 1993, nr 2.

MacCannell D., Empty Meeting Grounds: The Tourist Papers, Routledge, London 1992. MacCannell D., Turysta. Nowa teoria klasy próżniaczej, Muza, Warszawa 2005.Magris C., Podróż bez końca, Wydawnictwo Fundacji Zeszytów Literackich, Warszawa

2009.



Małek E., Stefanowicz-Maciaszek E., Petersburg. Miasto białych nocy, Bezdroża, Kra-ków 2009.

Małek J., Turystyka kulturowa jako czynnik rozwoju lokalnego, „Prace i Studia Geogra-fi czne” 2003, t. 32, Uniwersytet Warszawski, Warszawa.

Mamzer H., Tożsamość w podróży. Wielokulturowość a kształtowanie tożsamości jednost-ki, Wydawnictwo UAM, Poznań 2003.

Martin E., Ruska Północ, „Voyage” 2009, nr 2. Mączak A., Peregrynacje, wojaże, turystyka, Czytelnik, Warszawa 1984.McKercher B., Du Cros H., Cultural Tourism: The Partnership Between Tourism and

Cultural Heritage Management, Routledge, London 2002. Metody badań jakościowych, red. K. Podemski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-

wa 2009.Mikos v. Rohrscheidt A., Turystyka Kulturowa. Fenomen, Potencjał, Perspektywy,

GWSHM Milenium, Gniezno 2008.Mikułowski-Pomorski J., Komunikacja międzykulturowa. Wprowadzenie, Universitas,

Kraków 1999.Mikułowski-Pomorski J., Jak narody porozumiewają się ze sobą w komunikacji między-

kulturowej i komunikowaniu medialnym, Universitas, Kraków 2006.Miłosz Cz., Rodzinna Europa, Instytut Literacki, Paryż 1959.Montefi ore S., Stalin. Młode lata despoty zanim powstał dwór Czerwonego Cara, Świat

Książki, Warszawa 2008.Morley C.L., What is Tourism? Defi nitions, Concepts and Characteristics, „Journal of

Tourism Studies” 1990, nr 1.Mueller T., Lodowe dziecko, „National Geographic” 2009, nr 5. Narody i stereotypy, red. T. Walas, Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie, Kra-

ków 1995.Nash D., Tourism as a Form of Imperialism [w:] Hosts and Guests Revisited: Tourism

Issues of the 21st Century, eds. V. Smith, M. Brent, Cognizant Communication Corp., New York 2001.

Nauki o turystyce, red. R. Winiarski, „Studia i Monografi e” 2003–2004, nr 7, AWF, Kraków.Nowakowski M., Mój słownik PRL-u, Alfa, Warszawa 2002.Nuñez T., Tourism, Tradition, and Acculturation. Weekendismo in a Mexican Village,

„Ethnology” 1963, nr 2.Nuñez T., Touristic Studies in Anthropological Perspective [w:] Hosts and Guests: The

Anthropology of Tourism, ed. V. Smith, University of Pennsylvania Press, Philadel-phia 1989.

Oberg K., Culture Shock: Adjustment to New Cultural Environment, „Practical Anthro-pology” 1960, nr 7.

OECD, The Impact of Culture on Tourism, Paris 2009. Orłowski R., Rosja i Rosjanie w oczach Polaków: Bardziej niż szabel i kawioru chcemy

owoców, ubrań i turystyki czyli wybrane wnioski z badań ilościowych zrealizowanych


Bibliografia 325

w Polsce [w:] Polacy i Rosjanie. 100 kluczowych pojęć, red. A. Magdziak-Miszew-ska, M. Zuchniak, P. Kowal, Biblioteka „Więzi” 2002, t. 139, Warszawa.

Owsianowska S., Semiotyka turystyki [w:] Turystyka w naukach humanistycznych, red. R. Winiarski, W. Alejziak, AWP–WSIZ, Kraków–Rzeszów 2005.

Paleczny T., Socjologia stosunków międzynarodowych. Zarys problematyki, Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne, Kraków 2001.

Paleczny T., Migracje turystyczne jako forma współczesnej konsumpcji a zjawiska wielo-kulturowości i globalizacji [w:] Konsument na rynku turystycznym w warunkach glo-balizacji, Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Katowice 2002.

Paleczny T., Interpersonalne stosunki międzykulturowe, Wydawnictwo Uniwersytetu Ja-giellońskiego, Kraków 2007.

Patterson I., Growing Older: Tourism and Leisure Behaviour of Older Adults, CABI, Cambridge 2006.

Pawliszak P., Narracyjne konstruowanie społecznego świata podróżników [w:] Podróż i miejsce w perspektywie antropologicznej, red. D. Rancew-Sikora, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009,

Pearce P., Tourist Behaviour. Themes and Conceptual Schemes, Channel View Publica-tions, Buffalo–Toronto 2005.

