Wilkostowo 23/24. Neolityczny kompleks osadniczy, vol 1

Seweryn Rzepecki

WILKOSTOWO 23/24.NEOLITYCZNY KOMPLEKS OSADNICZY

Rzepecki-Wilkostwo.indd 1Rzepecki-Wilkostwo.indd 1 2014-06-16 14:46:372014-06-16 14:46:37

INSTYTUT ARCHEOLOGII UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGOFUNDACJA UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO

Seweryn Rzepecki

WILKOSTOWO 23/24.NEOLITYCZNY KOMPLEKS OSADNICZY

TOM I. Tekst

Łódź 2014


INSTYTUT ARCHEOLOGII UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGOFUNDACJA UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGOSeriaSPATIUM ARCHAEOLOGICUM, VOL. 8

Komitet redakcyjnySeweryn Rzepecki (redaktor), Lucyna Domańska, Tadeusz Grabarczyk, Lech Kajzer, Aleksander Kośko, Anna Marciniak-Kajzer

Pracę do druku opiniowałprof. dr hab. Sławomir Kadrow

Adiustacja językowa: Mieczysława Makarowicz

Projekt okładki: Monika Michałowicz

Opracowanie grafi czne: Monika Michałowicz

Tłumaczenia angielskie: Monika Rzepecka

©Copyright by Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego & author, 2014Publikacja dofi nansowana ze środków Fundacji Uniwersytetu Łódzkiego oraz Łódzkiej Fundacji Badań Naukowych

ISBN 978-83-938542-1-9

Opracowanie i przygotowanie do drukuperfekt Gaul i Wspólnicy sp.j. ul. Grunwaldzka 72, 60-311 Poznań[email protected]

Druk i oprawaWydawnictwo – Drukarnia PRODRUKul. Błażeja 3, 61-611 Poznań[email protected]


Profesor Lucynie Domańskiej – na czterdziestolecie pracy naukowej

ofi aruje autor

Spis treści

1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1.1. Historia badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 1.2. Metody badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1.3. Układ pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

2. Powierzchniowa budowa geologiczna oraz rozwój rzeźby otoczenia stanowiska (Jacek Forysiak, Juliusz Twardy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 2.1. Zakres i cele badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 2.2. Metody badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 2.3. Ukształtowanie powierzchni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 2.4. Budowa geologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 2.5. Rozwój budowy geologicznej i rzeźby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

3. Rejestr danych – źródła ruchome i nieruchome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

4. Tafonomia i stratygrafi a stanowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 4.1. Potencjał transformacji podepozycyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 4.1.1. Gospodarcza eksploatacja terenu stanowiska od kultury ceramiki sznurowej po współ- czesność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 4.1.2. Źródła deformacji o charakterze naturalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 4.1.3. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 4.2. Podstawowe cechy dyspersji materiału ruchomego w obrębie humusu i warstwy kulturowej . . . 94 4.2.1. Poziom humusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 4.2.2. Poziom warstwy kulturowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 4.2.2.1. Ceramika kultury pucharów lejkowatych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 4.2.2.2. Ceramika kultury amfor kulistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 4.2.2.3. Polepa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 4.2.3. Ocena stopnia dekompozycji warstwy kulturowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 4.3. Charakterystyka jednostek stratygrafi cznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 4.3.1. Obiekty wziemne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 4.3.1.1. Dołki i jamy posłupowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 4.3.1.2. Jamy gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 4.3.1.3. Rumowiska polepy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 4.3.1.4. Problem identyfi kacji śmietnisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 4.3.2. Obiekty nadziemne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 4.3.3. Ocena stanu zachowania obiektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 4.3.4. Przynależność kulturowa obiektów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153


8 Spis treści

5. Ceramika naczyniowa kultury pucharów lejkowatych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 5.1. Tafonomia i technologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 5.2. Zdobnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 5.3. Morfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 5.4. Chronologia względna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 5.4.1. Analiza porównawcza zespołów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 5.4.2. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

6. Drobne przedmioty gliniane kultury pucharów lejkowatych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 6.1. Przęśliki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 6.2. Łyżki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291 6.3. Inne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

7. Ceramika naczyniowa kultury amfor kulistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

8. Chronologia osadnictwa kultury pucharów lejkowatych i kultury amfor kulistych . . . . . . 315 8.1. Kalibracja oznaczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 8.1.1. Przesłanki do budowy modeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321 8.1.2. Modele chronologii osadnictwa kultury pucharów lejkowatych i kultury amfor kulistych 326

9. Materiały z najmłodszego okresu użytkowania stanowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

10. Polepa jako materiał budowlany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

11. Materiały krzemienne (Lucyna Domańska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 11.1. Dyspersja materiałów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345 11.2. Charakterystyka kulturowo-chronologiczna inwentarza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 11.2.1. Materiały paleolityczne i mezolityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 11.2.2. Wytwory krzemienne kultury pucharów lejkowatych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 11.2.3. Materiały kultury amfor kulistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 11.3. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383

12. Wyniki obserwacji traseologicznych zabytków krzemiennych (Małgorzata Winiarska- -Kabacińska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 12.1. Metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 12.2. Materiały . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 12.3. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400

13. Zabytki kamienne (Marcin Szydłowski, Seweryn Rzepecki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401 13.1. Struktura narzędzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411 13.2. Struktura surowcowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419 13.3. Analiza planigrafi czna zabytków kamiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 13.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423


9Spis treści

14. Bursztyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427

15. Wyniki analiz archeozoologicznych (Kamilla Waszczuk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 15.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429 15.2. Metody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 15.3. Wyniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431 15.4. Omówienie wyników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441 15.4.1. Gospodarka zwierzętami na stanowisku 23/24 w Wilkostowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442 15.4.2. Obserwacje tafonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448 15.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461

16. Analiza narzędzi wykonanych z kości i zębów (Kamilla Waszczuk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 16.1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 16.2. Metody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 16.3. Wyniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 16.3.1. Narzędzia służące do pracy z surowcami organicznymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463 16.3.2. Narzędzia używane podczas produkcji ceramiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467 16.3.3. Narzędzia o nieokreślonej formie i funkcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 469

17. Odciski roślinne na ceramice naczyniowej. Analiza archeobotaniczna (Joanna Abramów) 471 17.1. Analiza odcisków na fragmentach ceramiki naczyniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471 17.2. Charakterystyka gatunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 17.2.1. Hordeum – jęczmień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506 17.2.2. Triticum dicoccon – pszenica płaskurka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507 17.2.3. Triticum monococcum – pszenica samopsza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507 17.2.4. Triticum spelta – pszenica orkisz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508

18. Wyniki badań mineralogicznych i technologicznych ceramiki i polepy (Maciej Pawlikowski) 509 18.1. Metody badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509 18.2. Wyniki badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 510 18.3. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 525

19. Zapis procesów prehistorycznej antropopresji w dorzeczu środkowej Tążyny w świetle geochemicznych badań osadów biogenicznych z Wilkostowa (Daniel Okupny, Anna For-

tuniak, Julita Tomkowiak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531 19.1. Cel i metodyka badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531 19.2. Charakterystyka geochemiczna udokumentowanych osadów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 532 19.3. Działalność człowieka w dorzeczu środkowej Tążyny na tle faz rozwoju zbiornika w Wilkostowie 537 19.4. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539

20. Wilkostowo 23/24. Od narodzin do śmierci osady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541 20.1. Inicjacja osadnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543 20.1.1. Rozplanowanie osady i budowa domów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543 20.1.1.1. Układ budynków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543 20.1.1.2. Budowa chat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 20.1.1.3 Forma domów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548


10 Spis treści

20.2. Osada w stadium rozkwitu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 548 20.2.1. Rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550 20.2.1.1. Kultywacja pól . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 550 20.2.1.2. Hodowla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553 20.2.2. Zbieractwo, rybołówstwo i łowiectwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555 20.2.3. Garncarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 20.2.3.1. Użytkowanie naczyń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559 20.2.4. Obróbka krzemienia i kamienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563 20.2.5. Kuśnierstwo i tkactwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565 20.2.6. Solowarstwo (?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 565 20.2.7. W systemie relacji międzygrupowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566 20.2.7.1. Ślady pobytu ludności kultury amfor kulistych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 566 20.2.8. Eksploatacja przestrzeni osady i organizacja społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 569 20.3. Opuszczenie osady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 571

21. Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573

Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 575

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587

Adresy autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599


1. Wprowadzenie*

52o48’31.53’’; E – 18o36’28.69’’; ryc. 1.1), w strefi e tzw. środkowego dorzecza Tążyny. Szczegółowa cha-rakterystyka kontekstu środowiskowego stanowiska zawarta jest w rozdziale kolejnym, co uzasadnia re-zygnację z rozwijania tego wątku. Warto natomiast sprecyzować użyty w tytule pracy termin „kompleks osadniczy”. Prezentacji wymaga również problema-tyka związana z historią i metodyką prowadzonych badań.

W ramach rozpoznanej wykopaliskowo przestrze-ni zidentyfi kowano bogate pozostałości osadnictwa ludności kultury pucharów lejkowatych. Koncentru-ją się one głównie na kulminacji formy zajętej przez stanowisko. Rozpoznano na nim także, choć zdecy-dowanie mniej liczne, relikty osadnictwa kultury amfor kulistych (ryc. 1.2), które częściowo współ-występują z materiałami „pucharów lejkowatych”. Dla zobrazowania opisywanego stanu dysproporcji warto przytoczyć pewną obserwację – relacja wa-gowa pomiędzy ceramiką „pucharów lejkowatych” i „amfor kulistych” wynosi ok. 434 kg : 15 kg, czyli około 1 : 0,035. Wyprzedzając nieco dalszy wywód, dodam, że przynajmniej potencjalnie pobyt osadni-ków obu kultur mógł być sobie współczesny – stąd tytułowy „kompleks osadniczy”.

Na zakończenie tego wątku chciałbym odnieść się jeszcze do jednego problemu. Wcześniej suge-rowano [Rzepecki 2004: 137; 2011] identyfi kację na zapleczu stanowiska grobowca kujawskiego. W wyniku skanowania laserowego (LIDAR; por. rozdział 4.1.1) oraz realizacji szeregu odwiertów hipoteza ta została sfalsyfi kowana.

Fundamentalnym celem stawianym przed niniejszą monografi ą jest prezentacja źródeł dwóch kultur neolitycznych, tj. pucharów lejkowatych i amfor kulistych, pozyskanych na stanowisku Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Szerokie moż-liwości analityczne zarejestrowanych materiałów powodują jednak, że nie jest to typowa monogra-fi a, a raczej – case study – ukazujące możliwości analityczne i interpretacyjne tkwiące w stanowi-skach neolitycznych usytuowanych w środowisku gleb piaszczystych.

Wilkostowo 23/24 położone jest w północ-nej części Kujaw (współrzędne geografi czne: N –

* Wilkostowo to dla mnie wyjątkowe miejsce. Nie ze względu na przedkładaną książkę, ale osoby, które zapisa-ły się w mojej historii tych badań. Wszystkim im pięknie dziękuję.

Dziękuję więc Adamowi Golańskiemu, którego zasługi są rozliczne i trudne do przeceniania – szczególnie w odnie-sieniu do pierwszych sezonów badań. Na słowa wdzięczno-ści zasłużył również Mariusz Pochylski – kierownik badań w roku 2011. Bez jego zaangażowania trudno byłoby zre-alizować tak ambitny program prac. Osobne podziękowania chciałbym złożyć Pawłowi Wiktorowiczowi, dzięki któremu częściowo zautomatyzowany został proces wykonywania planigrafi i. Dziękuję także Michałowi Górze – jego pomysły zawsze były inspirujące.

Wyrazy wdzięczności składam na ręce dokumentalistów: Joanny Gołębiowskiej, Adriany Brykowskiej, Agaty Knitter, Małgorzaty Justa, Adama Kołodziejczaka oraz Moniki Go-lańskiej, Moniki Michałowicz, Anny Zgody i Michała Mu-siała. Zapewniam o swojej przyjaźni Kazimierza Gierszew-skiego – bez niego nie wyobrażam sobie wykopalisk.

1.1. Historia badań

Systematyczne studia nad rozpoznaniem lokal-nego tempa przemian kulturowych doby neolitu w dorzeczu Tążyny zostały zapoczątkowane w la-tach osiemdziesiątych XX w. przez Aleksandra Kośko i Lecha Czerniaka – związanych wówczas

z Zespołem Badań Kujaw kierowanym przez Pro-fesor dr hab. Aleksandrę Coftę-Broniewską. W ra-mach tych działań przeprowadzono systematyczną inwentaryzację powierzchniową oraz rozpoczęto eksplorację stanowisk o szczególnych walorach


12 Wilkostowo 23/24. Neolityczny kompleks osadniczy

Ryc. 1.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Położenie stanowiska


13Wprowadzenie

Ryc. 1.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Lokalizacja koncentracji występowania materiału ruchomego na powierzchni stanowiska. Legenda: a – obszar eksplorowany wykopaliskowo; b – schematyczny zasięg osadnictwa kultury pucharów lejkowatych; c – schematyczny zasięg osadnictwa kultury amfor kulistych

poznawczych. Warto choćby wspomnieć, reje-strowane na glebach piaszczystych, pozostałości osadnictwa kultury ceramiki wstęgowej rytej (Po-czałkowo 30, Podgaj 32, Przybranówek 4), które odegrały fundamentalną rolę w koncepcjach do-kumentujących „parawstęgowy” charakter genezy kultury pucharów lejkowatych [por.: Kośko 1981; Czerniak 1988; 1994; Rzepecki 2013]. Dla ni-niejszych rozważań istotniejsze znaczenie miały prace wykopaliskowe prowadzone na stanowiskach „pucharów lejkowatych” w rejonie Podgaja i Przy-branówka [Czerniak, Kośko 1993; Czerniak 1994; Chachlikowski 1994; Domańska 1995]. Szczegól-na rola przypadła stanowisku Przybranówek 43. To tu, latem 1993 r., w trakcie wizyty Lucyny Domań-skiej i Aleksandra Kośko zapadła decyzja o kon-tynuacji prac wykopaliskowych. Zainicjowało to realizację wciąż trwającego programu studiów nad osadnictwem mezolitycznym i neolitycznym zlewni Tążyny, którym kierują obecnie (z ramienia Insty-tutu Archeologii UŁ) Lucyna Domańska i piszący te słowa. W ramach tegoż programu eksplorowano w latach 1994-2011 kilka osad kultury pucharów lejkowatych (ryc. 1.3): Przybranówek 43 [Do-mańska 1995; Rzepecki 1997; 2004; Domańska,

Rzepecki 2001], Poczałkowo 36 [Rzepecki 2001; 2004]; Poczałkowo 38 [Rzepecki 2004], Przybra-nówek 29 (badania niepublikowane) oraz oczywi-ście Wilkostowo 23/24.

Ostatnie z wymienionych wyżej stanowisk zo-stało odkryte w roku 1980 przez A. Kośko. Z jego powierzchni pozyskano 97 fragmentów ceramiki datowanych na fazę II kultury pucharów lejkowa-tych, jeden fragment naczynia kultury trzciniec-kiej oraz jeden ułamek ceramiki kultury łużyckiej. W przypadku dwóch ostatnich fragmentów naczyń inną ich chronologię zaproponował L. Czerniak [1994]. Sugerował on ich związek z kulturą późnej ceramiki wstęgowej oraz kulturą amfor kulistych.

Dzięki regularnie prowadzonemu (od roku 1996) monitoringowi stanu zachowania stanowisk neolitycznych w dolinie Tążyny wczesną wiosną roku 1999 ujawniono znaczne ilości materiału ceramicznego zalegającego na powierzchni oma-wianego tu Wilkostowa 23/24 – szczególnie zaś w centralnej jego części (ryc. 1.4). Stało się to im-pulsem do realizacji badań wykopaliskowych.

W pierwszym sezonie postawiono sobie za cel rozpoznanie centralnej strefy stanowiska. Ulokowano tu wykopy nr 1-17 ( powierzchnia: 390 m2; ryc. 1.5).



Ryc. 1.3. Lokalizacja stanowisk kultury pucharów lejkowatych eksplorowanych w latach 1994-2011 w zlewni środkowej Tążyny. Legenda: 1 – Poczałkowo 36; 2 – Poczałkowo 38; 3 – Przybranówek 43; 4 – Przybranówek 29; 5 – Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski

Ryc. 1.4. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Zdjęcie lotnicze stanowiska. Legenda: a – lokalizacja napo-wierzchniowego skupiska materiałów kultury pucharów lejkowatych zidentyfi kowanego w roku 1999


Ryc

. 1.5

. Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m. A

leks

andr

ów K

ujaw

ski.

Roz

plan

owan

ie w

ykop

ów w

pos

zcze

góln

ych

sezo

nach

bad

awcz

ych.

Leg

enda

: a

– ro

k 19

99;

b –

rok

2000

; c

– ro

k 20

01;

d –

rok

2002

; e –

rok

2003

; f –

rok

2011

; g –

sch

emat

pod

ział

u w

ykop

ów z

roku

201

1 na

sek

tory



Ryc. 1.6. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Zdjęcia lotnicze stanowiska w roku 2011. Legenda: a – widok od północy; b – widok od południa


17Wprowadzenie

W rezultacie ich eksploracji pozyskano liczne źródła ceramiczne kultury pucharów lejkowatych udoku-mentowane w kontekście słabo zachowanych obiek-tów, w tym – domniemanej budowli mieszkalnej [Rzepecki 2004: 118-120]. W kolejnym sezonie ba-daniami archeologicznymi objęto wschodnią część stanowiska, gdzie ulokowano wykopy 18-28 o łącz-nej powierzchni 275 m2. Ogromnym zaskoczeniem tego sezonu było odkrycie kilku obiektów cechują-cych się wyjątkowo dobrym – jak na standardy ulo-kowanych na piasku osad kultury pucharów lejkowa-tych – stanem zachowania. W części z nich wystąpił również materiał osteologiczny, dający nadzieję na wykonanie wiarygodnych oznaczeń radiowęglowych [m.in. obiekt 49; por.: Domańska, Rzepecki 2008]. Świetna kondycja reliktów osadnictwa „pucharo-wego” przesądziła o kontynuacji prac w kolejnych sezonach. I tak, w roku 2001 eksplorowano wykopy nr 29-59 (powierzchnia 487,5 m2), w roku 2002 – wykopy nr 60-80 (powierzchnia: 524 m2), a w roku 2003 – wykopy nr 81-94 (powierzchnia: 355 m2). Trzeba tu dodać, że wykopy nr 73-76 ulokowano w obrębie pola znajdującego się wówczas w użytko-waniu rolniczym.

Stopień nasycenia materiałem zabytkowym wyraźnie uświadamiał konieczność znacznego po-szerzenia pola badań wykopaliskowych, co było niemożliwe w ówczesnych warunkach ekonomicz-nych. Zaważyło to na decyzji o wstrzymaniu prac do momentu zapewnienia odpowiedniego poziomu

ich fi nansowania. Jednocześnie kontynuowano mo-nitoring stanu zagrożeń wynikających z gospodar-ki rolnej i erozji stokowej. W jego efekcie, wiosną roku 2011 pozyskano informację o planowanym całkowitym zalesieniu stanowiska (dotychczas za-lesieniu podlegała jego południowa i wschodnia rubież). Wiązało się to m.in. z planami wykonania głębokiej orki – na potrzeby szkółki leśnej. Jak wiadomo, jest to działanie szczególnie dewastu-jące pozostałości osadnictwa ulokowanego na gle-bach piaszczystych. Zbiegło się to w czasie z po-jawieniem się odpowiednich funduszy – będących efektem zaangażowania w realizację programu „archeologii autostradowej” i ostatecznie przesą-dziło o wznowieniu prac eksploracyjnych w roku 2011. W czasie kilku miesięcy prac wykopalisko-wych odsłonięto wówczas wykopy nr 95-206 (po-wierzchnia całkowita 8089 m2 ; ryc. 1.6). Łącznie więc, w latach 1999-2003 oraz 2011 wyeksploro-wano wykopy o powierzchni 10 120,5 m2 .

Na zakończenie należy zaznaczyć, że wyni-ki badań stanowiska Wilkostowo 23/24 były do-tychczas eksponowane w ograniczonym zakresie. Materiały pozyskane w trakcie pierwszego sezonu badań wykorzystano w syntezie poświęconej środ-kowoneolitycznym „pucharom lejkowatym” na Ku-jawach [Rzepecki 2004]. Zaprezentowano również materiały ceramiczne i krzemienne zarejestrowane w obiekcie 49 [Domańska, Rzepecki 2008].

1.2. Metody badań

W trakcie wszystkich kampanii wykopaliskowych stosowano zbliżone normy metodyczne. Wyrastają one z ogółu doświadczeń zebranych w środowi-sku skupionym wokół Zespołu Badań Kujaw. Ich szczegółową charakterystykę przedstawili ostatnio A. Kośko oraz M. Szmyt [2006: 25-26]. W tym miej-scu ograniczę się zatem do krótkiego komentarza.

Jeszcze przed rozpoczęciem badań wykopa-liskowych rozpoznano napowierzchniowo kon-centrację materiału zabytkowego (por. ryc. 1.4). W kolejnych sezonach badań ponawiano bada-nia powierzchniowe stanowiska, co miało istotny wpływ na taktykę lokowania kolejnych wykopów. Elementem optymalizującym działania eksplora-cyjne było również zakładanie wykopów o mniej-szej powierzchni – sondaży.

W trakcie badań wykopaliskowych, zgodnie z założeniami „ogólnokujawskimi” [Kośko, Szmyt

2006], stosowano metody łączące zalety eksplora-cji warstwami naturalnymi (konsystencyjnymi; za-pis: WN) oraz mechanicznymi (zapis: WM).

Humus (WN I) eksplorowano w ramach dwóch warstw mechanicznych (WM I-II). Ich miąższość była zróżnicowana, celem nadrzędnym było od-słonięcie stropu podglebia. Doświadczenia meto-dyczne zdobyte w pierwszym sezonie badań jed-noznacznie wskazywały, że materiał z poziomu humusu podlegał w swojej masie redepozycji na skutek działalności agrotechnicznej. Uzasadniało to rezygnację z prowadzenia obserwacji mikropla-nigrafi cznych. Kolejne (WM III-VI) warstwy me-chaniczne (ryc. 1.7) eksplorowano w ramach tzw. „warstwy kulturowej” – piasków podglebia i calca przesyconych materiałem zabytkowym (WN II). Miąższość poszczególnych warstw mechanicznych była znormalizowana – wynosiła 10 cm, przy czym



Ryc. 1.7. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Widok na stanowisko w czasie eksploracji


19Wprowadzenie

w warunkach bardzo intensywnego nasycenia ma-teriałem ruchomym dzielono je na dwa poziomy eksploracyjne o miąższości 5 cm. Dla udokumen-towania struktury zalegania źródeł ruchomych stosowano planigrafi ę. Dodać warto, że lokalizacji podlegała całość materiału, tzn. ceramika, zabytki krzemienne, kamienne, kości oraz polepa.

W latach 1999-2003 planigrafi ę prowadzono w formie tradycyjnej – tzn. papierowej, która zo-stała następnie zdigitalizowana. Z kolei w trakcie badań w roku 2011 do rejestracji planigrafi cznej wykorzystano tachimetr laserowy wraz z odpo-wiednim oprogramowaniem.

Na poszczególnych poziomach eksploracji ujawniały się różnego rodzaju przebarwienia. Z za-sady wszystkie traktowano początkowo jako obiek-ty o charakterze antropogenicznym – nadając im kolejne sygnatury (obiekty nr: 1-637). W znacz-nej części przypadków, już na etapie „polowym”, sfalsyfi kowano tezę o ich związku z działalnością człowieka. Jednak dla zachowania spójności z do-kumentacją oryginalną zdecydowano się na zacho-wanie pierwotnej numeracji obiektów.

Obiekty nieruchome (WN III) eksplorowano metodą łączącą system warstw mechanicznych oraz konsystencyjnych. Pierwsze połowy obiek-tów z zasady eksplorowano kolejnymi warstwami mechanicznymi (o miąższości 5 lub 10 cm). Nato-miast ich drugie części badano metodą stratygra-fi czną lub mechaniczną (obiekty o jednorodnych wypełniskach).

W trakcie prac wykopaliskowych starano się maksymalnie rozbudowywać działania mające na celu rozpoznanie środowiskowego kontekstu funkcjonowania osadnictwa neolitycznego. Reali-zowane były więc prace geomorfologiczne [Fory-siak, Twardy w tym tomie, rozdz. 2], geochemiczne [Okupny i in. w tym tomie, rozdz. 19] oraz pali-nologiczne. Te ostatnie nie przyniosły jednak spo-dziewanych rezultatów. Doktor Milena Obremska w e-mailu z dnia 13 maja 2013 r. ujęła to następu-jąco: „Podjęta próba analizy palinologicznej osa-dów z rdzenia Wilkostowo wykazała słabą przydat-ność materiału do rekonstrukcji paleobotanicznej”.

1.3. Układ pracy

Ze względu na rozmiary pracy konieczne było po-dzielenie jej na dwa tomy. Pierwszy zawiera tekst wraz z towarzyszącymi mu rycinami. W drugim to-mie umieszczono tablice oraz elektroniczne wersje katalogów (płyta CD).

Przedkładana rozprawa prócz wprowadzenia zawiera 20 rozdziałów. Wywód rozpocznie prezen-tacja uwarunkowań geomorfologicznych (rozdz. 2). Następnie zaprezentowane zostaną podstawowe charakterystyki ilościowe, wraz z danymi lokali-zacyjnymi materiałów ruchomych i nieruchomych (rozdz. 3). W kolejnych częściach podjęte zostaną próby wyczerpującej prezentacji: charakterysty-ki warstw i obiektów oraz stanu ich zachowania (rozdz. 4), ceramiki kultury pucharów lejkowatych (rozdz. 5 i 6) oraz amfor kulistych (rozdz. 7). In-tegracji tych informacji służył będzie rozdział 8 – poświęcony chronologii bezwzględnej osadnic-twa neolitycznego. W rozdziale 9 przedstawione zostaną materiały młodsze niż kultura amfor kuli-stych. Kolejne części pracy zawierają wyniki ana-liz polepy (rozdz. 10), krzemieni (rozdz. 11 i 12), zabytków kamiennych (rozdz. 13) i wykonanych z bursztynu (rozdz. 14), a także źródeł osteologicz-

nych (rozdz. 15 i 16) i odcisków roślin (rozdz. 17). Eksponowane będą również ekspertyzy minera-logiczne (rozdz. 18) i geochemiczne (rozdz. 19). W rozdziale 20 zaprezentowana zostanie z kolei wizja rozwoju osadnictwa neolitycznego na opra-cowywanym stanowisku. Całość wywodu zamknie zakończenie – rozdział 21, którego celem będzie zarysowanie przyszłych kierunków studiów. Pracę kończy zestawienie cytowanej literatury, streszcze-nie angielskie oraz adresy autorów.

W pracy użyto następujących skrótów: KAK – kultura amfor kulistych, KCSZ – kultura ceramiki sznurowej, KI – kultura iwieńska, KPL – kultura pucharów lejkowatych,oraz: ob. – obiekt, WIW – wskaźnik ilościowo-wagowy (ilość/waga), inaczej: wskaźnik rozdrobnienia, WM – warstwa mechaniczna, WN – warstwa naturalna.


Jacek Forysiak, Juliusz Twardy

2. Powierzchniowa budowa geologiczna oraz rozwój rzeźby otoczenia stanowiska

pokłady glin zwałowych, pochodzących z ostat-niego zlodowacenia [zlodowacenia wisły – por. Kozarski, Nowaczyk 1999; ryc. 2.1]. Dolną glinę wiąże się z jego najstarszą glacifazą (leszczyńską), a glinę górną z glacifazą poznańską, dawniej zna-ną jako poznańsko-dobrzyńska [Niewiarowski i in. 1976; Niewiarowski, Wilczyński 1979]. Osady złożone podczas tej fazy zlodowacenia dominują w powierzchniowej budowie geologicznej obszaru.

Stanowisko archeologiczne Wilkostowo leży na niewielkim (około 100 ha), niemal płaskim piasz-czystym wyniesieniu, które położone jest między doliną Tążyny w jej środkowym biegu a doliną Ka-nału Parchańskiego. Stanowisko archeologiczne położone jest w obrębie fragmentu poziomu san-drowego, powstałego w wyniku akumulacji alu-wiów piaszczystych, transportowanych przez wody proglacjalne, podczas wycofywania się ku północy ostatniego na tym obszarze lądolodu ryc. 2.1-2). Morfogeneza doliny Tążyny, jej wiek oraz układ był kilkakrotnie analizowany, ale toczona była na ten temat dyskusja [por. Wiśniewski 1974; 1983; Kostrzewa 1981; Niewiarowski 1983].

Według fi zyczno-geografi cznego podziału Polski [Kondracki 1978] obszar okolic Wilkostowa jest położony w podprowincji Pojezierza Południowo-bałtyckie (314/15), w makroregionie Pojezierze Wielkopolskie (315.5), w północno-wschodniej części mezoregionu Równina Inowrocławska (315.55). Geomorfologiczny podział kraju autor-stwa Gilewskiej [1986] jest w zakresie wydziele-nia Równiny Inowrocławskiej (A.II. j5) zbieżny z podziałem wyżej wymienionego autora.

W układzie jednostek strukturalnych Polski [Stupnicka 1989] badany obszar zawiera się w ca-łości w obrębie wału kujawsko-pomorskiego (środ-kowopolskiego). Geologiczną jednostką niższego rzędu jest tu tzw. wał kujawski, w którego północ-nej części, gdzie leży teren badań, występuje kilka struktur solnych [Tarka 1992]. Bezpośrednie pod-łoże dla utworów czwartorzędowych na opisywa-nym terenie tworzą trzeciorzędowe (plioceńskie) iły, iły mulaste, mułki i piaski drobnoziarniste [Wilczyński 1976]. Miąższość utworów czwarto-rzędu można oszacować na około 40-50 m, a naj-większą część ich kompleksu tworzą dwa ciągłe

2.1. Zakres i cele badań

W pracy opisana została powierzchniowa bu-dowa geologiczna terenu objętego pracami wyko-paliskowymi w miejscowości Wilkostowo oraz jego najbliższego otoczenia, a także etapy kształtowa-nia rzeźby tego terenu.

Zakres przestrzenny badań ograniczał się do stanowiska i jego najbliższego otoczenia (ryc. 2.2). Zakres czasowy przedstawionych poniżej ana-liz sięga kilku tysięcy lat przed pojawieniem się osadnictwa KPL w Wilkostowie, gdyż wówczas za-kończyło się kształtowanie głównych zrębów rzeź-by terenu. Celem badań było rozpoznanie utworów

geologicznych zasiedlonych bezpośrednio przez przedstawicieli kultur neolitycznych oraz ich li-tologiczna charakterystyka, a także odtworzenie na podstawie zapisu w utworach geologicznych przebiegu procesów geodynamicznych i kształto-wania się rzeźby terenu. Jeszcze podczas eksplo-racji archeologicznej obszaru stanowiska zauważo-no [S. Rzepecki – inf. ustna], że stan zachowania artefaktów w jego zachodniej i wschodniej części znacznie się różni – jednym z celów badań było wyjaśnienie tego zróżnicowania.



2.2. Metody badań

Dla udokumentowania powierzchniowej budowy geologicznej w obrębie stanowiska Wilkostowo wy-korzystano odsłonięcia powstałe podczas eksplora-cji obiektów archeologicznych, jednak podstawowe dane litologiczne uzyskano dzięki czterem specjal-nie przygotowanym odsłonięciom geologicznym (o głębokości przekraczającej 1,5 m) oraz ręcznym wierceniom wykonanym w otoczeniu stanowiska, a także odsłonięciom w pobliskich piaskowniach (ryc. 2.2). Uzyskany materiał poddano analizie uziarnienia, oznaczono zawartość węglanu wapnia oraz obróbkę ziaren kwarcu. Analizę uziarnienia

przeprowadzono metodą areometryczną i sitową [Turski 1986]. Przy zastosowaniu programu kom-puterowego Gradistat (wer. 5.1 – współaut. W. Juś-kiewicz UMK Toruń) obliczone zostały statystycz-ne parametry uziarnienia według Folka i Warda [por. Mycielska-Dowgiałło 1995], takie jak: śred-nia średnica ziaren (Mz), odchylenie standardowe (δ) oraz skośność rozkładu uziarnienia (Sk) i kurto-za (Kg). Parametry te w powiązaniu ze strukturalną charakterystyką utworów geologicznych pozwalają określić rodzaj środowiska sedymentacyjnego oraz jego dynamikę i jej ewentualne wahania w czasie.

Ryc. 2.1. Mapa geologiczna okolic Wilkostowa (Niewiarowski i in. 1976, uproszczone) zlodowacenie Wisły, faza poznań-ska: 1 – glina zwałowa; 2 – piaski i żwiry lodowcowe; 3 – piaski wodnolodowcowe (sandrowe), 4 – mułki zastoiskowe; póź-ny vistulian/holocen: 5 – piaski eoliczne; 6 – piaski eoliczne w wydmach, 7 – mułki i piaski den dolin rzecznych; 8 – torfy i namuły humusowe; 9 – zasięg szkicu geomorfologicznego – ryc. 2.2


23Powierzchniowa budowa geologiczna oraz rozwój rzeźby otoczenia stanowiska

Średnia średnica ziaren (Mz) informuje o możliwo-ściach przenoszenia osadu w ośrodku transportu-jącym (np. w środowisku wodnym lub eolicznym). Większe wartości phi średniej średnicy ziaren (Mz) wskazują na transport i akumulację drobniejszego materiału (mułów, iłów), a więc na małą lub umiar-kowaną dynamikę transportu. Zmniejszanie się wartości tego parametru należy wiązać ze wzrostem kompetencji ośrodka transportującego do przeno-szenia coraz grubszych ziaren (piasków, żwirów). Odchylenie standardowe informuje o rozproszeniu wartości charakteryzujących rozkład uziarnienia wokół wartości średniej; zazwyczaj traktuje się je jako miarę wysortowania osadu geologicznego.

Utwory niewysortowane (o wysokich wartościach parametru δ) są mieszaniną wszystkich frakcji, co można odczytywać jako przejaw silnej niestabil-ności w ośrodku transportującym, licznych i gwał-townych zmian jego dynamiki. Natomiast utwory bardzo dobrze wysortowane zawierają jedną frak-cję z nielicznymi domieszkami, co jest przejawem stabilności ośrodka transportującego i jego sta-łej dynamiki. Skośność rozkładu uziarnienia (Sk) określa, jakie domieszki zawiera próbka utworu geologicznego – ujemne wartości Sk wskazują na przewagę domieszek bardziej gruboziarnistych od frakcji o maksymalnej częstości w próbie, na-tomiast wartości dodatnie wskazują na tendencję

Ryc. 2.2. Szkic geomorfologiczny otoczenia stanowiska archeologicznego Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Zlodowacenie Wisły: 1 – piaski i żwiry wodnolodowcowe (sandrowe), holocen: 2 – piaski eoliczne, 3 – piaski i mułki de-luwialne, 4 – piaski i mułki z wkładkami osadów biogenicznych, 5 – torfy, 6 – poziomice, 7 – podcięcia erozyjne i skarpy odkrywek (żwirowni), 8 – zasięg stanowiska archeologicznego, 9 – położenie odkrywek geologicznych I-IV, 10 – położenie wybranych odkrywek archeologicznych, 11 – lokalizacja rdzenia osadów biogenicznych Wil-1, 12 – wody powierzchniowe, 13 – drogi.



przeciwną. Węglan wapnia oznaczony został me-todą objętościową Scheiblera [Turski 1986], zaś obróbka ziaren kwarcu metodą Cailleux wykona-na została dla frakcji 0,63-0,8 mm w modyfi kacji Manikowskiej [1993]. Jeśli utwory geologiczne nie zawierają węglanu wapnia, to jest to poza nie-licznymi wyjątkami przede wszystkim świadectwo ich postsedymentacyjnych przemian, na przykład długotrwałego przepłukiwania złożonej serii przez wody opadowe, wmywające związki węglanowe do głębiej położonych poziomów glebowych. Przy-czyną bezwęglanowości osadów może być też ich

redepozycja w środowisku wodnym, kiedy to zero-dowanie osadu jest najczęściej połączone z elimi-nacją węglanów. Obróbka ziaren kwarcu pozwala sklasyfi kować tego rodzaju ziarna na podstawie ich kształtu oraz mikroskopowego wyglądu ich powierzchni. Różne środowiska transportu i sedy-mentacji, takie jak np. eoliczne, rzeczne czy gla-cjalne, pozostawiają trwały zapis w wymienionych cechach ziaren kwarcowych, metoda ta jest zatem pomocna w ustalaniu genezy osadu geologicznego. Wspomniane analizy wykonano w laboratorium In-stytutu Nauk o Ziemi Uniwersytetu Łódzkiego.

2.3. Ukształtowanie powierzchni

Obszar stanowiska archeologicznego leży w za-chodniej części piaszczystego wyniesienia, na wysokości około 77,5-80,5 m n.p.m. Obejmuje część niewielkiej lokalnej kulminacji i zachodnie-go stoku wyniesienia, dalej na zachód znajduje się stosunkowo rozległa dolina Kanału Parchańskiego. Jej dno w sąsiedztwie stanowiska leży na wysoko-ści około 77,0 m n.p.m. Powierzchnia wschodniej części wspomnianego wyniesienia wznosi się do około 84,0 m n.p.m., ale jest ona stosunkowo pła-ska, bez wyraźniejszej kulminacji. W terenie sil-nie zaznaczają się stoki opisywanego wyniesienia, o ile stok zachodni, gdzie znajduje się stanowisko archeologiczne cechuje się niewielkim nachyle-niem (około 2-3°), to stok wschodni – do doliny Tążyny jest znacznie krótszy i ma większe nachy-lenie, sięgające 10°.

Na południu piaszczyste wyniesienie Wilkosto-wa przylega do długiego stoku wysoczyzny more-nowej. Dno doliny Tążyny na opisywanym odcinku jest stosunkowo wąskie – około 200 m (ryc. 2.2), zaś jego spadek dość znaczny, sięga 0,005. Współ-czesne koryto Tążyny jest poprowadzone w są-siedztwie stanowiska sztucznym kanałem. Inna jest morfologia doliny Kanału Parchńskiego. Sze-rokość jej dna jest zmienna 400-700 m i na odcin-

ku przylegającym do stanowiska archeologicznego w Wikostowie wykazuje nieznaczny spadek (około 0,0005) w kierunku północnego wschodu (ujścia do Tążyny). W obrębie dna występują niewielkie, kilkuhektarowe bagna, z okresowymi zbiornikami wodnymi. Koryto Kanału Parchańskiego popro-wadzone zostało bliżej północno-zachodniej kra-wędzi doliny. Fragmenty poziomu sandrowego, na którym leży stanowisko Wikostowo, znajdują się także na północny zachód od doliny Kanału Par-chańskiego i północny wschód od doliny Tążyny (ryc. 2.2), w ich obrębie powierzchnia terenu leży około 80,0-82,5 m n.p.m. Podsumowując, należy stwierdzić, że ukształtowanie terenu nie tworzyło istotnej przeszkody dla osadnictwa neolityczne-go w Wilkostowie. Podkreślenia wymaga korzyst-na lokalizacja stanowiska względem elementów hydrografi cznych – osady KPL i KAK założono w widłach dwóch niewielkich rzek, w ich dolinach znajdowały się dodatkowo rezerwuary wód stoją-cych w postaci niewielkich, płytkich jezior. Kil-kumetrowe przewyższenie obszaru zajętego przez osady KPL i KAK ponad dnem doliny Kanału Par-chańskiego zabezpieczało jednocześnie bytującą tam ludność przez wezbraniami i powodziami.

2.4. Budowa geologiczna

Odkrywka I położona jest w obrębie kulmi-nacji wyniesienia (na wysokości około 80,5 m n.p.m.), którego powierzchnia objęta była praca-mi wykopaliskowymi. W odkrywce pod poziomem akumulacyjnym gleby bielicowej porolnej widocz-ne są dwie serie utworów mineralnych. Poziom

Odsłonięcia archeologiczne wykonane w obrębie stanowiska w Wilkostowie ukazują utwory piasz-czyste na całej badanej powierzchni. Dla udoku-mentowania głębiej zalegających serii mineralnych wykonane zostały odkrywki, położone generalnie w zachodniej części stanowiska (ryc. 2.2).



glebowy jest stosunkowo miąższy (około 30 cm, ryc. 2.3), ale w jego słaboorganicznej masie wy-stępują pakiety piasku z rozproszoną materią or-ganiczną. Górną serię mineralną stanowią piaski drobnoziarniste z domieszką średnioziarnistych. Wskaźniki granulometryczne wskazują na ho-mogeniczność tej serii (ryc. 2.3), średnia średni-ca w trzech pobranych tu próbkach piasków jest niemal identyczna (Mz – 2,88-2,91), podobnie jak stopień wysortowania (δ – 0,71-0,74). Seria ta sięga do głębokości około 1,0 m, brak w niej czytelnych struktur sedymentacyjnych. Struktury takie, jeśli były obecne, uległy zatarciu w wyniku działania procesów glebowych. Wyraźnie zazna-czają się cienkie warstewki (1-3 cm), wzbogacone w związki żelaza, które nadają im rdzawą barwę. Ich położenie wynika prawdopodobnie z ułożenia stref utleniania związków żelaza i jest związane z zaleganiem lustra wód gruntowych. Warstewki te nie są ułożone horyzontalne, ponieważ biotur-bacje (korzenie drzew lub korytarze zwierząt ży-jących w glebie) powodowały zmianę struktury osadu i zróżnicowane przenikanie tlenu do głęb-szych warstw utworów geologicznych. W jednym z obiektów archeologicznych zauważono, że cien-kie warstwy żelaziste rozwinięte były zarówno

w calcu, jak i w jego wypełnisku (ryc. 2.4). Bieg mikrofi brów żelazistych był ciągły, a ich przejście z utworów calca do utworów wypełniska stosunko-wo płynne i niezaburzone. Na tej podstawie można sądzić, że cienkie warstwy żelaziste nie są starsze niż wypełniska obiektów, które wstępnie datowa-no archeologicznie na około 3000-4000 lat BC [S. Rzepecki, inf. ustna]. Opisane utwory pozbawione są węglanu wapnia.

Poniżej znajduje się kolejna seria piaszczysta, w jej masie występują piaski o nieco grubszej gra-nulacji w porównaniu z serią górną (Mz – 2,45- -2,98), ale o lepszym wysortowaniu (ryc. 2.3). Piaski te cechują się horyzontalną laminacją. W opisywanym odsłonięciu seria ta zalega do głę-bokości około 1,90 m, zaznaczają się w niej trzy, w zasadzie ciągłe warstwy wzbogacone w związki żelaza, nadające im rdzawą barwę oraz silną zwar-tość mechaniczną. Grubość warstw żelazistych jest o rząd wielkości większa niż w bezstrukturalnej se-rii zalegającej powyżej. Proces wytrącania związ-ków utlenionego żelaza w tych warstwach musiał być bardziej długotrwały i zachodzić w warunkach stagnowania wód gruntowych. Przyjmuje się, że takie warunki powstawały w klimatach perygla-cjalnych, gdy głęboka perkolacja wód gruntowych

Ryc. 2.3. Odkrywka I (fot. J. Twardy). Lokalizacja próbek oraz wskaźniki granulometryczne Folka i Warda: Mz – średnia średnica ziaren, δ – oschylenie standardowe, Sk – skośność



Ryc. 2.4. Obiekt archeologiczny z centralnej części stanowiska Wilkostowo z widocznymi mikrofi brami żelazistymi

Ryc. 2.5. Odkrywka II (fot. J. Twardy). Lokalizacja próbek oraz wskaźniki granulometryczne Folka i Warda: Mz – średnia średnica ziaren, δ – oschylenie standardowe, Sk – skośność



była zahamowana na stropie wieloletniej zmarz-liny. W analizowanych próbkach nie stwierdzono węglanu wapnia. Podłoże tej serii stanowią mułki ciemnobeżowe o umiarkowanym wysortowaniu.