Pearce P., Moscardo G., The Concept of Authenticity in Tourist Experience, „Australian and New Zealand Journal of Sociology” 1986, nr 22.

Petersburg, wydanie zbiorowe, Pascal, Bielsko-Biała 1996.Phillimore J., Goodson L., Qualitative Research in Tourism: Ontologies, Epistemologies

and Methodologies, Routledge, London 2004.Philips C., Rice Ch.i M., Petersburg, Wiedza i Życie, Warszawa 2008. Piloci i przewodnicy na styku kultur, red. Z. Kruczek, Proksenia, Kraków 2011. Pimlott J., The Englishman’s Holiday: A Social History, Harvester Press, Michigan 1976.Piotrowski J., Przewodniki turystyczne – dawniej i dziś [w:] Humanistyczne aspekty spor-

tu i turystyki, red. Z. Dziubiński, SALOS, Warszawa 2008. Pipes R., Rosja bolszewików, Magnum, Warszawa 2005.Pisanie miasta – czytanie miasta, red. A. Zeidler-Janiszewska, Wydawnictwo Fundacji

Humaniora, Poznań 1997.Podemski K., Socjologia podróży, Wydawnictwo UAM, Poznań 2004.Podemski K., Antropologia turystyki [w:] Turystyka w naukach humanistycznych, red.

R. Winiarski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.Polacy i Niemcy. Z badań nad kształtowaniem hetero stereotypów etnicznych, red.

K. Wajda, Toruń 1991.Polacy i Rosjanie. 100 kluczowych pojęć, red. A. Magdziak-Miszewska, M. Zuchniak,

P. Kowal, Biblioteka „Więzi”, Warszawa 2002.Prinke R., Turystyka symboliczna. Zachowanie rytualne w aksjologii podróżowania [w:]

W kręgu humanistycznej refl eksji nad turystyką kulturową, red. M. Kazimierczak, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007.



Przecławski K., Turystyka a świat współczesny, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszaw-skiego, Warszawa 1994.

Przecławski K., Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków 1996.Reed J., Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem, Książka i Wiedza, Warszawa 1964.Riasanovsky N.V., Steinberg M.S., Historia Rosji, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-

lońskiego, Kraków 2009.Richards G., Cultural Attractions and European Tourism, CABI, Cambridge 2001.Richards G., Cultural Tourism: Global and Local Perspectives, Routledge, London 2006.Ritchie B.W., Burns P.M., Palmer C.A., Tourism Research Methods: Integrating Theory

with Practice, CABI, Cambridge 2005.Rojek Ch., Urry J., Touring Cultures: Transformations of Travel and Theory, Routledge,

London 1997.Sayn-Wittgenstein K., Koniec mojej Rosji 1914–1919, Noir Sur Blanc, Warszawa 1998.Schmemann S., Ludwig G., Duch Rosji, „National Geographic” 2009, nr 4.Shannon C.E., Weaver W., The Mathematical Theory of Communication, University of

Illinois Press, Illinois 1949.Simmel G., Most i drzwi, Ofi cyna Naukowa, Warszawa 2006.Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.Skorupska A., Polska opinia publiczna o Rosji i Rosjanach [w:] Polacy i Rosjanie.

100 kluczowych pojęć, red. A. Magdziak-Miszewska, M. Zuchniak, P. Kowal, Biblio-teka „Więzi”, t. 139, Warszawa 2002.

Słonimski A., Moja podróż do Rosji (w 1932 roku), Literackie Towarzystwo Wydawni-cze, Warszawa 1997.

Smith M., Issues in Cultural Tourism Studies, Routledge, London 2003.Smith P., The History of Tourism: Thomas Cook and the Origins of Leisure Travel, Ro-

utledge, London 1999.Smith Cruz M., Ludwig G., Moskwa nigdy nie zasypia, „National Geographic” 2009, nr 3.Sowiński P., Szlak kryształowy, „Polityka” 2006, nr 12 (2547).Sowiński P., Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka władz i ruch turystyczny (1945–1989),

Trio, Warszawa 2005.Statystyka turystyki 1950–1966, „Studia i Prace Statystyczne” 1967, nr 7, GUS, Warszawa.Statystyka turystyki zagranicznej za lata 1978–1984, oprac. L. Dziewianowska, Państwo-

we Przedsiębiorstwo „Orbis”, Dział Badań, Warszawa 1985.Stewart J., Mosty zamiast murów. Podręcznik komunikacji interpersonalnej, Wydawnic-

two Naukowe PWN, Warszawa 2005.Strojny A., Rosja. Praktyczny przewodnik, Pascal, Bielsko-Biała 2007.Syberia Expedition, „National Geographic Traveler” 2009, nr 1.Szopski M., Komunikowanie międzykulturowe, WSiP, Warszawa 2005.


Bibliografia 327

Sztompka P., Socjologia, Znak, Kraków 2003.Therkelsen A., Sørensen A., Reading the Tourist Guidebook: Tourist’s Ways of Reading

and Relating to Guidebooks, „The Journal of Tourism Studies” 2005, nr 16/1.The Study of Tourism: Anthropological and Sociological Beginnings, ed. D. Nash, Else-

vier, Oxford 2007.Ting-Toomey S., Communicating Across Cultures, Guilford Press, New York 1999.Tischner J., Myślenie według wartości, Znak, Kraków 1993.Tischner J., Ludzie z kryjówek [w:] Myślenie według wartości, Znak, Kraków 1993.Tischner J., Idzie o honor, Ofi cyna Podhalańska „Secesja”, Kraków 1994.Tischner J., Filozofi a dramatu. Wprowadzenie, Znak, Kraków 1998.Todorov T., Podbój Ameryki. Problem innego, Aletheia, Kraków 1996.Tołczyk D., Gułag w oczach Zachodu, Prószyński i S-ka, Warszawa 2009.Tołstoj L., Anna Karenina, Zielona Sowa, Kraków 2005.Tourism: Principles, Practices, Philosophies, red. Ch.R. Goeldner, J.R. Brent, S. Ritchie,

John Wiley and Sons, New York 2006.Tourism Research Critiques and Challenges, ed. D. Pearce, R. Butler, Routledge, London

1993.Troyat H., Katarzyna Wielka. Nienasycona żądza życia i władzy, Amber, Warszawa 2006.Troyat H., Piotr Wielki. Geniusz i szaleństwo, Amber, Warszawa 2009.Turner L., Ash J., The Golden Hordes: International Tourism and the Pleasure Periphery,

Constable, Michigan 1975.Turner V., Obraz i pielgrzymka w kulturze chrześcijańskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Kraków 2009.Turner V., The Ritual Process. Structure and Anti-structure, University of Chicago Press,

Chicago 1969.Turystyka jako dialog kultur, red. Z.Krawczyk, E. Lewandowska-Tarasiuk, J. Sienkie-

wicz, WSE, Warszawa 2005.Turystyka i podróżowanie w aksjologicznej perspektywie, red. M. Kazimierczak, Wydaw-

nictwo AWF, Poznań 2007. Turystyka kulturowa. Spojrzenie geografi czne, red. A. Kowalczyk, Wydawnictwo Uni-

wersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008.Turystyka religijna, red. Z. Kroplewski, A. Panasiuk, Wydawnictwo Naukowe Uniwersy-

tetu Szczecińskiego, Szczecin 2010.Turystykaka w badaniach naukowych, red. R. Winiarski, W. Alejziak, AWP–WSIZ, Kra-

ków–Rzeszów 2005. Turystyka w naukach humanistycznych, red. R. Winiarski, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2008.Twain M., Prostaczkowie za granicą, Akapit, Katowice 1992.Urry J., Spojrzenie turysty, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.



Wajda K., Polski obraz Niemców i niemiecki obraz Polaków w publicystyce obu krajów 1871–1914 [w:] Polacy i Niemcy. Z badań nad kształtowaniem hetero stereotypów etnicznych, red. K. Wajda, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1991.

Wang N., Rethinking Authenticity in Tourism Experience, „Annals of Tourism Research” 1999, nr 26/2.

Ward C.A., Bochner St., Furnham A., The Psychology of Culture Shock, Routledge, Lon-don 2001.

Wieczorkiewicz A., Apetyt turysty. O doświadczaniu świata w podróży, Universitas, Kra-ków 2008.

Wielokulturowość w turystyce, red. E. Puchnarewicz, Libron, Kraków 2010.Willigen J., Applied Anthropology: An Introduction, Greenwood Publishing Group, Con-

necticut 2002.Winiarski R., Zdebski J., Psychologia turystyki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjo-

nalne, Warszawa 2008.Winkin I., Antropologia komunikacji. Od teorii do badań terenowych, Wydawnictwo

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2007.W kręgu humanistycznej refl eksji nad turystyką kulturową, red. M. Kazimierczak, AWF

Poznań, Poznań 2008.Włodarczyk B., Przestrzeń turystyczna. Istota, koncepcje, determinanty rozwoju, Wy-

dawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009.World Tourism Organisation, The State’s Role in Protecting and Promoting Culture as

Factor of Tourism Development and the Proper Use and Exploitation of the National Cultural Heritage of Sites and Monuments for Tourism, WTO, Madrid 1985.