Odkrywka II leży na słabo zarysowanym sto-ku, opadającym w kierunku zachodnim od wspo-mnianej wyżej kulminacji do doliny Kanału Par-chańskiego. Powierzchnia terenu, gdzie wykonana została odkrywka, leży na wysokości około 79,0 m n.p.m. Widoczny poziom akumulacyjny gleby jest tu miąższy (około 40 cm), ale podobnie jak w od-krywce I jest słaboorganiczny, jasnoszarej barwy (ryc. 2.5), nadbudowany sztucznie po eksploracji archeologicznej. W powierzchniowej budowie geo-logicznej zaznaczają się również dwie serie, górna o miąższości około 50 cm cechuje się zbliżonymi cechami teksturalnymi jak w odkrywce I. Wskaź-niki uziarnienia w tej serii (Mz – 2,61-2,97; δ – 0,73) wskazują na podobne wysortowanie, choć piasek drobnoziarnisty złożony bezpośrednio pod poziomem akumulacyjnym zawiera większą do-mieszkę frakcji grubszych (ryc. 2.5). Opisane pia-ski nie zawierają węglanu wapnia. Na głębokości 90-100 cm znajduje się warstwa piasku drobno- i średnioziarnistego, silnie przesycona związkami żelaza. Utwór ten cechuje się nieco większą średnią średnicą ziaren i umiarkowanym wysortowaniem (ryc. 2.5). Zawiera także nieznaczną domieszkę węglanu wapnia (0,1%). Poniżej zalega seria beżo-wych piasków drobnoziarnistych z domieszką muł-ków, ponownie z horyzontalną laminacją. W spą-gu znajdują się piaski średnio- i drobnoziarniste. Widoczną zmienność struktury utworów potwier-dzają także wskaźniki granulometryczne. Średnia średnica od wartości ponad 3,5 phi spada w dolnej części serii do około 2,0 phi, jednak wysortowanie (δ – 0,34-0,67) jest dobre i umiarkowanie dobre. W próbkach w tej serii stwierdzono znaczny udział węglanów wapnia (4,14-4,84%).

Odkrywka III znajduje się w dolnej części stoku, na skraju obszaru objętego pracami wyko-paliskowymi; jest położona na wysokości 78,0 m n.p.m. Widoczny poziom akumulacyjny gleby jest cienki. Piaski drobnoziarniste z mułkami, złożo-ne bezpośrednio pod poziomem akumulacyjnym, są bezstrukturalne (ryc. 2.6-2.7). Poniżej odsłania się seria piasków drobnoziarnistych, wyżej z do-mieszką ziaren grubszych (Mz – 2,47), ku dołowi z większym udziałem mułków (Mz – 2,95-3,38), ale generalnie o dobrym lub umiarkowanie dobrym wysortowaniu (δ – 0,36-0,68). W strukturze utwo-rów wyraźnie zaznaczają się wytrącenia związków

żelaza, w przypowierzchniowej części odsłonię-cia widoczne są wyraźne i zwarte rdzawe warstwy (ryc. 2.6), niżej są to struktury przyjmujące owal-ne kształty, związane zapewne z drogami migracji wód subpowierzchniowych. Analizowane próbki z opisywanych utworów wykazały brak węglanu wapnia, jedynie w spągowej próbce stwierdzono niewielką jego obecność (0,88%). Charaktery-styczne w tym odsłonięciu jest pochylenie struk-tur sedymentacyjnych ku zachodowi (ryc. 2.7), a więc ich zapadanie w kierunku doliny Kanału Parchańskiego.

Odkrywka IV została zlokalizowana już poza obszarem prac archeologicznych, na skraju łąki, w dolnej części łagodnego stoku (rzędna około 77,5 m n.p.m.). Poziom akumulacyjny gleby bieli-cowej jest tutaj stosunkowo miąższy (około 40 cm), co wynika z nieco większej wilgotności siedliska, ale też i niewielkiego nadbudowywania cząstkami spłukiwanymi po stoku. Od głębokości 40 cm do około 100 cm zalega seria piasków drobnoziarni-stych, umiarkowanie wysortowanych (Mz – 2,65; δ – 0,62), która pozbawiona jest struktur sedy-mentacyjnych. Utwór zalegający poniżej cechuje się drobniejszą granulacją (Mz – 2,98) i jest lepiej wysortowany niż powyżej (δ – 0,34). Dolna część profi lu jest silnie wilgotna, zaś dno odkrywki za-jęte przez wodę (ryc. 2.8), ponieważ leży poniżej poziomu wody gruntowej.

Z odkrywek archeologicznych położonych w róż-nych częściach stanowiska (ryc. 2.2, ozn.) pobra-no kilkanaście próbek utworów z piaszczystej serii powierzchniowej, z niewielkiej głębokości, docho-dzącej do 40 cm. Utwory te pozbawione są widocz-nych struktur sedymentacyjnych, ale zawierają niewielkie domieszki rozproszonej substancji or-ganicznej. Analiza granulometryczna ukazała, że są to piaski drobnoziarniste (ryc. 2.9), z niewielką domieszką piasku średnioziarnistego (Mz – 2,80--3,05), o umiarkowanym wysortowaniu (δ – 0,64--0,72). Wykonane oznaczenia granulometrii wska-zują na dużą jednorodność tych utworów, poza tym są zbliżone do wielkości policzonych dla próbek ze stropowej serii piaszczystej, stwierdzonej w od-krywkach I i II. Analiza obróbki ziaren kwarcu wy-konana dla tych utworów także prezentuje podobne proporcje; stwierdzono 25-32% ziaren okrągłych, matowych (RM), przy udziale błyszczących (EL) 24-29% i również dużym odsetku ziaren uszkodzo-nych i świeżych (C+NU – 13-18%).

W odsłonięciach płytkich, nieczynnych pia-skowni w Wilkostowie (na północny zachód od



stanowiska archeologicznego; ryc. 2.2), które po-łożone są także na poziomie sandrowym, również stwierdzono utwory piaszczyste. Ściany piaskowni są już silnie zarośnięte, a ich dna zalane są wodą. W niewielkich odsłoniętych fragmentach widoczna jest seria piasków średnioziarnistych, z udziałem materiału żwirowego. W części z odsłonięć wystę-puje seria piasków drobnoziarnistych, z podobny-mi jak na stanowisku warstwami wytrąceń żelaza.

W morfologii doliny Kanału Parchańskiego, przylegającej do obszaru stanowiska archeolo-gicznego w Wilkostowie, oprócz nadzalewowego

poziomu sandrowego zaznacza się także jej rozle-głe dno. W jego powierzchniowej budowie geolo-gicznej duże znaczenie mają utwory biogeniczne. Występują one w postaci kilku płatów torfowisk oraz płytkich, okresowych zbiorników (ryc. 2.2). Zajmują one kopalne obniżenia dna doliny. Wy-pełnienie tych mis stanowią osady jeziorne i tor-fy, przedzielane lokalnie wytrąceniami martwic wapiennych, a w strefach przylegających bezpo-średnio do stoku doliny także wkładkami wzboga-conymi w części mineralne. Litologia oraz cechy fi zykochemiczne utworów stanowiących wypełnie-

Ryc. 2.6. Odkrywka III (fot. J. Twardy). Lokalizacja próbek oraz wskaźniki granulometryczne Folka i Warda: Mz – średnia średnica ziaren, δ – oschylenie standardowe, Sk – skośność



Ryc. 2.7. Stanowisko Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski, odkrywka III. Laminacja utworów poziomu sandrowe-go nachylona ku osi doliny Kanału Parchańskiego

Ryc. 2.8. Odkrywka IV (fot. J. Twardy). Lokalizacja próbek oraz wskaźniki granulometryczne Folka i Warda: Mz – średnia średnica ziaren, δ�– oschylenie standardowe, Sk – skośność



nie zbiornika położonego na południowy zachód od stanowiska archeologicznego, pobrane w po-staci profi lu Wil-1, omówione zostaną w osobnym artykule [Okupny i in., w tym tomie, rozdz. 19]. Rdzeń utworów biogenicznych pobrano w miejscu największej ich miąższości – 2,20 m, stwierdzonej podczas wstępnego rozpoznania geologicznego. Bezpośrednio pod osadami biogenicznymi zalega

piasek średnioziarnisty z domieszką drobnoziarni-stego (Mz – 2,15), o umiarkowanie dobrym wysor-towaniu (δ – 0,67), a więc o innej charakterystyce uziarnienia niż utwory udokumentowane w od-krywkach w obrębie poziomu sandrowego. W serii biogenicznej dominują osady jeziorne (gytia i kre-da jeziorna), przedzielone wkładkami torfów.

Ryc. 2.9. Zestawienie wskaźników granulometrycznych: Mz – średnia średnica ziaren, δ – oschylenie standardowe dla piasków z odkrywek I-IV (koła) oraz piasków z odkrywek powierzchniowych (kwadraty)

2.5. Rozwój budowy geologicznej i rzeźby

Utwory geologiczne budujące współczesną po-wierzchnię okolic Wilkostowa powstały w czasie ostatniego zlodowacenia – wisły, w fazie poznań-skiej i jego subfazie recesyjnej – chodzieskiej [Ko-zarski, Nowaczyk 1999]. Zarówno starsze prace z zakresu geomorfologii [m.in. Niewiarowski, Wil-czyński 1979], jak i wykonane ostatnio kartowanie geologiczne [Sobczak, Sydow, w druku] są zgodne co do genezy piaszczystego wyniesienia, na którym leży stanowisko archeologiczne Wilkostowo. Opi-sane wyżej utwory dolnej serii w odkrywkach I-III były akumulowane w warunkach niskoenergetycz-nego środowiska wód płynących [Zieliński 1993]. Zawartość węglanu wapnia oraz proporcje w mor-foskopii między typami ziaren kwarcu (niewiel-ka przewaga ziaren błyszczących nad matowymi) pozwalają przyjąć wodnolodowcową genezę tego

utworu. Analizowane wyniesienie stanowi, jak już wcześniej podkreślano, część dolinnego poziomu sandrowego, którego kolejne fragmenty znajdują się w Wilkostowie, na północ od Kanału Parchań-skiego oraz na północny wschód od doliny Tążyny (ryc. 2.2). Jak wspomniano w cytowanej powyżej pracy, poziom sandrowy powstał w wyniku odpro-wadzania wód z przedpola lądolodu zalegającego w Kotlinie Toruńskiej do rynny Gopła. Następnie po zmianie układu hydrologicznego i kształtowa-niu się w późnym vistulianie odpływu wód Tążyny do Wisły nastąpiło rozcięcie poziomu sandrowego i obniżanie dna doliny rzecznej. Za tymi zmianami podążała także dolina Kanału Parchańskiego, któ-ra w rejonie Wilkostowa uległa podobnemu prze-kształceniu. Współczesne położenie jej dna o oko-ło 4-5 m niżej w stosunku do poziomu sandrowego



może być po części wynikiem pierwotnego, niższe-go położenia osi dolinnego poziomu sandrowego, który stanowił łożysko rzeki roztokowej [Zieliński 1993; 1997], czego potwierdzeniem może być nachylenie lamin w utworach budujących ten po-ziom (ryc. 2.7). Po zmianie kierunku odpływu wód w dolnym odcinku Kanału Parchańskiego (w rejo-nie Wilkostowa) mogło dojść także do rozcinania dna przez wody spływające do doliny Tążyny.

Powstanie obniżeń bezodpływowych w obrębie poziomu sandrowego wynikało z procesów ter-mokrasowych w okresie późnego vistulianu, na-tomiast powstanie obniżeń w obrębie dna doliny Kanału Parchańskiego wynika z innych przyczyn. O ile ukształtowanie się misy jeziora w Przybra-nówku nastąpiło przed allerødem [M. Obremska, inf. ustna], to jeziorko w Wilkostowie, którego wy-pełnienie także analizowano [Okupny i in., w tym tomie, rozdz. 19], powstało na początku holocenu, kiedy procesy termokrasowe w tym obszarze Niżu Polskiego już się zakończyły [por. m.in. Goździk 1995]. Jak wykazało rozpoznanie kopalnego dna bagien, przegłębienia są stosunkowo wąskie i wy-dłużone, a ich powstanie można wiązać z fragmen-

tami koryt rzecznych. W holocenie w obniżeniach tych znajdowały się zbiorniki wodne, które przy wyższych stanach wody wykraczały poza przegłę-bienia, zajmując większe powierzchnie dna doliny. O dużej zmienności poziomu wód świadczą cien-kie wkładki torfu, co można odczytywać jako świa-dectwo obniżenia poziomu wody i wkraczania ro-ślinności torfotwórczej. W badanym profi lu są też ślady silnego rozkładu materii organicznej, co mo-gło mieć z kolei miejsce przy większym obniżeniu poziomu wody. Obecność węglanu wapnia, a na-wet wkładek martwic [Okupny i in., w tym tomie, rozdz. 19], świadczy o gruntowym zasilaniu bagna, a więc zapewne niewielkiej aktywności rzecznej w opisywanej dolinie. W profi lu Wil-1 występowa-ły także wkładki silnie mineralne, co może wska-zywać na epizodyczne uaktywnienie się procesów fl uwialnych, dostawę materiału mineralnego ze stoku lub przez procesy eoliczne, pobudzone przez człowieka na ogołoconych z roślinności fragmen-tach poziomu sandrowego.

Górna seria utworów mineralnych na stanowi-sku archeologicznym i w jego otoczeniu (ryc. 2.2) została uznana za eoliczną. Wykonane analizy

Ryc. 2.10. Stanowisko Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski, podczas prac wykopaliskowych we wrześniu 2011 r. Widoczne skutki działalności wiatru na osadach poziomu sandrowego



Ryc. 2.11. Stanowisko Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski, podczas prac wykopaliskowych we wrześniu 2011 r. Widok powierzchni wyróżnienia zasypanej materiałem piaszczystym, zakumulowanym w postaci ripplemarków eolicznych, po jednym dniu silnych wiatrów



potwierdziły sugerowaną wcześniej genezę tej serii piaszczystej [Sobczak, Sydow, w druku]. Miąższość tej serii w obrębie stanowiska jest nie-wielka, sięga do kilkudziesięciu centymetrów, jej skład granulometryczny (przewaga pisaku bardzo drobnoziarnistego, drobnoziarnistego i pyłu) po-woduje, że jest ona bardzo wrażliwa na działal-ność wiatru (ryc. 2.10-2.11). Obecność pokrywy eolicznej na stanowisku Wilkostowo jest bardzo ważna z punktu widzenia zachowania się obiektów archeologicznych. Spągowa część tej serii mogła odłożyć się już w końcu późnego vistulianu, kie-dy piaszczysta powierzchnia sandrowa nie była pokryta jeszcze zwartą roślinnością. Na cienkiej pokrywie eolicznej powstała prawdopodobnie we wczesnym holocenie gleba bielicowa, która stała się podłożem dla osiedlających się grup ludności KPL i KAK. Jednocześnie odlesienie przez osad-ników piaszczystych powierzchni już wówczas mo-gło prowadzić do rozwiewania luźnego poziomu akumulacyjnego, a być może także piasków jego podłoża. Ze współczesnych obserwacji defl acji za-chodzącej w warunkach klimatu umiarkowanego [Szczypek 1994a; Pełka-Gościniak 2000] wynika, że jedynie poziom iluwialny gleb bielicoziemnych może stanowić przez pewien czas warstwę odpor-niejszą na rozwiewanie. Dominujące w holocenie kierunki wiatrów z szeroko rozumianego sektora zachodniego [Krajewski 1977; Nowaczyk 1986] powodowały, że materiał piaszczysty był intensyw-niej wywiewany w zachodnich częściach takich

piaszczystych płatów, jak badany obszar w Wil-kostowie, a transportowany piasek akumulowany był zapewne w niewielkiej odległości. Podstawą takiego rozumowania są obserwacje współcześnie przebiegających procesów eolicznych, rozkładu stref defl acji i akumulacji oraz roli rozmaitych przeszkód terenowych, przerywających transport eoliczny i wymuszających akumulację [Szczypek, Wach 1991; 1998; Szczypek 1994 a; b; Pełka-Go-ściniak 2000; Stach, Podsiadłowski 2002 i in.]. Akumulacji sprzyjały kępy roślinności (drzew, krzewów), ale również obiekty ludzkie czy wil-gotniejsze podłoże w miejscach obniżeń. Stąd też miąższość pokrywy eolicznej nie jest jednakowa na całym badanym obszarze, ale wzrasta gene-ralnie ku wschodowi. Dzięki procesowi eolicznej akumulacji, działającej zapewne synchronicznie z funkcjonowaniem osad, ale także po opuszcze-niu obszaru przez mieszkańców aż do momentu regeneracji szaty roślinnej, artefakty we wschod-niej części stanowiska przykryte zostały odpowied-nio miąższą warstwą piasku, który zabezpieczył je przed mechaniczną dezintegracją, ale także przed współczesnymi zabiegami agrotechnicznymi.

Generalnie, dla całego stanowiska należy zróżni-cować oceny stopnia przekształceń jego powierzch-ni. We wschodniej i centralnej części stanowiska źródła archeologiczne przykryte były pokrywą eoliczną, z kolei jego zachodnia część narażona była na procesy defl acyjne. Podkreślenia wymaga nikła skala erozji stoku (por. opis odkrywki IV).


3. Rejestr danych – źródła ruchome i nieruchome

[por. Waszczuk w tym tomie, rozdz. 15]. Zareje-strowano nadto niewielkie ilości materiałów ru-chomych związane z młodszymi niż KPL i KAK epizodami zasiedlenia. Są to: 16 fragmentów ce-ramiki KCSZ (waga: 232 g), cztery ułamki naczyń KI (waga: 43 g), jeden fragment ceramiki wczes-nośredniowiecznej (waga: 9 g) i jeden fragment naczynia nowożytnego (waga: 10 g).

Na zbadanej wykopaliskowo powierzchni 10 120,5 m2 rozpoznano ogółem 213 obiektów nieruchomych o zróżnicowanym charakterze (por. tab. 3.2).

Dane dotyczące dystrybucji materiałów rucho-mych prezentuje tabela 3.1. Trzeba dodać, że ujęte są tu one w wersji zgeneralizowanej do podstawo-wych jednostek stratygrafi cznych (powierzchnia, WN I-III).

W efekcie przeprowadzonych prac pozyskano 50 203 fragmenty ceramiki KPL o łącznej wadze 433 669 g, 994 ułamki naczyń KAK o łącznej wa-dze 15 028 g, 16 624 grudek polepy o łącznej wadze 106 685 g, 1150 zabytków krzemiennych, 467 zabytków kamiennych oraz 4071 fragmen-tów kości zwierzęcych. W tym ostatnim przypad-ku podaję tzw. „pierwotną liczbę fragmentów”



Tabe

la 3

.1. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. R

ejes

tr ź

róde

ł ruc

hom

ych

Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

Pow

ierz

chni

a65

342

3012

528

1H

22

257

2

1

1W

25

230

2H

35

252

2

2W

28

150

3H

3

12

3W

84

421

24

1

4H

38

519

4W

13

594

7

5H

29

250

110

5W

26

228

48

4

1

5O

1155

485

1967

1

6O

1414

30

6H

63

699

114

1481

6W

32

731

67

64

533

3

7H

25

214

7W

10

874

0

8H

5

32

8W

38

275

9H

1

16

9W

54

529

1

10H

8

53

2

10W

70

446

1

11H

23

272

11W

23

716

60

19

162

11O

188

85

12H

14

99

3


37Rejestr danych – źródła ruchome i nieruchome

Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

12W

20

919

32

3

31

12O

192

18

12O

204

15

13H

6

37

13W

10

378

8

4

271

14H

11

93

1

14W

32

312

91

15W

49

379

1019

94

281

16H

7

31

1

16W

18

413

78

6

238

5

17H

29

164

17W

80

379

3

18H

14

107

2

18W

21

613

52

44

764

427

1

18O

25

90

120

18O

2628

821

674

4285

055

436

48

19H

23

70

19W

87

874

2

25

20H

23

181

20W

13

412

73

2

123

31

20O

27

80

220

21H

46

221

2

21W

13

596

6

4

ru

mos

z

21O

5212

611

73

7

122

2

22H

22

90

1

22W

26

211

52

4

294

22O

3025

118

2

16

22O

3816

309

1

32



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

23H

25

147

24

23W

49

195

24H

47

293

12

2

24W

62

219

2

25H

14

52

25W

24

514

40

6

1

25O

4964

676

82

12

4747

354

8

26H

1

2

1

26W

28

180

27H

3

20

27W

8

41

28H

1

2

28W

10

27

29H

5

34

29W

12

478

8

28

812

354

216

30H

22

159

1

30W

16

378

3

8

10

30O

8516

611

64

20

135

27

31H

40

136

1

31W

40

855

62

77

848

415

20

31O

9236

349

5113

21

110

32H

20

95

1

21

32W

22

196

2

33

139

622

32O

9415

155

16

2

33H

4

14

33W

43

141

89

16

3411

4

33O

113

1999

2568

1

33O

114

1921

2

1

30

1



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

33O

115

6357

3

14

39

3

34O

981

4

34H

5

26

3

34W

17

277

7

21

109

87

34O

953

29

35H

6

46

1

35W

15

566

6

7

231

2

35O

4418

128

11

1

36W

20

912

54

12

310

37H

8

44

37W

16

512

59

10

960

93

11

37O

105

825

312

837

37O

106

5958

9

25

479

8

37O

107

00

1342

38H

14

72

1

12

1

38W

34

624

44

51

024

492

1

38O

103

312

38O

104

00

2387

38O

108

00

44

38O

120

842

47

38O

126

312

231

39H

4

19

35

103

39W

22

113

30

98

310

8

39O

102

104

584

1420

1

39O

103

00

4110

91

39O

116

3943

7

9

251

1

39O

128

3433

2

40O

109

00

88



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

40H

7

64

40W

38

125

20

19

132

113

1

40O

110

9234

2

40O

112

1016

2

3

41

3

40O

120

1181

40O

122

6523

4

41H

6

32

2

41W

22

416

61

16

681

2

42W

68

595

412

3

1

42O

130

214

3165

141

1

6

43W

13

69

5

101

44H

5

19

1

6

1

45W

15

016

601

71

582

28

45O

140

28

46H

11

65

1

6

46W

14

290

2

2

1

46O

142

663

47W

45

277

27

11

48W

18

623

54

1

11

49W

15

914

636

611

65

1

50W

16

917

23

3

49

1

51W

41

258

17

2

51O

132

278

3464

1691

15

33

51O

133

4442

4

52H

3

6

52W

25

204

1

53H

0

0

3

53W

35

410

3

11



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

54H

13

147

1

55W

32

196

1

55O

133

214

56W

15

123

57H

4

9

1

5

58H

6

107

58O

131

4014

06

1

57

59W

87

832

1

59O

134

108

1123

29

8

63

60W

16

398

6

5

501

9

60O

149

9811

27

21

463

4

61H

1

4

61W

19

814

98

3

89

62H

13

102

62W

64

454

40

2

419

7

63H

5

29

63W

45

635

94

13

2

64W

32

825

184

252

514

5

65W

32

221

912

343

103

65O

153

9910

53

2

26

65O

158

2215

6

1

66H

11

683

8

2

47

3

66W

32

278

1

67W

12

246

8

1

26

1

68H

2

18

68W

68

406

11

34

69H

11

48

69W

15

568

7

2

71

6



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

70H

3

9

2

70W

20

671

834

165

26

73

71W

24

214

962

9418

903

2

72H

3

23

3

72W

19

913

99

3

2

72O

160

5471

5

6

355

73W

3

20

74H

2

10

6

74W

5

35

1

75H

4

13

1

75W

31

89

76H

3

29

76W

31

189

1

77H

8

36

11

110

77W

40

632

87

39

924

1

77O

108

510

331

933

77O

162

9832

1

77O

163

6517

4

77O

164

6515

7

77O

165

9012

3

4

77O

174

36

8917

6

77O

175

346

4215

4

78W

12

812

91

58

175

11

78O

168

3929

7

9

34

121

79H

18

89

1

79W

21

615

83

15

861

76

4

79O

171

151

1835

207

814

1

3

79O

172

39

1



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

80H

12

53

80W

6

25

1

80O

169

38

81H

1

4

81W

24

592

2

52

120

7

81O

192

417

14

310

1

81O

193

11

82H

0

1

82W

21

611

04

32

313

838

125

82O

201

223

83H

10

24

3

83W

42

424

48

11

141

615

3

83O

195

5928

6

12

196

24

5

84H

4

19

1

5

84W

24

912

45

25

812

4716

7

85H

17

44

1

73

85W

15

211

13

26

844

86H

15

37

86W

14

175

6

15

537

89

666

86O

187

7228

8

49

233

32

103

86O

188

421

87H

6

37

2

6

87W

28

322

39

21

355

620

155

87O

188

479

87O

189

871

22

87O

190

332

526

1

87O

198

6122

9

53

253

18

47

88H

3

8

1



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

88W

41

026

98

30

130

322

1

88O

197

740

88O

199

115

14

1

88O

200

5943

6

5

452

112

9

89H

15

69

2

89W

19

591

22

918

885

90O

191

4115

3

47

213

7

90W

34

426

04

1

94

47

91W

35

223

111

87

206

81

92H

93

431

72

92W

25

013

74

7

223

23

92O

204

3825

4

12

401

125

92O

207

119

504

3411

54

15

8

93W

26

213

77

8

424

1

94W

37

332

397

962

153

95b

H

2611

9

1

4

95b

W

4935

0

03

192

95b

O23

351

356

520

11

95b

O25

932

331

1

1

95c

H

668

95c

W

6480

0

0

3

1

95d

H

2663

112

11

95d

W

4936

21

61

5

95d

O23

210

111

38

27

452

1

95d

O30

612

105

96a

H

2111

5

1

51

4

96a

W

401

2371

16

9427

37

41

96a

O25

026

445

90

39

188

32

546



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

96a

O25

112

017

43

86

447

6

224

96b

H

1447

12

96b

W

9650

51

39

33

96b

O23

650

843

926

2

96c

W

217

1388

0

535

42

2

96d

H

619

21

96d

W

140

902

0

97a

H

625

130

97a

W

3817

3

0

2

97b

H

49

97b

W

36

0

97c

H

533

1

97c

W

140

1022

0

315

97c

O24

028

443

33

97d

H

1035

4

97d

W

313

0

2

98a

H

228

1

98a

W

1624

2

0

98b

H

522

98b

W

4435

21

172

41

3

98c

H

212

1

98c

W

439

0

3

98d

H

217

98d

W

1664

0

212

3

99a

W

2322

31

381

7

99b

W

2025

5

0

99c

W

131

963

218

216

4

99d

H

710

112



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

99d

W

130

1546

546

31

34

100c

H

620

100c

W

8527

831

289

1

100d

W

110

714

2221

61

1

101a

H

1144

120

101a

W

1112

3

0

101b

W

3934

1

0

101c

W

1920

8

0

101d

W

1656

418

102a

W

2414

92

10

102b

W

1598

0

1

102c

H

1980

143

23

102c

W

109

861

533

451

12

102d

W

7977

12

2

2

1

103a

H

110

103b

W

526

0

104b

W

119

0

104c

H

320

104d

H

19

105a

H

0

1

105a

W

29

0

105b

H

15

1

105c

W

910

5

0

105d

H

314

106b

H

17

106b

W

1193

1

106c

H

642

1

106c

W

316

1



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

106d

H

959

106d

W

2210

2

107a

W

1719

8

107a

O31

81

21

107c

W

142

1537

532

107c

O32

02

12

3

6

108a

W

1065

14

108c

H

984

1

108c

W

3716

310

59

1

1

109a

W

4113

924

382

14

109b

W

764

109c

H

4117

0

1

109c

W

106

520

4582

8

2

109d

H

214

109d

W

6364

5

0

1

110a

H

429

110a

W

125

510

5462

71

8

110b

H

419

1

110b

W

188

526

9816

293

201

4

110c

H

5641

4

110c

W

625

110d

H

1219

1

110d

W

107

432

4610

67

1

111c

H

542

111c

W

2167

1150

210

111d

H

420

110

111d

W

820

423

112c

H

423

11



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

112c

W

3076

1780

22

112d

H

427

112d

W

824

315

210

113d

W

2213

25

271

11

1

16

/232

/KC

SZ

114a

H

323

114a

W

2827

4

03

8

1

114a

O24

13

21

114b

H

955

114b

W

7268

31

123

17

114c

W

1173

0

335

114d

H

732

1

114d

W

2425

0

0

115a

H

631

115a

W

6631

53

2215

952

115b

H

539

115b

W

148

981

250

846

21

115c

H

629

115c

W

6050

0

01

1

1

115d

H

1061

115d

W

138

1292

141

3421

53

6

116a

H

4813

6

7

512

116a

W

186

1245

117

326

1755

61

116c

H

1082

231

11

116c

W

246

2023

229

793

4193

85

1/13

/KI

116c

O24

813

373

1614

4

117a

H

481

1

117a

W

4132

7

0

1

1



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

117b

H

676

117b

W

9314

37

2

15

117c

H

388

117c

W

2822

3

0

1

118a

W

518

0

118b

W

231

0

118c

W

1263

0

1

118d

H

565

118d

W

6261

2

0

119a

H

215

119b

H

331

119b

W

1913

2

0

2

2

119c

W

635

0

119d

W

2644

7

0

1

120a

W

1162

0

1

120b

W

215

0

120c

W

52

414

1

120d

W

423

129

121b

W

654

0

11

122a

W

13

0

2

122b

W

211

0

123a

H

16

1

124a

W

106

987

124b

H

353

124b

W

30

319

125a

H

443

125a

W

851

37

125b

W

38

238



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

126a

H

18

126a

W

613

333

126b

H

2724

4

126b

W

797

0

127a

H

427

127a

W

889

0

128b

H

1290

128b

W

1263

0

2

129a

H

321

129a

W

3620

5

0

1

129b

H

943

129b

W

7338

84

482

91

3

130a

H

531

130a

W

8256

5

0

1

2

130a

O34

772

721

443

1

1

130b

H

1720

0

130b

W

4633

3

05

38

130b

O30

153

669

449

5

130d

H

1213

1

1

130d

W

357

1744

232

1796

11

130d

O30

218

608

16

131a

W

391

2010

111

320

1103

93

8

131a

O22

812

514

12

28

4816

100

6

27

131a

O29

599

3501

1015

51

10

2

131a

O30

31

5

131b

W

367

2179

12

169

1926

1312

131b

O29

619

926

83

45

391

23

131b

O29

912

136

89

18

116

4

7



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

131c

H

1512

1

1

131c

W

464

2684

0

4430

85

1

131d

H

2112

7

131d

W

721

5812

216

1289

7

2/2/

KI

132a

H

849

1

132a

W

100

730

0

631

44

132a

O29

712

131

26

1

132a

O29

852

519

1825

1

132b

H

340

132b

W

6059

6

19

158

2

132c

H

1212

8

132c

W

348

2327

0

1155

31

132d

W

100

694

137

439

1

133a

W

210

0

1

133b

W

429

0

133c

W

541

315

133d

W

648

16

134a

W

4840

81

6

134b

H

0

1

134b

W

4146

1

01

8

134c

O27

037

238

27

1

134d

H

28

134d

W

3644

1

2

38

135a

W

1114

3

1

135b

W

850

135c

H

17

135c

W

3020

21

13

1

135d

H

210



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

135d

W

6219

82

103

81

1

136a

H

0

1

136a

W

2513

0

1

12

136b

H

227

136c

H

415

136c

W

3525

0

136d

H

751

1

136d

W

5360

7

1

137b

W

8262

61

85

331

137c

H

1683

1

137c

W

158

1288

1817

9

1

137d

H

1918

0

1

137d

W

125

1517

9981

3

1

137d

O27

73

37

3

138a

H

997

1

138a

W

149

1202

655

4

138b

H

1498

31

138b

W

9142

21

46

261

1

138b

O30

91

9

138b

O31

11

12

138c

H

2719

1

4

921

138c

W

161

1615

125

880

41

138d

H

1512

9

2

1

138d

W

120

758

237

1

138d

O30

78

53

139a

H

314

139a

W

9911

74

2

31

1

139b

H

324

1



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

139b

W

176

2325

17

1

139b

O31

46

98

1

92

139c

H

422

139c

W

6237

4

8

822

139d

H

1191

139d

W

8966

3

2

122

140a

H

627

12

140a

W

106

867

1

140c

H

4630

7

2

140c

W

128

981

410

02

141b

H

324

141b

W

108

893

141c

W

1298

0

1

141d

W

2518

1

0

1

142c

W

4229

1

0

142d

W

626

0

1

143b

H

314

143b

O27

813

319

28

17

231

3

9

143b

O27

92

34

6

12

1

143d

H

318

143d

W

1712

6

0

1

144a

H

444

14

144a

W

1817

3

020

681

1

144a

O28

030

467

715

53

23

1

144b

H

219

144b

W

847

0

144b

O28

131

425

1153

11

16

144c

H

4452

0

4

23



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

144c

W

200

1561

0

165

1705

41

2

144c

O29

011

727

051

914

320

123

14

144c

O29

114

280

438

1

144d

H

1012

4

1

6

144d

W

165

1551

0

115

680

21

3

144d

O28

616

531

164

8919

124

20

145a

H

210

1

145a

W

1612

0

0

145b

W

431

145c

H

1046

145c

W

5543

12

19

145d

W

3173

2224

4

147c

H

111

147c

W

1810

15

73

2

147d

W

414

148c

H

220

1

148c

W

6214

640

456

148d

W

6931

428

225

14

1

1/8/

NO

W

149a

H

219

149a

W

161

253

9116

75

1

149c

H

17

149c

W

3426

32

14

4

150a

H

963

150a

W

9847

119

130

11

1

150b

H

430

1

150b

W

5035

75

59

1

150c

H

744



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

150c

W

108

600

267

523

1

150d

H

315

1

150d

W

5136

26

127

2

151a

H

540

151a

W

525

216

151b

H

327

1

151b

W

7023

414

132

12

1

151c

H

531

151c

W

226

12

151d

W

1038

29

1

152a

H

29

152a

W

260

2539

112

1718

91

152a

O40

49

41

152b

W

122

1052

152b

O40

310

138

152c

H

17

152c

W

115

903

12

1012

2

1

152d

W

7872

9

1

153a

W

2720

1

153b

H

524

153b

W

3028

3

153c

W

160

1346

36

4

153d

H

984

153d

W

163

1067

16

154a

W

7310

63

1

3

154b

H

228

154b

W

8411

80

2

11

154c

H

1812

2

1



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

154c

W

113

1112

112

1170

11

154d

H

1211

1

154d

W

2022

8

155a

H

1315

6

155a

W

1412

4

155b

W

960

155c

H

753

155c

W

1828

3

1

155d

W

1310

6

1

156a

W

25

156c

H

626

220

156c

W

1751

8

1

71

156d

H

759

14

157a

W

433

157b

W

692

157c

H

16

157c

W

1513

1

157d

H

324

11

157d

W

2643

3

1

39

158a

H

852

158a

W

1065

158b

H

1515

1

158b

W

124

1395

3233

01

3

158b

O39

55

26

5

22

158c

W

213

158d

H

1174

15

1

158d

W

5251

7

4

101

158d

O36

42

11

1

17



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

159a

H

550

16

159a

W

588

6613

107

932

2

1/9/

WŚ

159c

W

120

999

558

1

11

160a

H

544

161a

W

48

762

161b

W

27

161c

H

347

161c

W

3030

9

161d

H

1412

3

161d

W

5433

3

1

8

161d

O37

3

0

2

162a

H

1168

162a

W

2615

7

4

252

162b

H

1074

162b

W

6488

0

2

171

162c

H

1412

0

162c

W

205

2826

29

61

162c

O37

748

1636

78

162d

W

219

2749

210

1

163b

W

168

1488

551

314

11

163b

O49

73

18

163d

H

532

163d

W

185

1887

495

1472

11

163d

O49

6

40

164a

H

1610

2

1

42

164a

W

480

4217

323

2430

91

164b

H

2816

5

164b

W

438

3596

5852

54

1



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

164b

O50

146

420

2927

91

1

164c

H

1313

5

3

101

164c

W

446

4506

166

1261

21

164c

O49

49

101

228

164d

H

1449

17

164d

W

320

3393

141

1276

51

165a

H

1277

2

165a

W

199

1546

230

9771

01

1

165b

W

127

962

213

1

165c

H

439

417

2

165c

W

8479

3

47

367

1

165d

W

4236

6

8

711

1

166b

H

112

166b

W

5165

7

1

1

166d

H

443

166d

W

7473

9

12

133

167a

H

111

167a

W

109

1114

1386

11

167b

H

326

167b

W

129

1230

1616

91

167c

H

880

167c

W

143

1716

5745

6

167c

O43

24

18

3

27

167d

H

733

219

167d

W

104

1159

1271

41

168a

H

212

168a

W

5541

31

1425

158

3

1

168b

H

26



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

168b

W

1316

7

10

100

168c

H

117

212

168c

W

121

1028

3629

6

168c

O47

336

650

16

11

1

168d

H

313

168d

W

1588

1713

9

1

169b

O43

316

250

113

1919

11

169b

H

1210

9

169b

W

4352

3

26

259

169d

H

955

1

169d

W

3026

81

42

25

12

170a

H

342

430

1

170a

W

179

2987

161

138

1968

2

170a

O42

61

73

170a

O42

75

25

1

170b

H

1212

3

4

41

1

170b

W

144

1453

1638

425

221

11

1

170b

O42

037

8528

1881

330

1

1

170c

H

2427

1

5

60

170c

W

5553

1

4

20

170d

H

2114

4

170d

W

110

1281

1

170d

O41

92

10

170d

O46

411

619

45

15

113

22

32

171a

H

314

171a

W

111

1036

251

1713

21

171a

O47

240

771

28

1

3

171b

H

3127

6

8

731



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

171b

W

3429

8

10

113

551

171b

O53

127

319

112

2664

6

171c

H

1010

8

171c

W

6050

91

13

171d

H

762

171d

W

3638

2

8

105

1

172a

H

652

172a

W

8816

56

3

482

172a

O41

43

18

172b

H

2417

8

172b

W

8773

2

3

91

1

172b

O41

851

815

330

172d

H

325

172d

W

3929

8

173a

H

1910

8

5

25

173a

W

2419

0

1

2

1

173b

H

2324

1

173b

W

123

1041

29

1

173b

O41

59

64

3

23

173c

H

118

173d

H

429

173d

W

1292

174a

H

2522

6

174a

W

106

775

1231

1

174b

W

428

174b

W

9299

71

94

45

174b

O52

610

911

763

5142

246

21

20

174c

H

1083



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

174c

W

7180

0

174c

O41

25

57

174d

H

2420

8

174d

W

3025

9

174d

O52

530

686

24

1

3

175a

W

1811

8

175c

W

2723

8

176a

W

140

1412

231

176a

O45

147

621

11

11

23

176b

W

5461

5

3

61

176b

O44

59

54

176b

O44

65

75

176c

W

7673

94

912

261

176d

W

4867

4

2

82

177a

W

3515

6

5

471

177b

W

5737

8

90

990

1

177c

W

3119

7

68

755

177c

O45

7

0

5

49

177d

W

3220

6

24

330

712

177d

O44

01

5

177d

O44

1

0

26

192

177d

O44

22

38

63

547

177d

O44

33

12

99

885

178a

W

3522

0

20

200

178a

O45

52

12

178b

W

3631

4

90

705

22

178b

O43

91

6

3

29

178c

W

3226

42

3156

434

3



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

178d

W

4122

0

4

341

179a

W

9071

0

96

1250

1/28

/KI

179c

W

196

1460

3020

52

2

179d

W

122

826

1413

73

1

179d

O51

71

19

179d

O52

44

24

180c

H

121

180c

W

3123

8

29

315

181a

H

331

181a

W

1813

0

181b

H

830

181b

W

2114

4

181c

W

2421

1

1

6

181d

H

2324

2

1

181d

W

4361

3

3

321

1

182a

H

226

1

182a

W

106

1067

1188

1

182b

H

517

182b

W

5740

5

45

301

11

2

182c

H

729

182c

W

7665

9

3

121

1

182d

H

119

182d

W

8553

6

8

91

183b

W

1310

1

183d

W

1570

184a

W

229

2802

427

2

184a

O53

813

015

90

19

230

4

39

184b

W

166

1317

213

239

3



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

184c

W

3017

6

1

22

1

184d

W

7048

2

1

51

185a

H

125

185a

W

2925

0

5

392

185b

H

115

185b

W

5849

1

185b

O56

727

331

323

1

185c

H

864

16

185c

W

3752

8

3

152

185c

O53

611

918

01

18

502

360

185d

H

961

21

185d

W

108

792

523

185d

O53

718

223

15

1

185d

O55

315

121

186a

H

1819

9

10

61

186a

W

6837

2

27

207

1

186b

W

3326

8

3

36

1

186c

H

1517

3

2

17

186c

W

138

1154

374

421

1

1

186c

O54

32

32

186d

H

434

16

1

186d

W

4627

8

9

49

187a

H

722

187a

W

7668

71

82

71

2

187b

W

5143

3

10

891

187c

W

2320

0

3

32

187d

H

424

187d

W

3937

6

42

243

1



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

188c

W

3234

8

189a

W

5773

51

423

244

13

189b

W

544

19

189c

W

9980

222

233

119

1144

2

189c

O54

12

24

10

71

189d

W

4321

37

652

272

190a

W

2715

07

667

95

190b

W

123

997

1411

04

38

1

190c

W

2634

0

4

301

1

190d

W

7640

86

7630

263

6

190d

O56

215

66

19

125

1

191a

W

4540

46

541

193

1

191c

W

7858

22

334

621

191d

W

2324

02

1810

41

192b

W

5140

9

2

193a

H

1058

193a

W

3852

61

12

193b

H

1611

2

193b

O63

7

95

193c

H

1635

4

2

193c

W

7985

9

1

75

2

193c

O59

254

737

193d

H

1913

1

193d

W

2830

5

194a

H

534

194a

W

1320

6

1

9

194b

H

748

194b

W

161

1057

1160

338

1



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

194c

H

963

482

194c

W

354

17

194d

H

5653

4

1

31

194d

W

432

3699

527

7760

98

194d

O57

58

293

32

195c

H

449

195c

W

5250

12

23

1

196a

W

3311

018

183

11

197b

H

322

312

197d

H

213

197d

W

2612

8

2

92

1/

10/N

OW

197d

O60

912

306

319

5

198b

W

202

2484

332

2

198b

O61

06

194

16

198b

O61

183

1934

516

67

561

22

198d

H

418

198d

W

150

1330

16

1

199a

H

2092

199a

W

9210

58

2

212

199a

O59

960

461

1149

21

199b

H

3210

0

199b

W

227

2447

831

4

1

199b

O60

032

347

112

1

199b

O60

120

247

1

199b

O60

325

222

226

199c

H

981

199c

W

7562

0



Wyk

opSt

raty

grafi

aO

biek

t

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

Uw

agi

Mat

eria

ł cer

amic

zny

inny

ch k

ultu

r:lic

zba/

wag

a (g

)/ku

ltura

KP

L

KP

LK

AKK

AKlic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)lic

zba

wag

a (g

)

199c

O60

545

567

199d

H

2315

3

199d

W

130

1377

23

199d

O60

421

243

42

35

269

61

286

200a

W

626

7099

8

200a

O62

4

0

1

23

200a

O62

55

30

34

363

200a

O62

82

12

13

182

200b

W

643

28

200d

W

350

211

1

201a

W

943

201b

W

332

201d

W

129

1168

16

7157

82

202a

W

3625

9

1

202c

W

3832

71

51

2

4

203a

W

1528

2

1

22

203b

W

323

203c

W

1616

7

1

72

1

203d

W

651

1

205a

W

317

205b

W

621

5

205c

W

610

0

1

205d

H

861

205d

W

1376

Uw

aga:

Pre

zent

owan

e uj

ęcie

ma

char

akte

r zg

ener

aliz

owan

y. S

zcze

góło

we

info

rmac

je d

otyc

zące

poz

iom

u za

lega

nia

(war

stw

y m

echa

nicz

ne) z

osta

ły tu

zas

tąpi

one

okre

ślen

iam

i: H

– h

umus

(po-

ziom

: I-I

I WM

), W

– „

war

stw

a” (p

ozio

m II

I-V

I WM

), O

– o

biek

t (zs

umow

ano

dane

dla

pos

zcze

góln

ych

pozi

omów

eks

plor

acji)

, WŚ

– w

czes

ne ś

redn

iow

iecz

e, N

OW

– n

owoż

ytno

ść.