Wrubel K., Planeta Rosja, Twój Styl, Warszawa 2005.Współczesne formy turystyki kulturowej, red. K. Buczkowska, A. Mikos von Rohrscheidt,

AWF Poznań, Poznań 2008. Współczesne paradygmaty nauk o zarządzaniu, red. W. Kowalczewski, Difi n, Warszawa

2008.Zagadnienia rosyjskie, red. M. Bohun, J. Goćkowski, Secesja, Kraków 2000.Zgodziński B., Forum Publicystów Krajoznawczych Poznań–Chodzież. Materiały, Po-

znań 1983.

Materiały internetowe

„Almatur” – Opole, http://www.excitingpoland.pl/pl/k1-12/index.html, dostęp: 25.05.2011.Ciekawostki na temat Rosji, http://www.rosjapl.info/rosja/ciekawostki.php, dostęp:

25.05.2011. Dąbrowski W., Na Lenie i jeszcze dalej, „Rzeczpospolita” 27.11.2009, http://www.rp.pl/

artykul/235138,397959_Na_Lenie__i_jeszcze_dalej.html, dostęp: 25.05.2011.


Bibliografia 329

Dowcipy o Rosjanach, http://www.rosjapl.info/rosja/dowcipy_o_rosjanach.php, dostęp: 15.03.2010.

„Gazeta.Turystyka” będący zbiorem artykułów i relacji z dodatku turystycznego do „Ga-zety Wyborczej”, http://turystyka.gazeta.pl/Turystyka/0,82363,4246897.html, dostęp: 25.05.2011.

Geozeta, http://www.geozeta.pl/onas, dostęp: 25.05.2011.Gienieczko M., Marcin Gienieczko już na Kołymie, „Dziennik” 05.02.2009, http://www.

dziennik.pl/podroze/relacje/article312196/Marcin_Gienieczko_juz_na_Kolymie_.html, dostęp: 25.05.2011.

Gienieczko M., Meldunek z wyprawy: Coraz bliżej Syberii, „Dziennik” 19.01. 2009, http://www.dziennik.pl/podroze/relacje/article298935/Meldunek_z_wyprawy_Co-raz_blizej_Syberii.html, dostęp: 25.05.2011.

Gienieczko M., Syberia dosłownie mrozi krew w żyłach, „Dziennik” 28.02.2009, http://www.dziennik.pl/podroze/relacje/article330460/Syberia_doslownie_mrozi_krew_w_zylach.html, dostęp: 25.05.2011.

Gienieczko M., Wielki sukces polskiej wyprawy na Syberię, „Dziennik” 30.03.2009, http://www.dziennik.pl/podroze/relacje/article354093/Wielki_sukces_polskiej_wy-prawy_na_Syberie.html, dostęp: 25.05.2011.

Global Code of Ethics for Tourism, http://www.world-tourism.org/code_ethics/pdf/lan-guages/ Codigo%20Etico%20Ing.pdf, dostęp: 10.05.2011.

Grzymała-Moszczyńska H., Kownacka E., Szok kulturowy – zło konieczne?, „Alma Ma-ter” 2005, nr 71, http://www3.uj.edu.pl/alma/alma/71/01/18.html, dostęp: 15.05.2011.

Hellich A., Jedziesz do Rosji? Przygotuj się na szok, „Dziennik” 1.02.2009, http://www.dziennik.pl/podroze/relacje/article248450/Jedziesz_do_Rosji_Przygotuj_sie_na_szok.html, dostęp: 25.05.2011.

Instytut Turystyki, Charakterystyka polskich turystów wyjeżdżających za granicę, http://www.intur.com.pl/wyjazdy.htm#kraje, dostęp: 25.05.2011.

Instytut Turystyki, Krajowe i zagraniczne wyjazdy Polaków w 2009 roku, http://www.intur.com.pl/jurek_09.htm, dostęp: 25.05.2011.

Instytut Turystyki, Krajowe i zagraniczne wyjazdy Polaków w 2010 roku, http://www.intur.com.pl/inne/wyjpol10.pdf, dostęp: 25.05.2011.

Instytut Turystyki, Krajowe i zagraniczne wyjazdy Polaków w 2008 roku, http://www.intur.com.pl/inne/wyjazdy_polakow2008.pdf, dostęp: 25.05.2011.

Instytut Turystyki, Przyjazdy do Polski w 2007 roku, http://www.intur.com.pl/przyjazd.htm, dostęp: 25.05.2011.

Instytut Turystyki, Uczestnictwo w wyjazdach zagranicznych według wykształcenia i miejsca zamieszkania, http://www.intur.com.pl/ruch.htm, dostęp: 25.05.2011.

Jan Paweł II, Turystyka w służbie pokoju i dialogu między cywilizacjami. Orędzie z okazji XXII Światowego Dnia Turystyki, 2001, http://www.wiadomosci.archidiecezja.kato-wice.pl/2001/08/69.html, dostęp: 10.05.2011.

Kasia&krzyś, Wokół Bałtyku – Thankyourope 2008, http://www.podroze.pl/wyprawa/re-lacja/wokol-baltyku-thankyourope-2008,705/?p=1, dostęp: 25.05.2011.



Kądziela M., Sankt Petersburg, http://www.geozeta.pl/artykuly,Europa,142,1, dostęp: 25.05.2011.

Kompleksowy raport Gemius SA „Turystyka wśród internautów”, styczeń 2009, www.gemius.pl/pl/archiwum_prasowe/2009-01-06/01б, dostęp: 25.05.2011.

Lenkiewicz A., Syberia – Sybir w polskich dziejach, „Kresowe Stanice” 2005, nr 1 (28), http://www.osadnicy.org/lenkiewicz28.htm, dostęp: 20.05.2011.

Łukowski J., Pocztówka z Syberii, „Rzeczpospolita” 06.08.2009, http://www.rp.pl/arty-kul/235138,345523_Pocztowka_z_Syberii.html, dostęp: 25.05.2011.

Lodołamacz „Lenin” będzie hotelem, „Rzeczpospolita”, 27.03.1009, http://www.rp.pl/artykul/235138,282845_Lodolamacz__Lenin__bedzie_hotelem.html, dostęp: 25.05.2011.

Magda75, Dzień Zwycięstwa w Sankt Petersburgu, http://www.podroze.pl/wyprawa/rela-cja/dzien-zwyciestwa-w-sankt-petersburgu,657/?p=1, dostęp: 25.05.2011.

OBOP, Polacy wobec ludzi innych narodów. Dynamika bliskości i dystansu 1988–1998, Warszawa 2009, www.tns-global.pl/abin/r/220/001-99.pdf, dostęp: 25.05.2011.

Ofi cjalna strona fi rmy turystycznej „Inturist”, http://www.intourist.ru/?action=info_view&name=about_company&sub_name=history, dostęp: 20.05.2011.

Ofi cjalna strona Obwodu Irkuckiego, http://www.govirk.ru, dostęp: 25.05.2011.Ofi cjalna strona Państwowego Muzeum Ermitaż, http://www.hermitagemuseum.org/

html_Ru/05/hm5_1.html, dostęp: 20.05.2011. O Rosji i braciach Moskalach, TNS OBOP, Warszawa, 02.2005, http://www.tns-global.

pl/archive-report/id/7197, dostęp: 25.05.2011.Pankowski K., Pamięć o zbrodni katyńskiej i jej ocena dla znaczenia stosunków polsko

-rosyjskich. Komunikat z badań, CBOS, 05.2008, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_070_08.PDF, dostęp: 25.05.2011.

Podemski K., Typy podróży młodzieży do Indii. Różnorodność wzorów styczności z kul-turą egzotyczną, http://www.jezyk-polski.pl/pts/dzialy/podroze/indie.html, dostęp: 25.05.2011.

Polskie i zagraniczne biura w ocenie tajemniczego klienta, http://www.tur-info.pl/p/ak_id,17552,,polskie,zagraniczne_biura_podrozy,tajemniczy_klient,w_ocenie_tajemni-czego.html, dostęp: 25.05.2011.

Portal „Gazeta.Turystyka”, będący zbiorem artykułów i relacji z dodatku turystycznego do „Gazety Wyborczej”, http://turystyka.gazeta.pl/Turystyka/0,82363,4246897.html, dostęp: 25.05.2011.

Rigamonti M., Jak dotrzeć na Syberię, 30.08.2009, http://www.dziennik.pl/podroze/ar-ticle230111/Jak_trafi c_na_Syberie.html, dostęp: 25.05.2011.

Rosyjskie TGV wyrusza na trasę, „Rzeczpospolita” 18.12.2009, http://www.rp.pl/arty-kul/235138,408201_Rosyjskie_TGV_wyrusza_na_trase.html, dostęp: 25.05.2011.

http://www.rosjapl.info/forum/, dostęp: 25.05.2011.Stosunek Polaków do innych narodowości, Pentor, 09.2002, http://www.pentor.pl/17206.

xml, dostęp: 25.05.2011.


Bibliografia 331

Strzeszewski M., Opinie o zbliżeniu między Rosją a Zachodem i stosunkach polsko-rosyjskich. Komunikat z badań, CBOS, 02.2002, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2002/K_038_02.PDF, dostęp: 25.05.2011.

Strzeszewski M., Opinie o stosunkach polsko-rosyjskich. Komunikat z badań, CBOS, 12.2005, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2005/K_202_05.PDF, dostęp: 2.02.2010.

Strzeszewski M., Stosunek Polaków do innych narodów. Komunikat z badań, CBOS, 12.2008, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_193_08.PDF, dostęp: 25.05.2011.