Tabe

la 3

.2. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. C

hara

kter

ysty

ka je

dnos

tek

stra

tygr

afi c

znyc

h

Obi

ekt

Funk

cja

Rzu

t poz

iom

yP

rofi l

Wyp

ełni

sko

Dłu

gość

Szer

o-ko

śćG

łębo

-ko

śćP

owie

rzch

nia

stro

pu (

m2 )

Obj

ętoś

ć (m

3 )

10J

nier

egul

arny

ow

alny

nzja

snos

zara

pró

chni

ca24

817

0

2,86

11J

owal

nyni

ecko

wat

y ni

ereg

ular

nyja

snos

zara

pró

chni

ca19

616

080

1,67

14JP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a82

6822

0,38

18J

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca16

013

083

1,39

19D

Pow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

7065

290,

24

20D

Pow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

3629

300,

09

24D

Pow

alny

nzja

snos

zara

pró

chni

ca35

310

0,11

25D

Pow

alny

nzpo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

3028

00,

11

26J

nier

egul

arny

ow

alny

niec

kow

aty

dwuw

arst

wow

e: I

– zw

arta

war

stw

a po

lepy

, II

– s

zara

pró

chni

ca10

480

680,

58

27D

Pow

alny

niec

kow

aty

pole

pa-s

zara

pró

chni

ca47

4011

0,2

30JZ

owal

nypr

osto

kątn

ysz

ara

próc

hnic

a13

413

474

1,46

1,27

38J

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca11

810

660

0,79

44JZ

owal

nypr

osto

kątn

yja

snos

zara

pró

chni

ca23

215

411

22,

392,

36

49JZ

owal

nypr

osto

kątn

ysz

ara

próc

hnic

a25

025

060

1,75

1,46

52JZ

owal

nypr

osto

kątn

ydw

uwar

stw

owe:

I –

jasn

osza

ra p

róch

nica

; II

– s

zara

pró

chni

ca16

011

477

1,2

1,53

80JP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca62

6130

0,31

81D

Pow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

7052

340,

11

83D

Pow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

3627

140,

04

85JZ

owal

nypr

osto

kątn

ysz

ara

próc

hnic

a14

411

174

0,31

0,23

92R

Pow

alny

nzpo

lepa

132

108

101,

12

94JP

owal

nynz

jasn

osza

ra p

róch

nica

9867

00,

49

95D

Pow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

8868

180,

23

98D

Pow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

jasn

osza

ra p

róch

nica

6646

150,

23

102

Jni

ereg

ular

ny o

wal

nyni

ecko

wat

y ni

ereg

ular

nyja

snos

zara

pró

chni

ca12

490

430,

79

103

DP

owal

nyni

ecko

wat

ypo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

3830

420,

07

104

DP

owal

nynz

pole

pa-s

zara

pró

chni

ca37

260

0,09



Obi

ekt

Funk

cja

Rzu

t poz

iom

yP

rofi l

Wyp

ełni

sko

Dłu

gość

Szer

o-ko

śćG

łębo

-ko

śćP

owie

rzch

nia

stro

pu (

m2 )

Obj

ętoś

ć (m

3 )

105

DP

owal

nyni

ecko

wat

ypo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

3834

160,

14

106

DP

owal

nyni

ecko

wat

ypo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

3024

230,

07

107

DP

owal

nynz

szar

a pr

óchn

ica

3228

00,

07

108

RP

nier

egul

arny

ow

alny

nzpo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

111,

33

109

DP

owal

nyni

ecko

wat

ypo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

2220

100,

05

110

DP

owal

nyni

ecko

wat

ypo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

2824

170,

07

111

DP

owal

nynz

szar

a pr

óchn

ica

6840

00,

18

112

Jni

ereg

ular

ny o

wal

nyni

ecko

wat

y ni

ereg

ular

nysz

ara

próc

hnic

a17

417

034

2,23

113

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

104

9817

0,41

114

Jni

ereg

ular

ny c

zwor

o-ką

tny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

132

110

321,

16

115

Jni

ereg

ular

ny o

wal

nyni

ecko

wat

y ni

ereg

ular

nysz

ara

próc

hnic

a14

012

448

1,21

116

Jow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

116

8836

0,67

120

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

8858

280,

33

122

DP

owal

nyni

ecko

wat

ypo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

2625

180,

07

126

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca28

2410

0,07

128

DP

owal

nyni

ecko

wat

ypo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

3225

260,

04

130

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

9280

620,

951,

07

131

Jow

alny

niec

kow

aty

dwuw

arst

wow

e:

I – s

zara

pró

chni

ca- s

pale

nizn

a;

II –

sza

ra p

róch

nica

142

134

360,

43

132

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica-

pias

ek10

888

900,

721,

79

133

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a54

4044

0,13

134

Jni

ereg

ular

ny o

wal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a13

090

260,

8

140

JPow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

8260

340,

44

142

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

140

107

561

149

JZow

alny

pros

toką

tny

dwuw

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

pia

sek/

szar

a pr

óchn

ica/

pole

pa10

284

118

0,67

2,03

153

Jow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

106

9440

1,3

158

Jow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

7666

420,

57



Obi

ekt

Funk

cja

Rzu

t poz

iom

yP

rofi l

Wyp

ełni

sko

Dłu

gość

Szer

o-ko

śćG

łębo

-ko

śćP

owie

rzch

nia

stro

pu (

m2 )

Obj

ętoś

ć (m

3 )

160

Jós

emko

wat

yni

ecko

wat

y ni

ereg

ular

nysz

ara

próc

hnic

a-sp

alen

izna

7254

340,

17

162

DP

owal

nynz

pole

pa-s

zara

pró

chni

ca35

390

0,1

163

DP

owal

nynz

pole

pa-s

zara

pró

chni

ca30

260

0,09

164

DP

owal

nyni

ecko

wat

ypo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

2924

220,

09

165

DP

owal

nynz

pole

pa-s

zara

pró

chni

ca36

250

0,09

168

JZow

alny

pros

toką

tny

wie

low

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

pia

sek-

szar

a pr

óchn

ica;

II

I – s

pale

nizn

a; IV

– s

zara

pró

chni

ca88

7650

0,76

0,7

169

Jow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

9492

280,

78

171

Jni

ereg

ular

ny o

wal

nyni

ecko

wat

y ni

ereg

ular

nypo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

134

132

562,

29

172

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a44

4010

0,1

174

DP

owal

nyni

ecko

wat

ypo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

3730

60,

08

175

DP

owal

nyni

ecko

wat

ypo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

5348

70,

08

187

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica-

spal

eniz

na72

7054

0,33

188

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

116

116

640,

83

189

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

160

140

281,

24

190

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

115

8054

0,38

191

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

114

9018

1,56

192

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

7856

220,

45

193

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a21

1818

0,07

194

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

100

9527

0,58

195

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

100

8262

0,91

0,5

197

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a78

7230

0,23

198

Jni

ereg

ular

ny o

wal

nyni

ecko

wat

y ni

ereg

ular

nysz

ara

próc

hnic

a14

012

827

0,81

199

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a58

489

0,14

200

Jni

ereg

ular

ny o

wal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a82

4426

0,26

201

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

8471

180,

33

204

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

174

137

302,

06

207

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

138

136

560,

96



Obi

ekt

Funk

cja

Rzu

t poz

iom

yP

rofi l

Wyp

ełni

sko

Dłu

gość

Szer

o-ko

śćG

łębo

-ko

śćP

owie

rzch

nia

stro

pu (

m2 )

Obj

ętoś

ć (m

3 )

228

RP

nier

egul

arny

nzpo

lepa

160

104

152,

92

232

JZow

alny

pros

toką

tny

wie

low

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

sza

ra p

róch

nica

-spa

leni

zna;

II

I – ja

snos

zara

pró

chni

ca;

IV –

jasn

osza

ra p

róch

nica

-spa

leni

zna

112

108

760,

831,

41

233

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

162

8854

1,05

236

JZow

alny

pros

toką

tny

dwuw

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

sza

ra p

róch

nica

/spa

leni

zna

120

120

110

1,08

1,18

240

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

264

222

583,

84

241

Jni

ereg

ular

ny o

wal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a17

297

640,

9

246

JPow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

7468

260,

5

248

JPow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

8676

280,

49

250

JZow

alny

pros

toką

tny

dwuw

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

jasn

osza

ra p

róch

nica

186

178

622,

451,

07

251

JZow

alny

pros

toką

tny

dwuw

arst

wow

e: I

– ja

snos

zara

pró

chni

ca;

II –

sza

ra p

róch

nica

188

188

762,

761,

69

259

Jow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

258

164

763,

51

270

DP

owal

nyni

ecko

wat

y ni

ereg

ular

nysz

ara

próc

hnic

a68

5218

0,23

277

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

7470

440,

42

278

JZow

alny

pros

toką

tny

wie

low

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

jasn

osza

ra p

róch

nica

; III

– c

iem

nosz

ara

próc

hnic

a-sp

alen

izna

; IV

– s

zara

pró

chni

ca16

886

881,

241,

95

279

Jow

alny

niec

kow

aty

dwuw

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

sza

ra p

róch

nica

/spa

leni

zna

172

8472

1,28

280

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

126

118

360,

85

281

Jow

alny

0ja

snos

zara

pró

chni

ca27

017

084

3,83

286

JZow

alny

pros

toką

tny

dwuw

arst

wow

e: I

– ja

snos

zara

pró

chni

ca;

II –

sza

ra p

róch

nica

220

180

483,

391,

78

290

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

316

164

104

3,92

2,73

291

JZow

alny

pros

toką

tny

dwuw

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

jasn

osza

ra p

róch

nica

132

122

102

1,53

2,03



Obi

ekt

Funk

cja

Rzu

t poz

iom

yP

rofi l

Wyp

ełni

sko

Dłu

gość

Szer

o-ko

śćG

łębo

-ko

śćP

owie

rzch

nia

stro

pu (

m2 )

Obj

ętoś

ć (m

3 )

293

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a90

8019

0,16

294

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a34

2824

0,05

295

JZow

alny

pros

toką

tny

wie

low

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

sza

ra p

róch

nica

-spa

leni

zna;

II

I – s

zara

pró

chni

ca14

013

692

1,41

1,3

296

JZow

alny

niec

kow

aty

dwuw

arst

wow

e: I

– ja

snos

zara

pró

chni

ca;

II –

sza

ra p

róch

nica

-pol

epa

142

132

801,

21,

38

297

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

102

7468

0,57

0,95

298

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

192

136

892

1,53

299

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

152

104

741,

351,

27

301

WY

Bni

ereg

ular

ny o

wal

nyni

ecko

wat

y ni

ereg

ular

nydw

uwar

stw

owe:

I –

szar

a pr

óchn

ica;

II

– ja

snos

zara

pró

chni

ca49

418

211

06,

815,

11

302

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

136

120

541,

47

303

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a66

6020

0,23

306

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

168

120

541,

731,

2

307

Jow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

114

8824

0,83

309

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

9480

220,

51

310

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a80

5620

0,16

311

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

6658

210,

27

314

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

140

136

321,

65

315

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a54

4218

0,18

318

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

9660

340,

54

320

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

122

9028

0,82

323

Jow

alny

niec

kow

aty

dwuw

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

sza

ra p

róch

nica

-spa

leni

zna

104

4440

0,29

326

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a32

3018

0,11

327

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca32

2816

0,07

328

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca26

1917

0,09

339

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca32

1828

0,09



Obi

ekt

Funk

cja

Rzu

t poz

iom

yP

rofi l

Wyp

ełni

sko

Dłu

gość

Szer

o-ko

śćG

łębo

-ko

śćP

owie

rzch

nia

stro

pu (

m2 )

Obj

ętoś

ć (m

3 )

347

JZow

alny

pros

toką

tny

wie

low

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

jasn

osza

ra p

róch

nica

; II

I – p

iase

k-ja

snos

zara

pró

chni

ca14

414

015

01,

593,

33

364

Jow

alny

niec

kow

aty

wie

low

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

sza

ra p

róch

nica

-spa

leni

zna;

II

I – ja

snos

zara

pró

chni

ca11

298

500,

86

373

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca52

3020

0,16

374

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a58

2818

0,17

377

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

114

9044

0,68

383

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

5652

300,

33

386

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca44

4224

0,13

395

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

114

106

220,

86

402

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

154

146

601,

681,

19

403

JZni

ereg

ular

ny o

wal

nypr

osto

kątn

ysz

ara

próc

hnic

a25

421

876

4,07

2,13

404

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

160

152

581,

931,

15

412

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

8054

260,

33

414

JPow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

7474

240,

45

415

JZow

alny

pros

toką

tny

dwuw

arst

wow

e: I

– ja

snos

zara

pró

chni

ca;

II –

sza

ra p

róch

nica

8682

500,

720,

7

418

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

104

8524

0,5

419

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

7048

260,

26

420

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

108

7654

0,45

1,07

421

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a40

4038

0,19

426

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a33

3213

0,07

427

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a42

4030

0,07

428

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a26

2622

0,05

432

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a44

3212

0,13

433

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

7675

460,

4

438

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca70

5224

0,25

439

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a40

3634

0,15



Obi

ekt

Funk

cja

Rzu

t poz

iom

yP

rofi l

Wyp

ełni

sko

Dłu

gość

Szer

o-ko

śćG

łębo

-ko

śćP

owie

rzch

nia

stro

pu (

m2 )

Obj

ętoś

ć (m

3 )

440

JPow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

8558

510,

36

441

RP

nier

egul

arny

ow

alny

nzpo

lepa

156

152

111,

56

442

Jow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

246

172

843,

27

443

JPow

alny

niec

kow

aty

pole

pa-s

zara

pró

chni

ca92

8030

0,47

445

Jow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

180

108

441,

26

446

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

102

6825

0,57

448

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a52

2822

0,18

450

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca36

3615

0,16

451

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

170

155

342,

55

455

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a62

4020

0,23

457

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca40

3816

0,14

463

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca34

3216

0,17

464

JZow

alny

pros

toką

tny

wie

low

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

sza

ra p

róch

nica

-spa

leni

zna;

II

I – ja

snos

zara

pró

chni

ca13

613

074

1,21

1,72

470

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca44

3414

0,13

472

WY

Bni

ereg

ular

ny o

wal

nyni

ecko

wat

y ni

ereg

ular

nydw

uwar

stw

owe:

I –

jasn

osza

ra p

róch

nica

; II

– s

zara

pró

chni

ca/s

pale

nizn

a26

421

090

4,48

2,69

473

JZni

ereg

ular

ny o

wal

nypr

osto

kątn

ysz

ara

próc

hnic

a16

611

411

21,

412,

72

476

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca66

5632

0,23

477

Jow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

160

142

741,

89

494

Jni

ereg

ular

ny o

wal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a12

611

260

1,13

496

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

104

8032

0,58

497

Jni

ereg

ular

ny o

wal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a13

810

657

1,09

500

JZow

alny

pros

toką

tny

wie

low

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

sza

ra p

róch

nica

-pol

epa;

II

I – s

zara

pró

chni

ca11

211

242

0,96

0,72

501

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

192

110

331,

71

505

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a48

3228

0,16

509

JPow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

5650

120,

29



Obi

ekt

Funk

cja

Rzu

t poz

iom

yP

rofi l

Wyp

ełni

sko

Dłu

gość

Szer

o-ko

śćG

łębo

-ko

śćP

owie

rzch

nia

stro

pu (

m2 )

Obj

ętoś

ć (m

3 )

517

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

6258

470,

3

519

JPow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

5451

180,

37

520

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

212

150

502,

49

524

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

5656

240,

33

525

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

178

150

682,

211,

35

526

JZni

ereg

ular

ny o

wal

nypr

osto

kątn

ydw

uwar

stw

owe:

I –

szar

a pr

óchn

ica;

II

– ja

snos

zara

pró

chni

ca18

413

284

1,88

1,12

530

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

110

9420

0,55

531

JZow

alny

pros

toką

tny/

trap

ezow

aty

wie

low

arst

wow

e: I

– ja

snos

zara

pró

chni

ca;

II –

jasn

osza

ra p

róch

nica

-pia

sek,

II

I – s

zara

pró

chni

ca;

IV –

sza

ra p

róch

nica

-pol

epa;

V

– s

pale

nizn

a-sz

ara

próc

hnic

a

140

104

109

1,21

2,65

532

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

156

136

102

1,79

1,89

534

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a46

4414

0,14

536

JZow

alny

pros

toką

tny

dwuw

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

sza

ra p

róch

nica

-spa

leni

zna

126

108

560,

90,

96

537

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

146

9296

0,87

2,02

538

JZow

alny

pros

toką

tny

dwuw

arst

wow

e: I

– sz

ara

próc

hnic

a;

II –

sza

ra p

róch

nica

-spa

leni

zna

186

146

802,

631,

86

539

Jow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

120

9040

0,91

541

DP

owal

nyni

ecko

wat

ypo

lepa

-sza

ra p

róch

nica

3014

832

0,07

543

Jow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

150

102

721,

27

553

JPow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

7269

680,

42

562

Jow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

jasn

osza

ra p

róch

nica

268

156

473,

33

567

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

8478

520,

52

575

Jow

alny

niec

kow

aty

nier

egul

arny

szar

a pr

óchn

ica

178

146

102

2,01

592

JZow

alny

pros

toką

tny

jasn

osza

ra p

róch

nica

152

107

106

1,3

2,35

599

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

150

148

100

1,84

600

JZow

alny

pros

toką

tny

jasn

osza

ra p

róch

nica

110

9454

0,84

1,07

601

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

178

112

241,

44



Obi

ekt

Funk

cja

Rzu

t poz

iom

yP

rofi l

Wyp

ełni

sko

Dłu

gość

Szer

o-ko

śćG

łębo

-ko

śćP

owie

rzch

nia

stro

pu (

m2 )

Obj

ętoś

ć (m

3 )

603

Jow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

144

112

451,

05

604

JZow

alny

pros

toką

tny

szar

a pr

óchn

ica

120

9066

1,04

1,47

605

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

236

222

353,

96

609

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

112

8286

0,82

610

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

202

154

521,

94

611

JZow

alny

pros

toką

tny

wie

low

arst

wow

e: I

– ja

snos

zara

pró

chni

ca;

II –

sza

ra p

róch

nica

;II

I – s

pale

nizn

a-sz

ara

próc

hnic

a;

IV –

spa

leni

zna

8476

580,

391,

08

619

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

114

9035

0,78

622

Jow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

120

7432

0,55

624

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca40

3820

0,09

627

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a46

4125

0,17

628

Jow

alny

niec

kow

aty

jasn

osza

ra p

róch

nica

/pol

epa

108

8626

0,81

630

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a40

3520

0,13

634

DP

owal

nyni

ecko

wat

yja

snos

zara

pró

chni

ca52

4615

0,18

635

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a46

3624

0,25

636

DP

owal

nyni

ecko

wat

ysz

ara

próc

hnic

a60

5840

0,19

637

Jow

alny

niec

kow

aty

szar

a pr

óchn

ica

5828

400,

22

Lege

nda:

DP

– do

łek

posł

upow

y; J

P –

jam

a po

słup

owa;

J –

jam

a; J

Z –

jam

a za

sobo

wa;

NZ

– ?;

RP

– ru

mow

isko

pol

epy;

WY

B –

wyb

ierz

ysko

.


4. Tafonomia i stratygrafi a stanowiska

ologów behawioralnych i geoarcheologów stał się kontekst geologiczny oraz problem głębokości i skali transformacji, jakim w jego ramach podle-gał sedyment archeologiczny. Tego rodzaju wrażli-wość jest niezbędna w przypadku analizy każdego stanowiska archeologicznego, zaryzykuję jednak twierdzenie, że ma ona szczególne znaczenie dla ewaluacji stanowisk rejestrowanych w kontekście gleb piaszczystych – z ich wyjątkową podatnością na przekształcenia podepozycyjne [np.: Verme-ersch, Bubel 1997]. W przypadku takich zespo-łów problemem fundamentalnej wagi jest sposób traktowania materiałów zalegających w konteks-tach pozaobiektowych: na powierzchni stanowi-ska, w humusie (WN I), a szczególnie – warstwie kulturowej (WN II). Każdorazowo jest to element krytyczny dla przebiegu i wyniku analiz chronolo-gicznych i przestrzennych [Kukawka 2010].

Podstawowym celem tego rozdziału jest zdiagno-zowanie stanu zachowania analizowanego stano-wiska – poprzez oszacowanie skali przekształceń, jakie miały miejsce od momentu ustąpienia osad-nictwa KPL i KAK do rejestracji metodami wyko-paliskowymi. Narracja obejmować więc będzie ogół zjawisk następujących po rozerwaniu kontekstu systemowego między przedmiotami i przestrzenią a ich pierwotnymi użytkownikami – aż do momentu odsłonięcia stanowiska metodami wykopaliskowymi [Schiffer 1972; 1987]. Nie chciałbym się tu jednak wikłać w zbędne dla przedkładanej pracy debaty, ja-kie wywołuje przywoływany model ontologii źródła archeologicznego [por. np.: Urbańczyk 1986; Lucas 2012: 98-104]. Wystarczająca będzie chyba dekla-racja, że bliskie są mi poglądy, które wyartykułował Warren R. DeBoer [1983], a które twórczo rozwi-nęła Ulrike Sommer [1991; 1993; 2012]. W ujęciu pierwszego z przywołanych autorów miejsce prostej dychotomii (kontekstu systemowego i archeolo-gicznego) zajmuje system czterofazowy (behavioral assemblage, discard assemblage, archaeological assemblage, sample), lecz zintegrowany w procesie

Pierwociny refl eksji nad stratygrafi ą i procesami kształtującymi sedymenty archeologiczne odna-leźć można niemal u źródeł naszej nauki. Prze-konująco skomentował to ostatnio Gavin Lucas [2012: 74-84]. Nawet jednak praca cytowanego autora, zawierająca pewną dozę europocentryzmu, nie jest w stanie zamaskować faktu, że w połowie lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku punkt cięż-kości dyskusji, szczególnie nad procesami formu-jącymi depozyty archeologiczne, przesunął się do archeologii amerykańskiej. Nie ma potrzeby do-konywania w tym miejscu szczegółowych prezen-tacji przebiegu ówczesnych debat, są one zresztą dobrze znane czytelnikowi polskiemu [np.: Urbań-czyk 1986; 2012; Maetzke 1986; Kadrow 1998]. Warto jednak podkreślić znaczenie dwóch środo-wisk naukowych, które korzystając z odmiennych źródeł inspiracji, ugruntowały znaczenie rozważań nad site formation processes.

Najbardziej wpływowa okazała się grupa bada-czy (Michael B. Schiffer, J. Jefferson Reid i Wil-liam L. Rathje) skupiona wokół uniwersytetu w Tu-scon w Arizonie [Schiffer 2010: 4]. Jak wiadomo, na ich poglądach najsilniej zaważyła twórczość M.B. Schiffera [np.: 1972; 1976; 1983; 1987], która ufundowała, w opozycji do Nowej Archeolo-gii, postulaty archeologii behawioralnej [por. Stein 2001; Marciniak 2012: 46-47].

O ile dla ówczesnych archeologów behawioral-nych swoisty background stanowiła antropologia, to nauki geografi czne odcisnęły nie mniejsze piętno na twórczości „starej gwardii” (Karl W. Butzer, Wil-liam Farrand, J. Chris Kraft i George „Rip” Rapp) amerykańskich geoarcheologów [Waters 1992: 7-13; Rapp, Hill 2006: 20-24]. Szczególnie istotna rola przypadła tu twórczości pierwszego z wymie-nionych badaczy, z jego chyba najważniejszą pracą – Archaeology as human ecology: method and the-ory for a contextual approach [Butzer 1982].

Niezwykle istotnym, by nie rzecz centralnym, punktem zainteresowań amerykańskich arche-



tafonomicznym. Takie ujęcie terminu „tafonomia” budzi niekiedy irytację purystów przywiązanych do jego pierwotnego znaczenia [Lyman 2010], z drugiej jednak strony można przytoczyć opinię U. Sommer [2012: 26], która dobitnie twierdzi: „Archaeology is nothing if it is not Taphonomy”.

Masowy charakter obserwacji dotyczących ce-ramiki KPL i KAK (ryc. 4.1) oraz polepy (ryc. 4.2)

powoduje, że staną się one podstawą narracji. Nie bez znaczenia jest również to, że spostrzeżenia do-tyczące polepy wpływają bezpośrednio na wyniki analiz funkcji obiektów. Jednym z celów rozdzia-łu jest też opis i analiza wyróżnionych jednostek stratygrafi cznych (ryc. 4.3).

4.1. Potencjał transformacji podepozycyjnych

Pojawienie się osadnictwa neolitycznego na tere-nie stanowiska poprzedziły epizodyczne penetra-cje datowane na schyłkowy paleolit i mezolit [Do-mańska w tym tomie, rozdz. 11]. Z uwagi na swoją formę, krótkotrwałość oraz chronologię nie mogły one w żaden istotny sposób przekształcić środowi-ska naturalnego okolic stanowiska. Należy zatem

uznać, że osadnicy neolityczni wkraczali w teren pierwotnych lasów klimaksowych. Z kolei po ustą-pieniu osadnictwa KPL i KAK na jego relikty od-działywać mógł szeroki wachlarz czynników o cha-rakterze antropogenicznym (k – transformacje) i naturalnym (n – transformacje) [Schiffer 1987].

4.1.1. Gospodarcza eksploatacja terenu stanowiska od kultury ceramiki sznurowej po współczesność

W okresie następującym po KPL i KAK teren stanowiska był celem jedynie dla krótkotrwałych form zasiedlenia. Manifestują się one obecnością ceramiki KCSZ, KI oraz datowanej na wczesne średniowiecze i nowożytność (por. rozdz. 2). Efe-meryczność tych etapów okupacji potwierdzają niewielkie ilości odkrytego materiału zabytkowe-go (ryc. 4.4). Należy więc przyjąć, że pradziejo-wa i wczesnośredniowieczna gospodarka człowie-ka w niewielkim stopniu oddziaływała na relikty osadnictwa neolitycznego. Szczegółowszego omó-wienia wymaga natomiast problem transformacji związanych z najmłodszym etapem gospodarczego wykorzystania stanowiska.

Ostatnich 150 lat bezsprzecznie wiąże się z inten-syfi kacją procesów antropopresji. W przypadku ob-szarów rolnych szczególne znaczenie odgrywa współ-czesna mechanizacja techniki upraw. Zwielokrotniła ona denudację agrotechniczną, bezpośrednio wpły-wając na proces rzeźbotwórczy [por. Zgłobicki 2008; Twardy 2008]. Na wzmożenie dewastacji stanowisk położonych na glebach lekkich wpływ miało także upowszechnienie budownictwa murowanego. Piasek i żwir – materiały niezbędne w procesie budowy – pobierane były (i nadal są) przez okoliczną ludność z płytkich, nielegalnych wyrobisk. Nie trzeba doda-wać, że tego rodzaju działalność bezpowrotnie nisz-czy substancję archeologiczną.

Opisane powyżej okoliczności wymagają sku-pienia uwagi na późnonowożytnej i współczesnej historii eksploatacji terenu stanowiska. Dobrym wzorcem tego typu opracowania jest jeden z arty-kułów zamieszczonych w monografi i osadnictwa z Opatowic – Wzgórza Prokopiaka, gdzie podstawą rozważań uczyniono dokumentację aerofotografi cz-ną oraz kartografi czną [Kośko, Rączkowski, Szmyt 2006; por. Rączkowski 2002].

Dla obszaru stanowiska pozyskano liczne dane w postaci map (a) oraz zdjęć lotniczych jego po-wierzchni (b). Uzupełnione zostały one przez wy-niki badań elektromagnetycznych (c) oraz skano-wania laserowego (d). Całość tej części rozprawy zamknie podsumowanie (e).

a. Najstarsze, a jednocześnie użyteczne dane topografi czne uzyskano dzięki analizie map wy-konanych na początku XIX w. Trzeba tu dodać, że obszar stanowiska znajdował się do 1914 r. niemal na granicy zaborów pruskiego i rosyjskie-go – w związku z czym kartowany był niezależnie przez obu zaborców. Warto w tym miejscu zwró-cić uwagę na Mapę Prus Południowych (Karte von Südpreussen) sporządzoną przez Davida Gilly’e-go, a publikowaną w latach 1802-1803. Wskazu-je ona na ówczesne zalesienie terenu stanowiska, potwierdza również istnienie drogi Straszewo – Opoczki, która jest dziś wschodnią granicą stano-


Ryc. 4.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Dyspersja ceramiki kultury pucharów lejkowatych i kultury amfor kulistych w obrębie warstwy kulturowej. Legenda: a – ceramika kultury amfor kulistych; b – ceramika kultury pucharów lejkowatych; c- wkop; d – poziomice

Rzepecki-wklejki-A3.indd 1Rzepecki-wklejki-A3.indd 1 2014-06-02 09:10:502014-06-02 09:10:50

Ryc. 4.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Dyspersja polepy w obrębie warstwy kulturowej. Legenda: a – polepa; b – wkop; c – poziomice


Ryc. 4.3. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Dyspersja obiektów nieruchomych. Legenda: a – obiekty nieruchome; b – wkop; c – poziomice


Ryc

. 4.4

. Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m. A

leks

andr

ów K

ujaw

ski.

Dys

pers

ja c

eram

iki z

wią

zane

j z m

łods

zym

i eta

pam

i wyk

orzy

stan

ia te

renu

sta

now

iska

. Leg

enda

: a –

kul

tura

cer

amik

i szn

uro-

wej

; b –

kul

tura

puc

haró

w d

zwon

owat

ych;

c –

cer

amik

a w

czes

nośr

edni

owie

czna

; d –

cer

amik

a no

woż

ytna

; e –

wko

p



wiska. Interesujące, że przecinała ona dno Tążyny dzięki przeprawie brodowej. Ważne informacje przynosi również analiza Mapy topografi cznej Kró-lestwa Polskiego (z roku 1839), a szczególnie – ar-kusz tzw. mapy Reymanna (od nazwiska Daniela G. Reymanna – pruskiego topografa wojskowego) wydawanej w latach 1807-1837. Niezależnie od swej dość dużej skali (odpowiednio: 1: 126 000 oraz 1: 200 000) oba cytowane źródła wskazują na ówczesne odlesienie terenu stanowiska. Stan ten utrzymywał się aż po początek XX w., co potwier-dza kolejna edycja mapy Reymanna (rok 1897; skala 1: 100 000) oraz niemiecka mapa topogra-fi czna (Meßstichblatt; skala 1: 25 000) wydana w roku 1909. Analiza wszystkich wymienionych źródeł jednoznacznie potwierdza również sta-bilność sieci drożnej. Wnioskując na podstawie mapy topografi cznej z roku 1909, wskazać także trzeba na istnienie w okolicy stanowiska dwóch gospodarstw rolnych. Jedno z nich zlokalizowane było u podstawy stoku („gospodarstwo A”), drugie zaś – na wschód od zasięgu stanowiska („gospo-darstwo B”; ryc. 4.5: a).

Interesujących danych dostarcza również po-równanie niemieckich, polskich i rosyjskich map topografi cznych wydanych w pierwszej połowie XX w. Na mapach rosyjskich i polskich zaznaczo-na została droga biegnąca od stanowiska w kierun-ku Przybranówka oraz „gospodarstwo B” – dobrym przykładem jest tu polska mapa z roku 1937 (ska-la 1: 100 000; ryc. 4.5: b). Z kolei obu tych ele-mentów brakuje np. na niemieckiej mapie z roku 1944 (skala 1: 25 000; ryc. 4.5: c). Warto może jeszcze dodać, że współczesne mapy topografi cz-ne (wydania z lat 1981 oraz 1992) potwierdzają stan, jaki można obserwować obecnie: zalesienie terenu znajdującego się na wschód od stanowiska oraz brak jakichkolwiek zabudowań w sąsiedztwie stanowiska.

b. Posiadane fotografi e lotnicze składają się na dwa zespoły źródeł. Pierwszy z nich tworzą zdjęcia pionowe i ukośne pozyskane z zasobów archiwal-nych (kwerendy wykonano w: Centralnym Ośrod-ku Geodezji i Kartografi i w Warszawie, Instytucie Geografi i Fizycznej i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego Uniwersytetu im. Adama Mickie-wicza w Poznaniu, National Collection of Aerial Photography w Edynburgu i National Archives and Record Administration w Waszyngtonie). Na drugi zbiór składają się ukośne fotografi e lotni-cze wykonywane w roku 2000 (12 kwietnia; au-tor: A. Golański), 2010 (28 kwietnia; autorzy:

M. Góra, A. Kołodziejczak) oraz 2011 (9 sierpnia; autor: M. Góra).

Dla problemów podejmowanych w tym rozdzia-le istotnych wartości analitycznych dostarcza je-dynie pierwszy z wyróżnionych zespołów fotogra-fi i. Ich jakość jest bardzo zróżnicowana, najwyższe walory reprezentują cztery ujęcia, których charak-terystykę zawiera tabela 4.1.

Tabela 4.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujaw-ski. Charakterystyka archiwalnych zdjęć lotniczych

RokTermin

wykonania zdjęciaSkala Uwagi

1944 13.09 – 9:50 1: 16 000 ryc. 4.6

1944 18.12 – 11:31 1: 15 600 ryc. 4.7

1959 sierpień (?) – 10:21 1: 19 000 ryc. 4.8

1972 19.07 – 7:50 1: 30 000 ryc. 4.9

Wśród zdjęć z roku 1944 zdecydowanie wy-różnia się fotografi a z dnia 13.09 (ryc. 4.6). Jed-noznacznie potwierdza ono istnienie „gospodar-stwa A” – zlokalizowanego przy podstawie stoku. Centralna część stanowiska wykorzystywana była rolniczo, ulokowano tu m.in. stóg słomy lub sia-na. Droga będąca wschodnią granicą stanowiska obsadzona była wysokimi drzewami, prawdopo-dobnie topolami, co stanowi kolejny wskaźnik jej stabilności. Brak natomiast „śladów gospodarstwa B”, o którym jeszcze w roku 1937 informowała polska mapa w skali 1: 100 000. Najprawdopo-dobniej uległo ono zniszczeniu w okresie 1937- -1944. W miejscu jego lokalizacji widoczne są (na fotografi ach wykonanych 18.12.1944 r.) niewyraź-ne zaciemnienia (ryc. 4.7).

Interesujących danych dostarczają także foto-grafi e wykonane w latach 1959 i 1972. Pierwsza z nich (ryc. 4.8) poświadcza funkcjonowanie „go-spodarstwa A”, zidentyfi kować można również ślad po zabudowaniach „gospodarstwa „B”. Równie istotne jest także ujęcie z 19 lipca 1972 (ryc. 4.9). Jedynym śladem istnienia „gospodarstwa A” jest wówczas gruzowisko, mniej pewnie identyfi kować można pozostałości „gospodarstwa B”. Omawiana fotomapa dokumentuje również postępujące zale-sienie terenu położonego na wschód od stanowi-ska. Z danych uzyskanych w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu wynika, że zdecy-dowana większość omawianego obszaru podlegała zalesieniu w latach 1962 i 1966.

c. Prace wykopaliskowe realizowane w roku 2011 poprzedzone zostały prospekcją elektroma-


81Tafonomia i stratygrafi a stanowiska

Ryc. 4.5. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Fragmenty map topografi cznych okolic stanowiska: a – niemiecka mapa z roku 1909; b – polska mapa z roku 1937; c – niemiecka mapa z roku 1944. Strzałka czerwona wskazuje stanowi-sko, strzałki zielone lokalizują gospodarstwa rolne



Ryc. 4.6. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Fragmenty zdjęcia lotniczego z 13.09.1944 r. – w różnych skalach powiększenia. Strzałka czerwona wskazuje stanowisko, strzałka niebieska lokalizuje gospodarstwo „A”



Ryc. 4.7. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Fragment zdjęcia lotniczego z 18.12.1944 r. Czerwona strzałka wskazuje stanowisko. Strzałki niebieskie lokalizują gospodarstwa rolne

Ryc. 4.8. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Fragment zdjęcia lotniczego z sierpnia 1959 r. Strzałka czerwona wskazuje stanowisko, strzałki niebieskie lokalizują gospodarstwa rolne



gnetyczną. Miała ona podwójny cel: precyzyjną lokalizację „gospodarstwa A” oraz identyfi kację innych stref współczesnych zniszczeń, powodo-wanych np. budową gazociągów, wodociągów lub sieci teleinformatycznych. Rozpoznanie elektro-magnetyczne zostało zrealizowane przez W. Mał-kowskiego w dniu 9 sierpnia 2011 r. W jego efekcie zidentyfi kowano strefę zniszczoną przez zabudo-wania i nie została ona później objęta badaniami wykopaliskowymi (ryc. 4.10). Dodam, że więk-szość innych odkształceń gradientu natężenia pola elektromagnetycznego widocznych na cytowanej rycinie spowodowana została przez pięć słupów elektrycznych ulokowanych na stanowisku.

d. W ramach realizacji projektu ISOK (Infor-matyczny System Osłony Kraju) w roku 2011 oko-lice Wilkostowa zostały objęte lotniczym skano-waniem laserowym (Light Detection And Ranging – LIDAR). Jest to jedna z najnowocześniejszych

technik fotogrametrycznych pozwalająca na po-zyskanie danych, które po odpowiedniej obróbce „chmury punktów” (cloud points) pozwalają na konstrukcję precyzyjnych numerycznych modeli terenu (DEM – Digital elevation model). Podstawy aplikacji opisywanej techniki w archeologii pre-zentuje np. D.A. White [2013].

W przypadku Wilkostowa 23/24 zdecydowano się na wykorzystanie wyników skaningu z szeroko rozumianego sąsiedztwa stanowiska (ryc. 4.11) – obszaru o łącznej powierzchni 0,747 km2. Pier-wotnym celem tych analiz miała być weryfi kacja tezy o istnieniu członu sepulkralnego (związanego z długim grobowcem) stanowiska (por. rozdz. 1). Wyniki rozpoznania LIDAR dostarczają jednak istotnych informacji również dla omawianego tu wątku.

Na podstawie uzyskanych danych przestrzen-nych wygenerowano, przy użyciu programu Quick

Ryc. 4.9. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Fragment zdjęcia lotniczego z 19.07.1972 r. Strzałka czerwona wskazuje stanowisko, strzałki niebieskie lokalizują gospodarstwa rolne



Ryc. 4.10. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Badania geofi zyczne: a – widok na zachodnią część stanowiska w trakcie pomiarów; b – mapa zmian gradientu natężenia pola elektromagnetycznego



Terrain Reader, szereg modeli 2,5D [por.: White 2013:176] (ryc. 4.12-4.14). Ukazują one nie tyl-ko rzeźbę, ale pozwalają na wyraźną identyfi kację stref jej deformacji. Należy podkreślić, że niemal wszystkie polne drogi są „wcięte” w podłoże. Jest to efekt zarówno zniszczenia powierzchni samych dróg, jak również eolicznej agradacji miedz wyzna-czających ich przebieg. Problem ten manifestuje się ze szczególną siłą w przypadku drogi Wilko-stowo – Straszewo (ryc. 4.13). Można również zidentyfi kować, słabo już czytelne w terenie (za-

lesienie), płytkie wybierzyska piasku (ryc. 4.14) ulokowane na południe od stanowiska.

e. Prezentowane wyżej analizy skłaniają do ak-ceptacji tezy, że Wilkostowo 23/24 było w umiarko-wanym stopniu narażone na dewastacje powodowane nowożytną i współczesną działalnością gospodar-czą. Za całkowicie zniszczoną należy uznać jedynie przestrzeń „gospodarstw A – B” oraz dróg Wilkosto-wo – Straszewo i Wilkostowo – Przybranówek. Po-zostałe drogi są nieznacznie zagłębione w podłoże, w związku z czym negatywne efekty ich oddziały-

Ryc. 4.11. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Numeryczny model okolic stanowiska

Ryc. 4.12. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Model okolic stanowiska. Litera „A” oznacza stanowisko


Ryc

. 4.1

3. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. M

odel

oko

lic s

tano

wis

ka. L

itera

„A”

ozn

acza

sta

now

isko

, str

załk

a w

skaz

uje

drog

ę W

ilkos

tow

o –

Stra

szew

o


Ryc

. 4.1

4. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. M

odel

oko

lic s

tano

wis

ka. L

itera

„A”

ozn

acza

sta

now

isko

, str

załk

i wsk

azuj

ą pł

ytki

e w

ybie

rzys

ka p

iask

u


Ryc

. 4.1

5. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. Lo

kaliz

acja

str

ef w

spół

cześ

nie

znis

zczo

nych

. Leg

enda

: a

– po

wie

rzch

nia

zbad

ana

wyk

opal

isko

wo;

b –

wko

p w

spół

czes

ny; c

– te

reny

zni

szcz

one

prze

z go

spod

arst

wa

„A”

i „B”

; d –

dro

gi; e

– p

ozio

mic

e; f

– łą

ki; g

– la

sy



wania były stosunkowo ograniczone. W granicach przestrzeni eksplorowanej wykopaliskowo zlokali-zowano ponadto jeden wkop – pozostałość po funk-cjonującym do lat osiemdziesiątych XX w. słupie elektrycznym i jego uziemieniu (ryc. 4.15).

Podstawowym źródłem zagrożeń antropoge-nicznych była działalność agrotechniczna. Jak wyżej wykazano, teren stanowiska znajduje się w ciągłym użytkowaniu rolniczym co najmniej od lat trzydziestych XIX w., choć oczywiście skoko-wy wzrost zagrożeń dla depozytu archeologiczne-go spowodowała dopiero mechanizacja rolnictwa i użycie pługów o lemieszach głęboko penetru-jących profi l gleby. Świadectwem tego była reje-stracja, w trakcie prowadzonych badań wykopali-skowych, pozostałości orki. Manifestowały się one na stropie warstwy kulturowej w postaci podłuż-nych smug o niewielkiej (ok. 2-5 cm) miąższości (ryc. 4.16). Działalność rolnicza naruszała więc poziom WN II, co wywoływać mogło przemiesz-czenia materiału zabytkowego.

Trzeba jednocześnie pamiętać, że rozkład za-grożeń agrotechnicznych był zróżnicowany w prze-strzeni i czasie. Jak wynika z prezentowanych już analiz [por. Forysiak, Twardy w tym tomie, rozdz. 2], na zniszczenia szczególnie narażone były partie stanowiska zlokalizowane poniżej rzędnej 80,00 m n.p.m. stanowiącej granicę plateau. To w tej stre-fi e zbiegło się niekorzystne oddziaływanie defl acji oraz denudacji agrotechnicznej. Powyżej tej grani-cy, dzięki istnieniu pokrywy eolicznej, zagrożenia powodowane współczesną orką były mniejsze. Wy-daje się, że względna stabilność pokrywy eolicznej utrzymywała się nawet w warunkach odlesienia stanowiska. Wpływ na to miało obsadzenie zaroś-lami i pojedynczymi drzewami skraju drogi Wil-kostowo – Straszewo. Ta specyfi czna, „okrajkowa” zbiorowość ograniczała bowiem oddziaływanie wiatrów zachodnich. Dalszy spadek intensywności procesów defl acji nastąpił w latach sześćdziesią-tych XX w., po zalesieniu terenów położonych na wschód od wzmiankowanej drogi.

Ryc. 4.16. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wykop 187c, strop poziomu warstwy kulturowej



4.1.2. Źródła deformacji o charakterze naturalnym

Powyżej wspomniano już, w kontekście skutków pro-wadzenia współczesnej gospodarki rolnej, działal-ność eoliczną oraz denudację. Obecnie warto się za-trzymać na przekształceniach w mniejszym stopniu determinowanych działalnością człowieka, a związa-nych z procesami glebotwórczymi i bioturbacjami.

Cechą specyfi czną budowy geologicznej sta-nowiska jest współwystępowanie warstw piasku oraz poziomów osadów żelazistych – orsztynu [Fo-rysiak, Twardy w tym tomie, rozdz. 2]. Procesem dominującym w tego rodzaju środowiskach jest bielicowanie. Polega ono na intensywnej infi ltracji profi lu glebowego przez wody opadowe [Zawadz-ki 1999: 32]. Prowadzi to do wymywania frakcji próchniczych, co w przypadku warstw o charakte-rze archeologicznym może powodować całkowitą redukcję pierwotnych kontrastów kolorystycz-nych i konsystencyjnych. Intensywność procesów przepłukiwania mogła być jednak spowalniana relatywnie płytkim zaleganiem warstwy orsztynu. Powstała ona w warunkach peryglacjalnych na skutek działania procesu glejo-bielicowego. Ten intensywnie scementowany poziom iluwialny pod-wyższał wilgotność położonych wyżej fragmentów profi lu, co przekładało się m.in. na zdecydowanie lepszą czytelność obiektów wziemnych. Niestety, omawiana warstwa występowała na stanowisku w sposób nieciągły i na zmiennych głębokościach.

Wpływ na obiekty nieruchome miały również młodsze mikrofi bry żelaziste. Niezależnie od ich genezy [por. Butzer 1982: 127; Chodorowski 2009] wielokrotnie obserwowano, że rozcinały one hory-zontalnie obiekty nieruchome. Niekiedy skutkowa-ło to znacznymi deformacjami struktury wypełnisk, utrudniając tym samym prowadzenie analizy stra-tygrafi cznej (por. ryc. 4.17).

Znaczenie bioturbacji związanych zarówno z wpływem zwierząt, jak i korzeni drzew jest pro-blemem od dawna obecnym w literaturze [np. But-zer 1982; Schiffer 1987; Rapp, Hill 2006; zob. też: Dzięgielewski 2007]. Wzrost korzeni, a zwłaszcza powstanie wykrotów może bardzo poważnie nisz-czyć depozyty archeologiczne, szczególnie na glebach piaszczystych. Prowadzi to nie tylko do deformacji struktury dystrybucji źródeł w obrębie warstwy kulturowej, lecz również obserwowanego układu warstw (ryc. 4.18). Nie ma wątpliwości, że fi toturbacje (fl oral turbation) narażały na znisz-czenie wiele obiektów nieruchomych, szczególnie

tych o najmniejszych rozmiarach. Skutkowały rów-nież redepozycjami materiałów ruchomych.

W trakcie badań wykopaliskowych stanowiska zarejestrowano łącznie 459 bioturbacji (ryc. 4.19). Łatwo zauważyć, że zdecydowanie dominują one w stosunku do obiektów o charakterze antropo-genicznym (213 przypadków). Nadal jednak ich liczba wydaje się poważnie zaniżona, co można skomentować na przykładzie szacunków dotyczą-cych fi toturbacji.

Przeszkodą w precyzyjnych estymacjach są: znaczne różnice w spodziewanej długości życia drzew, wielogeneracyjność lasów pierwotnych oraz mnogość sposobów ich naturalnego odnawiania [por. Jaworski 2011]. Przyjmując jednak nawet bar-dzo ostrożne szacunki dla średniej długości życia drzewa (200 lat), ich liczby w lesie klimaksowym (200 sztuk/1 ha) oraz długości całkowitego zalesie-nia po ustąpieniu osadnictwa neolitycznego (4500 lat), szacować można, że minimalna liczba drzew, jaka rosła na badanym wykopaliskowo terenie mogła wynosić ok. 4500 sztuk. Nawet jeśli nie potraktuje-my tej liczby dosłownie, sygnalizuje ona potencjał odkształceń powodowanych przez roślinność. Zna-cząca różnica (w stosunku do spodziewanej) liczby rzeczywiście zarejestrowanych bioturbacji doku-mentuje ich systematyczne niszczenie przez kolejne generacje drzew i zwierząt oraz procesy glebowe.

Warto zaakcentować, że jedynie niewielką część rozpoznanych fi toturbacji można określić jako wy-kroty. Zdecydowanie dominowały w tej grupie po-zostałości typowych dla sosny systemów korzenio-wych o układzie palowym [por. Jaworski 2011a: 44]. Istotna wydaje się jeszcze jedna obserwacja. W strefi e stoków zidentyfi kowano nieliczne pozo-stałości systemów korzeniowych drzew, co może su-gerować ich zniszczenie na skutek połączonego od-działywania defl acji i czynności agrotechnicznych.

Poruszenia wymaga również problem odkształ-ceń w strukturze dyspersji ceramiki, powodowa-nych przez naprężenia związane z zamarzaniem i rozmarzaniem wody (geliwacją) infi ltrującej fragmenty naczyń i grudki polepy. Mogły być one szczególnie istotne dla materiału zalegającego na poziomie warstwy kulturowej i w wyższych partiach warstwy kulturowej i obiektów. Najmniej narażone na zniszczenie były oczywiście te ułamki naczyń, które zostały pogrzebane na dnach najgłębszych obiektów – poniżej granicy przemarzania gruntu.



Ryc. 4.17. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Obiekt 377. Mikrofi bry żelaziste zakłócające stratygrafi ę obiektu

Ryc. 4.18. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykład fi toturbacji wywołanej przez system korzeniowy drzewa


Ryc

. 4.1

9. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

ystr

ybuc

ja b

iotu

rbac

ji. L

egen

da: a

– b

iotu

rbac

je; b

– w

kop



4.1.3. Wnioski

Wstępnie rozpoznany potencjał zagrożeń dla re-liktów osadnictwa KPL i KAK powoduje koniecz-ność zwrócenia szczególnej uwagi na identyfi kację symptomów zniszczeń powodowanych przez: orkę

i zjawiska uruchamiane działalnością rolną (de-fl ację, erozję agrotechniczną), procesy glebotwór-cze, bioturbacje i geliwację. Dalszy wywód będzie uwzględniał te zagrożenia, a jego celem będzie rozpoznanie skali transformacji sedymentu arche-ologicznego.

4.2. Podstawowe cechy dyspersji materiału ruchomego w obrębie humusu i warstwy kulturowej

Warto rozpocząć od zdefi niowania rozumienia ter-minu „warstwa kulturowa” (WN II). W warunkach neolitycznych osad zlokalizowanych na podłożu piaszczystym utożsamiana jest ona z intensywnie nasyconymi treściami kulturowymi warstwami podglebia/calca. W Wilkostowie 23/24 ślado-wa liczba materiałów datowanych inaczej niż na KPL i KAK przekonuje, że kształtowanie się tego poziomu przebiegało zgodnie z living fl oor model lub rapid – acumulation palimpsest model [Ma-ilnsky-Buller, Hovers, Marder 2011]. Dla pierw-szego z nich charakterystyczna jest jednofazowa i względnie krótkotrwała okupacja terenu stanowi-ska, zaś dla drugiego – kilka krótkich epizodów osadniczych „skompresowanych” procesami po-depozycyjnymi w jeden poziom akumulacyjny.

Warto zaznaczyć, że kształtowanie się pozio-mu warstwy kulturowej miało generalnie związek z czynnościami akumulacji śmieci. Istotne, że pa-rametry WN II (np. miąższość) mogły być mody-fi kowane już w trakcie użytkowania osady. Ogra-niczony transport materiałów ruchomych w głąb profi lu powodowało udeptywanie (trampling), na-tomiast agradacją WN II skutkowały zabiegi zwią-zane z intencjonalnym czyszczeniem powierzch-ni zagród i pokrywaniem jej warstwami czystego piasku. Generalnie jednak współczesne położenie WN II (w głębi profi lu glebowego) jest efektem naturalnych procesów agradacji związanych z hu-mifi kacją oraz tworzeniem się pokrywy eolicznej.

Każdy z opisanych wcześniej (rozdz. 4.1) czyn-ników podepozycyjnych skutkować mógł znaczą-cymi deformacjami pierwotnych cech dystrybucji źródeł. Dalsze rozważania poświęcone będą zobra-zowaniu i krytycznej ocenie ich obserwowanych rozkładów. Szczególny nacisk położony tu zosta-nie na rejestrację i identyfi kację układów skupisk. Potencjalnie stanowią one reminiscencję istnienia stref śmietniskowych, tworzących się na skutek rutynizacji czynności deponowania śmieci, jest to tzw. Arlo Guthrie trash – magnet effect w termino-

logii M.B. Schiffera [1987: 62; por też.: Sommer 1991; 1993].

Powyżej już wzmiankowano, że materiały ru-chome wystąpiły na powierzchni stanowiska oraz w obrębie humusu (WN I), warstwy kulturowej (WN II) oraz obiektów (WN III). Proporcje po-między ilością/wagą materiałów rejestrowanych w obrębie WN I oraz WN II+III niemal wprost informują o skali dekompozycji tych ostatnich. In-formacje o tym zawiera tabela 4.2.

W odniesieniu do podstawowych grup źródeł uzasadnione wydaje się przypuszczenie, że tworzą one trzy typy relacji. Grupują artefakty wykonane z gliny (ceramikę KPL, KAK oraz polepę), surow-ców skalnych (zabytki krzemienne i kamienne) oraz źródła osteologiczne. W pierwszym z wy-mienionych przypadków ich proporcja ilościowa i wagowa w poszczególnych kontekstach stratygra-fi cznych może być rekonstruowana następująco: powierzchnia < WN I < WN II > WN III. Z kolei wytwory z krzemienia i kamienia tworzą „wzorzec”: powierzchnia + WN I ≈ WN III < WN II. Źródła kostne wystąpiły natomiast niemal wyłącznie w wy-pełniskach obiektów nieruchomych (WN III).

Przyczyn opisywanych wyżej prawidłowości należy poszukiwać przede wszystkim w charakte-rystykach fi zykochemicznych poszczególnych grup artefaktów, a dokładniej – różnicach w odporności na niszczący wpływ czynników podepozycyjnych (atmosferycznych, chemicznych, mechanicznych). I tak, najbardziej odporne na zniszczenie źródła krzemienne i kamienne o wiele częściej (niż inne typy artefaktów) rejestrowano na powierzchni oraz w obrębie WN I. W obu tych kontekstach rzadziej identyfi kowano natomiast polepę i ceramikę. Za-uważone zależności mogły być dodatkowo „pre-miowane” różnicami w łatwości/trudności rejestra-cji źródeł poszczególnych typów. Na powierzchni stanowiska czy też w obrębie warstw humusu za-bytki krzemienne i kamienne są łatwiejsze (w sen-sie percepcyjnym) do rejestracji niż np. rozdrob-



Tabe

la 4

.2. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

ystr

ybuc

ja m

ater

iałó

w r

ucho

myc

h ku

ltury

puc

haró

w l

ejko

wat

ych

i ku

ltury

am

for

kulis

tych

w p

oszc

zegó

lnyc

h po

ziom

ach

stra

tygr

afi c

znyc

h

Stra

tygr

afi a

Cer

amik

a na

czyn

iow

aP

olep

a

Krz

emie

nie

Kam

ieni

eK

ości

zw

ierz

ęce

KP

L

KP

LK

AKK

AKpo

lepa

ilo

śćpo

lepa

w

aga

Iloś

ćw

aga

ilość

wag

a

Dan

e ilo

ścio

we

pow

ierz

chni

a65

34

230

125

28

WN

I –

hum

us2

969

21 6

222

2416

61

201

106

628

WN

II –

war

stw

a ku

lturo

wa

39 5

8831

6549

921

12 0

089

212

64 8

2170

932

548

4

WN

III –

obi

ekty

nie

ruch

ome

6 99

391

268

7129

967

246

40 6

6321

052

3 57

9

Udz

iał

proc

ento

wy

pow

ierz

chni

a1,

30,

98–

––

–10

,87

6–

WN

I –

hum

us5,

914,

990,

20,

161

1,13

9,22

13,2

8 0

,20

WN

II –

war

stw

a ku

lturo

wa

78,8

672

,99

92,4

779

,87

55,4

160

,76

61,6

569

,59

11,

89

WN

III –

obi

ekty

nie

ruch

ome

13,9

321

,05

7,33

19,9

743

,59

38,1

218

,26

11,1

3 8

7,91

Tabe

la 4

.3. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

ystr

ybuc

ja i

WIW

(wsk

aźni

k ilo

ścio

wo-

wag

owy;

iloś

ć/w

aga)

mat

eria

łów

cer

amic

znyc

h ku

ltury

puc

haró

w le

jkow

a-ty

ch i

kultu

ry a

mfo

r kul

isty

ch w

pos

zcze

góln

ych

eksp

lora

cyjn

ych

WN

II

C

eram

ika

nacz

ynio

wa:

∑ W

NII

WM

III

WM

IVW

M V

WM

VI-

VII

Il

ość

wag

a%

iloś

ci%

wag

i%

iloś

ci%

wag

i%

iloś

ci%

wag

i%

iloś

ci%

wag

i

KPL

39 5

9931

6 55

9 7

1,06

6

8,43

2

5,11

2

7,58

3

,44

3,2

7 0

,40

0,7

2

KA

K92

112

008

74,

61

75,

21

20,

21

20,

56

5,1

8 4

,23

–

–

WIW

KPL

39 5

9931

6 55

90,

120,

100,

120,

06

KA

K92

112

008

0,08

0,08

0,10

–



niona ceramika czy polepa. Nie można również zapominać, że orka ma właściwości „sortujące” (wielkość, waga) w stosunku do materiałów rucho-mych wydobywanych z poziomu warstwy kulturo-wej [Schiffer 1987: 131].

Już na tym etapie wywodu należy podkreślić dobry stan zachowania WN II. Manifestuje się to szczególnie wyraźnie poprzez marginalną obec-ność materiałów ruchomych na powierzchni sta-

nowiska; również w obrębie WN I jest ona rela-tywnie niska – (np. ok. 5% wagi ceramiki KPL, ok. 13% ilości kamieni). Zaakcentowania wymaga także znaczny odsetek materiałów, jaki został za-rejestrowany w obrębie obiektów nieruchomych. Problematyka ta wymaga szczegółowych odniesień do anonsowanego wcześniej zakresu analiz (cera-miki KPL i KAK, polepy).

4.2.1. Poziom humusu

W obrębie humusu (WN I) zarejestrowano stosun-kowo niewielką ilość materiałów ruchomych, wśród których zdecydowanie dominuje ceramika KPL (tabela 4.2). Jest dość oczywiste, że znalazła się ona w tym kontekście stratygrafi cznym na skutek redepozycji związanych głównie z działalnością agrotechniczną (orką), uruchomieniem procesów defl acyjnych (por. rozdz. 4.1) oraz bioturbacjami. Ilość/waga materiału dokumentowanego w humu-sie jest przy tym funkcją zarówno stopnia nasyce-nia zalegającej niżej warstwy kulturowej, jak i in-tensywności oddziaływania procesów niszczących. Oba zjawiska są tu warunkami koniecznymi.

Zgodnie z przedstawionymi już informacjami (rozdz. 1.2) materiały ruchome zalegające w ra-mach WN I lokalizowane były w obrębie warstw mechanicznych (WM I-II) poszczególnych wyko-pów. Choć nie są to dane precyzyjne, to wydaje się jednak, że dostarczają one istotnych informacji od-noszących się do przedmiotu niniejszych rozważań. Problem ten omówię na przykładzie najliczniejszej kategorii zabytków, a mianowicie ceramiki KPL.

Zauważyć można (ryc. 4.20) wyraźną koncen-trację ceramiki, jaka została zarejestrowana w ob-rębie WN I wykopów nr 4-6. Koresponduje ona z wcześniej sygnalizowanym skupiskiem materiału zalegającego na powierzchni stanowiska (ryc. 1.4). Co istotne, omawiana aglomeracja zlokalizowa-na jest tuż poniżej granicy plateau (80 m n.p.m.). W pobliżu załomu stoku znalazł się ponadto wy-kop nr 66, którego eksploracja WN I również do-starczyła znacznej liczby skorup. Wydaje się, że w obu przypadkach odpowiedzialne za to mogą być czynniki wiążące się z erozją agrotechniczną i defl acją. W odniesieniu do pozostałych wykopów, szczególnie tych zlokalizowanych w obrębie wynie-sienia, można zauważyć związek między materia-łem rejestrowanym w obrębie WN I a zalegający-mi w WN II koncentracjami materiału ruchomego (por. ryc. 4.1). Stanowi to świadectwo redepozycji pionowych (WN II��WN I), spowodowanych za-pewne przez bioturbacje.

4.2.2. Poziom warstwy kulturowej

Podstawą prezentowanych analiz są bogate dane przestrzenne pozyskane w obrębie warstwy kultu-rowej (WN II); tworzy je zbiór 36 915 obserwa-cji dla ceramiki KPL, 850 dla ceramiki KAK oraz 7190 dla polepy. Dane lokalizacyjne mają cha-rakter unikalny, natomiast różnica w stosunku do ogólnej liczby ceramiki i polepy zarejestrowanej w obrębie WN II jest spowodowana sytuacjami, w których w jednym miejscu wystąpiła większa (niż 1) liczba artefaktów.

Pozyskany zbiór informacji lokalizacyjnych po-służył jako podstawa konstrukcji rozbudowanych baz danych, które stały się następnie materiałem

do analiz typu Geographical Information Systems (GIS) [por. np.: Bielecka 2006; Longley, Good-child, Maguire, Rhind 2008]. Problem wykorzysta-nia metod GIS w archeologii doczekał się już obfi -tej literatury [np.: Wheatley 1995; Wiemer 1995; Wheatley, Gillings 2002]. Przystępne i godne po-lecenia wprowadzenie w problematykę „archeolo-gicznego GIS” znaleźć można np. w podręczniku Geographical Information Systems in Archaeology [Conolly, Lake 2006].

W przypadku opracowywanego stanowiska warto podkreślić, że pierwsze próby aplikacji metod GIS nastąpiły w roku 2005, w efekcie współpracy autora


Ryc

. 4.2

0. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

cer

amik

i KPL

w o

bręb

ie h

umus

u. L

egen

da: a

– w

ykop

y o

gęst

ości

4-1

0 g/

m2 ;

b –

wyk

opy

o gę

stoś

ci 1

1-20

g/m

2 ; c

– w

ykop

y o

gęst

ości

pow

yżej

20

g/m

2 ; d

– w

kop;

e –

poz

iom

ice



z Maciejem Urbaniakiem oraz Zbigniewem Biała-sem. Zebrane wówczas doświadczenia zostały za-prezentowane w trakcie jednodniowej konferencji, jaka odbyła się tego samego roku w Łodzi. Stały się one następnie inspiracją dla zastosowania ana-lityki GIS m.in dla opracowania kompleksu źródeł neolitycznych ze Wzgórza Prokopiaka na Kujawach [por. Kośko 2006: 139].

Dla opracowania całości prezentowanych w tym tomie analiz użyto pakietu oprogramowania ArcGIS fi rmy Esri. Za szczególnie użyteczną uznano funkcję KDE (kernel density estimation), która jest „non-parametric technique in which a two – dimensional probability density function (the ‘kernel’) is placed across the observed data points to create a smooth approximation of its distribution from the centre of the point outwards” [Conolly, Lake 2006: 175].

Obrazujące wyniki analiz KDE mapy gęstości są wynikiem obiektywnych obliczeń statystycz-nych. Nie oznacza to jednocześnie, że są to ujęcia bezalternatywne; łatwość zmian parametrów gru-powania powoduje, że każdorazowo otrzymuje się inne „obiektywne” (w warstwie formalnej) wizu-alizacje badanego problemu. Za wskazane należy uznać eksperymentowanie z różnymi wartościami parametrów algorytmu – przede wszystkim warto-ścią promienia splotu (bandwith), aż do uzyskania najbardziej regularnych i płynnych zasięgów kon-centracji [por. Conolly, Lake 2006: 177]. W ni-niejszym opracowaniu prezentowane będą jedynie te zestawienia, które uznano za efektywne dla po-ruszanych zagadnień.

4.2.2.1. Ceramika kultury pucharów lejko-watychDzięki użyciu charakteryzowanej wyżej techniki KDE dane lokalizacyjne ceramiki zarejestrowanej w obrębie warstwy kulturowej (WN II; ryc. 4.1) przekształcono przede wszystkim w mapę gęstości (ryc. 4.21). Dla prowadzonych rozważań użytecz-na jest również nieco inna wizualizacja tej sytu-acji, w której zrezygnowano z prezentacji punktów lokujących ceramikę (ryc. 4.22).

Bogactwo posiadanych danych sprawia, że ko-nieczne jest wyraźne podzielenie wywodu na trzy wątki. Pierwszy z nich odnosi się do związku dys-trybucji ceramiki z rzeźbą terenu (a), zaś dwa ko-lejne odnoszą się do cech struktury pionowej (b) i poziomej (c) dyspersji materiału.

a. Ryciny 4.21 i 4.22 wyraźnie uzewnętrzniają związek skupisk ceramiki z obszarem plateau. Za-rejestrowano tam 89,4% ilości oraz 88,94% wagi

ogółu ceramiki pozyskanej w obrębie WN II. Poni-żej wysokości 80 m n.p.m. wystąpiło odpowiednio 10,06% oraz 11,03% inwentarza pochodzącego z WN II.

Szczególnego namysłu wymaga problem związ-ku ceramiki KPL ze strefą stoku. Ma to poważne znaczenie dla oceny źródeł KPL zarejestrowanych w obrębie wykopów 108-110, 146-151, a związa-nych z koncentracją źródeł ceramiki KAK (por. ryc. 4.1). Mówiąc wprost, chodzi o odpowiedź na pytanie, czy fragmenty naczyń KPL znalazły się tam na skutek procesu erozji stoku czy też związa-ne są one z aktywnością osadników neolitycznych. Odrzucenie tej pierwszej możliwości wyraźnie sugerują dane geomorfologiczne [por. Forysiak, Twardy w tym tomie, rozdz. 2] oraz archeologiczne. W tym ostatnim przypadku zaakcentowania wyma-ga incydentalna obecność ceramiki w niższych partiach dwóch ciągów wykopów zlokalizowanych w północno-zachodniej części stanowiska (w wy-kopach nr: 103-107 i 121-127). Mimo znacznej ekspozycji stoku całkowicie brak tu symptomów transportu ceramiki wzdłuż linii jego nachylenia. Przytoczyć warto jeszcze jedną obserwację po-twierdzającą tę diagnozę. Wskaźniki rozdrobnienia (WIW) dla obu stref są niemal identyczne: 0,10 (stok) i 0,11 (plateau).

b. Analiza KDE wykonana dla poziomu WM III dała obraz zbliżony do uzyskanego dla całości WN II (ryc. 4.23). Jest to całkowicie zrozumiałe, jeśli weźmiemy pod uwagę, że w WM III wystąpiło ok. 65% (waga) – 71% (ilość) ogółu materiałów, jakie odkryto w obrębie WN II (tab. 4.3).

Przywoływana wyżej rycina prezentuje uzyska-ny obraz skupisk ceramiki na tle obiektów nieru-chomych oraz bioturbacji. W komentarzu można stwierdzić, że trudno dla tego poziomu eksplora-cji sugerować istnienie silnych związków między obiema sferami aktywności (dystrybucją ceramiki – obiektami nieruchomymi). Choć oczywiście moż-na wyznaczyć strefy, gdzie relacja taka jest czytel-na, to jednocześnie zidentyfi kować można rozległe obszary intensywnie nasycone ceramiką, a pozba-wione źródeł nieruchomych.

Niejednoznaczne są również dane odnoszące się do wpływu bioturbacji na strukturę przestrzen-ną dystrybucji fragmentów naczyń. W zdecydo-wanej większości przypadków lokalne deformacje linii gęstości związane są raczej z obiektami nie-ruchomymi niż z bioturbacjami (ryc. 4.24). Trzeba od razu dodać, że analogiczne obserwacje dotyczą niżej położonych poziomów eksploracji. W obrębie


Ryc

. 4.2

1. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KPL

(poz

iom

WN

II).

Lege

nda:

a –

cer

amik

a K

PL; b

– w

kop;

c –

poz

iom

ice;

d –

ska

la g

ęsto

ści


Ryc

. 4.2

2. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KPL

(poz

iom

WN

II).

Lege

nda:

a –

wko

p; b

– p

ozio

mic

e; c

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 4.2

3. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i an

aliz

KD

E c

eram

iki

KPL

(po

ziom

WM

III

) na

tle

obi

ektó

w n

ieru

chom

ych.

Leg

enda

: a

– ob

iekt

y ni

eruc

hom

e;

b –

wko

p; c

– s

kala

gęs

tośc

i



„wypełnisk” rozpoznanych bioturbacji wystąpiło 420 fragmentów ceramiki o łącznej wadze 3706 g, co stanowi 0,9% (ilości i wagi) źródeł KPL zareje-strowanych w WN II i WN III.

W kolejnej warstwie mechanicznej (WM IV) od-notowano ok. 25% (ilość) – 27% (waga) ceramiki KPL, jaka wystąpiła w obrębie WN II (tab. 4.3; ryc. 4.24). Także dla tego poziomu adekwatna wy-daje się opinia o generalnej niezależności dystry-bucji źródeł nieruchomych i ceramiki KPL.

Warto na chwilę przerwać te rozważania, by podkreślić, że około 96% omawianych materiałów wystąpiło w warstwie o miąższości ok. 0,2 m (WM III-IV). Przytoczona proporcja dotyczy zarówno ilości ceramiki, jak i jej wagi. Obecność analizo-wanych źródeł w kolejnych warstwach mechanicz-nych (WM V-VII) ma charakter marginalny.

W WM V wystąpiło jedynie około 3% mate-riałów ceramicznych KPL (tab. 4.3; ryc. 4.25), zaś w warstwach VI-VII – poniżej 1% (tab. 4.3; ryc. 4.26). Na obu omawianych poziomach dość jednoznacznie manifestuje się związek dystrybucji ceramiki KPL z obiektami nieruchomymi. W przy-padku WM V (ryc. 4.26) strefy o maksymalnym nasyceniu ceramiką każdorazowo wystąpiły w kon-tekście ob. 132 i 134, 195, 204 oraz 403. Analo-giczna sytuacja dotyczy obszarów o wysokiej gęsto-ści, związanych z ob. 30, 38 i 44, 49, 112, 113, 132 i 133, 153, 158, 201 oraz 404. Podobną rela-cję można odnaleźć na najniższych poziomach eks-ploracji (WM VI-VII; ryc. 4.27). Wynika to zapew-ne z niedoskonałości obserwacji archeologicznej. W warunkach zróżnicowania wilgotności profi lu gleby oraz zmienności atmosferycznych warunków interpretacji nawarstwień część stropów obiektów nieruchomych była słabo czytelna.

Warto zwrócić w tym kontekście uwagę na warto-ści WIW materiału zalegającego w poszczególnych WM. W przypadku najniższych poziomów eksploracji (WM VI-VII) zaznacza się wyraźnie mniejszy (war-tość: 0,6) stopień fragmentacji materiału ceramicz-nego – w porównaniu do średniej obliczonej dla całej WN II (0,12). Oznacza to, że ceramika z WM VI-VII była przeciętnie dwukrotnie cięższa od średniej. Jed-nocześnie jest to wartość zbliżona do wyliczonej dla ceramiki KPL zalegającej w wypełniskach obiektów (WN III) – 0,08. Wyraźnie potwierdza to sugestię, że przynajmniej część (?) ceramiki rejestrowanej na poziomach WN V-VI de facto związana była z nieroz-poznanymi wypełniskami obiektów. Za zaskakujący, w odniesieniu do wcześniejszych rozważań, uznać należy natomiast brak symptomów wpływu bioturba-

cji na transport ceramiki KPL w głąb profi lu glebo-wego. Niewielkie różnice wielkości WIW pomiędzy poszczególnymi poziomami eksploracyjnymi (WM) warstwy kulturowej nie ujawniają również znaczące-go wpływu geliwacji.

c. Znaczenie problematyki związanej z dystry-bucją poziomą materiału ceramicznego przekracza cele stawiane przed niniejszą częścią pracy. Do te-matyki tej będę wracał, podejmując analizy chro-nologiczne (rozdz. 5) i behawioralne (rozdz. 20). Nadaje to węzłową wartość zagadnieniu wydziele-nia skupisk materiału ceramicznego.

Od razu należy zwrócić uwagę na konieczność modyfi kacji wyjściowej wersji dystrybucji pozio-mej ceramiki KPL (por. ryc. 4.21-4.22). Cytowane ujęcie było przydatne dla rozważań dość ogólnych, nie nadaje się ono jednak dla rozwiązania pro-blemu wydzielenia przestrzennych jednostek dal-szych analiz (skupisk). Dość powiedzieć, że w gra-nicach stref o maksymalnym nasyceniu ceramiką znalazło się tu 64,38% ilości i 76,75% wagi źródeł KPL zarejestrowanych w obrębie WN II. Powodu-je to konieczność wyostrzenia kryteriów analizy, co wykonano, symulując różne wartości parame-tru bandwith. Ostatecznie efektywna okazała się wersja, w której wydziela się 28 skupisk (A1-A28) o największej gęstości materiału (por. ryc. 4.28). Ich charakterystykę zawiera tabela 4.4.

Łączny areał koncentracji wynosi 1082,5 m2, tj. 10,7% powierzchni wykopów. W obrębie tej przestrzeni zarejestrowano 15 027 fragmentów ce-ramiki o wadze 143 881 g; co stanowi odpowied-nio: 38,05% i 45,45% ogółu inwentarza ceramiki KPL zarejestrowanej w obrębie WN II.

Osobnego omówienia wymagają związki po-między wyróżnionymi koncentracjami i obiektami nieruchomymi. Trzeba dodać, że relacje te iden-tyfi kowano stosując najbardziej oczywiste kryte-rium: „nakładania się” zasięgów obu omawianych zjawisk (ryc. 4.29).

Na wstępie tego wątku warto wydzielone sku-piska podzielić na trzy grupy wielkościowe: małe (< 9,9 m2), średnie (10-50 m2) i duże (> 50m2).

W pierwszej z wyróżnionych grup znalazło się 11 koncentracji, których łączna powierzchnia sta-nowi jedynie 4,4% obszarów o maksymalnym na-syceniu ceramiką. Część z nich nie wykazuje za-leżności z obiektami nieruchomymi (A2, A8, A9, A14, A25). W przypadku pozostałych, mniej lub bardziej precyzyjnie, można wskazać takie związ-ki: A11��ob. 451; A12��ob. 543; A18��ob. 24--26; A23��ob. 38, 44; A24��ob. 314.


Ryc

. 4.2

4. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

lizy

KD

E (p

ozio

m W

N II

) na

tle b

iotu

rbac

ji. L

egen

da: a

– b

iotu

rbac

je; b

– w

kop;

c –

ska

la g

ęsto

ści



Tabela 4.4. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Podstawowa charakterystyka skupisk materiału cera-micznego kultury pucharów lejkowatych

Oznaczenie skupiska

Powierzchnia w m2

Ilość ceramiki

Waga ceramiki

Wskaźnik rozdrobnienia(WIW: ilość/waga)

Wskaźnik gęstości (waga/m2)

A1 43 553 5722 0,10 133,07

A2 6,3 101 874 0,12 138,73

A3 298 3899 35396 0,11 118,78

A4 19,8 297 2425 0,12 122,47

A5 26,5 359 2691 0,13 101,55

A6 15 177 2826 0,06 188,40

A7 260 4046 35362 0,11 136,01

A8 1,8 33 375 0,09 208,33

A9 2,6 47 312 0,15 120,00

A10 28 319 3514 0,09 125,50

A11 2,5 37 489 0,08 195,60

A12 3,5 61 579 0,11 165,43

A13 129 1548 13703 0,12 106,22

A14 3 45 517 0,09 172,33

A15 46,3 515 6040 0,09 130,45

A16 36,4 712 8279 0,09 227,45

A17 16,6 204 1939 0,11 116,81

A18 6,5 80 1194 0,07 183,69

A19 10,7 147 3151 0,05 294,49

A20 24,7 315 2838 0,11 114,90

A21 25,5 420 3644 0,12 142,90

A22 12,2 170 1430 0,12 117,21

A23 9 121 1034 0,12 114,89

A24 5,5 68 972 0,07 176,73

A25 5 74 554 0,13 110,80

A26 20,2 298 3547 0,08 175,59

A27 23,2 341 3947 0,09 170,13

A28 2 40 527 0,08 263,50

Klasę o wielkościach „średnich” tworzy 14 sku-pisk, ich zsumowana powierzchnia wynosi 32,15% areału koncentracji. Jedynie skupisko A4 nie wy-stąpiło w kontekście obiektu nieruchomego. Nato-miast pozostałe skupienia wykazują tego typu rela-cje: A1��ob. 10-11, 14; A5��ob. 250-251, 259; A6��ob. 426; A10��ob. 538; A15��ob. 204, 207, 377; A16��ob. 248; A17��ob. 195; A19��ob. 92; A20��ob. 94, 197; A21��ob. 575; A22��ob. 188, 198; A26��ob. 601, 603-605; A27��ob. 49, 610--611.

Trzy skupiska zostały określone jako „bardzo duże” (A3, A7, A13). Zajmują one aż 63,45% ogólnej powierzchni wydzielonych koncentracji.

W obrębie każdego z nich zarejestrowano liczne obiekty nieruchome; można przy tym wskazać na następujące zależności: A3��ob. 132-134, 153, 158, 160, 402-404; A7��ob. 228, 290, 293-296, 299, 301, 302, 494, 500, 501; A13��ob. 102- -116, 120, 128, 162-165, 171, 172, 174, 175.

Ograniczając podsumowanie do kwestii tafono-mii, warto zwrócić uwagę na kilka cech wydzielo-nych skupisk, tzn. liczbę obiektów, jakie w ich ra-mach wystąpiły, WIW oraz wskaźnik gęstości (por. tab. 4.4). Zbadano współzależności między tymi cechami za pomocą współczynnika korelacji (Pear-sona). W wyniku obliczeń jako uzasadnioną można uznać jedynie relację pomiędzy powierzchnią sku-


Ryc

. 4.2

5. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i an

aliz

KD

E c

eram

iki

KPL

(po

ziom

WM

IV

) na

tle

obi

ektó

w n

ieru

chom

ych.

Leg

enda

: a

– ob

iekt

y ni

eruc

hom

e;

b –

wko

p; c

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 4.

26.

Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m.

Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i an

aliz

KD

E c

eram

iki

KPL

(po

ziom

WM

V)

na t

le o

biek

tów

nie

ruch

omyc

h. L

egen

da:

a –

obie

kty

nier

ucho

me;

b

– w

kop;

c –

ska

la g

ęsto

ści


Ryc

. 4.2

7. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KPL

(poz

iom

WM

VI-

VII

) na

tle o

biek

tów

nie

ruch

omyc

h. L

egen

da: a

– o

biek

ty n

ieru

chom

e;

b –

wko

p; c

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 4.2

8. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KPL

. Sku

pisk

a ce

ram

iki.

Lege

nda:

a –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

b –

wko

p; c

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 4.2

9. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

. Sku

pisk

a ce

ram

iki K

PL n

a tle

obi

ektó

w n

ieru

chom

ych.

Leg

enda

: a –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

b –

wko

p;

c –

skup

isko

cer

amik

i



pisk a liczbą obiektów. Innymi słowy, np. obser-wowane różnice w stopniu rozdrobnienia ceramiki nie są istotne statystycznie.

4.2.2.2. Ceramika kultury amfor kulistychIlość materiałów KAK, w porównaniu do wcześniej charakteryzowanej ceramiki KPL, jest stosunkowo niewielka (por. rozdz. 1). Dbając o komplementar-ność wywodu, warto jednak przytoczyć obserwacje uzyskane w efekcie analiz dystrybucji w odnie-sieniu do cech rzeźby (a), struktury pionowej (b) i struktury poziomej (c).

a. W pierwszej kolejności wykonano analizę KDE dla ceramiki KAK zarejestrowanej w obrębie WN II (ryc. 4.30-4.31). W komentarzu do przywo-łanych ilustracji trzeba podkreślić związek anali-zowanych materiałów ze strefą stoku. Poniżej linii 80 m n.p.m. wystąpiło 71,35% (ilość) – 73,19% (waga) ceramiki KAK. Powyżej granicy plateau było to odpowiednio: 28,6% oraz 26,81%. Warto również zaakcentować zbliżone wartości wskaźnika rozdrobnienia (WIW): 0,08 (plateau) i 0,07 (stok). Ten ostatni wskazuje nawet na minimalnie lepszy stan zachowania ceramiki, jaka wystąpiła na stoku.

b. Ceramika KAK wykazuje, rozpoznaną już w przypadku KPL, tendencję do grupowania się w obrębie WM III-IV (tab. 4.3). W ich obrębie wystąpiło ok. 95% omawianych źródeł. Ceramika z poziomu WM V była zbyt nieliczna aby dostar-czyć użytecznych analitycznie danych. Podobnie jak w przypadku skorup KPL, brak podstaw do zdiagnozowania wpływu rozprężania mrozowego na stopień rozdrobnienia ceramiki.

c. Aby zachować porównywalność z wynikami analiz KDE dla ceramiki KPL, w przypadku dys-trybucji materiałów KAK zastosowano identyczne wartości parametrów grupowania (ryc. 4.32). Wy-znaczyć można tu dwa skupiska o maksymalnych wartościach gęstości (B1-B2). Ich charakterystykę zawiera tabela 4.5.

Obie koncentracje zajmują łącznie powierzch-nię 40,3 m2, tj. 0,4% powierzchni wykopów. W gra-nicach wyróżnionych skupisk wystąpiło jedynie 246 fragmentów ceramiki o wadze 4416 g; tj. od-

powiednio – 26,71% i 36,78% ogółu źródeł KAK, jakie odkryto w obrębie WN II. Wartości te wy-raźnie poświadczają niższy, niż w przypadku KPL, stopień aglomeracji omawianej grupy artefaktów.

Trzeba jeszcze dodać, że brak jednoznacznych przesłanek wskazujących na związek wydzielo-nych skupisk ceramiki KAK z obiektami nieru-chomymi, a dokładnie – rozpoznanymi obiektami nieruchomymi (por. rozdz. 4.1). Można tu zwrócić uwagę na stosunkowo niewielki stan defragmen-tacji materiałów ceramiki KAK (por. tab. 4.5). Za szczególnie ważną uznaję różnicę wartości WIW dla całości materiałów z WN II (wartość: 0,8) oraz skupisk B1 (wartość: 0,05) i B2 (wartość: 0,06). Wielkości te jednoznacznie wskazują na lepszy (niż średnia) stan zachowania materiałów, jakie wystąpiły w granicach wspomnianych kon-centracji. Jednocześnie wskaźniki wyliczone dla skupień są wyraźnie wyższe niż te uzyskane dla materiałów KAK wydobytych z zasypisk obiek-tów (wartość: 0,02). Może to być efekt destrukcji obiektów nieruchomych lub potwierdzenie hipo-tezy, że opisywane koncentracje zostały udoku-mentowane in situ. Z uwagi na wiedzę o znaczeniu defl acji dla tej strefy bardziej prawdopodobna wy-daje się pierwsza z wymienionych hipotez.

Trudno również identyfi kować jednoznaczne wskaźniki relacji między bioturbacjami a dysper-sją materiałów KAK. Ogółem w „wypełniskach” bioturbacji wystąpiły jedynie trzy fragmenty cera-miki o wadze 19 g (poniżej 0,5% zbioru z WN II i WN III).

4.2.2.3. PolepaPowyżej wspominano znaczenie, dla rozważań związanych z funkcją obiektów nieruchomych, analiz dystrybucji polepy. Problematyka ta zostanie szczegółowo omówiona w trakcie analiz obiektów nieruchomych (por. rozdz. 4.3.2). W poniższej czę-ści pracy skoncentruję się na sprawach najistotniej-szych: związku dyspersji polepy z rzeźbą terenu (a) oraz problemie wydzielenia jej skupień (b). Dodać należy, że analizy dyspersji pionowej wykonane dla polepy nie dostarczyły inspirujących danych.

Tabela 4.5. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Podstawowa charakterystyka skupisk materiału cera-micznego kultury amfor kulistych

Oznaczenie skupiska

Powierzchnia w m2

Ilość ceramiki

Waga ceramiki

Wskaźnik rozdrobnienia(WIW; ilość/waga)


B1 37,7 51 949 0,05 8,30

B2 8,3 195 3467 0,06 37,70


Ryc

. 4.3

0. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KA

K (p

ozio

m W

N II

). Le

gend

a: a

– c

eram

ika

KA

K; b

– w

kop;

c –

poz

iom

ice;

d –

ska

la g

ęsto

ści


Ryc

. 4.3

1. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KA

K (p

ozio

m W

N II

). Le

gend

a: a

– w

kop;

b –

ska

la g

ęsto

ści


Ryc

. 4.3

2. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KA

K (p

ozio

m W

N II

). Sk

upis

ka c

eram

iki n

a tle

obi

ektó

w n

ieru

chom

ych.

Leg

enda

: a –

obi

ekty

ni

eruc

hom

e; b

– w

kop;

c –

ska

la g

ęsto

ści



a. Dość jednoznacznie wskazać można na re-lacje łączące cechy dystrybucji polepy z terenem plateau (ryc. 4.33). Nie można przy tym wyklu-czyć, że niemożliwy do oszacowania wpływ na strukturę dyspersji mogły mieć procesy jej nisz-czenia (defl acja, geliwacja, denudacja agrotech-niczna; por. część 4.1) w strefi e stoków.

b. Stosując różne parametry grupowania, moż-na wydzielić kilkanaście skupisk o maksymalnej lub bardzo wysokiej intensywności występowania materiału (por. ryc. 4.33-34). Z perspektywy dal-szych analiz za wskazane należy uznać wydziele-nie 14 stref skupienia polepy (C1-C14), z możli-wością zastosowania podziału stref nr C8 i C12 na mniejsze jednostki (ryc. 4.35). Tabela 4.6 charak-teryzuje wyróżnione koncentracje (ryc. 4.36).

Dobrą ilustracją stopnia aglomeracji polepy jest to, że w obrębie wyróżnionych koncentra-cji znalazło się 85,21% (ilość) – 83,99% (waga) całości zbioru pozyskanego z WN II. Zsumowana powierzchnia skupisk wynosi 596,5 m2, co odpo-wiada 5,89% powierzchni wykopów.

Warto skreślić jeszcze kilka słów poświęconych stanowi zachowania wydzielonych aglomeracji po-lepy. Na podstawie wyliczeń współczynnika korela-cji (Pearsona) można uznać, że ilość i waga polepy zarejestrowanej w poszczególnych koncentracjach uzależniona była od powierzchni tych ostatnich. Brak natomiast związku pomiędzy wielkością skupisk a stanem jej zachowania utożsamianymi z wartościami WIW i współczynnikiem gęstości.

Dla oceny stanu zachowania polepy ogromne znaczenie mają również wyniki jej badań minera-logicznych [por. Pawlikowski w tym tomie; rozdz. 18] oraz makroskopowych [rozdz. 10]. Choć wy-przedza to nieco przebieg wywodu, warto już teraz zauważyć, że polepa wypaliła się w stosunkowo wysokiej temperaturze (około 700oC), co musia-ło mieć związek z pożarami – problem ten będzie analizowany w dalszej części pracy [por. rozdz. 20]. Natomiast bardzo słaby stan jej zachowania jest pochodną właściwości fi zycznych zastosowa-nego materiału, a dokładniej – znacznego stopnia spiaszczenia gliny [por. rozdz. 10].

Tabela 4.6. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Podstawowa charakterystyka skupisk polepy

Oznaczenie skupiska

Powierzchnia w m2

Ilość polepy

Waga polepy

Wskaźnik rozdrobnienia(WIW; ilość/waga)


C1 20,3 87 722 0,12 35,57

C2 9,4 65 504 0,13 53,62

C3 11 972 4252 0,23 386,55

C4 95,3 224 1693 0,13 17,76

C5 8,3 97 292 0,33 35,18

C6 16,5 221 2683 0,08 162,61

C7 4,5 128 1562 0,08 347,11

C8 61 509 4139 0,12 67,85

C8a 2,9 307 2537 0,12 874,83

C8b 2,6 58 525 0,11 201,92

C9 57,8 769 5414 0,14 93,67

C10 13,3 125 1565 0,08 117,67

C11 68,5 658 7156 0,09 104,47

C12 205,7 3550 22918 0,15 111,41

C12a 82,9 1513 12519 0,12 151,01

C12b 50,5 1595 8543 0,19 169,17

C13 20,9 368 934 0,39 44,69

C14 4 77 609 0,13 152,25


Ryc

. 4.3

3. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

pol

epy

(poz

iom

WN

II).

Lege

nda:

a –

pol

epa;

b –

wko

p; c

– p

ozio

mic

e; d

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 4.3

4. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

pol

epy

(poz

iom

WN

II).

Wyd

ziel

enie

sku

pisk

. Leg

enda

: a –

wko

p; b

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 4.3

5. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

pol

epy

(poz

iom

WN

II).

Wyd

ziel

enie

sku

pisk

. Leg

enda

: a –

wko

p; b

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 4.3

6. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

pol

epy

(poz

iom

WN

II)

. Sku

pisk

a po

lepy

na

tle o

biek

tów

nie

ruch

omyc

h. L

egen

da: a

– o

biek

ty n

ieru

-ch

ome;

b –

wko

p; c

– s

kupi

sko

pole

py



4.2.3. Ocena stopnia dekompozycji warstwy kulturowej

Brak również świadectw wielkoskalowych, horyzontalnych przemieszczeń materiałów, np. wzdłuż linii orki lub zgodnie z nachyleniem sto-ku. Co więcej, ceramika KPL i polepa wykazują bardzo wysoki stopień aglomeracji przestrzennej. Ma to związek z opisywanym zabezpieczeniem depozytu przez pokrywę eoliczną. Nieco inaczej rzecz ma się z materiałami KAK. Obie rozpoznane koncentracje zlokalizowano na stoku, bez związku z obiektami nieruchomymi. Jak jednak podkre-ślono, jest to najprawdopodobniej efekt destrukcji (na skutek defl acji) tych ostatnich.

Rekapitulując przedstawione rozważania, warto podkreślić dobry stan zachowania warstwy kultu-rowej (WN II). Na uwagę zasługuje przede wszyst-kim brak wskaźników masowej wertykalnej rede-pozycji ceramiki KPL, KAK i polepy. Można więc uznać, że zdiagnozowane w trakcie prac wykopali-skowych symptomy zniszczeń wywołanych biotur-bacjami i działalnością agrotechniczną w ograni-czonym stopniu odkształciły strukturę depozytu. Ten ostatni czynnik mógł uzyskiwać jedynie zna-czenie lokalne, oddziałując intensywnie w strefi e pogranicza plateau i stoku [por. rozdz. 4.2.1].