Strzeszewski M., Stosunki polsko-rosyjskie i polsko-niemieckie z historią w tle, BS 124/2009, CBOS, 09.2009, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_124_09.PDF, dostęp: 25.05.2011.

Szarlik A., Piter nie może spać, „Rzeczpospolita” 22.05.2009, http://www.rp.pl/arty-kul/235138,309079_Piter_nie_moze_spac.html, dostęp: 25.05.2011.

Szul Ł., Bezpieczeństwo w Rosji, http://www.rosjapl.info/rosja/bezpieczenstwo_rosji.phpSzul Ł., Petersburg, http://www.rosjapl.info/rosja/petersburg.php, dostęp: 25.05.2011.Szul Ł., Stereotypy na temat Rosji i Rosjan, http://www.rosjapl.info/rosja/stereotypy_ro-

sji.php, dostęp: 25.05.2011.Światowa Organizacja Turystyki (ang. United Nations World Tourism Organization,

UNWTO, niegdyś WTO), http://www.unwto.org/index.php, dostęp: 5.11.2009. Światowa Organizacja Turystyki, „UNWTO World Tourism Barometer” 2009, nr 7/3,

cyt. za: Trendy w turystyce światowej, Instytut Turystyki, http://www.intur.com.pl/trendy.htm#tab5, dostęp: 25.05.2011.

Truskawa, Petersburg – czarodziejskie miasto, http://www.podroze.pl/wyprawa/relacja/petersburg-czarodziejskie-miasto,885/, dostęp: 25.05.2011.

Ulewicz B., Bufi et koroliewej Luizy, „Gazeta Wyborcza” 27–28.06.2009, http://turystyka.gazeta.pl/Turystyka/1,81936,6757244,Zielenogradsk.html, dostęp: 25.05.2011.

Wakacje na atomowym Leninie, „Dziennik” 06.05.2009, http://www.dziennik.pl/pod-roze/warto-pojechac/article349299/Wakacje_na_atomowym_Leninie.html, dostęp: 25.05.2011.

World Heritage List, UNESCO, http://heritage.unesco.ru/index.php?id=30&L=8, dostęp: 25.05.2011.

World Travel and Tourism Council, The Russian Federation. The Impact of Travel and Tourism on Jobs and the Economy, 2006, http://www.wttc.travel/bin/pdf/temp/russia.html, dostęp: 25.05.2011.

Wydatki na promocję turystyki, http://www.tur-info.pl/p/ak_id,19965,,turcja,wydatki,na_promocje_turystyki,promocja,turystyka,inwestycje,kampanie.html, dostęp: 25.05.2011.

Wydawnictwo Bezdroża, http://www.bezdroza.com.pl/?action=historia1999, dostęp: 25.05.2011.

Wydawnictwo Pascal, http://www.pascal.pl/o_wydawnictwie.php, dostęp: 25.05.2011.Wysocki K., Bal w Carskim Siole – współczesna rekonstrukcja i słów kilka o Burszty-

nowej Komnacie, http://www.geozeta.pl/artykuly,Europa,374,1, dostęp: 25.05.2011.



63% polskich turystów podróżuje znajdując informacje przez internet?, http://www.tur-info.pl/p/ak_id,7217,,badania,zakup,kupno_wycieczki,wyjazdu,przez_internet,polskich_turystow,online.html, dostęp: 25.05.2011.

Materiały rosyjskojęzyczne

Бабкин А., Специальные виды туризма, Изд. Феникс, Ростов-на-Дону 2008.География туризма, под ред. А.Ю. Александровой, Изд. Кнорус, Москва 2008.Гоголь Н., Выбранные места из переписки з друзями, Изд. Азбука, Санкт Петербург

2008.Долженко Г.Н., Путрик Ю.С., История туризма в российской Империи, Советскот

Союзе и Российской Федерации, Изд. Центр МарТ, Ростов-на-Дону, 2010.Иванова O., Монастыры России, Изд. Русич, Смоленск 2004.Калининградская область, Изд. Полиглот, Москва 2005. Квартальнов B., Туризм социальный: История и современность, Киев 1989.Косолапов А., География российского внутренного туризма, Изд. Кнорус, Москва

2008.Макаренко С., Саак А., История туризма, TPTY, Таганрог 2003.Самойлович В., Гид, гидесса и турик в придачу, Санкт Петербург 2006.

Materiały internetowe – rosyjskojęzyczne

Быкасов Д.С., Туристско-рекреационные особые экономические зоны – путь раз-вития регионального туризма, „Вестник РАГС” 2007, 1, http://www.rosez.ru/?news_id=1568, dostęp: 25.05.2011.

Государственный Исторический музей, „Музей В.И. Ленина”, http://www.shm.ru/f_lenin.html, dostęp: 25.11.2009.