4.3. Charakterystyka jednostek stratygrafi cznych

W dotychczasowym przebiegu wywodu pojawiały się informacje dotyczące obiektów nieruchomych. Miało to związek z prezentacją metody wykopali-skowej [rozdz. 1.2], specyfi kacją danych źródło-wych [rozdz. 3, tab. 3.2] oraz analizami dyspersji materiału ruchomego [rozdz. 4.2]. Obecnie pro-blematyka ta wymaga uporządkowania oraz rozbu-dowania. Szczególna uwaga poświęcona zostanie zagadnieniom związanym ze stanem zachowania obiektów nieruchomych oraz ich zróżnicowaniem funkcjonalnym.

W trakcie prac wykopaliskowych oraz analiz gabinetowych wyróżniono sześć kategorii obiek-tów. Są to: dołek posłupowy, jama posłupowa, jama (o niesprecyzowanej funkcji), jama magazynowa, wybierzysko oraz rumowisko polepy. Jak już wspo-mniano, są one efektem obserwacji i interpretacji dokonywanych na etapie „polowym” badań. Naj-

częściej były to różnego rodzaju nawarstwienia, będące efektem procesu wypełniania intencjonal-nie drążonych zagłębień. Poza rumowiskami pole-py wszystkie obiekty nieruchome zarejestrowano poniżej poziomu warstwy kulturowej.

Część z udokumentowanych jednostek stra-tygrafi cznych stanowi ponadto „składnię” sieci rekonstruowanych zależności funkcjonalnych łą-czących obiekty lub/i wcześniej wyróżnione sku-piska polepy [por. rozdz. 4.3.2]. Są to, rzecz jasna, jedynie aproksymacje dotyczące obiektów „nad-ziemnych”: budynków słupowych, ogrodzeń oraz jam gospodarczych zaopatrzonych w zadaszenie. Uzasadnia to dwuetapowość wywodu. Najpierw opisane zostaną obiekty wziemne – manifestujące się powstaniem zagłębionych w podłoże warstw, a w kroku kolejnym – obiekty tworzące, wcześniej wspomniane, nadziemne układy funkcjonalne.

4.3.1. Obiekty wziemne

Przed omówieniem poszczególnych kategorii obiektów, warto zaznaczyć, że ich charakterysty-ka metryczna i formalna zawarta jest w tabeli 3.2. Korespondują z nią tablice 1-37.

4.3.1.1. Dołki i jamy posłupoweDołki i jamy posłupowe interpretowane są jako po-zostałości drewnianych elementów konstrukcyjnych (słupów) wkopywanych w podłoże. Cechą dystynk-tywną dla opisywanych obiektów są stosunkowo niewielkie rozmiary stropu [o powierzchniach nie-przekraczających 0,5 m2 por. np.: Szmyt 2000: 176]

oraz – bezwyjątkowo – nieckowaty kształt profi lu i jednowarstwowe wypełnisko. W części przypadków (szczególnie jam posłupowych) posłużono się rów-nież kryterium lokalizacji obiektów w stosunku do innych (ewidentnych) obiektów posłupowych – two-rzących razem hipotetyczne konstrukcje nadziemne.

Ogółem na stanowisku zarejestrowano 92 doł-ki (a) i jamy posłupowe (b). Podstawowym kry-terium różnicującym obie kategorie jest wielkość powierzchni ich stropu. Obiekty o powierzchniach poniżej 0,25 m2 określono jako „dołki”, powyżej tej wielkości stosowano termin „jamy”.



a. Funkcję dołków posłupowych przypisano 67 obiektom. Były one najczęściej słabo zachowane i niezbyt czytelne, do rzadkości należały sytuacje odmienne (ryc. 4.37). Stan ten dobrze dokumen-tuje fakt, że aż w ok. 12% przypadków rozpoznano jedynie ich spągi. Również średnia, moda i media-na ich głębokości jest niewielka (0,18 m).

Co interesujące, w części dołków posłupowych zarejestrowano materiał ruchomy – ceramikę KPL oraz polepę. W przypadku ceramiki można są-dzić, że jej zaleganie w wypełniskach dołków jest efektem kilku procesów. Po pierwsze, mógł być to wynik czynności związanych z lokacją słupów, dla stabilizacji których użyto ziemi przesyconej sko-rupami. Po drugie, nie można wykluczyć działania procesów podepozycyjnych, np. wypełniających niecki powstałe wskutek przewrócenia się słupów lub związanych z bioturbacjami. Po trzecie zaś, można przypuszczać, że były to działania celowe. Na ostatnią z wymienionych możliwości wskazu-je np. charakter depozytów odkrytych w ob. 106 (tabl. 11), 133 i 270. W ich wypełniskach zareje-strowano materiał ceramiczny o relatywnie dużej wadze (ob. 106 – 589 g; ob. 133 – 438 g; ob. 270 – 238 g), a jednocześnie silnie zdefragmentowany. Wartości WIW wynoszą tu odpowiednio 0,1 (ob. 106 i 133) i 0,15 (ob. 270). Trudno w tym przypad-ku przesądzać o motywach takiego postępowania.

Znaczne ilości polepy odkrywane w wypełni-skach niektórych dołków posłupowych (np. ob. 110 – 334 g, ob. 106 – 798 g, ob. 105 – 837 g) sugerują, że umieszczano w nich glinę mającą za-pewne na celu stabilizować posadowione słupy. Byłyby to więc fragmenty „podkładek” glinia-nych, na których opierano słupy, a które uległy jedynie nieznacznemu spieczeniu. Alternatywnie można wskazać, że polepa wypełniła ich niecki po przewróceniu się umieszczonych w nich słupów.

b. Do kategorii jam posłupowych zakwalifi ko-wano ogółem 25 obiektów. Wyżej zaznaczono, że głównym kryterium ich wyróżnienia była wielkość powierzchni stropu (0,26-0,5 m2). Omawiając jamy o niejasnym przeznaczeniu gospodarczym, zrela-tywizuję nieco znaczenie przytoczonej cezury me-trycznej. Podkreślenia wymaga też jej całkowita arbitralność. Powoduje to, że oddzielenie „jam po-słupowych” od „jam” jest czynnością szczególnie obciążoną ryzykiem popełnienia błędu. W przypad-kach wątpliwych kierowano się więc głównie, wspo-mnianym wyżej, kryterium relacji przestrzennych.

Względnie duże rozmiary jam posłupowych powodowały, że były one dość dobrze czytelne

(ryc. 4.38). Odpowiada to, wyższym niż w przy-padku dołków, wartościom głębokości: średnia – 0,3 m, zaś moda i mediana – 0,26 m.

Wszystkie zarejestrowane w Wilkostowie 23/24 jamy posłupowe charakteryzowały się owalny-mi rzutami poziomymi i nieckowatymi profi lami. Na tle dołków posłupowych zaznacza się wyraź-na przewaga (80%) obiektów nasyconych mate-riałem zabytkowym. Trudno przy tym rozstrzygać o przyczynach tego stanu. Przede wszystkim wska-zać należy na czynniki opisane w odniesieniu do dołków posłupowych. Można też sugerować, że większe rozmiary jam były pochodną konieczności wykonania rozgrzebisk – związanych z naprawa-mi konstrukcji ścian. Automatycznie promowało to „budowlane” redepozycje materiału ruchome-go. Jest przy tym dość zastanawiające, że jedynie w przypadku wypełnisk trzech jam zarejestrowano większe (niż 100 g) ilości polepy, są to ob. 248, 433 i 443. Jest to dość dwuznaczne. Można sądzić, że poświadcza to nieadekwatność zastosowanych kwalifi kacji funkcjonalnych lub też zastosowanie odmiennych, niż w przypadku dołków posłupo-wych, rozwiązań budowlanych.

4.3.1.2. Jamy gospodarczePierwotne funkcje gospodarcze pełniły jamy (o nieokreślonym przeznaczeniu), jamy magazyno-we i wybierzyska. Część z nich, po ustaniu przy-czyn ich funkcjonowania, mogła być również ada-ptowana do gromadzenia odpadków (śmietniska). Problem ten zostanie omówiony osobno [rozdz. 4.3.1.4].

Warto zacząć od obserwacji generalnej. Jakie-kolwiek zagłębienia drążone w piasku przejawia-ją tendencję do gwałtownej erozji ścian. Jest ona wynikiem małej zwięzłości podłoża oraz wpływu czynników atmosferycznych (wiatru, deszczu, mrozu). Skutkuje to zwykle dość szybką niwela-cją wykonywanych wgłębień. Procesy degradujące jamy gospodarcze powodowały również rozległe odkształcenia ich pierwotnych kształtów – szcze-gólnie zaś form rzutów poziomych [por. Kadrow 1991: 23].

Podstawowym kryterium rozróżnienia pierwot-nych funkcji pełnionych przez obiekty był kształt profi lu oraz wielkość powierzchni stropu. W przy-padku jam (o niesprecyzowanym przeznaczeniu gospodarczym) obserwowano profi le nieckowate. Podobny kształt profi lu, choć o większej nieregu-larności, obserwowano w odniesieniu do wybie-rzysk. Te ostatnie wyróżniały się również dużymi



Ryc. 4.37. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady dołków posłupowych: a – ob. 477; b – ob. 428; c – ob. 635



Ryc. 4.38. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady jam posłupowych: a – ob. 277; b – ob. 383; d – ob. 476



(ponad 4,0 m2) powierzchniami stropów. Z kolei cechą dystynktywną dla jam magazynowych była obecność prostokątnych profi li. Termin ten rozu-miany był nieortodoksyjnie, tzn. chodziło głównie o identyfi kację wskaźników regularności w sposo-bach ukształtowania den (wypłaszczonych) oraz ścian bocznych (stromych, prostych). Wynika to ze świadomości braku możliwości (na piasku) wy-konania i zachowania jam o tak regularnych grani-cach, jak w przypadku cięższych utworów (gliny, lessu) [por. np.: Kadrow 1991; Szmyt 2000; Koś-ko, Szmyt 2006a].

Można sądzić, że różnice w sposobach ukształ-towania profi lu odpowiadają stosowanym rozwią-zaniom technicznym. W przypadku jam ich ściany były prawdopodobnie niezabezpieczone. Podobnie rzecz miała się z wybierzyskami, o czym wyraź-nie świadczy nieregularność kształtu ich stropów i profi li. Z kolei wykorzystanie jam magazynowych wymagało ochrony ścian, a zapewne niekiedy rów-nież den. Służyć temu mogły obstawy drewniane lub wykonane z plecionki (np. kosze), choć oczy-wiście nie odkryto ich pozostałości w trakcie prac wykopaliskowych.

Jak to już eksponowano, pierwotne funkcje go-spodarcze pełniły: jamy (a), jamy magazynowe (b) i wybierzyska (c).

a. Powyżej scharakteryzowano kryteria wydzie-lenia jam posłupowych, podkreślając znaczenie parametru powierzchni stropu (poniżej 0,5 m2). Trzeba jednak podkreślić, że był to warunek ko-nieczny, lecz nie wystarczający dla takiej kwalifi -kacji funkcjonalnej. Innymi słowy, można wskazać na obiekty, których powierzchnia jest mniejsza niż 0,5 m2, a które rozpoznano jako jamy (gospodarcze o niesprecyzowanym przeznaczeniu), a nie jamy posłupowe. Stało się tak w sześciu przypadkach (ob. 131, 187, 200, 323, 420 i 637). Uzasadnie-niem tego podejścia były obserwacje ich wypeł-nisk: obecność różnorodnego materiału ruchome-go (ceramiki, krzemieni, kości) lub/i złożonego (tj. dwu- lub trójwarstwowego) profi lu. Okoliczności te wskazują na „otwarty” – na procesy depozycji – charakter niecek tych jam.

Ogółem na stanowisku zidentyfi kowano 71 jam. Były one zwykle dość dobrze zachowane (por. ryc. 4.39). Rejestrowano je głównie jako obiekty o stro-pach owalnych, rzadziej – nieregularnych. Ich wy-pełniska były generalnie jednowarstwowe, spora-dycznie (7%) zaś dwu- lub trójwarstwowe.

Zaznaczenia wymaga zróżnicowanie wielkości powierzchni stropów jam, jest ono dość wysokie

(0,17-3,96 m2), przy wartościach średniej: 1,3 m2 i medianie: 0,96 m2. Poświadcza to też wysoka wartość (tj. – 0,71) współczynnika zmienności (odchylenie standardowe/średnia). Jednak kształ-ty i powierzchnie stropów jam podlegały tak istot-nym deformacjom w trakcie procesów ich zapeł-niania, że nie należy przeceniać znaczenia tych charakterystyk.

Za bardziej istotne uznaję obserwacje dotyczą-ce głębokości (od rozpoznanego stropu obiektów do ich dna). Wartości tego parametru prezentują się następująco: średnia: 0,45 m, mediana i moda: 0,4 m. Niesymetryczność rozkładu potwierdza wy-soka wartość współczynnika zmienności (0,45). Dodać warto, że obserwowana głębokość 69% jam mieściła się w przedziale 0,25-0,6 m.

b. Na stanowisku odkryto 44 jamy, którym przypisano pełnienie funkcji magazynowych (piw-niczek). Były one najczęściej dobrze czytelne na tle calca (ryc. 4.40). W rzucie poziomym były to najczęściej owale (niekiedy nieregularne), któ-rych powierzchnie stropów przybierały wartości 0,31-4,07 m2. Duże zróżnicowanie powierzch-ni potwierdzają wielkości średniej (1,4 m2), me-diany (1,27 m2) oraz współczynnika zmienności (0,58). Trzeba jednak pamiętać, że forma i wiel-kość rzutu poziomego była szczególnie narażona na odkształcenia.

W przeciwieństwie do kształtów stropów moż-na wskazać na pewną standaryzację ich obję-tości i głębokości. Objętości zostały wyliczone dla całych obiektów (od rozpoznanego stropu do dna). Balansują one w granicach 0,23-3,33 m3, przy czym średnia wyniosła 1,65 m3, mediana – 1,46 m3, moda – 1,41 m3, a wartość współczynni-ka zmienności – 0,4. Z kolei parametry głębokości kształtują się następująco: średnia – 0,78 m, me-diana – 0,75 m, moda – 0,74 m. Również współ-czynnik zmienności jest relatywnie niski (0,29). Dla większości (68,18%) obiektów udokumento-wano miąższość 0,6-1,1 m.

c. Funkcję wybierzysk przypisano ob. 301 i 472. Zgodnie z nazwą, pierwotnie służyły one najprawdopodobniej do pozyskiwania piasku. Ze względu na swą wielkość nie wywoływały proble-mów związanych z identyfi kacją (ryc. 4.41). Warto podkreślić znaczną głębokość obu opisywanych obiektów (ob. 301 – 1,1 m; ob. 472 – 0,9 m). Co więcej, cechy metryczne, nieregularność rzutów i profi li oraz ich warstwowanie wskazuje na wie-loetapowość i długotrwałość procesu tworzenia się wypełnisk.



Ryc. 4.39. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady jam o niesprecyzowanym przeznaczeniu gospodar-czym: a – ob. 280; b – ob. 377; c – ob. 418



Ryc. 4.40. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady jam magazynowych: a – ob. 531; b – ob. 592; c – ob. 611



4.3.1.4. Problem identyfi kacji śmietniskProcesy niwelacji niecek jam gospodarczych mogły mieć potencjalnie charakter kulturowy, związany z zasypywaniem niecek obiektów lub/i depozycją odpadów bądź też naturalny – wynikający z erozji ich ścian. Obie formy dostaw nie wymagały żadnych uprzednich preparacji, warunkiem wystarczającym było jedynie zaprzestanie wykorzystania obiektów zgodnego z ich pierwotnym przeznaczeniem.

Dalsze rozważania poświęcone będą rozpozna-niu skali wtórnego (śmietniskowego) użytkowania jam gospodarczych. Służyć temu będą przesłanki stratygrafi czne oraz obserwacje związane z różni-cami w pionowej dystrybucji ceramiki KPL i KAK (ilością, wagą, WIW) [por. Kadrow 1991: 35].

Ryc. 4.41. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Obiekt 301 – przykład wy-bierzyska: a – rzut poziomy; b – widok na profi l w trakcie eksploracji

4.3.1.3. Rumowiska polepyOmawianą kategorię tworzą cztery jednostki straty-grafi czne (ob. 92, 108, 228, 441). Zostały one za-rejestrowane w obrębie warstwy kulturowej i należy je rozumieć jako ekstremalnie zwartą formę skupisk polepy, w obrębie których zostały wyodrębnione. Charakteryzują się one ciągłym występowaniem warstw rumoszu o kilku- lub kilkunastocentyme-trowej miąższości (ryc. 4.42). Ich geneza, podobnie jak skupisk polepy, związana jest ze zniszczeniem ścian, które pierwotnie pokrywała gliniana okleina. Destrukcja ścian powodowała, że ich relikty „na-kładały się” na poziom użytkowy osady (WN II), co niekiedy skutkowało odkrywaniem w spągach rumowisk znacznych ilości ceramiki KPL.



Posłużę się również danymi odnoszącymi się do warunków zalegania przedmiotów kamiennych. Informacje te są dostępne dzięki zastosowanej metodzie eksploracji (warstwami mechanicznymi) pierwszych części obiektów. Jest to szczególnie istotne w warunkach rejestracji głównie jednowar-stwowych struktur wypełnisk, a było tak w przy-padku 77,39% jam i jam magazynowych.

Hipotezą wyjściową w dalszych analizach bę-dzie przekonanie o całkowicie naturalnym cha-rakterze tworzenia się zasypisk, a co za tym idzie – losowej naturze depozytów, które tworzyły się poprzez akumulację materiałów zalegających pierwotnie na poziomie warstwy kulturowej. Taką opinię wspierają obserwacje zależności prze-strzennych. Znakomita większość spośród 63 jam gospodarczych, których eksploracja dostarczyła ceramiki KPL o wadze przekraczającej 250 g, zo-stała odkryta w obrębie skupisk materiałów rozpo-znanych na poziomie WN II (ryc. 4.43).

Istotnych obserwacji dla oceny sformułowanej wyżej hipotezy dostarczają obserwacje parametru WIW ceramiki z poszczególnych poziomów eks-ploracyjnych. Wątek ten trzeba zacząć od kilku uwag generalnych.

Analizy stopnia zniszczenia ceramiki KPL prze-prowadzono na 6598 fragmentach (waga: 86 390 g) wydobytych z obiektów oraz 34 092 fragmentach (waga 300 861 g) pochodzących z poziomu war-stwy kulturowej. Odpowiada to 93,63% wagi ogółu źródeł wydobytych z WN III oraz 95,04% wagi ce-ramiki z poziomu WN II (pominięte zostały frag-menty przepalone oraz z niezachowanymi oboma ściankami naczynia).

Wartość wskaźnika rozdrobnienia ceramiki wyliczona na podstawie przytoczonych wyżej da-nych wynosi więc odpowiednio: 0,07 dla obiektów oraz 0,11 dla poziomu WN II. Jednak opisywane wartości bardzo połowicznie opisują oba zbiory. Obserwowano bowiem zarówno fragmenty bardzo duże, których waga dochodziła do 500 g, jak i eks-tremalnie rozdrobnione – o wadze 1 g. Wielkości WIW uzyskane dla poszczególnych fragmentów wahały się więc w granicach 0,002-1.

Bardziej szczegółowych danych dostarcza tabe-la 4.7. Przede wszystkim warto porównać udziały ceramiki ekstremalnie rozdrobnionej (waga: 1-2 g) oraz bardzo słabo rozdrobnionej (waga: ≥ 30 g). W pierwszym przypadku wartości wskaźników są bardzo zbliżone. Na tym tle wyróżnia się cerami-

Ryc. 4.42. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Obiekt 228 – przykład rumowiska polepy


Ryc

. 4.4

3. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

ystr

ybuc

ja ja

m g

ospo

darc

zych

o z

awar

tośc

i cer

amik

i KPL

o w

adze

pon

ad 2

50 g

. Leg

enda

: a –

jam

y go

spod

arcz

e z

cera

mi-

ką o

wad

ze >

250

g; b

– p

ozos

tałe

obi

ekty

; c –

wko

p; d

– s

kala

gęs

tośc

i



ka o najmniejszym stopniu defragmentacji, pod-czas gdy na poziomie WN II stanowi ona 24,44% zbioru, to w WN III jest to 48,42%. Obserwacje te są niejednoznaczne. Mogą one wprawdzie wskazy-wać na celową depozycję największych fragmen-tów naczyń w śmietniskach, można jednak sądzić również, że większa defragmentacja ceramiki reje-strowanej w obrębie warstwy kulturowej jest efek-tem udeptywania. Pomijam tu problem geliwacji – znaczenie tego procesu zostało już wcześniej (por. rozdz. 4.2.2.1) zminimalizowane.

W przypadku znacznej części obiektów rów-nież wertykalna struktura zalegania depozytów ceramicznych nie pozwala na wskazanie mechani-zmów selekcji materiału. Skomentuję to kilkoma przykładami.

W ob. 11 (ryc. 4.44; tabl. 2) zarejestrowano łącznie 55 fragmentów naczyń KPL (waga: 485 g). Około połowa z nich (54,54%%) zalegała na dnie jamy, a WIW wynosi w tym przypadku 0,1. Pozostała część inwentarza wystąpiła w rozprosze-niu w wyższych partiach profi lu. W zbliżony spo-sób kształtowało się wypełnisko ob. 30 (ryc. 4.44; tabl. 4). Pozyskano z niego 25 fragmentów cerami-ki KPL (waga: 118 g), które wystąpiły w dolnych partiach zasypiska (warstwa o miąższości 0,4 m od dna). Podkreślenia wymaga wysoki stopień jej rozdrobnienia. Identycznie należy rekonstruować przebieg procesów stratyfi kacji w odniesieniu do ob. 38 (tabl. 4), 114 (tabl. 12), 115, 168 (tabl. 14), 232 (tabl. 16), 286, 420 (tabl. 29), 473, 501, 526 (tabl. 33) i 536. Należy podkreślić, że w przypad-ku ob. 420 materiały KPL i KAK zarejestrowano w ramach tego samego poziomu eksploracyjnego usytuowanego w pobliżu dna. Z kolei w najniż-szych partiach wypełnisk ob. 286, 611 i 626 za-legała wyłącznie ceramika KPL, zaś pojedyncze fragmenty naczyń KAK zarejestrowano (wraz ze stłuczką KPL) w najwyżej położonych częściach ich zasypisk.

Mimo zdecydowanie mniejszego rozdrobnienia ceramiki (WIW – 0,03), podobnie należy widzieć procesy tworzenia się niecek ob. 131 (ryc. 4.44; tabl. 13), 236 (tabl. 17), 291 (tabl. 19) i 473.

Depozyty ceramiczne występowały również w sposób zdecydowanie bardziej równomierny – poświadczający względnie stałe tempo kształtowa-nia się zasypisk. Przykłady tego typu struktur wy-pełnienia znane są głównie z jam magazynowych, przy czym ilość odkrywanego materiału ruchome-go znamionowały znaczne wahania.

Na przykład, w ob. 44 (ryc. 4.45; tabl. 5) od-kryto bardzo niewielką ilość materiału KPL. Było to 18 fragmentów ceramiki (waga: 128 g), które wystąpiły równomiernie w niższych partiach pro-fi lu. Podobnie kształtowało się wypełnisko ob. 52 (ryc. 4.45; tabl. 9), choć dostarczyło ono znacznie większych ilości ceramiki (126 fragmentów, waga: 1173 g).

W sposób zbliżony do wyżej opisywanego trzeba postrzegać proces stratyfi kacji ob. 250 (ryc. 4.46; tabl. 17). Zarejestrowano w nim 264 fragmenty na-czyń KPL (waga: 4590 g), których niewielka część została wydobyta z dna jamy (12,61%). Cerami-ka z tego poziomu była bardzo słabo rozdrobnio-na (wartość WIW – 0,04). W wyższych partiach profi lu wystąpiła natomiast pozostała, poważniej zdefragmentowana, część zbioru.

Z kolei w obrębie ob. 290 (ryc. 4.46; tabl. 21) od-kryto 117 fragmentów naczyń KPL (waga: 2705 g) oraz jeden ułamek KAK (waga: 9 g). Ceramikę KPL odnotowano niemal równomiernie w obrębie pozio-mu rozciągającego się powyżej wysokości 0,1 m od dna jamy do jej stropu.

Bardzo podobnie modelowały się również wy-pełniska innych jam magazynowych – ob. 130 (tabl. 13), 149 (tabl. 14), 195 (tabl. 15), 251 (tabl. 18), 295 (tabl. 22), 296 (tabl. 22), 298 (tabl. 23), 299, 347 (tabl. 27), 464 (tabl. 31), 537 (tabl. 34), 592, 600, 604 (tabl. 36) i 611 (tabl. 36). Także

Tabela. 4.7. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Udział procentowy poszczególnych klas rozdrobnienia ceramiki kultury pucharów lejkowatych w warstwie kulturowej (WN II) oraz obiektach nieruchomych (WN III)

Wartość wskaźnika rozdrobnienia (WIW)

Ekstremalna Bardzo wysoka Wysoka Średnia Niska Bardzo niska

0,5-1 0,33-0,2 0,17-0,11 0,1-0,7 0,06-0,04 0,002-0,03

Waga 1 fragm. ceramiki 1-2 g 3-5 g 6-9 g 10-15 g 16-29 g ≥ 30 g

WN II udział ilościowy (%) 15,76 29,78 25,15 14,58 10,03 4,71

udział wagowy (%) 2,72 12,59 19,51 18,78 21,95 24,44

WN III udział ilościowy (%) 12,41 24,95 21,76 15,46 13,94 11,48

udział wagowy (%) 1,43 6,8 11,11 12,84 19,41 48,42



Ryc. 4.44. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Struktura wypełniska ob. 11, 30 i 131. Oznaczenia warstw wg tabl. 1



Ryc. 4.45. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Struktura wypełniska ob. 44 i 52. Oznaczenia warstw wg tabl. 1



zasypiska części jam (o niesprecyzowanych funk-cjach) formowały się w ten sposób. Dobrym tego przykładem jest ob. 171 (ryc. 4.47; tabl. 15). Jego eksploracja dostarczyła 151 fragmentów cerami-ki KPL (waga: 1835 g). Zalegała ona w warstwie zlokalizowanej powyżej dna jamy. Wskaźniki roz-drobnienia wahają się tu w granicach 0,05-0,07. Podobnie rzecz miała się w przypadku ob. 302 (tabl. 23), 418, 601, 603, 605 i 609.

Dla jam (o niesprecyzowanych funkcjach) cha-rakterystyczny jest jednak inny sposób tworzenia się wypełnisk, dobrym jego reprezentantem jest

ob. 207 (ryc. 4.48; tabl. 16). W jego wypełnisku odkryto 119 fragmentów naczyń KPL (waga: 504 g). Cechą charakterystyczną depozytu jest jego „podstropowy” charakter. Ilość ceramiki zale-gającej w niższych partiach profi lu jest wyraźnie mniejsza. Warto również podkreślić wysoki stopień rozdrobnienia, wartości WIW oscylują pomiędzy 0,15 a 0,5. Bardzo zbliżone obserwacje poczyniono dla ob.: 102, 112 (tabl. 11), 116, 153, 160 (tabl. 14),187 (tabl. 15), 198, 200, 204, 233, 240, 259, 280, 377 (tabl. 28), 451, 501, 562 i 599, w któ-rych wystąpił jedynie materiał KPL oraz ob. 567




i 575. W dwóch ostatnich przypadkach ceramice KPL towarzyszyły fragmenty naczyń KAK. Iden-tycznie wyglądał proces formowania się zasypisk wybierzysk (ob. 301 i 472 – wyższe warstwy).

Jednoznaczność powyższych rekonstrukcji osłabia szereg spostrzeżeń (a-d) o różnym stopniu perswazyjności, które wskazują, że procesom stra-tyfi kacji o charakterze naturalnym towarzyszyły celowe akty depozycji. Na zakończenie tego wątku przedstawię wnioski (e).

a. Warto zwrócić uwagę na jamy zarejestrowane poza obszarami warstwy kulturowej o intensywnym

nasyceniu ceramiką, a których eksploracja dostar-czyła relatywnie licznych zespołów tego rodzaju źródeł. Sytuację taką zidentyfi kowano w przypad-ku ob. 278, 525 i 531.

Zasypisko ob. 278 (ryc. 4.49; tabl. 19) miało charakter wielowarstwowy, wskazujący na względ-ną długotrwałość jego tworzenia. Ogółem zare-jestrowano w nim 278 fragmentów naczyń KPL (waga: 1928 g). Zdecydowana większość zespo-łu (85,83%) wystąpiła w jednym poziomie zwią-zanym z zaawansowanym stanem zasypywania niecki obiektu. Co istotne, była to ceramika sła-

Ryc. 4.47. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Struktura wypełniska ob. 171. Oznaczenia warstw wg tabl. 1




bo zdefragmentowana, co dokumentuje wartość wskaźnika rozdrobnienia (0,06). Powyżej tego poziomu natrafi ono natomiast na niewielką liczbę skorup. Obserwacje te potwierdzają, że w trakcie naturalnego zasypywania obiektu posłużył on jako doraźne śmietnisko.

W nieco inny sposób formowało się zasypi-sko ob. 531 (ryc. 4.49; tabl. 33). Około połowa (51%) spośród odkrytych w nim 27 fragmentów naczyń KPL (waga: 319 g) wystąpiła w strefi e wy-raźnego stożka uformowanego na dnie. Powyżej

odkryto podobne ilości ceramiki, charakteryzo-wała się ona natomiast wyraźnie większym wskaź-nikiem rozdrobnienia (0,16 w stosunku do 0,05). W bardzo zbliżony sposób powstało wypełnisko ob. 525.

b. Osobnego omówienia wymagają wspomniane już przypadki (por. rozdz. 4.2.2.1), w których ist-nieje wyraźna relacja między skupiskami ceramiki a rozpoznanymi niżej obiektami nieruchomymi. Pominę tu koncentracje o większej powierzchni, nie można w tym przypadku wykluczyć, że ich po-




wstanie determinowało długotrwałe wykorzystanie terenu kontynuowane po całkowitej niwelacji niec-ki. Tym bardziej warto zwrócić się ku niewielkim i względnie izolowanym skupiskom rozpoznanym w kontekście niektórych jam (np.: A11, A12, A18, A23, A24). Powstać one mogły jako efekt funkcjo-nowania stref akumulacji śmieci, których elemen-tem były rozpadliska niwelowanych obiektów.

c. Jako wartościową dla omawianego wątku analiz należy potraktować też rejestrację w wy-pełniskach obiektów naczyń niemal kompletnych. Można sądzić, że ich depozycja była efektem świadomych działań mieszkańców osady. Trudno przy tym jednoznacznie przesądzać, czy i w jakim stopniu opisywane pojemniki ceramiczne związa-

ne były z pierwotnymi funkcjami jam. Wskaźniki tego typu zachowań można identyfi kować w odnie-sieniu do ob. 26, 85, 134, 472 i 538.

Obiekt 26 (ryc. 4.50; tabl. 3) jest jednym z naj-bardziej interesujących spośród rozpoznanych w Wilkostowie 23/24. Była to jama o dwuwar-stwowym wypełnisku. Jej wyższe partie całkowi-cie wypełniała zwarta warstwa polepy (bez udziału frakcji próchniczych) powstała na skutek przewró-cenia się ściany budynku (por. rozdz. 4.3.2). Poni-żej niej zarejestrowano warstwę próchnicy, której układ wyraźnie informuje o stanie postępującego wypełniania niecki jamy. W obrębie omawianej warstwy odnotowano bardzo bogaty zestaw źródeł. Przede wszystkim zwraca uwagę 288 fragmentów




naczyń KPL (waga: 2167 g). Wystąpiły one na różnych głębokościach, również stan defragmen-tacji ceramiki wykazuje pewne wahania. Suma-ryczna wartość WIW wynosi 0,13, co sugeruje relatywnie wysokie zniszczenie zespołu. W rze-czywistości jednak 30% odkrytych ułamków jest odpowiedzialnych za 94,83% ich wagi. Znaczna część z nich pochodzi z trzech (tabl. 257) niemal kompletnych naczyń, których fragmenty zostały zarejestrowane w różnych częściach „próchniczej” części profi lu. Oznacza to, że do zasypiska obiek-tu trafi ły zarówno niemal całe naczynia, jak i ich niewielkie fragmenty. Potwierdza to równoległość obu (naturalnych i celowych) dostaw ceramiki do

niecki jamy. Podkreślić trzeba, że powyżej dna zarejestrowano również cztery fragmenty naczyń KAK; były one stosunkowo duże (łączna waga: 42 g), co dokumentuje wartość wskaźnika rozdrob-nienia – 0,04.

W dość zbliżony sposób formowało się zasypi-sko ob. 85 (ryc. 4.50; tabl. 10). Ogółem pozyska-no z niego 166 fragmentów ceramiki KPL (waga: 1164 g). Cztery naczynia były niemal kompletne (tabl. 270), a jedno z nich (tabl. 270: 4) umiesz-czone było pionowo na dnie jamy. Wartość WIW wyliczona dla najniższego poziomu jamy wyno-si 0,09. Jednak, podobnie jak w przypadku jamy 26, około 10% fragmentów naczyń odpowiada za




60% wagi zespołu. Innymi słowy – prócz naczyń zachowanych prawie w całości na dno obiektu tra-fi ła również bardzo drobna stłuczka. Analogiczne wnioski, można odnieść do ob. 134 (tab. 284), 472 (tabl. 338: 2) i 539 (tabl. 348: 5). Cytowane naczynia zarejestrowano na dnach jam.

d. Uwagi wymaga również możliwość wyróżnie-nia względnie izolowanych poziomów śmietnisko-wych, cechujących się niskimi wartościami WIW.

Najbardziej spektakularnym przykładem depo-nowania materiału archeologicznego na dnie jamy magazynowej jest ob. 49 (ryc. 4.51; tabl. 6-8). Z jego wypełniska pozyskano 646 fragmentów ce-ramiki KPL (waga: 7682 g). Stłuczka wystąpiła głównie (92,4%) w warstwie (miąższość: 0,2 m) zalegającej nad dnem jamy. Na zaakcentowanie zasługuje relatywnie słabe zniszczenie zespo-łu (wartości WIW: 0,06-0,08). Już 0,3 m ponad dnem jamy ilość materiału gwałtownie zmalała, ma też on wyższy wskaźnik rozdrobnienia (0,14). Warstwy położone powyżej połowy profi lu były jałowe. Natomiast fi nalny etap zapełnienia jamy czytelny jest w postaci koncentracji ceramiki roz-poznanej na poziomie V WM.

Z kolei eksploracja ob. 132 (ryc. 4.51; tabl. 13) pozwoliła na pozyskanie 278 fragmentów cerami-ki KPL (waga: 3464 g). Jego dystrybucja pionowa jest wyraziście nierównomierna. W pobliżu dna wystąpiła niewielka ilość stłuczki ceramicznej o średnich wartościach WIW (0,09). Na wyso-kości 0,1 m powyżej dna znajdował się pierwszy poziom śmietniskowy o miąższości 0,2 m. Pozy-skano z niego 51,25% ułamków ceramiki, które

charakteryzowały się dobrym stanem zachowania (WIW: 0,06). Następne 0,3 m profi lu było jałowe lub ceramika występowała tam nielicznie. Kolej-ny poziom depozycyjny ulokowany był na wysoko-ści 0,7 m powyżej dna. W jego ramach wystąpiło 30,6% pozyskanej ceramiki. Charakteryzowała ją dość niska (0,06) wartość WIW. W pobliżu stropu obiektu zarejestrowano ponadto minimalne ilości źródeł KPL o ekstremalnym (0,26) stopniu roz-drobnienia. Ostatni etap formowania się zasypiska widoczny jest w postaci skupiska zarejestrowanego na poziomie V WM.

Prawdopodobnie wielofazowość depozycji ce-ramiki poświadcza przykład ob. 281 (ryc. 4.52; tabl. 20). W połowie profi lu wystąpiło 11 fragmen-tów naczyń KAK (waga: 531 g), WIW był tu bar-dzo niski – 0,02. Z kolei w pobliżu stropu udoku-mentowano 31 fragmentów ceramiki KPL (waga: 425 g). Również w tym przypadku wskaźnik roz-drobnienia jest niski – 0,07.

e. W wypełniskach 35 obiektów zarejestrowa-no pojedyncze przedmioty kamienne (por. tab. 2.1, rozdz. 10). Występowały one w różnych częściach profi lu. Na przykład na dnie ob. 49 odkryto trzy odłamki kamienne – w warstwie przesyconej m.in. źródłami ceramicznymi. Inną sytuację zaobserwo-wano w ob. 464, gdzie jeden rozcieracz wystąpił na dnie obiektu, drugi zaś – w jego wyższych par-tiach. W pierwszym przypadku zabytkowi towarzy-szyła ceramika słabo rozdrobniona, w drugim nato-miast – silnie zdefragmentowana. Każe to zwrócić uwagę na wartości WIW ceramiki towarzyszącej wytworom kamiennym. W około połowie przypad-




ków (ob. 52, 92, 44, 115, 168, 153, 160, 187, 200, 204, 232, 233, 420, 464, 526, 536, 537 i 599) towarzyszyły one silnie lub ekstremalnie zniszczo-nym resztkom naczyń KPL (WIW > 0,1). Sugeruje to, że co najmniej w tej samej proporcji depozycja przedmiotów kamiennych była spowodowana natu-ralnymi procesami erozji niecek obiektów.

Z kolei wiele obserwacji dotyczących materiału kostnego [Waszczuk w tym tomie, rozdz. 15] wska-zuje na celowe zsypywanie kości do tworzących się wypełnisk obiektów.

f. Biorąc pod uwagę dane stratygrafi czne (prze-wagę wypełnisk jednowarstwowych) oraz z za-kresu cech depozycji materiałów ceramicznych i kamiennych, można sugerować, że procesy wy-pełnienia niecek znacznej części jam gospodar-czych przebiegały spontanicznie i w sposób natu-ralny. Potencjalnie do przetestowania tej hipotezy można użyć masowych danych dotyczących tech-nologii ceramiki KPL [por. rozdz. 5.1]. Celem tych analiz byłoby porównanie np. udziałów najczę-ściej rejestrowanych receptur przygotowania masy ceramicznej stłuczki zarejestrowanej w obrębie jam oraz w bezpośrednio przyległych fragmen-tach warstwy kulturowej. Problem polega jednak na ogromnej wieloznaczności tego rodzaju porów-nań. Stwierdzenie braku istotnych różnic w struk-turach technologicznych można interpretować na dwa zasadniczo różne sposoby. Po pierwsze, moż-

na uznać, że jest to wskaźnik braku mechanizmów kulturowej selekcji ceramiki, tzn. naturalnego procesu niwelacji niecki jamy. Po drugie jednak, można sądzić, że stan ten jest świadectwem istnie-nia strefy śmietniskowej obejmującej obiekt oraz jego bezpośrednie zaplecze (por. uwagi w punk-cie b). Podobne dylematy rodzi także ewentualne przyjęcie hipotezy alternatywnej. Sytuacje tego ro-dzaju mogą być interpretowane jako wskaźnik se-lektywnego deponowania konkretnych fragmentów zniszczonych naczyń lub też różnic (mikro) chro-nologicznych sprzężonych ze zmianą funkcji prze-strzeni niwelowanej jamy, np.: strefa śmietniskowa (do momentu niwelacji jamy) � strefa produkcyj-na (np. związana z przygotowaniem masy garncar-skiej – produkcją szamotu) � strefa śmietniskowa. Punktem krytycznym jest tu przekonanie o znacz-nie dłuższym, niż w przypadku zasypisk obiektów, procesie kształtowania się warstwy kulturowej. Musiało to determinować różnice depozytów cera-micznych odkrywanych w obu kontekstach.

Podkreślę raz jeszcze, że nie może być jedno-cześnie wątpliwości, iż inicjacja procesów depo-zycji materiałów archeologicznych wynikała z za-rzucenia konserwacji ścian jam. W niektórych przypadkach stawały się one wówczas elementem stref śmietniskowych i służyły jako dogodne miej-sca gromadzenia odpadów.

4.3.2. Obiekty nadziemne

Elementem, który bez wątpienia podlegał najsil-niejszym transformacjom na etapie podepozycyj-nym, były obiekty nadziemne, takie jak słupowe budynki mieszkalne lub gospodarcze czy też za-daszone jamy [Schiffer 1987: 221]. W perspekty-wie archeologii świadectwa ich istnienia są często trudno uchwytne. Zwykle ujawnia się ono w posta-ci układów dołków posłupowych lub/i skupisk po-lepy [np.: Kulczycka-Leciejewiczowa 2002; Balcer 2011: 16-17]. Trzeba tu zwrócić uwagę, że trudno-ści związane z interpretacją tego typu struktur wy-nikają z kilku zasadniczych czynników: wspomnia-nych deformacji podepozycyjnych, długotrwałości oraz różnorodności przedsięwzięć budowlanych (konstrukcji budynku, jego przebudowy i naprawy) oraz czynników całkowicie stochastycznych (np. kierunek przewrócenia się ścian budynków prze-sądzał o formie skupisk i rumowisk polepy).

W przypadku Wilkostowa 23/24 za uzasadnio-ne uznać należy wyróżnienie następujących typów obiektów nadziemnych: słupowych budynków mieszkalnych (a), zadaszonych obiektów gospo-darczych (b) oraz ogrodzeń (c). Tworzą one łącznie 21 układów funkcjonalnych (U1-U21).

Przed analizą poszczególnych rodzajów struk-tur należy jednak skreślić kilka słów komentarza. Zgodnie z wcześniejszymi deklaracjami podsta-wowymi kryteriami wyróżnienia budynków słupo-wych będą obserwacje dotyczące lokalizacji doł-ków i jam słupowych, ich wzajemnych zależności planigrafi cznych oraz relacji do wydzielonych sku-pisk polepy. Stan zachowania układów funkcjonal-nych był dość zróżnicowany, a źródła ich dewasta-cji były już wcześniej omawiane – w odniesieniu do tego wątku skoncentruję się na najbardziej istotnych obserwacjach.



Trudności rodzące się w trakcie interpreta-cji skupisk dołków i jam posłupowych na stano-wiskach KPL sprawiają niekiedy, że możliwości interpretacji kształtu budynków rosną w postępie geometrycznym w stosunku do ich rejestrowanej liczby. Aby ograniczyć zakres tego typu spekula-cji, zarysuję jedynie najbardziej podstawowe para-metry omawianych obiektów.

Konieczne jest także podkreślenie problemów w identyfi kacji zadaszonych obiektów gospodar-czych. Manifestują się one zwykle w formie słu-pów sąsiadujących z jamami. Co istotne, niekie-dy towarzyszą im także skupiska polepy będące świadectwem uszczelniania ścian tych założeń. W przypadku obiektów o konstrukcjach słupo-wych wywód zostanie ograniczony do identyfi kacji układów zawierających co najmniej dwa dołki lub jamy posłupowe. Ograniczenie to ma na celu wy-ostrzenie kryteriów analizy poprzez minimalizację wpływu na jej wyniki czynników losowych.

Rekonstrukcja układów funkcjonalnych nie-sie z sobą również istotne treści odnoszące się do wzajemnej chronologii (synchronii) obiektów. Ponieważ w przypadku Wilkostowa 23/24 nie za-

rejestrowano żadnych układów stratygrafi cznych, w których udokumentowana zostałaby wzajemna superpozycja obiektów nieruchomych, ich sub-stytutem staną się obserwacje przestrzenne. Wa-lory eksplikacyjne układów rekonstruowanych na podstawie związków planigrafi cznych wzmacnia-ją w części przypadków spostrzeżenia dotyczące przebiegu procesów niszczenia ścian wylepionych gliną, dokładniej zaś – sposobów, w jaki polepa manifestowała się w zasypiskach jam.

Można założyć, że polepa trafi ała do formują-cych się wypełnisk na skutek procesów niwela-cyjnych, a jej dostawy były nieodmiennie niein-tencjonalne. Podkreślenia wymaga różnorodność możliwych scenariuszy relacji między jamami i skupiskami polepy. Jej brak w obrębie obiektów może być świadectwem zarówno starszeństwa jam, jak i ich częściowej współczesności (fi nał tworze-nia się wypełniska wyprzedzał destrukcję ścian) w stosunku do zabudowy. Także obecność polepy w zasypiskach jam daleka jest od jednoznaczno-ści, dostarcza jednak intrygujących przesłanek.

a. Wyróżniono ogółem 11 układów funkcjonal-nych (U1-U11) utożsamianych z reliktami budyn-

Ryc. 4.53. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 1 i układ funkcjonalny 17. Legenda: a – jama posłupowa; b – dołek posłupowy; c – jama; d – skupisko ceramiki; e – hipotetyczny zasięg budynku; f – U17; g – bioturbacja; h – granica wykopu



ków słupowych (chat) wraz ze współczesnymi im obiektami gospodarczymi.

Układ 1 (ryc. 4.53). Pozostałości obiektu mieszkalnego manifestowały się w postaci skupiska polepy C1 (pow. 20,3 m2) oraz jamy posłupowej – ob. 14. Na słaby stan zachowania pozostałości konstrukcyjnych wpływ miała ich lokalizacja – tuż poniżej granicy plateau – i związane z nią oddziały-wanie czynników niszczących. Brak wiarygodnych danych dotyczących formy i orientacji założenia.

Warto również zwrócić uwagę na ob. 11. W jego wypełnisku zarejestrowano polepę o łącznej wadze 67 g. Stanowi to słabą przesłankę na rzecz uzna-nia współczesności chaty i jamy.

Układ 2 (ryc. 4.54). Chata została rozpoznana jedynie częściowo – jej południowa część pozosta-ła poza obszarem badań. Układ rekonstruowany jest na podstawie bliskości skupiska polepy C3 (pow. 11 m2) oraz ob. 277 interpretowanego jako jama posłupowa. Podobnie jak w przypadku chaty U1, brak rzetelnych przesłanek pozwalających na rekonstrukcję formy obiektu mieszkalnego.

Układ 3 (ryc. 4.55). Relikty chaty tworzyło skupisko polepy C4 (pow. 95,3 m2), rumowisko polepy (ob. 108) oraz 13 dołków posłupowych (ob. 103-105, 107, 126, 128, 162-165, 172, 174 i 175). Co istotne, większość wymienionych doł-

ków posłupowych wyróżniała się dobrym stanem zachowania. Mimo tego trudno dokonać jedno-znacznej rekonstrukcji wyglądu obiektu. Bez wątpienia również liczba pozostałości słupowych elementów konstrukcyjnych została zredukowa-na (na etapie podepozycyjnym). Ze względów już wcześniej wyłożonych wystarczające wydaje się podkreślenie, że chodzi tu o budynek zbliżony do, zorientowanego wzdłuż linii wschód – zachód, prostokąta o wymiarach 5 × 8 m (pow. 40 m2).

Wydaje się wysoce prawdopodobne, że zało-żenie było zaopatrzone od strony południowej w podcienia. Tworzył je ob. 106 (ewentualnie na-leżący do konstrukcji chaty) oraz ob. 109-111, 113 i 120. Sugestię taką wspierają, prócz lokaliza-cji obiektów, obserwacje dotyczące sposobu kon-strukcji dołków wchodzących w skład podcieni. Podobnie jak w przypadku budynku mieszkalnego, wysycone były one względnie znacznymi ilościa-mi polepy. W centrum podcieni odkryto dwie jamy (ob. 112 i 114). Również w ich wypełniskach wy-stąpiły niewielkie zbiory polepy. Większą jej ilość kryło natomiast zasypisko ob. 171 (814 g). Ogół zgromadzonych danych wspiera hipotezę o współ-istnieniu cytowanych obiektów.

Układ 4 (ryc. 4.56). Za najbardziej prawdo-podobną należy uznać hipotezę, że obiekt miesz-

Ryc. 4.54. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 2. Legenda: a – jama posłupowa; b – jama; c – skupisko polepy; d – hipotetyczny zasięg budynku; e – bioturbacja; f – granica wykopu



kalny manifestował się w postaci skupiska polepy C6 (pow. 16,5 m2), pięciu dołków posłupowych (ob. 421, 426-428 i 470) i jednej jamy posłupowej (ob. 433). Położony w pobliżu ob. 432 łączony jest natomiast z ogrodzeniem (U22). W prezentowanej wersji chata U4 miałaby formę zbliżoną do pro-stokąta zorientowanego na linii wschód – zachód o wymiarach 9 × 7 m (pow. 63 m2).

Relatywnie obfi te (waga: 113 g) występowanie polepy w ob. 464 sugeruje jego związek z opisywa-nym obiektem mieszkalnym. Dodać warto, że w ob-rębie domniemanej chaty rozpoznano szereg biotur-bacji, a ob. 421 został odkryty poniżej jednej z nich.

Układ 5 (ryc. 4.57). Na pozostałości chaty składały się: skupisko polepy C9 (pow. 57,8 m2), rumowisko polepy (ob. 228) oraz trzy dołki po-słupowe (ob. 293, 294 i 303). Istotną przesłanką

umożliwiającą rekonstrukcję założenia jest lokali-zacja czterech jam magazynowych – ulokowanych z trzech stron budynku (ob. 286, 290, 295 i 296). Ograniczają one powierzchnię o kształcie prosto-kąta/trapezu zorientowanego wzdłuż linii wschód – zachód i wymiarach 7 × 3 m (pow. 21 m2). W wypełniskach wszystkich wymienionych wyżej jam zarejestrowano dość znaczne ilości polepy (ob. 286 – 124 g, ob. 290 – 2012 g, ob. 295 – 155 g, ob. 296 – 391 g), co wzmacnia przekonanie o integralności układu.

Układ 6 (ryc. 4.57). Układ został rozpoznany jedynie częściowo. Składa się jedynie ze skupiska polepy C10 (pow. 13,3 m2), któremu nie towarzy-szą dołki i jamy posłupowe. Jednak wielkość sku-piska polepy zdaje się przemawiać za jego związ-kiem z zabudową mieszkalną.

Ryc. 4.55. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 3. Legenda: a – jama posłupowa; b – dołek posłupowy; c – jama; d – jama magazynowa; e – rumowisko polepy; f – skupisko polepy; g – hipotetyczny zasięg budynku; h – hipotetyczny zasięg podcieni; i – bioturbacja



Układ 7 (ryc. 4.58). Relikty chaty rozpoznano w postaci skupiska polepy C11 (pow. 68,5 m2), ru-mowiska polepy (ob. 441) oraz siedmiu obiektów słupowych. Są to zarówno dołki posłupowe (ob. 438, 439, 455, 505 i 541), jak i jamy posłupowe (ob. 404 i 509). Budynek prawdopodobnie miał kształt prostokąta zorientowanego wzdłuż linii wschód – zachód, jego przybliżone wymiary wyno-szą 5 × 10 m (pow. 50 m2).

W pobliżu ścian chaty wystąpiły ponadto do-łek posłupowy (ob. 457) oraz jama posłupowa (ob. 443). Interpretowane są one jako element skład-ni podcieni, służących m.in. zadaszeniu ob. 442 (jama o nieznanej funkcji).

Asymetryczność położenia skupiska polepy C11 względem rekonstruowanego obiektu mieszkalne-go jest interpretowana jako świadectwo kierunku destrukcji ścian założenia. Ten sam czynnik zade-cydował o dostawie do wypełniska ob. 442 dość znacznych ilości polepy (547 g), co z kolei wzmac-nia przeświadczenie o integralności układu.

Układ 8 (ryc. 4.59). Jako relikty obiektu mieszkalnego zostało rozpoznane skupisko polepy C12a (pow. 82,9 m2) oraz dwie jamy posłupowe (ob. 246 i 248). Brak bliższych danych dotyczą-cych formy budynku.

Układ 9 (ryc. 4.59). Chata manifestowała się w postaci skupiska polepy C12b (pow. 50,5 m2), ru-mowiska polepy (ob. 92) oraz sześciu dołków i jam posłupowych (ob. 24, 25, 80, 81, 83 i 193). Położo-ne w pobliżu ob. 27, 94 i 197, związane są raczej ze scharakteryzowanym w dalszej części wywodu ogro-dzeniem (U19). W przybliżeniu budynek zoriento-wany był na linii północny wschód – południowy zachód i miał wymiary 10 × 4,5 m (pow. 45 m2).

Należy wspomnieć także ob. 26 i 85. Pierwszy z nich był już szczegółowo omawiany (por. rozdz. 4.3.1), podkreślę więc jedynie, że destrukcja ściany budynku doprowadziła do całkowitego wy-pełnienia zwartą warstwą polepy wyższych partii niecki jamy. Stanowi to jednoznaczne poświadcze-nie współczesności chaty i ob. 26.

Podobnie rzecz ma się z ob. 85. Ta niewielka jama magazynowa została odkryta w pobliżu hipo-tetycznego przebiegu południowej ściany budyn-ku. Z jej poziomu depozycyjnego (w pobliżu dna) wydobyto polepę o łącznej wadze 135 g, co może wskazywać na współczesność procesu destrukcji chaty i wypełniania niecki ob. 85.

Układ 10 (ryc. 4.60). Wydzielony został na podstawie skupiska czterech dołków posłupowych (ob. 627, 634-636). Ich położenie sugeruje funk-

Ryc. 4.56. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 4. Legenda: a – jama posłupowa; b – dołek posłupowy; c – jama magazynowa; d – skupisko polepy; e – hipotetyczny zasięg budynku; f – bioturbacja


Ryc

. 4.5

7. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. U

kład

funk

cjon

alny

5 i

ukła

d fu

nkcj

onal

ny 6

. Leg

enda

: a –

jam

a po

słup

owa;

b –

doł

ek p

osłu

pow

y; c

– ja

ma;

d –

jam

a m

agaz

y-no

wa;

e –

wyb

ierz

ysko

; f –

rum

owis

ko p

olep

y; g

– s

kupi

sko

pole

py; h

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ku; i

– b

iotu

rbac

ja; j

– g

rani

ca w

ykop

u



cjonowanie prostokątnego/trapezowatego założenia o wymiarach około 5 × 3 m (pow. 15 m2). Struk-tura ta zorientowana była na osi północny zachód – południowy wschód. Być może elementem U10 był również ob. 624, co jest jednak trudne do in-terpretacji – zważywszy na liczbę bioturbacji od-krytych w tej strefi e.

Opisywana chata jest jedyną, z którą nie wią-żą się odkrycia polepy. Jest to zjawisko niejedno-znaczne. Jako pierwsze nasuwa się wyjaśnienie dopuszczające istnienie odmienności konstruk-cyjnych (w relacji do U1-U9), a dokładniej – re-zygnacji z zastosowania gliny jako okleiny ścian. Bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że również ściany U10 zbudowano z wykorzystaniem omawianego surowca, z tym że nie doszło w tym przypadku do pożaru, który wywołałby efekt jego spieczenia. Dodam, że stopień spiaszczenia glin używanych do budowy był tak znaczny, że nawet działanie wysokich temperatur w bardzo ograni-czonym stopniu przekładało się na jej utrwale-nie w formie polepy [rozdz. 10 oraz Pawlikowski, w tym tomie, rozdz. 18].

b. W pierwotnym etapie swego funkcjonowania większość, jeśli nie wszystkie, jam zaopatrzona

była w elementy zabezpieczające przed wpływem czynników atmosferycznych. Ich brak doprowa-dziłby do szybkiej niwelacji zagłębień, stawiałby również pod znakiem zapytania funkcjonalność samych jam (np. możliwość pełnienia funkcji ma-gazynów). Ochronie ich wnętrz służyć mogły kon-strukcje w formie wiat, plecionek, szałasów lub namiotów. Problem dotyczy więc nie tyle samego istnienia tego rodzaju zabezpieczeń, ile raczej ich archeologicznych korelatów. W zapisie archeolo-gicznym ujawniają się jedynie te rodzaje zadaszeń, które wymagały np. wykonywania konstrukcji wiat (dołki posłupowe) lub oklein plecionek (skupiska polepy w obrębie WN II). Tego rodzaju obiektom poświęcona będzie dalsza część wywodu.

Układ 11 (ryc. 4.61). Zasięgi ob. 250 i skupi-ska C5 niemal doskonale się pokrywają. Również w wypełnisku tej jamy odkryto pewną ilość polepy (waga: 188 g). Licznie (waga: 447 g) wystąpiła ona jednak również w ob. 251. Sugeruje to, że pierwot-nie oba obiekty miały wspólne zadaszenie wyko-nane z plecionki i uszczelnione gliną. Co istotne, z pozostałych obiektów rozpoznanych w tej strefi e pozyskano bardzo niewielkie ilości polepy lub też w ogóle jej nie zarejestrowano.

Ryc. 4.58. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 7. Legenda: a – jama posłupowa; b – dołek posłupowy; c – jama; d – rumowisko polepy; e – skupisko polepy; f – hipotetyczny zasięg budynku; g – hipotetyczny zasięg podcieni; h – bioturbacja; i – granica wykopu


Ryc

. 4.5

9. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. U

kład

funk

cjon

alny

8 i

ukła

d fu

nkcj

onal

ny 9

. Leg

enda

: a –

jam

a po

słup

owa;

b –

doł

ek p

osłu

pow

y; c

– ja

ma;

d –

jam

a m

agaz

y-no

wa;

e –

rum

owis

ko p

olep

y; f

– sk

upis

ko p

olep

y; g

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ku; h

– b

iotu

rbac

ja; i

– g

rani

ca w

ykop

u



Ryc. 4.60. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 10 i układ funkcjonalny 15. Legenda: a – jama posłupowa; b – dołek posłupowy; c – jama; d – skupisko polepy; e – hipotetyczny zasięg budynku; f – bioturbacja.

Ryc. 4.61. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 11. Legenda: a – jama; b – jama magazyno-wa; c – skupisko polepy; d – bioturbacja; e – granica wykopu



Układ 12 (ryc. 4.62). Polepę odkryto w ob. 187 (233 g) i ob. 198 (253 g). Z ich lokalizacją kore-sponduje ósemkowaty kształt skupiska C13. W wy-pełniskach pozostałych jam odkrytych w pobliżu opisywanego układu nie zarejestrowano pozostało-ści polepy.

Układ 13 (ryc. 4.63). Podkreślenia wymaga wyraźna dwudzielność skupiska C8. Część C8a związana jest z ob. 494, zaś człon C8b – z ob. 501. W zasięgu skupiska C8 znalazł się również ob. 500. Jednak w jego wypełnisku, w przeciwień-stwie do ob. 494 i 501, nie odkryto polepy. Wy-daje się prawdopodobne, że U13 poświadcza ist-nienie względnie rozległego zadaszenia, po którym umieszczono dwie jamy.

Układ 14 (ryc. 4.64). Zasięgi ob. 531 oraz sku-piska C7 wprawdzie nie pokrywają się, ale na ist-nienie takiej zależności wskazuje zawartość ob. 531. W jego wypełnisku odkryto polepę o łącznej wadze 2664 g. Natomiast w pozostałych jamach zarejestro-wanych w tej strefi e wystąpiła ona incydentalnie.

Układ 15 (ryc. 4.60). Zwraca tu uwagę bli-skość ob. 575 i skupiska C14, co może wskazywać na ich współistnienie. Podkreślić jednak trzeba brak polepy w wypełnisku ob. 575, obserwacja ta poświadcza przypuszczalnie, że jego zasypanie wy-przedziło destrukcję hipotetycznego zadaszenia.

Układ 16 (ryc. 4.65). Jest to jeden z najmniej jednoznacznych elementów zagospodarowania sta-nowiska – składa się jedynie ze skupiska C2. Jego niewielka powierzchnia (9,4 m2) oraz brak jakich-kolwiek elementów towarzyszących (dołków i jam posłupowych, jam gospodarczych) nie ułatwia sformułowania wiarygodnych ocen. Wydaje się jednak, że jest to układ analogiczny do U11-U15. Za zniszczenie jamy odpowiadałby w tym ujęciu wkop współczesny lub bioturbacja odkryta w za-sięgu skupiska C2.

Układ 17 (ryc. 4.53). Uwagę zwraca w tym przypadku zależność (?) lokalizacji jamy (ob. 18) oraz dołków posłupowych (ob. 19 i 20). Z pewną doza prawdopodobieństwa można uznać, że stano-

Ryc. 4.62. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 12. Legenda: a – jama posłupowa; b – do-łek posłupowy; c – jama; d – jama magazynowa; e – skupisko polepy; f – bioturbacja



Ryc. 4.63. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 13. Legenda: a – jama; b – jama magazyno-wa; c – skupisko polepy; d – bioturbacja

Ryc. 4.64. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 14. Legenda: a – jama; b – jama magazyno-wa; c – wybierzysko; d – skupisko polepy; e – bioturbacja



Ryc. 4.65. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 16. Legenda: a – dołek posłupowy; b – jama; c – jama magazynowa; e – skupisko polepy; f – bioturbacja; g – wkop

Ryc. 4.66. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 18. Legenda: a – jama posłupowa; b – dołek posłupowy; c – jama; d – skupisko polepy; e – hipotetyczny zasięg budynku; f – U18; g – bioturbacja; h – granica wykopu



wi to świadectwo funkcjonowania wiaty opartej na dwóch (?) słupach.

Układ 18 (ryc. 4.66). Jest on rekonstruowa-ny na podstawie cech lokalizacji jamy gospodar-czej (ob. 451) oraz dwóch dołków posłupowych (ob. 448 i 450). Obecność tych ostatnich suge-ruje istnienie wiaty nad ob. 451. Jednocześnie podkreś lić należy, że asymetryczność położenia ob. 451 w stosunku do linii dołków bardzo poważ-nie osłabia tę interpretację.

c. Problemy dotyczące stanu zachowania doł-ków posłupowych oraz budynków słupowych rów-nie silnie odciskają się na możliwościach identy-fi kacji ogrodzeń. W przypadku Wilkostowa 23/24 zidentyfi kowano fragmenty czterech hipotetycz-nych linii ogrodzeń. Prawdopodobnie również część dołków i jam posłupowych niewykazujących obecnie powiazań funkcjonalnych wchodziła pier-wotnie w skład tego rodzaju układów.

Układ 19 (ryc. 4.67). Sugerować można, że płot tworzyły ob. 27, 95, 199 i 200 (?). Być może jego elementami były też ob. 197 i 94. Warto za-

akcentować, że w linii przebiegu ogrodzenia zna-lazł się również ob. 200. Jest on interpretowany jako jama, lecz wspomniana cecha jego lokalizacji może poświadczać, niemożliwe do rekonstrukcji, zróżnicowanie chronologiczne obu elementów za-gospodarowania lub też stać się asumptem do re-wizji funkcji ob. 200 (por. rozdz. 4.3.1.1).

Układ 20 (ryc. 4.68). Ogrodzenie czytelne jest w postaci linii czterech dołków posłupowych (ob. 326-328, 339). Kontekst układu został je-dynie częściowo rozpoznany wykopaliskowo, co uniemożliwia sformułowanie bardziej szczegóło-wych diagnoz.

Układ 21 (ryc. 4.69). Manifestuje się on ukła-dem pięciu dołków posłupowych (ob. 310, 315, 373 [?], 374 i 386) oraz jamy posłupowej (ob. 311) pełniącej funkcję narożnika.

Układ 22 (ryc. 4.70). Jego relikty zostały roz-poznane w postaci trzech dołków posłupowych (ob. 432, 476 i 534). Duże odległości między tymi obiektami osłabiają zarysowaną kwalifi kację funkcjonalną.

Ryc. 4.67. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 19. Legenda: a – jama posłupowa; b – do-łek posłupowy; c – jama; d – jama magazynowa; e – U19; f – bioturbacja



Ryc. 4.68. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 20. Legenda: a – dołek posłupowy; b – UF20; c – granica wykopu

Ryc. 4.69. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Układ funkcjonalny 21. Legenda: a – jama posłupowa; b – do-łek posłupowy; c – jama; d – skupisko polepy; e – hipotetyczny zasięg budynku; f – U21; g – bioturbacja; h – granica wykopu


Ryc

. 4.7

0. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. U

kład

funk

cjon

alny

22.

Leg

enda

: a –

jam

a po

słup

owa;

b –

doł

ek p

osłu

pow

y; c

– ja

ma;

d –

jam

a m

agaz

ynow

a; e

– w

ybie

rzys

ko;

f – s

kupi

sko

pole

py; g

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ku; h

– U

F22;

i –

biot

urba

cja;

j –

gran

ica

wyk

opu



4.3.3. Ocena stanu zachowania obiektów

wację – brak w zapisie archeologicznym reliktów pieców, palenisk i ognisk. O ile w dwóch pierw-szych przypadkach jest to zapewne funkcja stanu pierwotnego, to trudno tego typu argument uznać w przypadku ognisk – elementu niezbędnego w re-alizacji codziennego rytmu zajęć mieszkańców osady. Można domniemywać, że większość z nich funkcjonowała na ówczesnej powierzchni stanowi-ska lub w niewielkich zagłębieniach, które zostały całkowicie zniszczone przez działanie czynników podepozycyjnych.

Powyżej zgłaszane zastrzeżenia nie powinny jednak rzutować na obserwację generalną – doty-czącą dobrego stanu zachowania obiektów.

Podsumowując przedstawione wyżej rozważania, warto jeszcze raz zaakcentować, że obserwowa-ny metodami archeologicznymi obraz dystrybucji oraz cech stratygrafi cznych obiektów nierucho-mych nie ma charakteru pierwotnego. Podlegał on licznym transformacjom głównie o charakte-rze naturalnym, a związanym z procesami glebo-wymi oraz bioturbacjami. Szczególnie ten ostatni czynnik jest najprawdopodobniej odpowiedzialny za zniszczenie części obiektów. Wyrazistym tego potwierdzeniem jest wyraźne „zdekompletowa-nie” dołków posłupowych rozpoznanych w obrębie hipotetycznych konstrukcji mieszkalnych. Można w tym kontekście wskazać na jeszcze jedną obser-

4.3.4. Przynależność kulturowa obiektów

Jak już zaznaczono (rozdz. 1, rozdz. 4.2), inne niż KPL i KAK epizody osadnictwa w stopniu margi-nalnym manifestują się w materiale zabytkowym. Nie przypisano im również żadnych obiektów nie-ruchomych. Uzasadnione jest więc przekonanie, że ogół omawianych jednostek stratygrafi cznych związany jest z okupacją późnoneolityczną. Nie przeczą temu również cechy konsystencyjne wy-pełnisk, z charakterystycznym („neolitycznym”) stopniem ich przemycia. Pomijając obiekty bę-dące jednoznacznymi reliktami zabudowy (dołki i jamy posłupowe, rumowiska polepy), pozostałe jamy w większości (88,03%) nasycone były źró-dłami KPL, co stanowi istotny wskaźnik ich przy-należności kulturowej. Problem dotyczy jednak 12 obiektów, w których ceramice KPL towarzyszyły również fragmenty naczyń KAK. Tymczasem pro-ponuję pominąć argumenty z zakresu chronologii materiałów KPL i KAK oraz danych radiowęglo-wych i skoncentrować się na przesłankach odno-szących się do wiedzy o formowaniu wypełnisk poszczególnych obiektów.

W przypadku ob. 192 można ograniczyć się do stwierdzenia, że nieliczne i rozdrobnione materia-ły KPL i KAK występowały w ramach tych samych (dolnych) poziomów profi lu. Podobnie rzecz ma się z ob. 280, 290 (ryc. 4.46), 420, 567 i 575.

Z kolei w przypadku ob. 286 ceramikę KAK odnotowano w warstwie związanej z fi nałem pro-

cesów zapełniania niecki obiektu. Towarzyszyło jej wprawdzie sporo destruktów naczyń KPL, lecz większość tych ostatnich zarejestrowano na dnie obiektu. Podobną obserwacje poczyniono w trak-cie eksploracji ob. 526 i 611.

Jeszcze inna sytuacja dotyczy ob. 420. Pozyska-no z niego 28 fragmentów ceramiki KAK o wadze 1881 g. Wskaźnik rozdrobnienia ma tu minimalną wartość (0,015), podczas gdy niewielki zbiór sko-rup KPL (37 fragmentów; waga: 85 g) jest ekstre-malnie zdefragmentowany (WIW: 0,43).

Bardziej sugestywnych danych dostarczył ob. 281, gdzie relatywnie liczny (i słabo zniszczo-ny) zbiór ceramiki KAK znalazł się poniżej po-ziomu nasyconego wyłącznie ceramiką KPL (por. ryc. 4.52).

Najbardziej wiarygodne są jednak dane do-tyczące ob. 26. Współczesność depozycji mate-riałów KPL i KAK potwierdza w tym przypadku wypełnienie wyższych partii wypełniska pozosta-łościami ściany chaty U9, który to moment stano-wi terminus ante quem dla aktywności osadników obu wymienionych wcześniej kultur.

Przytoczone wyżej obserwacje pozwalają sfor-mułować hipotezę dopuszczającą wzajemną współ-czesność dostaw materiałów KPL i KAK do wypeł-nisk obiektów. Będzie ona testowana w dalszych częściach pracy.


5. Ceramika naczyniowa kultury pucharów lejkowatych

zami chronologicznymi. W tym ostatnim przypad-ku na głównej osi narracji znajdą się rozważania dotyczące lokalnego (tzn. kujawskiego) nurtu wióreckiej KPL. W poszukiwaniu hipotetycznych prefi guracji cytowane będą również odniesienia do wcześniejszego [wczesnowióreckiego – KPL-s2-4; Rzepecki 2004] etapu rozwoju KPL. Do minimum ograniczone zostaną natomiast odwołania do ze-społów postwióreckiej podgrupy konarsko-papro-skiej (fazy IVB-VB) [Przybył 2009]. Celem tego rozdziału będzie więc rozwinięcie analiz zwartości planigrafi cznej oraz chronologii względnej, które stworzą odpowiedni fundament dla rozważań doty-czących chronologii radiowęglowej [rozdz. 8] i za-gospodarowania przestrzennego osady [rozdz. 20].

Efektem prac wykopaliskowych było pozyskanie zbioru 50 203 fragmentów ceramiki KPL, jego łączna waga wynosi 433 669 g. Podstawowe ce-chy dyspersji omawianego inwentarza były już prezentowane [rozdz. 4.2-4.3]. Poniżej przed-stawię rezultaty analiz odnoszących się do cech technologii, morfologii oraz zdobnictwa ceramiki. Wielkość zbioru oraz wynikający z niej potencjał analityczny wymusił pewną „rafi nację” pozyska-nych danych, tzn. eksponowane będą wyłącznie te obserwacje, które dostarczają istotnych konkluzji. Wywód będzie miał charakter kilkuwarstwowy, wyniki makroskopowych obserwacji ceramiki kon-frontowane będą z rozważaniami tafonomicznymi oraz danymi przestrzennymi i wstępnymi diagno-

5.1. Tafonomia i technologia

Rozważania nad normami technologicznymi wy-twarzania naczyń KPL mają już długą historię [Czerniak, Kośko 1980; Kośko 1981; Czebreszuk, Kośko, Szmyt 2006]. Cytowane podejście stało się podstawowym źródłem inspiracji dla metod opracowania ceramiki z omawianego stanowiska. Wykorzystano tu także doświadczenia zebrane podczas badania zbiorów środkowoneolitycznej ceramiki KPL z Kujaw [Rzepecki 2004].

Z makroskopowych analiz technologii wyłączo-na została ceramika zalegająca w obrębie humusu, o zniszczonych ścianach, przepalona oraz okruchy o wadze mniejszej niż 1 g. Zbiór wyselekcjonowa-ny do obserwacji objął 6598 fragmentów (waga: 85 454 g) zarejestrowanych w wypełniskach obiek-tów oraz 34 092 fragmenty (waga: 300 861 g) wy-dobyte z poziomu warstwy kulturowej. Ten zestaw danych będzie podstawą prowadzenia analiz prze-strzennych w technice KDE, przy czym rozpoznane dotąd cechy dystrybucji ceramiki KPL [por. rozdz.

4.2] wymuszają ograniczenie zakresu analiz porów-nawczych do tych wydzielonych (w obrębie WN II) skupisk ceramiki oraz obiektów nieruchomych, które dostarczyły minimum 50 efektywnych obser-wacji technologicznych. W tak zarysowanym polu rozważań znalazło się ogółem 58 zespołów liczą-cych łącznie 20 897 fragmentów ceramiki (waga: 208 933 g).

Różnice stwierdzane między zespołami stały się źródłem danych dla testów niezależności chi--kwadrat. W każdym prezentowanym niżej przy-padku odrzucono hipotezę zerową głoszącą brak istotności statystycznej. Innymi słowy, z praw-dopodobieństwem 99,9% można twierdzić, że istnieją związki między analizowanymi cechami a poszczególnymi zespołami. W kolejnym kroku dokonano wizualizacji dystrybucji przestrzennej zmiennych (dla całości danych uzyskanych dla warstwy kulturowej) z zachowaniem tych samych parametrów grupowania. Umożliwia to wzajemną porównywalność danych.

Rzepecki-Wilkostwo-5.indd 1Rzepecki-Wilkostwo-5.indd 1 2014-06-16 15:24:472014-06-16 15:24:47


Badaniu podlegały również zależności między stopniem rozdrobnienia ceramiki a normami jej wykonania. Potwierdzono istnienie tego rodzaju związku jedynie w przypadku cech związanych z grubościennością fragmentów naczyń oraz chro-powaceniem powierzchni zewnętrznej, co zostanie niżej scharakteryzowane. Z kolei stosowane recep-tury domieszek schudzających oraz atmosfera wy-pału nie wykazują tego typu korelacji, to znaczy nie wpływały one na przebieg procesów fragmen-tacji już zniszczonych naczyń.

W kolejnych częściach wywodu ekspozycji pod-legać będą obserwacje z zakresu: tafonomii (a), rodzaju, granulometrii i ilości domieszek schudza-jących (b), grubościenności naczyń (c), atmosfery wypału (d) oraz chropowacenia powierzchni ze-wnętrznej ścianek (e).

a. O wartościach parametru WIW informuje ta-bela 5.1. Znajdują w niej potwierdzenie wcześniej prezentowane [rozdz. 4.2.2] informacje o general-nie wyższym, w stosunku do obiektów nierucho-mych, wskaźniku rozdrobnienia ceramiki pocho-dzącej z poziomu warstwy kulturowej.

Istotne znaczenie ma również udział frakcji wielkości (wagi) ceramiki w analizowanych ze-społach (tab. 5.1). Jest to szczególnie ważne dla skupisk ceramiki rozpoznanych w obrębie war-stwy kulturowej. Pozwala bowiem potencjalnie na identyfi kację stref podlegających szczególnie in-tensywnemu udeptywaniu.

Bardzo interesujące wyniki analiz osiągnięto w odniesieniu do najbardziej rozdrobnionej frakcji ceramiki (1-2 g; ryc. 5.1). Podkreślę, że do roz-ważań włączono też fragmenty o wadze mniejszej niż 1 g. Za szczególnie znaczące należy uznać ob-serwacje wskazujące na wyraźną asymetryczność omawianej frakcji w stosunku do rozkładu wy-dzielonych skupisk. Na przykład koncentracje A3 i A13 wyraźnie rozpadły się w tym przypadku na mniejsze jednostki. Spostrzec można również prze-sunięcia i powiększenia zasięgów skupisk A5, A6, A12 i A28. Tego rodzaju przekształcenia dotyczą także granic gęstości układów A9 i A10. O ile ten pierwszy wyraźnie zwiększył swój zasięg, to aglo-meracja A10 niemal zanika. Inną klasę zjawisk tworzą obserwacje dotyczące skupisk A16-A20, które uległy integracji. Podobny efekt można spo-strzec w odniesieniu do aglomeracji A15 i A23. Symptomy wyraźnej „infl acji” zasięgu rozpozna-no natomiast w przypadku koncentracji A6 i A14. Ujawniło się również skupisko wcześniej nieno-towane, tworzy je rozległe zgrupowanie ceramiki

ekstremalnie rozdrobnionej, którego centrum sta-nowią podcienie chaty U7.

Z kolei dystrybucja dwóch kolejnych klas wa-gowych (3-5 g; ryc. 5.2) oraz (6-9 g; ryc. 5.3) jest niemal symetryczna w stosunku do rozkładu skupisk. Do pewnego stopnia dotyczy to również stłuczki o średnim (10-15 g; ryc. 5.4) stopniu rozdrobnienia, choć zaznaczają się tu już symp-tomy obrazu uzyskanego dla fragmentów o wadze 16-29 g (ryc. 5.5) oraz ≥ 30 g (ryc. 5.6). W obu przypadkach zasięgi koncentracji radykalnie się zmniejszają.

Jako obserwację generalną należy uznać wza-jemne skorelowanie dystrybucji najlżejszych i naj-cięższych frakcji ceramiki. Udział ilościowy cera-miki o wadze 1-2 g, przy średniej 14,48%, osiągnął w skupiskach A4, A5, A17, A20 i A23 poziom wyższy niż 20% (tab. 5.2). Z kolei udział frakcji najmniej rozdrobnionej jest najwyraźniejszy w przy-padku koncentracji A19 (ryc. 5.6), gdzie jej udział dochodzi do 19,05%. Podkreślenia wymaga ponad-to tendencja do skupiania się najcięższych frag-mentów naczyń w obrębie koncentracji A3, A6, A7, A10, A15, A27 a przede wszystkim – A16. Stan ten można tłumaczyć na kilka sposobów. Może to być świadectwo intencjonalnego gromadzenia najwięk-szych fragmentów naczyń (np. w celu ich reutyliza-cji do wytworzenia domieszki szamotu), przypadko-wych aktów depozycji śmieci, zniszczenia naczyń in situ lub też niskiej (w tych strefach) intensywności udeptywania.

b. Do obserwacji rodzaju, granulometrii i ilości domieszek schudzających wykorzystano, z nie-wielkimi modyfi kacjami dotyczącymi domiesz-ki tłuczonych muszli, propozycję piszącego te słowa [Rzepecki 2004: 75; ryc. 5.7]. Opiera się ona na wydzieleniu 10 zasadniczych typów tech-nologicznych: tt1 – glina o wątpliwej intencjonal-ności użycia domieszki drobnoziarnistego piasku lub/i szamotu, tt2 – glina schudzona drobno – lub średnioziarnistymi domieszkami mineralnymi, niekiedy z obecnością ziaren szamotu, tt3 – glina schudzona średnioziarnistym szamotem z niewiel-ką zawartością miki, tt4 – glina schudzona drob-no- lub średnioziarnistym szamotem z wyraźną domieszką piasku; tt5 – glina schudzona drobno-ziarnistym szamotem z niewielką domieszką pia-sku; tt6 – glina schudzona drobnoziarnistym sza-motem z niewielką domieszką tłuczonych kości; tt7 – średnioziarniste domieszki szamotu z niewielką domieszką piasku; tt8 – gruboziarniste domieszki szamotu; tt9 – średnioziarnisty szamot przy obec-


Ryc

. 5.1

. Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m. A

leks

andr

ów K

ujaw

ski.

Wyn

iki a

naliz

KD

E c

eram

iki o

wad

ze ≤�2

g. L

egen

da: a

– w

kop;

b –

zas

ięg

skup

isk

cera

mik

i, c

– hi

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dyn-

ków

; d –

ska

la g

ęsto

ści


Ryc

. 5.2

. Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m. A

leks

andr

ów K

ujaw

ski.

Wyn

iki a

naliz

KD

E c

eram

iki o

wad

ze 3

-5 g

. Leg

enda

: a –

wko

p; b

– z

asię

g sk

upis

k ce

ram

iki;

c –

skal

a gę

stoś

ci


Ryc

. 5.3

. Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m. A

leks

andr

ów K

ujaw

ski.

Wyn

iki a

naliz

KD

E c

eram

iki o

wad

ze 6

-9 g

. Leg

enda

: a –

wko

p; b

– z

asię

g sk

upis

k ce

ram

iki;

c –

skal

a gę

stoś

ci


Ryc

. 5.4

. Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m. A

leks

andr

ów K

ujaw

ski.

Wyn

iki a

naliz

KD

E c

eram

iki o

wad

ze 1

0-15

g. L

egen

da: a

– w

kop;

b –

zas

ięg

skup

isk

cera

mik

i; c

– sk

ala

gęst

ości


Ryc

. 5.5

. Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m. A

leks

andr

ów K

ujaw

ski.

Wyn

iki a

naliz

KD

E c

eram

iki o

wad

ze 1

6-29

g. L

egen

da: a

– w

kop;

b –

zas

ięg

skup

isk

cera

mik

i; c

– sk

ala

gęst

ości


Ryc

. 5.6

. Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m. A

leks

andr

ów K

ujaw

ski.

Wyn

iki a

naliz

KD

E c

eram

iki o

wad

ze ≥

30

g. L

egen

da: a

– w

kop;

b –

zas

ięg

skup

isk

cera

mik

i; c

– sk

ala

gęst

ości


163Ceramika naczyniowa kultury pucharów lejkowatych

ności domieszki tłuczonych muszli w formie pla-mek wapnia lub/i wyraźnie zaznaczonej domieszce muszli; tt10 – średnioziarnisty tłuczeń mineralny przy obecności domieszek piasku i szamotu.

Doświadczenia zgromadzone w trakcie ana-liz materiałów z Wilkostowa 23/24 zmuszają jed-nak do modyfi kacji zarysowanego wyżej podziału. Przede wszystkim zaakcentowania wymaga to, że granice pomiędzy częścią typów technologicznych mają charakter bardzo płynny. Choć bez trudności

można dostrzec różnice między ich stanami „ide-alnymi”, to przy masowości obserwacji ulegają one wspomnianemu „rozmyciu”. Co niezwykle istotne, można jednocześnie wskazać na bardzo zbliżone wzorce ich dystrybucji w obrębie WN II. Obie okoliczności zmuszają do integracji niektórych rodzajów receptur. Ostatecznie uznano za uzasad-nione wydzielenie następujących stanów: tt1 (gli-na o wątpliwej intencjonalności użycia domiesz-ki), tt2+tt3+tt4+tt10 (agregat drobnoziarnistych

Gru

py

czyn

nośc

i Jednostki systemu

technologicznego

Typ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Podtyp 2a 2b 7a 7b

Cechy dystynktywne

aa R

odza

j dom

iesz

ki

Piasek ○ ■ ■ ○ ■ ○ ○ ○ ○ ●

Szamot ○ ● ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ○

Tłuczeń ○ ○ ○ ■

Mika ● ○ ●

Kości ○

Muszle ●

ac G

ranu

lom

etria

dom

iesz

ki

Drobnoziarnisty (wrażenie

braku intencjonalności

domieszki)(poniżej 0,3 mm)

■

Drobnoziarnista (0,4-0,5 mm) ● ■ ● ■ ■ ●

Średnioziarnista (0,6-0,9 mm) ■ ■ ■ ○ ○ ■ ■ ■ ■

Gruboziarnista (powyżej

1mm)

○ ■ ●

ad Il

ość

dom

iesz

ki

Bardzo mała (glina tłusta) ■

Mała ○ ■ ■ ○

Średnia ■ ■ ■ ■ ● ● ● ■ ■

Duża ○ ○ ■ ■ ● ■

■ - a ● - b ○ - c

Ryc. 5.7. Opis jednostek systemu technologicznego ceramiki KPL. Legenda: a – cecha dominująca; b – cecha występująca wyraźnie; c – cecha występująca śladowo



i średnioziarnistych domieszek mineralnych i sza-motu; dalszy zapis: tt2-4+10), tt5+tt7 (agregat drobnoziarnistych i średnioziarnistych domieszek szamotu przy śladowej obecności domieszek mi-neralnych; dalszy zapis tt5+7), tt6 (drobnoziarni-sty szamot + tłuczone kości), tt8 (gruboziarnisty szamot), tt9 (szamot + tłuczone muszle różnych frakcji). Charakterystykę zespołów zawiera tabe-la 5.2.

Ceramika „tłusta” (tt1). Wykonywanie naczyń z masy pozbawionej intencjonalnych domieszek schudzających nawiązuje do bardzo odległych – „wstęgowych” norm garncarstwa [Czerniak, Kośko 1980: 259]. W kontekście KPL cecha ta jest po-zbawiona jakiegokolwiek znaczenia chronologicz-nego [Rzepecki 2004: 77].

W Wilkostowie 23/24 ceramika wykonana z glin „tłustych” zajmuje drugą, co do udziału, pozycję. Globalnie jej udział wynosi 26%, a jej dystrybu-cja jest dość wyraźnie nierównomierna (ryc. 5.8). Szczególne znaczenie należy przypisać wyraźnie obniżonym (≤ 10%) udziałom tt1 w zachodniej części stanowiska. Sytuacja taka dotyczy skupisk A12, A16-A20, A22 i A23 oraz obiektów 49 i 85.

Ceramika „szamotowo-mineralna” ( tt2-4+ +10). Jej pojawienie się (szczególnie: tt2) w ze-społach środkowoneolitycznej KPL interpretowa-ne jest jako przejaw adaptacji norm garncarstwa lokalnych społeczności „późnowstęgowych” [Rze-pecki 2004: 161]. W świetle wyników analiz mi-kroskopowych [Pawlikowski w tym tomie, rozdz. 18] trzeba jednak dopuścić również hipotezę, że była to cecha nieintencjonalna – związana z właś-ciwościami złoża gliny.

Domieszki „mineralno-szamotowe” stanowią 3,2% ogółu źródeł ceramicznych zarejestrowa-nych w warstwie kulturowej i zasypiskach obiek-tów. Znaczna część omawianej stłuczki naczyń wystąpiła w układach zaglomerowanych (ryc. 5.9). Uwagę zwraca głównie skupisko A12, gdzie aż 36,07% naczyń zostało wykonanych zgodnie z tą recepturą, choć wysokie udziały tt2-4+10 odno-towano również w przypadku obiektów 132, 195, 232, 251, 286, 290, 299, 536, 538 i 604. Pod-kreślenia wymaga także, że ceramika omawianego typu tworzy również zwarte koncentracje w ramach skupisk A7, A16, A21 oraz A3. Poniżej średniej plasują się natomiast układy A17-A20 oraz A22 i A23.

Ceramika „szamotowa” (tt5+7). Jej poja-wienie się jest najczęściej wiązane z udziałem, w procesie genezy KPL, oddziaływań ze strony

kultury malickiej [Czerniak 1989; Kukawka 1991: 168; Czerniak, Kośko 1993: 116]. Ten typ przygo-towania masy ceramicznej stał się następnie ce-chą powszechną garncarstwa „pucharowego” [np.: Rzepecki 2004: 77], w związku z czym pozbawio-ny jest wymowy chronologicznej.

Ponad połowa ceramiki (52,68%) wykonana została zgodnie z recepturą tt5+7. Jej dystrybu-cja (ryc. 5.10) właściwie pokrywa się z rozprosze-niem ogółu źródeł KPL, choć można wskazać też wyraźnie obniżoną wartość udziału omawianego typu w skupiskach A2 (26,73%) i A7 (27,89%). Podobne obserwacje dotyczą obiektów: 115, 153, 228, 232, 250, 251, 278, 286, 290, 295, 296, 299, 347, 526, 536, 538 i 604.

Ceramika schudzona tłuczonymi kośćmi (tt6). Sporadycznie jej udział odnotowano w kil-ku zespołach środkowoneolitycznej KPL [Rzepec-ki 2004: 77]. Wskazuje się również na jej zwią-zek z technologiami „węglanowymi” [Czebreszuk, Kośko, Szmyt 2006: 42], co z kolei bywa niekiedy interpretowane jako efekt adaptacji norm garn-carstwa społeczności subneolitycznych [Kukawka 1991: 123; 1997: 151].

W przypadku Wilkostowa ceramika omawianego typu wykazuje wyraźny związek ze skupiskiem A21, jej udział ilościowy wyniósł tam 2,61% (przy śred-niej 0,4%; ryc. 5.11). Wartości zbliżone do 1,5-2% obserwuje się również w przypadku ob. 200, 251, 290, 296, 599 i 604.

Ceramika schudzona gruboziarnistym sza-motem (tt8). Jedynie wyjątkowo (Poczałkowo 38) była ona rejestrowana we „wczesnych” zespołach KPL, co wiązane było z adaptacją norm garncar-stwa małopolskiej KPL u schyłku środkowego neolitu [por. Rzepecki 2004: 177]. Alternatywnie można wskazać, że jest to wyznacznik technologii „późnopucharowych” [Kośko 2000: 124].

Dystrybucja przestrzenna ceramiki wykonanej z gliny o dużej ilości gruboziarnistego szamotu dostarcza istotnych obserwacji (ryc. 5.12). Choć stanowi ona zaledwie 5,28% ilości analizowanych przypadków, to lokalnie jej udziały przekracza-ją 10%. Generalnie dotyczy to zespołów zloka-lizowanych w zachodniej części plateau. Można w tym kontekście wymienić aglomeracje A1, A2, A5. Mniejsze, choć wyraźnie skoncentrowane przestrzennie, udziały tej domieszki obserwowa-no w odniesieniu do skupisk A3, A7, A13 i A16. Warto również podkreślić brak lub śladowe jej wy-stępowanie w aglomeracjach: A12, A18, A19, A23 oraz ob. 195, 200, 232, 250, 299 i 347.