Внутренний туризм в РФ набирает обороты с каждым годом, „РосБизнесКон-салтинг”, 19.06.2008, http://top.rbc.ru/retail/19/06/2008/186518.shtml, dostęp: 25.05.2011.

Въезд иностранных граждан в Россию за 2008 год, http://russiatourism.ru/section_23/section_485/, dostęp: 25.07.2009.

В России создадут 7 туристско-рекреационных особых экономических зон, 06.12.2006, http://www.rian.ru/economy/20061206/56552557.html, dostęp: 03.12.2009.

В Санкт-Петербурге от экономического кризиса наименее пострадают пятизвездочные отели и гостиницы эконом-класса, http://next-stop.ru/1605-v-sankt-peterburge-ot-jekonomicheskogo.html, dostęp: 25.05.2011.

Государственный Исторический музей, „Музей В.И. Ленина”, http://www.shm.ru/f_lenin.html, dostęp: 20.05.2011.


Bibliografia 333

Добкович Б., По дорогам и тропам Ленинградской Области, Ленинград 1954, http://hibaratxt.narod.ru/sprav/podorog/index7.html, dostęp: 15.05.2011.

Долженко Г.П., Путрик Ю.С., О периодизации истории туризма России, „Турист-ские фирмы” 2009, nr 48, Невский Фонд, Санкт Петербург, http://gennadiy-dol-zhenko.ru/a14.html, dostęp: 15.05.2011.

Егоров B.E., Туристско-рекреационные особые экономические зоны Российской Фе-дерации: понятия, перспективы и проблемы в профессиональной подготовке специалистов, „Туризм: право и экономика” 2006, 6, http://www.rosez.ru/index.html?news_id=1597, dostęp: 25.05.2011.

Ильф и Петров, Золотой теленок, http://gatchina3000.ru/literatura/koreiko_a_i/index.htm, dostęp: 20.05.2011.

Интерфакс, 1.08.2008, http://www.interfax.ru/tourism/tourisminf.asp?sec=1466&id=24682, dostęp: 25.05.2011.

Интурист, http://www.intourist.ru/?action=info_view&name=about_company&sub_name=history, dostęp: 25.05.2011.

История круизов, http://www.favorit-cruise.ru/sea_cruises/history_cruises/, dostęp: 20.05.2011.

Мини-отели Петербурга и экономичные гостиницы, http://www.vilma.ru/novosti-gostinits/mini-oteli-peterburga.html, dostęp: 20.05.2011.

Народ поехал, „Новые Известия” 06.10.09, http://wciom.ru/arkhiv/tematicheskii-ark-hiv/item/single/12556.html?no_cache=1&cHash=2247bf6579, dostęp: 25.05.2011.

Новиков В.С., Инновации в туризме, Изд. Академия, Москва 2007, http://tourlib.net/books_tourism/novikov.htm, dostęp: 20.05.2011.

Общество пролетарского туризма РСФСР [w:] Г. Усыскин, op. cit., http://nkosterev.narod.ru/met/ysuskin.html, dostęp: 20.05.2011.

Oфициальный портал администрации Санкт Петербурга, http://www.gov.spb.ru/day/cultur, dostęp: 25.05.2011.

Показатели выезда российских граждан за рубеж за 2000–2007 гг., http://new.rus-siatourism.ru/rubriki/-1124140466/, dostęp: 25.05.2011.

Показатели въезда иностранных граждан в Российскую Федерацию за 2010 г., http://www.russiatourism.ru/rubriki/-1124140807/, dostęp: 25.05.2011.

Постановление Правительства Российской Федерации № 397, Положение о пре-бывании на территории Российской Федерации иностранных граждан и лиц без гражданства, прибывающих в Российскую Федерацию в туристических це-лях на паромах, имеющих разрешения на пассажирские перевозки, http://new.russiatourism.ru/rubriki/-1124140411/, dostęp: 25.05.2011.

Программа развития Санкт-Петербурга как туристического центра на 2005–2010 годы, http://www.gov.spb.ru:3000/noframe/law?d&nd=8420376&nh=0, dostęp: 25.05.2011.

Санкт-Петербургу необходимо увеличить число новых гостиниц, http://www.hore-ca.ru/news/hotel/6418/, dostęp: 25.05.2011.

Семь чудес России, http://www.ruschudo.ru, dostęp: 03.12.2009.



Сидоренко M., Артек, „Здоровье” 1975, nr 6, http://www.bibliotekar.ru/464/2.htm, do-stęp: 20.05.2011.

Совместные рекомендации по применению Соглашения между Российской Феде-рацией и Европейским сообществом об упрощении выдачи виз гражданам Рос-сийской Федерации и Европейского союза от 25 мая 2006 г., http://www.poland.mid.ru/visa_rec.html, dostęp: 25.05.2011.