Ryc

. 5.8

. Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m. A

leks

andr

ów K

ujaw

ski.

Wyn

iki a

naliz

KD

E c

eram

iki K

PL, t

t1. L

egen

da: a

– o

biek

t nie

ruch

omy;

b –

wko

p; c

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ku; d

– z

a-si

ęg s

kupi

sk; e

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 5.9

. Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m. A

leks

andr

ów K

ujaw

ski.

Wyn

iki a

naliz

KD

E c

eram

iki K

PL, t

t2-4

+10

. Leg

enda

: a –

obi

ekt n

ieru

chom

y; b

– w

kop;

c –

hip

otet

yczn

y za

sięg

bud

ynku

; d

– za

sięg

sku

pisk

; e –

ska

la g

ęsto

ści


Ryc

. 5.1

0. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KPL

, tt5

+7.

Leg

enda

: a –

obi

ekt n

ieru

chom

y; b

– w

kop;

c –

hip

otet

yczn

y za

sięg

bud

ynku

; d

– za

sięg

sku

pisk

; e –

ska

la g

ęsto

ści


Ryc

. 5.1

1. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i an

aliz

KD

E c

eram

iki

KPL

, ttt6

. Leg

enda

: a

– ob

iekt

nie

ruch

omy;

b –

wko

p; c

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ku;

d –

zasi

ęg s

kupi

sk; e

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 5.1

2. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i an

aliz

KD

E c

eram

iki

KPL

, ttt8

. Leg

enda

: a

– ob

iekt

nie

ruch

omy;

b –

wko

p; c

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ku;

d –

zasi

ęg s

kupi

sk; e

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 5.1

3. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i an

aliz

KD

E c

eram

iki

KPL

, ttt9

. Leg

enda

: a

– ob

iekt

nie

ruch

omy;

b –

wko

p; c

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ku;

d –

zasi

ęg s

kupi

sk; e

– s

kala

gęs

tośc

i



Ceramika schudzona tłuczonymi muszlami (tt9). Jak wiadomo, oceny chronologii i związków kulturowych zwyczaju schudzania masy ceramicz-nej stłuczką muszli od lat budzą gorące spory. Elementem wspólnym jest tu przekonanie o wy-bitnie egzogennej, najogólniej – wschodnioeuro-pejskiej naturze adaptacji tej cechy [por. stan dys-kusji: Prinke 2008; Kośko 2010; Kukawka 2010; 2010a].

Choć jej udział ilościowy w poszczególnych ze-społach był generalnie niewielki, to w przypadku skupisk A2, A18, A21 przekroczył on wartość 5% (ryc. 5.13). Trzeba także zaakcentować, że cera-mika tt9 tworzy niewielkie enklawy w obrębie skupisk A3 i A7. Również część obiektów była relatywnie bogato (ilość ≥ 5%) nasycona cera-miką omawianego typu, są to: ob. 134, 232, 250, 251, 278, 286, 290, 295, 347, 536, 604 i 611. Na uwagę zasługują szczególnie jamy z wyraźną nad-reprezentacją ceramiki tt9: ob. 251 (10,43%), ob. 278 (37,61%) i ob. 611 (15,71%).

c. Grubościenność efektywnych analitycznie fragmentów naczyń została zmierzona z dokładno-ścią do 1 mm. Dane początkowe zostały następnie zredukowane do trzech kategorii: ceramiki cien-kościennej (3-6 mm), średniościennej (7-9 mm) i grubościennej (≥ 10 mm). Obserwacja ich ogól-nej struktury w inwentarzu dostarcza interesują-cych wniosków (tab. 5.4).

Przede wszystkim trzeba zwrócić uwagę na za-leżność między stopniem rozdrobnienia materiału ceramicznego (WIW) a jego grubościennością. Ma ona charakter istotny statystycznie i potwier-dza przewidywania o różnicy stopnia rozdrobnie-nia ceramiki cienkościennej (średnia WIW: 0,19) i grubościennej (średnia WIW: 0,06). Oznacza to, że najgrubsze (≥ 10 mm) fragmenty naczyń były średnio trzykrotnie cięższe od tych zaliczonych do klasy 3-6 mm (por. tab. 5.4). Konsekwencją tego w dalszych analizach musi być zastąpienie wskaź-ników udziału ilościowego przez udziały wagowe.

Doświadczenia zebrane w ciągu ponad 30 lat, jakie upłynęły od sformułowania propozycji „skró-conego algorytmu datowania technologicznego” – opartego na cechach pomiaru grubościenności na-czyń [Czerniak, Kośko 1980: 274] – nie nastrajają optymistycznie co do możliwości jego zastosowania [por. Papiernik, Rybicka 2002: 40; Rzepecki 2004: 81; Wierzbicki 2013: 56]. Jednocześnie jednak grubościenność stłuczki należy oceniać jako funk-cję typów wytwarzanych pojemników ceramicz-nych. Warto więc skreślić kilka słów komentarza.

Najmniej inspirujących danych dostarcza cera-mika średniościenna. Stanowi ona około 50% wagi analizowanych zbiorów, a jej dystrybucja pokrywa się z zasięgiem ogółu źródeł KPL (ryc. 5.14). Bar-dziej znaczące obserwacje poczyniono w odniesie-niu do ceramiki cienkościennej i grubościennej.

Udział wagowy ceramiki cienkościennej wy-nosi 14,46% całości omawianych zbiorów. Część z nich wyróżnia się jednak jej podwyższonymi (przekraczającymi 30%) udziałami, są to koncen-tracje A2, A4, A5, A13 i A15 oraz obiekty: 102, 115, 132, 149, 153, 195 i 207. Dodać warto, że w niektórych z wymienionych zespołów cerami-ka cienkościenna wręcz dominuje (ryc. 5.15; por. tab. 5.4), w innych zaś jej udział jest wyraźnie ob-niżony. Wydaje się, że identyfi kować można trzy stany. Dla pierwszego charakterystyczna jest prze-waga ceramiki cienkościennej nad grubościenną, w drugim proporcje te są odwrotne, zaś w trzecim relatywnie zrównoważone. Przykładem pierwszego typu relacji są inwentarze, gdzie udziały wagowe ceramiki cienkościennej co najmniej dwukrotnie przekraczają średnią (tj. 14,46%), czemu towa-rzyszą niskie (poniżej średniej) udziały ceramiki grubościennej. Należy w tym kontekście wymienić skupiska A2-A5, A7, A13, A15, A17, A20 i A26 oraz obiekty 102, 115, 132, 149, 153, 171, 195, 198 i 207 (ryc. 5.15-5.16). Odmienny wzorzec do-tyczy zespołów, w których ceramika grubościenna co najmniej dwukrotnie przeważa nad ceramiką cienkościenną. Sytuację taką zanotowano w odnie-sieniu do skupisk A6, A16, A18 i A24 oraz obiek-tów 228, 250, 251, 278 i 299. W dwóch przypad-kach, tj. aglomeracji A24 oraz ob. 278, ceramika grubościenna wręcz przeważa.

d. Narzędziem identyfi kacji atmosfery wypału było śledzenie barwy przełomów [por. Czerniak, Kośko 1993: 109]. Zidentyfi kowano trzy zasadni-cze jego typy odpowiadające wypałowi redukcyj-nemu (barwa szaroczarna), utleniającemu (barwa żółta – pomarańczowa) i zmiennemu (przełom dwubarwny lub wielobarwny). Nie można wy-kluczyć, że atmosfera wypału naczyń była cechą silnie związaną z ich wartościami estetycznymi – w związku z czym starano się zachować kontrolę nad sposobem ich wypału [por. Wierzbicki 2013: 52].

O udziale wyróżnionych typów w analizowa-nych zespołach informuje tabela 5.4. Generalnie przeważa tu ceramika o przełomach szaroczarnych i dwubarwnych (wielobarwnych), jej zsumowane udziały oscylują wokół 80%. Nic zatem dziwnego,


Ryc

. 5.1

4. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KPL

, gru

bość

ści

anek

: 6-9

mm

. Leg

enda

: a –

wko

p; b

– z

asię

g sk

upis

k; c

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 5.1

5. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KPL

, gru

bość

ści

anek

: 3-6

mm

. Leg

enda

: a –

wko

p; b

– z

asię

g sk

upis

k; c

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 5.1

6. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KPL

, gru

bość

ści

anek

: ≥ 1

0 m

m. L

egen

da: a

– w

kop;

b –

zas

ięg

skup

isk;

c –

ska

la g

ęsto

ści


Ryc

. 5.1

7. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KPL

, wyp

ał re

dukc

yjny

(typ

A).

Lege

nda:

a –

wko

p; b

– z

asię

g sk

upis

k; c

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 5.1

8. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KPL

, wyp

ał z

mie

nny

(typ

C).

Lege

nda:

a –

wko

p; b

– z

asię

g sk

upis

k; c

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 5.1

9. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KPL

, wyp

ał u

tleni

ając

y (ty

p B

). Le

gend

a: a

– w

kop;

b –

zas

ięg

skup

isk;

c –

ska

la g

ęsto

ści


Ryc

. 5.2

0. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

liz K

DE

cer

amik

i KPL

, cer

amik

a o

gład

kich

ści

anka

ch z

ewnę

trzn

ych

(typ

A).

Lege

nda:

a –

wko

p; b

– z

asię

g sk

upis

k; c

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 5.

21.

Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m.

Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i an

aliz

KD

E c

eram

iki

KPL

, ce

ram

ika

o ch

ropo

wac

onyc

h śc

iank

ach

zew

nętr

znyc

h (ty

p B

). Le

gend

a: a

– w

kop;

b

– za

sięg

sku

pisk

; c –

ska

la g

ęsto

ści



że cechy jej dystrybucji niemal odtwarzają obraz znany dla całości źródeł KPL (ryc. 5.17-5.18). Odmiennie prezentuje się natomiast problem ceramiki utleniającej (ryc. 5.19). Szczególnie wyraźna jej koncentracja wykazuje związek ze wschodnią częścią badanego obszaru, a dokład-niej koncentracjami A15-A20, A22-A23, ob. 49, 85 i 187 oraz w nieco mniejszym stopniu – skupi-skiem A27. Udział ceramiki wypalanej w atmos-ferze utleniającej wyraźnie przekracza tu średnią (17,3%), sięgając w przypadku aglomeracji A22 wartości 75,29% (por. tab. 5.6).

e. Analizy ograniczono do identyfi kacji dwóch zasadniczych stanów zewnętrznych ścianek na-czyń, tzn. powierzchni gładkich i chropowaconych [por. Rzepecki 2004: 75].

Chropowacenie powierzchni zewnętrznej ścia-nek naczyń obserwowane jest już w zespołach KPL datowanych na środkowy neolit [Rzepecki 2004: 80], choć zwraca się również uwagę na jego zwią-zek z pozaregionalnymi (badeńskimi) inspiracjami kulturowymi [Kośko, Łuksza 2007: 127].

Informacje dotyczące udziałów obu wyróżnio-nych typów zawiera tabela 5.6. Przede wszystkim należy jednak zwrócić uwagę na zależność pomię-dzy typem powierzchni zewnętrznej a grubościen-nością. Związek ten wyraźnie rysuje się między ceramiką chropowaconą i tą o najgrubszych ścian-kach (tab. 5.7). Innymi słowy, można wskazać, że w przypadku przeprowadzania zabiegu chropowa-cenia preferowano naczynia, których grubość ścia-nek przekraczała 10 mm.

Zdecydowana większość ceramiki (ilość: 94,12%; waga: 90,09%) pozbawiona jest śladów chropowa-cenia, a jej dystrybucja (ryc. 5.20) nie wnosi istot-nych obserwacji. Bardziej sugestywnych danych dostarcza natomiast dystrybucja ceramiki chropo-waconej (ryc. 5.21). Lokalnie jej udziały przekra-czają wartość 10% (ilość), są to koncentracje: A2, A10, A21 i A26 oraz obiekty 85, 149, 187, 228, 250, 251, 286, 295, 296, 299, 526, 536, 599, 604 i 611. Można również wskazać, że subukłady prze-strzenne ceramiki chropowaconej wydzielają się ze skupisk A3 i A7.



Tabe

la 5

.1. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. U

dzia

ły il

ości

owe

i wag

owe

frak

cji r

ozdr

obni

enia

cer

amik

i kul

tury

puc

haró

w le

jkow

atyc

h

Jedn

ostk

a an

aliz

yIl

ość

Wag

a (g

)W

IWU

dzia

ł ilo

ścio

wy

(%)

Udz

iał w

agow

y (%

)

1-2

g3-

5 g

6-9

g10

-15

g16

-29

g≥

30 g

1-2

g3-

5 g

6-9

g10

-15

g16

-29

g≥

30 g

Śred

nia

WN

II+

III

14,4

826

,24

21,7

715

,53

12,6

29,

632,

5810

,07

14,7

115

,98

20,8

836

,05

A1

553

5722

0,1

0 13

,92

28,7

525

,32

14,4

711

,57

5,97

2,48

11,3

417

,67

17,2

023

,94

27,3

7

A2

101

874

0,1

2 11

,88

32,6

726

,73

11,8

813

,86

2,97

2,63

14,0

722

,43

16,0

232

,15

12,7

0

A3

3899

3539

6 0

,11

14,7

731

,11

25,6

514

,11

10,5

93,

772,

6713

,54

20,8

019

,01

24,3

019

,69

A4

297

2425

0,1

2 27

,95

23,9

123

,57

11,4

510

,10

3,03

5,07

11,9

220

,33

16,5

826

,06

20,0

4

A5

359

2691

0,1

3 24

,23

35,1

022

,01

9,75

5,01

3,90

5,72

18,2

120

,77

15,5

314

,12

25,6

4

A6

177

2826

0,0

6 7,

3419

,21

23,1

615

,25

20,3

414

,69

0,85

4,74

10,1

611

,82

27,1

145

,33

A7

4046

3536

2 0

,11

17,8

932

,58

23,7

012

,46

9,27

4,10

3,35

14,6

419

,83

17,2

221

,68

23,2

8

A10

319

3514

0,0

9 14

,11

27,9

028

,84

13,4

89,

725,

962,

0210

,47

19,2

915

,00

17,5

935

,63

A12

6157

9 0

,11

14,7

532

,79

16,3

919

,67

11,4

84,

922,

5914

,51

13,9

925

,22

24,0

119

,69

A13

1548

1370

3 0

,11

15,5

730

,30

25,9

714

,60

10,0

83,

493,

0813

,59

21,2

820

,05

24,2

717

,73

A15

515

6040

0,0

9 14

,56

26,2

120

,00

17,8

613

,79

7,57

1,95

9,19

12,5

318

,68

23,8

633

,79

A16

712

8279

0,0

9 10

,96

22,8

926

,83

16,2

916

,01

7,02

1,39

8,30

17,3

617

,15

29,5

626

,25

A17

204

1939

0,1

1 26

,47

27,9

417

,65

8,82

12,2

56,

864,

1811

,45

12,8

911

,14

28,0

032

,34

A18

8011

14 0

,07

6,25

25,0

017

,50

18,7

518

,75

13,7

50,

727,

009,

0716

,07

27,3

839

,77

A19

147

3151

0,0

5 6,

1223

,81

19,0

518

,37

13,6

119

,05

0,51

4,16

6,60

10,3

113

,46

64,9

6

A20

315

2838

0,1

1 23

,81

27,3

018

,73

18,7

37,

943,

494,

3311

,98

14,6

924

,77

18,0

426

,18

A21

420

3644

0,1

2 8,

5732

,62

30,2

418

,10

8,33

2,14

1,81

15,5

924

,95

24,9

520

,61

12,1

0

A22

170

1430

0,1

2 18

,24

38,8

217

,65

14,1

28,

242,

943,

4317

,90

15,0

319

,65

21,3

322

,66

A23

121

1034

0,1

2 20

,66

38,0

219

,01

11,5

74,

136,

613,

7716

,05

15,8

616

,73

9,57

38,0

1

A24

6897

2 0

,07

5,88

20,5

929

,41

16,1

813

,24

14,7

10,

726,

4815

,95

13,1

719

,03

44,6

5

A25

7455

4 0

,13

13,5

135

,14

35,1

48,

115,

412,

703,

2518

,23

32,8

512

,64

16,0

616

,97

A26

298

3547

0,0

8 7,

7230

,87

21,4

817

,79

16,1

16,

041,

1010

,49

13,3

618

,24

27,6

629

,15

A27

341

3947

0,0

9 10

,85

30,7

918

,77

19,9

411

,73

7,92

1,55

10,4

911

,93

20,4

220

,72

34,8

9

ob. 2

624

728

31 0

,09

9,05

30,8

626

,34

14,4

014

,40

4,94

1,26

10,3

916

,19

15,7

024

,96

31,5

0

ob. 4

964

676

82 0

,08

10,6

528

,52

18,5

915

,16

16,6

110

,47

1,33

8,02

10,1

413

,19

24,9

942

,33

ob. 5

211

211

60 0

,10

16,2

225

,23

27,9

311

,71

11,7

17,

212,

469,

8619

,37

13,3

423

,11

31,8

6

ob. 8

516

611

64 0

,14

21,3

835

,17

20,6

910

,34

8,28

4,14

4,43

16,6

118

,82

14,6

520

,70

24,7

9

ob. 1

0298

580

0,1

7 37

,76

32,6

516

,33

8,16

3,06

2,04

9,76

21,0

621

,40

17,2

99,

9320

,55



Jedn

ostk

a an

aliz

yIl

ość

Wag

a (g

)W

IWU

dzia

ł ilo

ścio

wy

(%)

Udz

iał w

agow

y (%

)

1-2

g3-

5 g

6-9

g10

-15

g16

-29

g≥

30 g

1-2

g3-

5 g

6-9

g10

-15

g16

-29

g≥

30 g

ob. 1

1553

563

0,0

9 13

,21

20,7

526

,42

20,7

511

,32

7,55

1,75

7,16

18,1

523

,39

19,2

030

,37

ob. 1

3020

831

50 0

,07

8,70

20,2

930

,43

14,9

812

,56

13,0

41,

145,

1515

,44

11,7

817

,90

48,5

9

ob. 1

3224

434

51 0

,07

8,61

28,2

816

,80

19,2

615

,16

11,8

91,

138,

578,

6916

,60

22,2

642

,75

ob. 1

3496

1119

0,0

9 20

,83

23,9

610

,42

20,8

314

,58

9,38

2,94

7,75

7,21

21,5

525

,65

34,9

1

ob. 1

4980

1111

0,0

7 16

,25

32,5

015

,00

11,2

511

,25

13,7

51,

609,

057,

999,

0518

,01

54,3

0

ob. 1

5389

1043

0,0

9 29

,21

25,8

420

,22

12,3

66,

745,

623,

808,

0711

,87

13,7

711

,68

50,8

1

ob. 1

7112

818

19 0

,07

17,9

721

,88

15,6

318

,75

13,2

812

,50

2,29

5,56

7,68

16,2

920

,54

47,6

3

ob. 1

8765

280

0,2

3 7,

6918

,46

26,1

521

,54

23,0

83,

081,

075,

7617

,94

24,6

340

,56

10,0

4

ob. 1

9559

286

0,2

1 27

,12

45,7

623

,73

-1,

691,

6910

,14

36,0

136

,01

-5,

9411

,89

ob. 1

9854

252

0,2

1 53

,70

20,3

711

,11

11,1

11,

851,

8514

,68

16,6

717

,86

28,9

78,

7313

,10

ob. 2

0057

430

0,1

3 28

,07

28,0

714

,04

17,5

45,

267,

025,

0412

,70

12,1

024

,40

14,1

131

,65

ob. 2

0710

949

4 0

,22

31,1

933

,94

22,0

27,

344,

590,

928,

7023

,03

29,3

115

,46

15,3

08,

21

ob. 2

2896

1320

0,0

7 11

,46

27,0

822

,92

15,6

314

,58

8,33

1,20

7,44

11,7

613

,10

21,9

544

,55

ob. 2

3291

1136

0,0

8 14

,29

32,9

721

,98

10,9

94,

4015

,38

1,93

10,1

112

,92

10,6

38,

3556

,06

ob. 2

5025

145

80 0

,05

11,1

624

,70

18,3

313

,94

13,9

417

,93

0,96

5,41

7,66

8,95

16,5

160

,50

ob. 2

5111

517

30 0

,07

13,9

123

,48

16,5

213

,04

23,4

89,

571,

846,

258,

1510

,44

33,3

339

,99

ob. 2

7811

719

11 0

,06

5,98

17,9

519

,66

23,0

817

,09

16,2

40,

624,

308,

6117

,58

22,4

146

,47

ob. 2

8614

231

09 0

,05

5,80

18,8

421

,74

12,3

218

,12

23,1

90,

423,

547,

626,

5017

,98

63,9

4

ob. 2

9093

2361

0,0

4 6,

529,

7818

,48

19,5

723

,91

21,7

40,

381,

485,

639,

1920

,03

63,2

8

ob. 2

9599

3501

0,0

3 3,

0311

,11

16,1

621

,21

14,1

434

,34

0,14

1,30

3,33

6,98

8,12

80,1

3

ob. 2

9618

826

73 0

,07

4,79

16,4

923

,94

22,8

725

,53

6,38

0,60

4,77

12,4

919

,08

37,6

425

,42

ob. 2

9910

436

79 0

,03

9,62

23,0

817

,31

11,5

412

,50

25,9

60,

492,

553,

424,

237,

5481

,78

ob. 3

4768

715

0,1

0 10

,29

35,2

923

,53

13,2

410

,29

7,35

1,80

13,4

516

,64

14,4

220

,67

33,0

1

ob. 4

6410

619

35 0

,05

5,66

23,5

821

,70

13,2

118

,87

16,9

80,

575,

098,

598,

9521

,39

55,4

2

ob. 5

2610

211

76 0

,09

11,1

120

,20

27,2

718

,18

15,1

58,

081,

636,

3615

,97

19,4

027

,87

28,7

7

ob. 5

3611

918

01 0

,07

7,41

24,0

726

,85

11,1

115

,74

14,8

10,

786,

0011

,55

8,27

20,9

952

,42

ob. 5

3815

3015

90 0

,96

6,40

16,0

028

,00

26,4

017

,60

5,60

0,75

5,28

16,5

926

,71

29,6

021

,06

ob. 5

9954

454

0,1

2 18

,52

22,2

231

,48

20,3

75,

561,

853,

4710

,41

27,1

128

,42

13,6

716

,92

ob. 6

0420

343

32 0

,05

5,91

18,7

222

,66

18,7

214

,78

19,2

10,

513,

577,

9510

,71

14,3

962

,87

ob. 6

1183

1934

0,0

4 2,

867,

1410

,00

22,8

618

,57

38,5

70,

190,

952,

339,

1915

,67

71,6

7



Tabe

la 5

.2. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. U

dzia

ły il

ości

owe

i wag

owe

typó

w te

chno

logi

czny

ch (

por.

ryc.

5.1

). In

form

acje

dot

yczą

ce w

ielk

ości

zes

połó

w z

a-w

iera

tabe

la 5

.1

Jedn

ostk

a an

aliz

yU

dzia

ł ilo

ścio

wy

(%)

Udz

iał w

agow

y (%

)

tt1

tt2-4

+10

tt5

+7

tt6

tt8

tt9

tt1

tt2-4

+10

tt5+

7 tt6

tt8

tt9

Śred

nia

WN

II+

III

26,0

013

,12

52,6

80,

405,

282,

5221

,06

15,8

553

,63

0,49

5,82

3,65

A1

13,3

810

,13

61,8

4–

14,4

70,

188,

7210

,10

58,8

1–

22,0

40,

33

A2

34,6

517

,82

26,7

3–

14,8

55,

9431

,69

14,6

526

,89

–19

,57

7,21

A3

25,1

913

,72

52,5

30,

216,

841,

7219

,56

13,3

158

,15

0,12

7,37

1,61

A4

23,9

17,

4159

,60

–6,

732,

3615

,22

10,6

057

,57

–9,

776,

85

A5

45,3

512

,96

27,8

91,

1310

,42

3,38

28,7

513

,07

40,3

30,

4913

,52

4,33

A6

28,2

513

,56

55,3

7–

0,56

2,26

18,5

425

,34

54,6

7–

0,21

1,24

A7

26,4

811

,23

56,0

60,

323,

722,

5018

,03

14,3

759

,20

0,36

5,01

3,39

A10

31,7

615

,41

47,1

70,

313,

142,

5233

,42

22,7

639

,75

1,50

2,25

1,82

A12

9,84

36,0

752

,46

––

1,64

7,43

36,2

751

,81

––

4,49

A13

36,1

69,

2745

,04

0,32

8,36

1,17

31,9

79,

3950

,12

0,41

7,12

1,40

A15

12,0

98,

9771

,93

0,39

5,46

1,56

9,49

9,30

72,5

40,

337,

181,

50

A16

8,30

18,1

468

,50

0,14

4,08

0,98

5,68

11,1

977

,46

0,07

5,28

0,39

A17

5,39

0,98

89,7

1–

3,92

–6,

340,

1580

,09

–13

,41

–

A18

–3,

7588

,75

––

7,50

–5,

7588

,24

––

6,01

A19

4,08

–93

,88

–0,

681,

363,

40–

94,0

3–

0,22

2,35

A20

6,67

1,90

88,2

5–

3,17

–3,

422,

0890

,56

–3,

95–

A21

37,4

118

,83

34,7

22,

693,

915,

1332

,88

19,3

340

,67

1,79

3,10

4,02

A22

9,41

0,59

86,4

7–

3,53

–5,

590,

7789

,51

–4,

13–

A23

6,61

1,65

89,2

6–

1,65

0,83

2,22

1,35

94,4

9–

1,16

0,77

A24

14,7

117

,65

57,3

5–

8,82

1,47

9,88

19,1

450

,62

–15

,43

4,94

A25

37,8

410

,81

47,3

0–

4,05

–27

,98

11,5

556

,50

–3,

97–

A26

22,4

513

,95

54,4

21,

365,

783,

4019

,97

20,0

549

,05

0,45

6,09

4,84

A27

19,2

98,

6165

,58

1,19

4,45

2,08

20,5

811

,64

60,1

44,

395,

182,

46

ob.2

622

,82

12,0

358

,09

0,83

5,81

1,24

14,1

911

,58

65,3

20,

328,

010,

89

ob. 4

98,

504,

8882

,10

0,18

2,89

1,63

3,99

2,58

88,7

50,

073,

181,

51

ob. 5

214

,41

8,11

70,2

7–

7,21

–6,

918,

2775

,87

–8,

95-

ob. 8

57,

594,

1484

,83

–2,

760,

696,

3010

,14

80,0

7–

2,98

0,51

ob. 1

0254

,08

7,14

30,6

1–

8,16

–42

,81

5,99

43,3

2–

7,88

-



Jedn

ostk

a an

aliz

yU

dzia

ł ilo

ścio

wy

(%)

Udz

iał w

agow

y (%

)

tt1

tt2-4

+10

tt5

+7

tt6

tt8

tt9

tt1

tt2-4

+10

tt5+

7 tt6

tt8

tt9

ob. 1

1560

,38

11,3

220

,75

–5,

661,

8963

,87

8,03

23,7

3–

3,14

1,22

ob. 1

3027

,67

16,5

045

,63

0,49

9,22

0,97

17,4

429

,65

40,8

90,

1611

,61

0,41

ob. 1

3234

,16

25,9

335

,39

0,41

2,88

1,65

32,8

619

,87

40,8

40,

205,

411,

01

ob. 1

3425

,00

15,6

352

,08

–2,

085,

2130

,45

20,4

843

,37

–1,

514,

19

ob. 1

4951

,25

10,0

032

,50

–5,

001,

2545

,79

14,6

433

,45

–5,

770,

35

ob. 1

5358

,43

15,7

322

,47

–3,

37–

65,3

49,

8823

,55

–1,

23-

ob. 1

7121

,09

11,7

259

,38

–5,

472,

3425

,56

9,05

56,2

4–

5,67

3,49

ob. 1

8718

,46

13,8

561

,54

–4,

621,

5412

,85

19,4

160

,64

–5,

351,

74

ob. 1

9537

,29

22,0

338

,98

––

1,69

38,4

624

,83

33,5

7–

–3,

15

ob. 1

9822

,22

9,26

62,9

6–

5,56

–25

,00

6,35

65,0

8–

3,57

–

ob. 2

0017

,86

8,93

73,2

11,

79–

–7,

7719

,22

73,0

11,

43–

–

ob. 2

0742

,20

9,17

43,1

2–

3,67

1,83

41,0

612

,56

41,8

7–

3,70

0,81

ob. 2

2848

,96

17,7

120

,83

–5,

217,

2941

,22

8,78

25,5

0–

16,5

77,

93

ob. 2

3243

,96

27,4

720

,88

–1,

106,

5927

,07

44,9

019

,07

–2,

906,

06

ob. 2

5043

,78

20,0

826

,91

0,80

0,40

8,84

34,8

628

,87

20,7

70,

790,

1515

,34

ob. 2

5140

,18

34,8

212

,50

2,68

1,79

10,7

132

,27

50,4

48,

022,

831,

248,

02

ob. 2

7818

,80

17,9

519

,66

–5,

9837

,61

13,6

413

,17

14,2

1–

5,96

53,0

1

ob. 2

8644

,53

27,0

120

,44

0,73

2,92

5,11

28,9

332

,87

32,1

01,

722,

094,

01

ob. 2

9030

,00

41,1

122

,22

2,22

1,11

5,56

28,5

143

,78

15,5

05,

951,

1711

,04

ob. 2

9545

,92

20,4

124

,49

1,02

4,08

5,10

48,6

825

,74

14,6

31,

601,

169,

79

ob. 2

9636

,76

29,1

926

,49

1,62

2,70

4,86

30,3

134

,53

27,7

01,

133,

284,

18

ob. 2

9938

,83

32,0

425

,24

0,97

0,97

2,91

29,8

935

,50

25,9

20,

140,

468,

22

ob. 3

4761

,76

19,1

213

,24

––

5,88

44,1

122

,19

26,9

1–

–6,

80

ob. 4

6440

,57

14,1

536

,79

–4,

723,

7730

,64

15,5

347

,25

–5,

191,

39

ob. 5

2646

,46

24,2

423

,23

–4,

042,

0241

,50

15,7

335

,03

–3,

494,

25

ob. 5

3633

,33

30,5

625

,00

–4,

636,

4830

,98

34,3

726

,49

–3,

944,

22

ob. 5

3835

,20

30,4

026

,40

–6,

401,

6035

,64

35,2

622

,82

–3,

772,

51

ob. 5

9939

,62

22,6

432

,08

1,89

3,77

1,89

29,8

014

,35

48,5

71,

772,

874,

42

ob. 6

0434

,00

34,5

021

,00

1,50

2,50

8,00

27,0

836

,15

27,7

81,

191,

567,

43

ob. 6

1128

,57

10,0

037

,14

–8,

5715

,71

20,5

813

,13

40,8

5–

6,00

19,4

4



Tabe

la 5

.3.

Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m.

Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. U

dzia

ły i

lośc

iow

e i

proc

ento

we

klas

gru

bośc

ienn

ości

ści

anek

nac

zyń

oraz

war

tośc

i w

skaź

nikó

w r

ozdr

obni

enia

(W

IW).

Info

rmac

je d

otyc

zące

wie

lkoś

ci z

espo

łów

zaw

iera

tabe

la 5

.1

Jedn

ostk

a an

aliz

yU

dzia

ł ilo

ścio

wy

(%)

Udz

iał w

agow

y (%

)W

IW

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

Śred

nia

WN

II+

III

27,2

951

,98

20,7

214

,46

49,5

336

,01

0,19

0,10

0,06

A1

22,7

850

,99

26,2

211

,71

44,0

244

,27

0,19

0,11

0,06

A2

54,4

627

,72

17,8

234

,10

32,6

133

,30

0,18

0,10

0,06

A3

28,9

053

,30

17,8

016

,55

53,9

229

,53

0,19

0,11

0,07

A4

35,0

253

,54

11,4

517

,03

57,2

425

,73

0,25

0,11

0,05

A5

64,3

522

,56

13,0

941

,06

25,4

933

,44

0,21

0,12

0,05

A6

11,3

054

,80

33,9

07,

1836

,94

55,8

70,

100,

090,

04

A7

26,7

253

,26

20,0

215

,04

46,7

238

,24

0,20

0,13

0,06

A10

28,5

349

,53

21,9

417

,13

44,7

438

,13

0,15

0,10

0,05

A12

18,0

367

,21

14,7

59,

1572

,19

18,6

50,

210,

100,

08

A13

38,6

344

,83

16,5

422

,98

50,6

526

,37

0,19

0,10

0,07

A15

30,2

946

,41

23,3

021

,94

39,0

639

,01

0,12

0,10

0,05

A16

6,88

58,0

135

,11

3,10

47,5

849

,32

0,19

0,10

0,06

A17

28,9

253

,92

17,1

612

,69

57,3

529

,96

0,24

0,10

0,06

A18

3,75

72,5

023

,75

0,81

66,2

532

,94

0,33

0,08

0,05

A19

23,1

360

,54

16,3

311

,65

68,1

120

,25

0,09

0,04

0,04

A20

28,5

758

,10

13,3

317

,44

63,3

219

,24

0,18

0,10

0,08

A21

17,8

662

,62

19,5

212

,51

57,3

530

,13

0,16

0,13

0,07

A22

25,2

959

,41

15,2

910

,14

66,1

523

,71

0,30

0,11

0,08

A23

24,7

952

,07

23,1

411

,41

51,5

537

,04

0,25

0,12

0,07

A24

5,88

41,1

852

,94

1,54

27,9

870

,47

0,27

0,10

0,05

A25

21,6

256

,76

21,6

213

,90

40,9

745

,13

0,21

0,19

0,06

A26

28,8

655

,70

15,4

418

,16

62,6

719

,17

0,13

0,07

0,07

A27

24,3

460

,70

14,9

613

,68

58,1

728

,15

0,15

0,09

0,05

ob. 2

618

,62

58,3

023

,08

14,2

953

,88

31,8

20,

110,

100,

06

ob. 4

924

,73

52,8

922

,38

11,1

355

,01

33,8

60,

160,

070,

05

ob. 5

223

,21

51,7

925

,00

12,7

040

,66

46,6

30,

170,

120,

05

ob. 8

515

,86

67,5

916

,55

11,7

561

,84

26,4

10,

170,

130,

08



Jedn

ostk

a an

aliz

yU

dzia

ł ilo

ścio

wy

(%)

Udz

iał w

agow

y (%

)W

IW

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

ob. 1

0270

,41

18,3

711

,22

51,0

316

,27

32,7

10,

230,

190,

06

ob. 1

1564

,15

26,4

29,

4348

,87

37,7

013

,44

0,12

0,06

0,06

ob. 1

3034

,13

45,1

920

,67

20,7

939

,97

39,2

40,

110,

070,

03

ob. 1

3256

,56

31,9

711

,48

42,1

535

,59

22,2

60,

090,

060,

04

ob. 1

3425

,00

53,1

321

,88

10,1

551

,02

38,8

20,

210,

090,

05

ob. 1

4946

,25

31,2

522

,50

17,8

339

,40

42,7

70,

180,

060,

04

ob. 1

5366

,29

22,4

711

,24

27,1

649

,57

23,2

70,

210,

040,

04

ob. 1

7129

,69

53,1

317

,19

17,4

963

,27

19,2

40,

120,

060,

06

ob. 1

8736

,92

50,7

712

,31

24,2

360

,11

15,6

60,

130,

070,

07

ob. 1

9567

,80

23,7

38,

4766

,78

25,1

78,

040,

210,

190,

22

ob. 1

9851

,85

35,1

912

,96

28,1

738

,10

33,7

30,

390,

200,

08

ob. 2

0024

,56

70,1

85,

2618

,35

66,3

315

,32

0,15

0,12

0,04

ob. 2

0743

,12

44,0

412

,84

32,0

544

,28

23,6

70,

240,

170,

10

ob. 2

2813

,54

56,2

530

,21

3,47

58,5

737

,96

0,27

0,07

0,05

ob. 2

324,

4065

,93

29,6

70,

9748

,42

50,6

20,

360,

110,

05

ob. 2

505,

5847

,41

47,0

10,

8339

,04

60,1

30,

370,

070,

04

ob. 2

517,

8346

,09

46,0

91,

4334

,14

64,4

30,

360,

090,

05

ob. 2

787,

6931

,62

60,6

83,

2726

,30

70,4

40,

140,

070,

05

ob. 2

8616

,90

66,9

016

,20

7,15

70,0

322

,81

0,11

0,04

0,03

ob. 2

9015

,05

66,6

718

,28

6,38

57,4

836

,14

0,09

0,05

0,02

ob. 2

9511

,11

54,5

534

,34

2,98

39,2

557

,77

0,10

0,04

0,02

ob. 2

9617

,02

52,1

330

,85

15,3

249

,61

35,0

70,

080,

070,

06

ob. 2

9912

,50

38,4

649

,04

3,17

11,0

385

,80

0,11

0,10

0,02

ob. 3

4716

,18

70,5

913

,24

6,38

66,1

627

,46

0,24

0,10

0,05

ob. 4

6416

,04

68,8

715

,09

6,27

71,0

522

,67

0,14

0,05

0,04

ob. 5

269,

8076

,47

13,7

33,

2382

,48

14,2

90,

260,

080,

08

ob. 5

3614

,81

60,1

925

,00

4,50

53,0

342

,48

0,20

0,07

0,04

ob. 5

3824

,80

60,0

015

,20

14,7

158

,77

26,5

20,

130,

080,

05

ob. 5

997,

4175

,93

16,6

77,

1657

,05

35,7

90,

120,

160,

05



Jedn

ostk

a an

aliz

yU

dzia

ł ilo

ścio

wy

(%)

Udz

iał w

agow

y (%

)W

IW

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

ob. 6

046,

9060

,59

32,5

11,

5054

,54

43,9

70,

220,

050,

03

ob. 6

1122

,67

52,0

025

,33

16,2

448

,76

35,0

10,

050,

040,

03

Tabe

la 5

.4. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. K

orel

acja

frak

cji w

agi o

raz

typó

w g

rubo

ście

nnoś

ci n

aczy

ń w

ana

lizow

anyc

h ze

społ

ach

Frak

cja

wag

iIl

ość/

wag

a (g

)10

0%U

dzia

ł ilo

ścio

wy

(%)

Udz

iał w

agow

y (%

)

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

Cie

nkoś

cien

na(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

1-2

g29

02/4

791

57,5

539

,49

2,96

55,9

240

,95

3,13

3-5

g56

35/2

2360

34,4

654

,75

10,7

933

,23

55,2

211

,55

6-9

g45

63/3

3462

20,8

957

,88

21,2

420

,47

57,5

621

,97

10-1

5 g

2820

/342

5414

,36

55,0

030

,64

14,1

954

,95

30,8

6

16-2

9 g

2225

/465

0311

,06

50,9

238

,02

10,9

550

,44

38,6

1

≤ 30

g12

48/6

9171

6,33

42,1

551

,52

5,11

41,1

053

,80

Tabe

la 5

.5. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. U

dzia

ły il

ości

owe

i wag

owe

klas

atm

osfe

ry w

ypał

u. In

form

acje

dot

yczą

ce w

ielk

ości

zes

połó

w z

awie

ra ta

bela

5.1

Jedn

ostk

a an

aliz

yW

ypał

– u

dzia

ł ilo

ścio

wy

(%)

Wyp

ał –

udz

iał w

agow

y (%

)

red

ukcy

jny

utle

niaj

ący

zmie

nny

red

ukcy

jny

utle

niaj

ący

zmie

nny

Śred

nia

WN

II+

III

58,2

417

,13

24,6

360

,69

15,3

223

,99

A1

49,9

19,

0441

,05

53,8

86,

9639

,16

A2

54,4

610

,89

34,6

555

,15

8,47

36,3

8

A3

65,6

89,

2825

,03

67,6

07,

4224

,97

A4

53,5

48,

0838

,38

56,0

03,

8840

,12

A5

64,3

515

,60

20,0

666

,15

9,55

24,3

0

A6

56,5

012

,99

30,5

155

,80

18,2

925

,90

A7

59,4

215

,05

25,5

362

,89

12,2

924

,82

A10

63,6

411

,29

25,0

867

,93

8,03

24,0

5

A12

75,4

14,

9219

,67

71,5

02,

9425

,56

A13

63,1

811

,11

25,7

161

,45

9,66

28,8

8



Jedn

ostk

a an

aliz

yW

ypał

– u

dzia

ł ilo

ścio

wy

(%)

Wyp

ał –

udz

iał w

agow

y (%

)

red

ukcy

jny

utle

niaj

ący

zmie

nny

red

ukcy

jny

utle

niaj

ący

zmie

nny

A15

39,0

340

,58

20,3

949

,49

31,0

119

,50

A16

50,5

612

,08

37,3

648

,24

9,63

42,1

3

A17

18,6

367

,65

13,7

315

,58

66,2

718

,15

A18

21,2

561

,25

17,5

033

,57

51,9

714

,45

A19

4,76

73,4

721

,77

3,68

79,5

316

,79

A20

17,4

662

,22

20,3

29,

0674

,42

16,5

3

A21

71,9

05,

0023

,10

75,1

44,

0920

,77

A22

11,7

675

,29

12,9

44,

4183

,29

12,3

1

A23

10,7

469

,42

19,8

34,

8480

,95

14,2

2

A24

66,1

82,

9430

,88

76,8

51,

0322

,12

A25

45,9

524

,32

29,7

358

,84

14,8

026

,35

A26

58,7

29,

0632

,21

65,6

97,

2527

,07

A27

38,4

233

,72

27,8

648

,80

28,5

522

,65

ob. 2

655

,47

25,1

019

,43

48,1

434

,02

17,8

4

ob. 4

922

,92

57,4

019

,68

12,6

064

,54

22,8

6

ob. 5

252

,68

5,36

41,9

660

,75

6,80

32,4

6

ob. 8

530

,34

51,7

217

,93

27,8

551

,53

20,6

1

ob. 1

0275

,51

4,08

20,4

178

,94

1,54

19,5

2

ob. 1

1577

,36

1,89

20,7

581

,85

0,17

17,9

8

ob. 1

3059

,62

8,17

32,2

165

,55

5,78

28,6

7

ob. 1

3271

,31

6,97

21,7

267

,00

4,33

28,6

7

ob. 1

3465

,63

7,29

27,0

867

,05

6,77

26,1

8

ob. 1

4991

,25

–8,

7593

,52

–6,

48

ob. 1

5368

,54

3,37

28,0

969

,71

0,38

29,9

1

ob. 1

7185

,94

3,13

10,9

483

,76

1,63

14,6

0

ob. 1

8730

,77

55,3

813

,85

26,2

457

,56

16,2

0

ob. 1

9566

,10

6,78

27,1

274

,13

4,90

20,9

8

ob. 1

9842

,59

38,8

918

,52

46,0

343

,25

10,7

1

ob. 2

0035

,09

33,3

331

,58

33,8

741

,33

24,8

0

ob. 2

0767

,89

20,1

811

,93

68,7

615

,30

15,9

4



Jedn

ostk

a an

aliz

yW

ypał

– u

dzia

ł ilo

ścio

wy

(%)

Wyp

ał –

udz

iał w

agow

y (%

)

red

ukcy

jny

utle

niaj

ący

zmie

nny

red

ukcy

jny

utle

niaj

ący

zmie

nny

ob. 2

2855

,21

16,6

728

,13

56,9

49,

6333

,43

ob. 2

3268

,13

17,5

814

,29

67,9

38,

0823

,99

ob. 2

5084

,46

4,38

11,1

692

,36

1,55

6,09

ob. 2

5179

,13

5,22

15,6

577

,28

1,55

21,1

7

ob. 2

7876

,07

7,69

16,2

483

,04

4,82

12,1

4

ob. 2

8679

,58

5,63

14,7

980

,99

2,51

16,5

0

ob. 2

9068

,82

12,9

018

,28

73,9

17,

9218

,17

ob. 2

9583

,84

3,03

13,1

393

,69

1,43

4,87

ob. 2

9668

,09

4,26

27,6

663

,96

3,32

32,7

2

ob. 2

9970

,19

13,4

616

,35

78,6

12,

2219

,17

ob. 3

4773

,53

11,7

614

,71

79,3

36,

2414

,42

ob. 4

6469

,81

7,55

22,6

465

,60

4,27

30,1

3

ob. 5

2684

,31

9,80

5,88

84,1

19,

376,

52

ob. 5

3655

,56

10,1

934

,26

59,1

93,

9436

,87

ob. 5

3879

,20

8,00

12,8

076

,81

6,35

16,8

4

ob. 5

9977

,78

9,26

12,9

682

,86

3,90

13,2

3

ob. 6

0481

,28

5,91

12,8

179

,04

3,39

17,5

7

ob. 6

1184

,00

6,67

9,33

86,1

04,

869,

05

Tabe

la 5

.6. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. U

dzia

ły il

ości

owe

i wag

owe

klas

opr

acow

ania

pow

ierz

chni

zew

nętr

znej

ści

anek

nac

zyni

a: A

– p

owie

rzch

nia

gład

-ka

; B –

pow

ierz

chni

a ch

ropo

wac

ona

oraz

wsk

aźni

ki ro

zdro

bnie

nia

(WIW

). In

form

acje

dot

yczą

ce w

ielk

ości

zes

połó

w z

awie

ra ta

bela

5.1

Jedn

ostk

a an

aliz

yP

owie

rzch

nia

ścia

nek

– ud

ział

iloś

ciow

y(%

)P

owie

rzch

nia

ścia

nek

– ud

ział

wag

owy(

%)