Усыскин Г., Очерки истории российского туризма, Издательский Торговый Дом „Герда” 2000, Москва–Санкт-Петербург, http://nkosterev.narod.ru/met/ysuskin.html, dostęp: 20.05.20011.

Федеральное агентство по туризму, Стратегия розвития туризма в Российской Федерации на период до 2015 года, Москва 2008, http://www.russiatourism.ru/sec-tion_449, dostęp: 25.05.2011.

Федеральный закон от 24 ноября 1996 г. №132-ФЗ „Об основах туристской де-ятельности в Российской Федерации” (в редакции Федерального закона от 5 февраля 2007г. N12-ФЗ), http://www.russiatourism.ru/section_4/section_17/, dostęp: 25.05.2011.

Федеральный закон № 116-ФЗ „Об особых экономических зонах в Российской Феде-рации”, http://www.rosez.ru/law/law0000_fz116.html, dostęp: 25.05.2011.

Федеральный закон № 76-ФЗ „О внесении изменений в Федеральный закон «Об особых экономических зонах в Российской Федерации»”, http://www.akdi.ru/GD/proekt/096828GD.SHTM, dostęp: 25.05.2011.

Шагреневая кожа въездного туризма, Интерфакс, 02.09.2008, http://www.interfax.ru/tourism/tourisminf.asp?id=30442&sec=1465, dostęp: 25.05.2011.


SPIS TABEL

Tabela 1. Dwa typy turystyki ............................................................................... 42Tabela 2. Opcje charakteryzujące formy komunikacji ........................................ 56Tabela 3. Wyjazdy zagraniczne Polaków w latach sześćdziesiątych XX wieku .... 102Tabela 4. Udział polskich biur podróży w organizowaniu turystyki

zagranicznej.......................................................................................... 103Tabela 5. Wymiana turystyczna Polska–ZSRR w latach 1955–1977 .................. 103Tabela 6. Wjazd cudzoziemców według celów podróży (w tys.) ........................ 121Tabela 7. Zagraniczne wyjazdy polskich turystów (w mln) ................................ 126Tabela 8. Wyjazdy polskich turystów do wybranych krajów WNP (w mln) ....... 128Tabela 9. Oferta polskich biur podróży organizujących wycieczki do Rosji ...... 130Tabela 10. Postawy wobec państwa i narodu rosyjskiego ..................................... 147Tabela 11. Program wycieczki Nadbałtycka przygoda .......................................... 225Tabela 12. Program wycieczki Białe noce ............................................................. 226Tabela 13. Program wycieczki Rosyjskie perły ..................................................... 229


SPIS RYCIN

Ryc. 1. Dyscypliny naukowe zaangażowane w badania nad turystyką ................. 25Ryc. 2. System przyswajania kompetencji ............................................................ 57Ryc. 3. Komponenty szoku kulturowego .............................................................. 61Ryc. 4. Cele wyjazdów (w %) ............................................................................... 127Ryc. 5. Sposób organizacji podróży zagranicznych .............................................. 129Ryc. 6. Model przestrzeni turystycznej Sankt Petersburga ................................... 219


RedaktorAgnieszka Stęplewska

KorektaJoanna Myśliwiec

Skład i łamanieKatarzyna Mróz-Jaskuła

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83



V A R I A C U L T U R A L I A

www.wuj.pl



Podróżowanie stanowi obecnie jedną z najważniejszych form kontaktu kulturowego. W świecie,

w którym co roku miliony ludzi opuszczają domy w celach turystycznych, jesteśmy świadkami

zupełnie nowego fenomenu spotkań reprezentantów różnych kultur, religii i narodowości.

Niniejsza książka, wpisując się w nurt badań relacji hosts and guests (pomiędzy społecznością

gospodarzy-tubylców i gości-turystów), prowadzonych przez antropologów od lat 70. XX wieku,

stawia pytania o znaczenie turystyki w kontaktach polsko-rosyjskich. Punktem wyjścia dla refleksji

jest znane – choć nierzadko nadużywane – pojęcie „dialogu międzykulturowego”. Termin, który

na stałe zagościł w dyskursie naukowym, stając się poręcznym „listkiem figowym”, zostaje skon-

frontowany z realnością niełatwych, gdyż obarczonych balastem historii i wzajemnych uprzedzeń,

kontaktów Polaków i Rosjan. Choć turystyka rzadko pojawia się w kontekście analiz stosunków

między Polską i Rosją, to właśnie ona może się okazać mostem łączącym obydwa narody.



W T U R Y S T Y C E

W T

UR

YS

TY

CE

DIA

LOG

MIĘD

ZYKU

LTUR

OW

Y

Dialog_wybrana.indd 1 2012-01-27 15:57:02


Dialog międzykulturowy w turystyce. Przypadek polsko-rosyjski

Documents

Transcript of Dialog międzykulturowy w turystyce. Przypadek polsko-rosyjski