WIW

gład

kach

ropo

wac

ona

gład

kach

ropo

wac

ona

gład

kach

ropo

wac

ona

Śred

nia

WN

II+

III

94,1

25,

8890

,09

9,91

0,09

0,09

A1

94,0

35,

9793

,73

6,27

0,10

0,09

A2

87,1

312

,87

80,0

919

,91

0,13

0,07

A3

96,0

23,

9894

,03

5,97

0,11

0,07

A4

99,3

30,

6799

,55

0,45

0,12

0,18

A5

95,2

64,

7492

,60

7,40

0,14

0,09

A6

94,3

55,

6593

,98

6,02

0,06

0,06



Jedn

ostk

a an

aliz

yP

owie

rzch

nia

ścia

nek

– ud

ział

iloś

ciow

y(%

)P

owie

rzch

nia

ścia

nek

– ud

ział

wag

owy(

%)

WIW

gład

kach

ropo

wac

ona

gład

kach

ropo

wac

ona

gład

kach

ropo

wac

ona

A7

95,7

24,

2893

,05

6,95

0,12

0,07

A10

89,9

710

,03

87,9

912

,01

0,09

0,08

A12

98,3

61,

6497

,06

2,94

0,11

0,06

A13

93,0

96,

9189

,10

10,9

00,

120,

07

A15

95,7

34,

2786

,52

13,4

80,

090,

03

A16

98,1

71,

8397

,93

2,07

0,09

0,08

A17

99,0

20,

9899

,38

0,62

0,10

0,17

A18

97,5

02,

5097

,94

2,06

0,07

0,09

A19

97,9

62,

0497

,91

2,09

0,05

0,05

A20

98,1

01,

9092

,74

7,26

0,12

0,03

A21

86,6

713

,33

84,1

415

,86

0,12

0,10

A22

97,0

62,

9497

,20

2,80

0,12

0,13

A23

97,5

22,

4896

,91

3,09

0,12

0,09

A24

98,5

31,

4793

,62

6,38

0,07

0,02

A25

97,3

02,

7098

,92

1,08

0,13

0,33

A26

87,9

212

,08

81,5

318

,47

0,09

0,05

A27

93,5

56,

4588

,80

11,2

00,

090,

05

ob. 2

695

,55

4,45

95,7

64,

240,

090,

09

ob. 4

991

,70

8,30

85,1

514

,85

0,08

0,04

ob. 5

292

,86

7,14

89,4

310

,57

0,10

0,06

ob. 8

583

,45

16,5

576

,75

23,2

50,

130,

09

ob. 1

0290

,82

9,18

84,9

315

,07

0,18

0,10

ob. 1

1592

,45

7,55

94,4

25,

580,

090,

13

ob. 1

3093

,27

6,73

96,6

83,

320,

060,

13

ob. 1

3299

,59

0,41

99,5

70,

430,

070,

07

ob. 1

3497

,92

2,08

93,1

46,

860,

090,

03

ob. 1

4988

,75

11,2

590

,42

9,58

0,07

0,08

ob. 1

5395

,51

4,49

94,6

85,

320,

090,

07

ob. 1

7195

,31

4,69

97,0

03,

000,

070,

11

ob. 1

8789

,23

10,7

787

,55

12,4

50,

090,

08

ob. 1

9598

,31

1,69

99,3

00,

700,

200,

50



Jedn

ostk

a an

aliz

yP

owie

rzch

nia

ścia

nek

– ud

ział

iloś

ciow

y(%

)P

owie

rzch

nia

ścia

nek

– ud

ział

wag

owy(

%)

WIW

gład

kach

ropo

wac

ona

gład

kach

ropo

wac

ona

gład

kach

ropo

wac

ona

ob. 1

9892

,59

7,41

92,4

67,

540,

210,

21

ob. 2

0092

,98

7,02

92,7

47,

260,

120,

11

ob. 2

0792

,66

7,34

94,8

55,

150,

170,

25

ob. 2

2886

,46

13,5

487

,96

12,0

40,

070,

08

ob. 2

3293

,41

6,59

87,7

912

,21

0,09

0,04

ob. 2

5088

,05

11,9

591

,53

8,47

0,05

0,08

ob. 2

5186

,96

13,0

474

,58

25,4

20,

080,

03

ob. 2

7892

,31

7,69

89,7

810

,22

0,06

0,05

ob. 2

8687

,32

12,6

885

,43

14,5

70,

050,

04

ob. 2

9090

,32

9,68

91,3

78,

630,

040,

04

ob. 2

9586

,87

13,1

382

,21

17,7

90,

030,

02

ob. 2

9687

,23

12,7

786

,06

13,9

40,

070,

06

ob. 2

9967

,31

32,6

919

,08

80,9

20,

100,

01

ob. 3

4798

,53

1,47

99,4

50,

550,

090,

25

ob. 4

6493

,40

6,60

93,0

66,

940,

050,

05

ob. 5

2689

,22

10,7

883

,25

16,7

50,

090,

06

ob. 5

3682

,41

17,5

971

,35

28,6

50,

070,

04

ob. 5

3895

,20

4,80

95,1

04,

900,

080,

08

ob. 5

9988

,89

11,1

189

,15

10,8

50,

120,

12

ob. 6

0489

,66

10,3

489

,34

10,6

60,

050,

05

ob. 6

1177

,33

22,6

775

,96

24,0

40,

040,

04

Tabe

la 5

.7. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. K

orel

acja

typu

pow

ierz

chni

ści

anek

zew

nętr

znyc

h or

az k

las

grub

ości

enno

ści n

aczy

ń w

ana

lizow

anyc

h ze

społ

ach

Typ

po

wie

rzch

niIl

ość/

wag

a (g

)10

0%

Udz

iał i

lośc

iow

y (%

)U

dzia

ł wag

owy

(%)

WIW

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≤ 1

0 m

m)

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

cien

kośc

ienn

a(3

-6 m

m)

śred

nioś

cien

na(7

-9 m

m)

grub

ości

enna

(≥ 1

0 m

m)

Gła

dka

1825

6/18

9 66

928

,03

52,5

419

,42

15,3

451

,26

33,4

00,

180,

100,

06

Chr

opow

acon

a11

37/2

0 87

215

,57

43,1

041

,34

6,42

33,7

959

,79

0,13

0,07

0,04



5.2. Zdobnictwo

„składni” wątków. Najbardziej inspirujące były w tym przypadku obserwacje dużych fragmentów naczyń. Na przykład jeden z wątków zdobniczych puchara zarejestrowanego w „warstwie” wykopu 139b (tabl. 178: 1) wykonano wymiennie w dwóch różnych technikach: odciskania i bruzdowej. Po-dobne obserwacje dotyczą naczynia z ob. 49 (tabl. 260: 1), gdzie dostrzec można współwystępowanie różnych form drabinek tworzących jedną kompo-zycję. Dodam, że zasadność wydzielenia poszcze-gólnych taksonów oceniano przez pryzmat wyni-ków analiz przestrzennych, lecz także – całkowicie arbitralnych potrzeb analiz chronologicznych czy genetycznych.

W odniesieniu do opracowywanego zestawu źródeł zdecydowano się na wydzielenie 28 grup zdobniczych (zapis: G1-G28), z których część podzielona została dodatkowo na typy i warianty. W toku dalszego wywodu scharakteryzowane zo-staną poszczególne rodzaje ornamentyki naczyń. Z jednej strony pozwoli to na zbudowanie global-nego (w odniesieniu do Wilkostowa 23/24) obrazu zdobnictwa, z drugiej zaś umożliwi to analizę jego dystrybucji.

Dla ogólnej oceny zdobności naczyń istotna jest informacja, że zarejestrowano ogółem 2158 fragmentów naczyń ornamentowanych – będą sta-nowić one punkt odwołania (100%) dla przytacza-nych niżej danych. Dodam, że ułamki zdobione stanowią jedynie 4,3% ogólnej liczby fragmentów ceramiki wydobytych w Wilkostowie 23/24.

Grupa 1. Strefa: podkrawędna wewnętrzna; element diagnostyczny: rząd punktów odciska-nych (ryc. 5.22).

W wyjściowej wersji chronologii KPL poja-wienie się zdobnictwa w strefi e podkrawędnej wewnętrznej wyznacza początek fazy IIIB [Kośko 1981: 48]. W omawianej tu formie zostało ono za-rejestrowane np. w Inowrocławiu-Mątwach, ob. 26.

W części katalogowej (tabl. 38-361 oraz płyta CD, Aneks 1) znajduje się pełen opis ornamenty-ki naczyń. Wykorzystano w tym celu propozycję autorstwa A. Kośko [1981: 34-42] wraz z częścią późniejszych modyfi kacji [Czebreszuk, Kośko, Szmyt 2006: 57-64]. Prezentowane niżej analizy obejmować będą kwestie związane ze zróżnico-waniem formalnym wątków. Zrezygnowano z od-rębnej prezentacji danych dotyczących zdobności poszczególnych stref naczyń oraz zastosowanych technik zdobniczych. Nie dostarczyły one żadnych istotnych obserwacji.

Elementem niezbędnym musi być zdefi niowa-nie jednostek analizy. Generatywny, w rozumieniu N. Chomsky’ego [1982: 17], charakter propozy-cji opisu wątków A. Kośko [1981] powoduje, że tworzone „wypowiedzi stylistyczne” (tabele spe-cyfi kacyjne) same mają wiele cech języków na-turalnych. Wymusza to wydzielenie bardziej zge-neralizowanych jednostek analizy [np. Rzepecki 2004:16-38; Przybył 2009:60-68]. Dla potrzeb niniejszego studium zdecydowano się na konstruk-cję lokalnej, odnoszącej się jedynie do Wilkostowa 23/24, typologii wątków. Inspirujące było w tym przypadku podejście zaproponowane przez J. Gór-skiego [2007] dla opracowania ceramiki kultury trzcinieckiej. Cytowana propozycja opiera się na wyróżnieniu grup zdobnictwa, dla których charak-terystyczne są tzw. elementy nadrzędne. W przy-padku analizowanego stanowiska kryteriami wy-dzielenia grup zdobnictwa były: strefa lokalizacji (w przypadku wątków wykazujących strefowość), kształt i technika wykonania nadrzędnych ele-mentów zdobniczych oraz drugorzędne cechy ich wykonawstwa (np. sposób realizacji wątków bruz-dowych). Dla ograniczenia liczby wyróżnianych jednostek typologicznych znaczenie miały również obserwacje wskazujące na ekwiwalentność stoso-wanych elementów zdobniczych przy zachowaniu

Ryc. 5.22. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykład zdobnictwa G1. Kursywą podano numer tablicy



Jama ta odnoszona jest do etapu B okupacji sta-nowiska – synchronizowanego z fazą IIIC [Kośko 1988: 81; Szmyt 2013: 46].

Zdobienia G1 jedynie wyjątkowo (udział: 0,05%) rejestrowane były w omawianym inwen-tarzu. Jedyny przykład aplikacji tej ornamentyki pochodzi ze skupiska A13 (ryc. 5.23).

Grupa 2. Strefa: podkrawędna wewnętrzna; element diagnostyczny: poziome pasma odcisków sznura dwudzielnego (ryc. 5.24).

Ornamentyka sznura dwudzielnego [Kośko, Si-korski, Szmyt 2010], szczególnie w formie wątków bardzo rozbudowanych, pokrywających naczynia o charakterze wotywnym, identyfi kowana była jako element o proweniencji trypolskiej [np.: Kośko 1988: 96-97; Kośko, Przybył 2004: 258]. Ostat-nio podkreśla się też znaczenie, dla jego pojawie-nia, eneolitycznego „klimatu technologicznego” związanego z rozwojem tkactwa [Kośko, Sikorski, Szmyt 2010a: 151]. W kontekście kujawskim na-leży wskazać na łączność opisywanej ornamentyki z późnym etapem rozwoju KPL, w wersji wiórec-kiej są to fazy IIIB-IIIC [np.: Kośko 1981, 1988: 96-97; Kośko, Sikorski, Szmyt 2010a; Szmyt 2013: 42-43]. Dosłowne analogie dla komento-wanego rozwiązania zdobniczego pochodzą z fazy IIIC [Inowrocław-Mątwy 1, ob. 25, 44: Kośko 1988: 81].

W przypadku omawianego zbioru, pozyska-no jeden fragment zaopatrzony w zdobienie G2 (udział: 0,05%). Niestety, został on zarejestrowany poza zwartymi skupiskami materiału KPL – w ob-rębie podstawy stoku (ryc. 5.23).

Grupa 3. Strefa: nakrawędna; element dia-gnostyczny: rząd karbów, odcisków lub nacięć (ryc. 5.25).

Zwyczaj zdobienia wylewów naczyń obecny był już w części zespołów środkowoneolitycznych [Rzepecki 2004: 39]. W kontekście rozwiniętych stylistyk wióreckich łączy się go natomiast z faza-mi IIIB-C i IIIC [por. np.: Zarębowo 1: Prinke, Weber 1982; Podgaj 6A: Chachlikowski 1994; Bachorce 4: Kośko, Przybył 2004].

Karbowanie wylewów (G3) zostało rozpoznane na 5,42% „wilkostowskich” fragmentów zdobio-nych. Dodać warto, że karby pokrywały jedynie 7,14% ogółu krawędzi. Co istotne, w około poło-wie przypadków G3 występowała samodzielnie, tzn. bez ornamentów w strefi e podkrawędnej. Po-zostałe fragmenty tej grupy stanowią kombinacje karbów z innymi zdobieniami, takimi jak rzędy odciskanych słupków, zygzaków lub palców. Zdob-

nictwo G3 stosunkowo powszechnie i równomier-nie występuje w ramach całego badanego obszaru (ryc. 5.23).

Grupa 4. Strefa: podkrawędna wewnętrzna; element diagnostyczny: rząd odcisków w formie punktów (ryc. 5.26). Zastosowano podział:G4A – jw., „prosty” układ wątku,G4B – jw., punkty tworzące feston.

Ornamentyka w formie rzędów odciskanych punktów (G4A) należy do najstarszej „warstwy” stylistyk „pucharowych” [Rzepecki 2004]. Obec-na jest już w zespołach sarnowskich (KPL-s1) i nieodmiennie odnotowywana jest na stanowi-skach wióreckich, aż do fazy IIIC [Podgaj 6A: Chachlikowski 1994].

Inaczej rzecz ma się w odniesieniu do wątku odcisków tworzących feston – G4B (wcześniej błędnie identyfi kowany jako odciski grzebyka) [Rzepecki 2004: 21]. Trudno w tym przypadku wskazać dobre analogie dla komentowanego zdob-nictwa w lokalnych zespołach KPL [por.: Inowro-cław-Mątwy 1: Kośko 1981: ryc. 3]. Sugerować można co najmniej dwa potencjalne źródła inspira-cji zewnętrznych. Pierwsze z nich to społeczności KAK z Kujaw, gdzie zbliżone rozwiązania wystąpi-ły m.in. na ceramice z Adolfi na [Wiślański 1969: 134] czy Dobrego 6 [Wiślański 1969: 182]. Inna hipoteza dopuszcza, że G4B jest naśladownictwem wzornictwa znanego z zespołów KPL z Branden-burgii i Meklemburgii [Typ Schönermark; Kirsch 1994: 47] lub południowego Holsztynu [Horizon I; Schierren 1997: 160-161]. W omawianym kon-tekście byłby to składnik „wielkopolskiego baroku zdobniczego” [Prinke, Weber 1982; Chachlikow-ski 1994; Przybył 2006]. Trudno jednak w tym przypadku o jednoznaczne rozstrzygnięcia.

Ornamenty G4A należą do dość rzadkich w Wil-kostowie (udział: 0,6%). Jeszcze rzadziej (udział: 0,05%) rejestrowano zdobnictwo G4B. Oceniając dystrybucję obu rodzajów zdobień (ryc. 5.27), warto podkreślić, że G4B została zarejestrowana jedynie w obrębie skupiska A1, zaś G4A w ramach koncentracji A1, A3, A7, A13 i A28.

Grupa 5. Strefa: podkrawędna zewnętrzna; element diagnostyczny: rząd słupków. Zastosowa-no podział:G5A – jw., ciągły układ wątku (ryc. 5.28-5.29),G5B – jw., segmentowany układ wątku (ryc. 5.30),G5C – jw., z udziałem drabinki lub sieci (ryc. 5.31),G5D – jw., z zastosowaniem techniki bruzdowej

(ryc. 5.32),G5D1 – jw., żądło w formie stempla,



Ryc

. 5.2

3. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G1,

G2

i G3.

Leg

enda

: 1

– G

1; 2

– G

2; 3

– G

3; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w w

ypeł

nisk

ach

obie

któw

; c –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

d –

zas

ięg

konc

entr

acji

cera

mik

i; e

– hi

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dynk

ów; f

– w

kop



Ryc. 5.24. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykład zdobnictwa G2. Kursywą podano numer tablicy

Ryc. 5.25. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady zdobnictwa G3. Kursywą podano numer tablicy




G5D2 – jw., żądło o ostrym końcu,G5E – jw., z użyciem grzebyka (ryc. 5.33),G5F – jw., zwielokrotniony układ słupków

(ryc. 5.34),G5F1 – jw., segmentowany lub ciągły układ wątku,G5F2 – jw., „szachownicowy” układ wątku,G5F3 – jw., „dywanowy” układ wątku,G5G – jw., słupki umieszczone na listwie pla-

stycznej (ryc. 5.35).Należy mieć na względzie, że wzajemne udzia-

ły poszczególnych typów i podtypów mogą być

zaburzone. Przede wszystkim chodzi tu o segmen-towane układy typu G5B i G5C. W przypadku niewielkich fragmentów naczyń nieregularność segmentów wyklucza ich identyfi kację, tym sa-mym zawyżając udział G5A. Podobna sytuacja może dotyczyć również relacji między G5A i G5F. Na jednym z naczyń (ryc. 5.34: 3) zarejestrowano ekwiwalentne zastosowanie obu rozwiązań.

Wątki typu G5A mają wybitnie „długą” chro-nologię, która obejmuje okres od narodzin KPL [Rzepecki 2004: 46], aż do jej schyłku [np. Kośko,


Ryc

. 5.

27.

Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m.

Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G4.

Leg

enda

: 1

– G

4A;

2 –

G4B

; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej;

b –

obie

kty

nier

ucho

me;

c –

zas

ięg

konc

entr

acji

cera

mik

i; d

– hi

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dynk

ów; e

– w

kop



Ryc. 5.28. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady zdobnictwa G5A. Kursywą podano numer tablicy



Ryc. 5.30. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady zdobnictwa G5B. Kursywą podano numer tablicy



Ryc. 5.31. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady zdobnictwa G5C. Kursywą podano numer tablicy

Ryc. 5.32. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady zdobnictwa G5D. Kursywą podano numer tablicy



Ryc. 5.33. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady zdobnictwa G5E. Kursywą podano numer tablicy



Ryc. 5.34. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady zdobnictwa G5F. Kursywą podano numer tablicy



Ryc. 5.35. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady zdobnictwa G5G. Kursywą podano numer tablicy

Przybył, Szmyt 2007: 233; Przybył 2009]. Nie-co później (KPL-s2-3) pojawiła się tradycja zdo-bieniami słupków segmentowanych (G5B), które stają się następnie (w późnym neolicie) jedną ze składowych stylistyk fazy IIIB [Kośko, Przybył 2004: 260]. Z kolei ornamenty w formie drabinek (sieci/kratek) wkomponowanych w rzędy słupków (G5C) uznaje się zwykle za element charaktery-styczny dla „wielkopolskiego baroku zdobnicze-go” [np. Siedmiogóry 2: Jażdżewski 1936; Prinke, Weber 1982; Tarkowo 23: Prinke 2006; Podgaj 6A: Chachlikowski 1994], którego adaptację trze-ba odnieść do faz IIIB-C – IIIC [Kośko, Przybył 2004: 259]. Na wcześniejsze użycie omawianego rozwiązania zdobniczego (w wersji: G5C) mogą wskazywać obserwacje z Poczałkowa 38 [KPL- -s2b; Rzepecki 2004: 49].

Znane są dwie formy zastosowania techni-ki bruzdowej (G5D) w omawianym wzornictwie. W pierwszym przypadku chodzi o użycie stempla do wykonania szerokiej bruzdy (G5D1), w drugim zaś – żądła o bardzo ostrym końcu (G5D2). Można traktować je jako derywaty zdobień G5A-B [Koś-ko 2006: 186] lub też wskazywać na ich związek z adaptacją wzorców subneolitycznych [Józwiak

2003: 170], które to tradycje zostały prawdopodob-nie zapoczątkowane w fazie IIIC [np.: Podgaj 6A: Kośko 1988: 178; Chachlikowski 1994; Józwiak 2003: 169, Piecki 1: Kośko, Przybył 2004: 251]. Jako niejednoznaczną trzeba określić obecność omawianej cechy na stanowiskach datowanych na fazę IIIB [np.: Opatowice 33-A1; Kośko 2006:186; Szmyt 2013: 230]. Nieco inaczej oceniana jest po-zycja G5E (odcisków grzebyka). Zdobnictwo tego typu wydaje się szczególnie związane z poziomem KPL-s3-4 [Rzepecki 2004: 55-54], a jego później-sze występowanie można oceniać jako efekt lokalnej archaizacji. Alternatywnie sugerowany jest związek G5E ze społecznościami KPL z terenów Małopol-ski [na poziomie faz IIIB/IIIB-C; np.: Bachorce 4; Kośko, Przybył 2004; Kośko, Przybył, Szmyt 2007: 231; por. też: Kukawka 2010: 112].

Tendencja do zwielokrotnienia rzędów słupków (G5F) narodziła się, wśród kujawskich społeczno-ści KPL, dość wcześnie. Ciągłe lub segmentowa-ne, podwójne pasma słupków (G5F1) wystąpiły już w środkowym neolicie [KPL-s2-3; Rzepecki 2004: 55], przy czym szczególnie podkreśla się tu znaczenie KPL-s2 [Łojewo 35: Szmyt 1992; Kośko, Przybył 2004: 258]. Ich wykonawstwo po-



świadczone jest również dla fazy IIIB [Bachorce 4, ob. 53: Kośko, Przybył 2004: 299].

„Szachownicowy” układ segmentów słupków (G5F2) dość rzadko rejestrowany jest w obrębie kujawskiej KPL, repliki tego rozwiązania znane są z fazy IIIB [Bachorce 4, obiekt 54: Kośko, Przy-był 2006: 300]. Natomiast wybitnie „dywanowy” – obejmujący powierzchnię od wylewu, aż po dno – charakter zdobnictwa typu G5F3 interpretowa-ny jest jako przejaw adaptacji norm garncarstwa społeczności „leśnych” [np.: Kośko 1988: 103; Kukawka 1991: 130; Józwiak 2003: 170], co po-zwala na jego „blokowe” odniesienie do fazy IIIC.

Słupki aplikowane na horyzontalnej listwie pla-stycznej zlokalizowanej tuż pod wylewem (G5G) są jednym z elementów łączonych z oddziaływaniami małopolskiej KPL na poziomie kujawskiej fazy IIIB [Kośko, Przybył 2004: 259] lub nawet nieco wcześniej – KPL-s2 [Łojewo 35: Szmyt 1992].

Układy ciągłych lub segmentowanych układów słupków (G5A-B) stanowią najistotniejszy ilościo-wo składnik zdobnictwa naczyń „wilkostowskich” – zostały rozpoznane na 39,67% fragmentów orna-mentowanych. Ich rozkład przestrzenny jest zgod-ny z tendencjami czytelnymi dla ogółu stłuczki ceramicznej (ryc. 5.36). O wiele mniejsze udziały mają pozostałe warianty omawianej grupy. I tak np., słupki z udziałem drabinki lub „sieci” (G5C; udział: 0,23%) rozpoznano jedynie w obrębie ob. 278, 290 oraz skupisk A7 i A27.

Interesujące, że zdobienia G5D-G dzielą ob-szar badany na dwie strefy: północną i połu-dniową (ryc. 5.36).W strefi e północnej wystąpiła większość ze słupków wykonanych w technice bruzdowej (G5D; udział: 1,02%). Rejestrowano je głównie w obrębie skupiska A7, a także koncen-tracji A6, A9 i A10. Podobnie rzecz ma się w od-niesieniu do podwójnych rzędów słupków (GF1; udział: 1,07%). Choć rozsiane są one po niemal całym plateau, to rzuca się w oczy ich absencja w obrębie koncentracji A3 i A13 przy jednoczes-nym „ciążeniu” ku skupiskom A7 i A10.

Z kolei dla południowej części plateau znacząca wydaje się obecność rzędów słupków wykonanych przy użyciu grzebyka (G5E). Stanowią one 1,25% fragmentów zdobionych i większość z nich wystą-piła w południowej części stanowiska, rozciągają-cej się od skupiska A1 do A27. Jedynie pojedyn-cze egzemplarze rozpoznano w obrębie aglomeracji A7. W części południowej zarejestrowano również wszystkie realizacje wzornictwa w formie słupków na listwie plastycznej (G5G; udział: 0,6%).

Mniej jednoznacznie rysuje się natomiast cha-rakterystyka przestrzenna rzędów słupków w ukła-dzie „szachownicowym” (G5F2). Zdobienie to rozpoznano na jedynie 0,32% fragmentów zdobio-nych. Wystąpiły one zarówno w części południo-wej stanowiska (np. w skupisku A3), jak i pół-nocnej (w koncentracji A7). Podobnie trudna do oceny jest dystrybucja G5F3 (układu „dywanowe-go” słupków; udział: 0,05%), jedyny egzemplarz tej grupy wystąpił w ob. 131.

Grupa 6. Strefa: podkrawędna zewnętrzna; element diagnostyczny: odciski palcowe/paznok-ciowe. Zastosowano podział:G6A – jw., wylew „gładki”, bez listwy plastycz-

nej (ryc. 5.37),G6A1 – jw., pojedynczy rząd odcisków,G6A2 – jw., odciski w układzie zdwojonym,G6B – jw., odciski ulokowane na listwie pla-

stycznej (ryc. 5.38),G6B1 – jw., pojedynczy rząd odcisków,G6B2 – jw. odciski w układzie zdwojonym,G6C – jw., „zdobienia arkadowe” (ryc. 5.39).

Odciski palcowe umieszczone na „gładkim” wylewie (G6A) jedynie wyjątkowo rejestrowane były na stanowiskach datowanych na środkowy neolit [Rzepecki 2004: 40]. Względnie regularnie występują one natomiast w materiałach faz IIIB- -IIIC [Kośko, Przybył 2004; Kośko, Łuksza 2007; Szmyt 2013].

Dość jednoznacznie wskazuje się, że zwyczaj aplikowania odcisków palca/paznokcia na listwach plastycznych (G6B1) ulokowanych pod wylewem ma związek z adaptacją wzorców o proweniencji małopolskiej – z poziomu Bronocice II [Kośko, Przybył 2004: 259]. Tradycja ta zapoczątkowana w fazie IIIB kontynuowana jest aż do zaniku sty-listyk wióreckich [faza IIIC – Podgaj 6A: Cha-chlikowski 1994]. Z kolei zastosowanie podwój-nej listwy plastycznej (G6B2) łączone jest zwykle z adaptacją nieco młodszych (bolerazkich) oddzia-ływań południowych [por. np.: Kośko 2000: 127; Kośko, Przybył 2004: 259; Przybył 2009: 102], odnoszonych do fazy IIIC.

Podobną, tzn. małopolską wymowę topogene-tyczną przypisuje się zdobnictwu „arkadowemu” (GZ6C) wykonanemu przy użyciu odcisków palca, które uznawane jest za jedną z cech charaktery-stycznych fazy IIIB [Kośko, Przybył 2004: 260].

Zdobnictwo w formie rzędów odcisków pal-ca aplikowanych pod wylewami (G6) ma bardzo poważną pozycję w obrębie ornamentyki rozpo-znanej w Wilkostowie; jest ono znane z 16,54%


Ryc

. 5.3

6. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G5.

Leg

enda

: 1 –

G5A

; 2 –

G5B

; 3 –

G5C

; 4 –

G5D

1; 5

– G

5D2;

6 –

G5E

; 7 –

G5F

1; 8

– G

5F2;

9

– G

5F3;

10

– G

5FG

; a –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

obr

ębie

war

stw

y ku

lturo

wej

; b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

n-ce

ntra

cji c

eram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p



Ryc. 5.39. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady zdobnictwa G6C. Kursywą podano numer tablicy

fragmentów zdobionych. Przy tym jedynie motyw podwójnej linii plastycznej zdobionej odciskami palca (G6B2; udział: 0,28%) wykazuje względ-nie ścisłą delimitację przestrzenną (ryc. 5.40). Wystąpił on niemal jedynie w kontekście koncen-tracji A7. Pozostałe warianty G6, czyli odciski lokowane na wylewach pozbawionych listwy pla-stycznej (G6A; udział: 4,26%), na pojedynczej listwie plastycznej (G6B1; udział: 9,55%) oraz tworzące zdobienia „arkadowe” (G6C; udział: 1,99%) nie wykazują tak jednoznacznych związ-ków przestrzennych.

Grupa 7. Strefa: podkrawędna zewnętrzna; element diagnostyczny: rząd odciskanych/nacina-nych zygzaków (ryc. 5.41). Zastosowano podział:G7A – jw., układ pojedynczy,G7B – jw., układ zdwojony.

Zygzaki, w opisywanych tu układach (G7A-B) pojawiają się na Kujawach stosunkowo późno (fazy IIIB-C i IIIC), wraz z adaptacją oddziaływań wiel-kopolskiej aglomeracji KPL. Znane są m.in. ze sta-nowisk Piecki 1 [ob. 105: Kośko, Przybył 2004], Zarębowo 1 [Prinke, Weber 1982] i Podgaj 6A [Chachlikowski 1994].


Ryc

. 5.4

0. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G6.

Leg

enda

: 1 –

G6A

1; 2

– G

6A2;

3 –

G6B

1; 4

– G

6B2;

5 –

G6C

; a –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

obr

ębie

war

stw

y ku

lturo

wej

; b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p



Jedynie na 1,76% fragmentów zdobionych za-rejestrowano omawianą wersję zygzaków (G7). Co ciekawe, większość z nich wystąpiła w środkowej części stanowiska – pomiędzy skupiskami A1 i A13 (ryc. 5.42). W obrębie pozostałych koncen-tracji i towarzyszących im obiektów pojawiają się o wiele rzadziej.

Grupa 8. Strefa: podkrawędna zewnętrzna; element diagnostyczny: rząd nacinanych/odciska-nych słupków podkreślony zygzakiem. Zastosowa-no podział:G8A – jw., wersje „proste” (ryc. 5.43-5.44),G8B – jw., wersje „skomplikowane” – z użyciem

zygzaków tworzących literę „V” lub/i bardzo krótkich segmentów słupków lub/i z zastoso-waniem techniki bruzdowej (por. ryc. 5.44),

G8C – jw., naprzemienny układ zygzaków i słup-ków (ryc. 5.44),

G8D – jw., z udziałem drabinek szczebelkowych (ryc. 5.44),

G8E – jw., zwielokrotniony zygzak (ryc. 5.45),G8F – jw., zygzak tworzący iks (ryc. 5.45),G8G – jw., zygzak(?)/feston złożony z odciska-

nych punktów (ryc. 5.45).Podobnie jak w przypadku charakteryzowanych

wcześniej zdobień w formie rzędu słupków (G5), również w analizowanym obecnie przypadku nale-ży się liczyć ze zniekształceniami udziałów między układami ciągłymi i segmentowanymi zdobnictwa G8.

Pojawienie się zygzaków w kompozycjach wraz ze słupkami (G8) miało wyznaczać fazę IIIA [Wie-trzychowice 1; Kośko 1981: 48; Czerniak, Kośko 1993: 104; Czerniak 1994: 76]. Obecnie trzeba raczej podkreślić, że ta wyidealizowana charak-terystyka nie znajduje desygnatów źródłowych [por.: Rybicka 2006: 68]. Pojawiają się wręcz su-gestie, że motyw ten pojawił się dopiero w fazie IIIB [Kośko, Przybył 2004: 260]. Nie sposób jed-nak nie zauważyć jego obecności już w zespołach środkowoneolitycznych [Rzepecki 2004: 176]. Podkreślenia wymaga także, że tradycja zdobie-nia zygzakami (G8A) przetrwała aż do podgrupy konarsko-paproskiej [Przybył 2009: 100], stając się jednym z najbardziej trwałych rozwiązań sty-listycznych późnoneolitycznej KPL. Praźródła dla pozostałych wariantów typu G8 trzeba szukać w zespołach wióreckich z Wielkopolski, co ma związek z bardzo dynamicznym rozwojem tej gru-py ornamentów w ramach „wielkopolskiego baro-ku zdobniczego” [Wierzbicki 2013: 128-129; por. też: Józwiak, Przybył 2005; Prinke 2006]. W opi-

sywanych tu wersjach zdobnictwo G8B-G znane jest z kujawskich stanowisk datowanych na fazy IIIB-C i IIIC. Wydaje się przy tym, że zaryzykować można stwierdzenie, iż ornamentyka G8B-C trafi ła na Kujawy już w podfazie IIIB-C [por. Zarębowo 1: Prinke, Weber 1983; Bachorce 4, ob. 62: Kośko, Przybył 2004], zaś zdobnictwo G6D-G wykazuje koneksje epiwióreckie [faza IIIC; np.: Konary 6A: Prinke, Weber 1982; Podgaj 6A: Chachlikowski 1994; Piecki 1: Kośko, Przybył 2004].

W Wilkostowie najprostsze odmiany opisywa-nego wzornictwa (G8A; udział: 5,33%) dość po-wszechnie występują na obszarze całego plateau (ryc. 5.46). Bardziej jednoznaczne wnioski doty-czą pozostałych wariantów omawianej grupy. Zło-żone wersje zdobnictwa słupków i zygzaków (G8B; udział: 1,25%) odkryto w układach silnie skupio-nych. Rejestrowano je przede wszystkim w rejonie koncentracji A14, A20 i A24 wraz z towarzyszą-cym im ob. 207. Podobny układ można wyróż-nić w obrębie skupiska A3. Jedynie pojedyncze egzemplarze tak zdobionych skorup odnotowano w obrębie aglomeracji A7 i A13.

Naprzemienny układ zygzaków i słupków (G8C; udział: 0,09%) został zarejestrowany tylko w ob. 250, zaś zygzaki podkreślające rzędy słupków kombino-wanych z drabinkami szczebelkowymi (G8D; udział: 0,09%) wystąpiły jedynie w obrębie skupiska A3 (ryc. 5.46). Związek z południową strefą stanowiska (skupiska: A3, A4, A13 i A27) wykazują również kompozycje z udziałem podwójnej linii zygzaków (G8E; udział: 0,6%). Wyjątkiem jest tu fragment wy-dobyty z zasypiska ob. 290. Z kolei motywy „iksów” (G8F; udział: 0,14%) wystąpiły poza koncentracjami ceramiki, zaś „feston” (G8G; udział: 0,05%) zareje-strowano w obrębie skupiska A3.

Grupa 9. Flasze z kryzą; strefa: kryza; element diagnostyczny: rząd karbów, odcisków lub nacięć (ryc. 5.47).

Choć omawiana forma zdobień znana była już K. Jażdżewskiemu [1936: 238], to dotychczas do-czekała się jedynie krótkiego omówienia w pracy H. Knölla [1981: 23-26]. Warto więc podkreślić, że zdobienia G9, w kontekście Kujaw, rejestrowa-ne są w zespołach datowanych na fazę IIIB-C – IIIC [por.: Zarębowo 1: Prinke, Weber 1982; Ba-chorce 4, ob. 62 i ob. 63: Kośko, Przybył 2004; Podgaj 6A: Chachlikowski 1994; Piecki 1, ob. 15: Kośko, Przybył 2004]. Niezwykle istotne znacze-nie przypisać należy rejestracji omawianej formy zdobień w fazie I osady w Bronocicach [Kruk, Mi-lisauskas 1983, 1991: 175] i na współczesnym


Ryc

. 5.

42.

Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m.

Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G7.

Leg

enda

: 1

– G

7A;

2 –

G7B

; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej;

b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p



Ryc. 5.44. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady zdobnictwa G8A-D. Kursywą podano numer tablicy



Ryc. 5.45. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykłady zdobnictwa G8E-G. Kursywą podano numer tablicy


Ryc

. 5.4

6. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G8.

Leg

enda

: 1 –

G8A

; 2 –

G8B

; 3 –

G8C

; 4 –

G8D

; 5 –

G8E

; 6 –

G8F

; 7 –

G8G

; a –

frag

men

ty

zare

jest

row

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej;

b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów;

c –

obie

kty

nier

ucho

me;

d –

zas

ięg

konc

entr

acji

cera

mik

i; e

– hi

pote

tycz

ny

zasi

ęg b

udyn

ków

; f –

wko

p



jej stanowisku Kraków-Nowa Huta, Stacja Zdaw-cza 49 [Włodarczak 2006: 3-4]. W połączeniu z dużą częstością występowania tak zdobionych fl asz w Małopolsce [Knöll 1981: 49] można wręcz sugerować, że jest to kolejny element wskazujący na udział tamtejszych społeczności w formowaniu się norm niżowego garncarstwa KPL. W tym uję-ciu pojawienie się G9 na terenie osad KPL usy-tuowanych w Polsce Środkowej i Mazowszu [np.: Annopol: Papiernik, Rybicka 2002; Zabrzezie 1: Rzepecki 2003; Grzybów 43, Białka 2: Rybicka 2004] odtwarzałoby hipotetyczne szlaki adaptacji tejże cechy.

Na analizowanym stanowisku karbowanie (G9; udział: 2,13%) kryz rejestrowano w wielu skupi-skach i obiektach. Wydaje się jednak, że szcze-gólnie często identyfi kowano je w kontekście cha-ty U7, tzn. skupiska A7 oraz towarzyszących mu obiektów (ryc. 5.48).

Grupa 10. Strefa: brzuścowa, uszna; element diagnostyczny: odciski/nakłucia tworzące hory-zontalne linie proste lub faliste (ryc. 5.49).

Niestety, większość z fragmentów ceramiki, na których rozpoznano G10, jest niewielka, co utrud-

nia identyfi kację cech charakterystycznych wątku. Niewykluczone, że pierwotnie ułamki, na których rozpoznano komentowaną ornamentykę, wchodziły w skład bardziej rozbudowanych kompozycji (por. tabl. 178: 1). W przypadku zdobień horyzontal-nych (G10A) dość łatwo wskazać ich środkowo-neolityczne korzenie [KPL-s2-4 Rzepecki 2004: 46-57]. Z kolei linia falista utworzona z niewiel-kich odciskanych punktów (G10B) znajduje dobrą analogię w zespole z Brąchnówka [Wawrzykowska 1981: 114], który można odnieść do „kujawskiej” fazy IIIB-C.

W Wilkostowie jedynie pojedyncze fragmenty zdobione były w omawiany tu sposób (G10; udział: 0,23%). Rejestrowano je w obrębie koncentracji A7 i A24. Motyw ten odnotowano również w in-wentarzu wydobytym z ob. 52 (ryc. 5.48).

Grupa 11. Strefa: brzuścowa; element diagno-styczny: rząd lub segment utworzony z odcisków palcowych/szczypanych (ryc. 5.50).

Warta podkreślenia jest obecność G11 w ze-społach wiązanych z KPL-s2 [Łojewo 35: Szmyt 1992], co sugeruje środkowoneolityczne korzenie tej tradycji. Z rzadka jednak zbliżone rozwiązania



Ryc

. 5.4

8. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G9,

G10

i G

11. L

egen

da:

1 –

G9;

2 –

G10

; 3

– G

11;

a –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

obr

ębie

war

stw

y ku

lturo

wej

; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w w

ypeł

nisk

ach

obie

któw

; c –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

d –

zas

ięg

konc

entr

acji

cera

mik

i; e

– hi

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dynk

ów; f

– w

kop




znane są ze stanowisk wióreckich, np. wielkopol-skich Komornik 2 [Kabaciński, Sobkowiak-Tabaka 2004]. Wskazać można również powszechność da-nej ornamentyki w zespołach tradycji lubońskiej [Przybył 2009: 88], co mogło być sprzężone z ada-ptacją wzorców KAK [Kośko 2000: 130]. Trudno więc o jednoznaczną ocenę chronologiczną tego typu zdobień.

Odciski palca na brzuścach naczyń (G11; udział: 0,37%) rozpoznano niemal jedynie w po-łudniowej części opracowywanego stanowiska, tj. w strefi e rozciągającej się pomiędzy chatami U1 i U3 (ryc. 5.48).

Grupa 12. Amfory; strefa: załom szyi i brzu-śca; element diagnostyczny: horyzontalna listwa plastyczna (ryc. 5.51). Zastosowano podział:G12A – jw., listwa pozbawiona zdobień,G12B – jw., listwa zdobiona odciskanymi/nacina-

nymi słupkami,G12C – jw., listwa zdobiona odciskami paznok-

ciowymi, palcowymi lub szczypanymi.Listwy plastyczne podkreślające załom brzuśca

amfor nie są elementem zbyt często identyfi kowa-nym w zespołach faz IIIB-IIIC z Kujaw [w wersji G12A-C: Podgaj 6A Chachlikowski 1994, Piecki 1 Kośko, Przybył 2004, Opatowice 1 Kośko, Łuk-sza 2007; Szmyt 2013: 232]. Hipotetyczne cen-trum genetyczne tych zdobień odnaleźć można

wśród starowysoczyznowych zespołów horyzontu Bronocice II – Zawarża [por.: Kruk, Milisauskas 1983; Kulczycka-Leciejewiczowa 2002; Włodar-czak 2006].

Ogółem, ornamentyka listew plastycznych aplikowanych na załomie szyi i brzuśca (G12) ma niewielki udział w zdobnictwie „wilkostowskim” (1,53%). Egzemplarze z „gładką” listwą (G13A; udział: 0,42%) zarejestrowano w dwóch luźnych układach. Pierwszy z nich rozciąga się pomię-dzy skupiskiem A3 i A13, drugi zaś na północ od chaty U5. Z kolei większość listew zaopatrzo-nych w karby lub odciski słupków (G12B: udział: 0,32%) wystąpiła w północnej części stanowiska – pomiędzy chatami U4 i U5.

Najpopularniejszy wariant tej grupy, tj. listwa zdobiona odciskami palca (G12C; udział: 0,79%), tworzy koncentracje zarówno w północnej, jak i po-łudniowej strefi e plateau (ryc. 5.52). W pierwszym przypadku można zwrócić uwagę na strefę roz-ciągającą się między chatami U4 i U5. W części południowej podkreślenia wymaga zwarty układ związany ze skupiskami A16 i A20. Pojedyncze skorupy odkrywano również w obrębie aglomeracji A1, A3, A4, A13 i A15.

Grupa 13. Strefa: podkrawędna zewnętrzna, brzuścowa, uszna. Element diagnostyczny: listwa plastyczna. Zastosowano podział:



G13A – jw., listwa pozbawiona zdobień (ryc. 5.53),G13B – jw., listwa zdobiona odciskami lub karba-

mi (ryc. 5.54).Opisywana grupa ornamentów opisuje dość zróż-

nicowany repertuar aplikacji listew plastycznych. Zrezygnowano z ich podziału na podtypy ze wzglę-du na fragmentaryczność zachowanych układów i częsty brak możliwości efektywnego rozdzielenia pionowych, ukośnych i poziomych form listew.

Prezentowanemu tu podejściu sprzyja również ich jednoznaczność genetyczna, tj. łączność z wzorcami


baalberskimi, być może modyfi kowanymi wśród małopolskich społeczności KPL. Aktywna adapta-cja tych cech (w wersji G13A) nastąpiła już w środ-kowym neolicie – w szczególnym związku z KPL-s2 [Rzepecki 2004: 172]. Ich obecność u zarania póź-nego neolitu (faza IIIB i ew. IIIC) uznawana jest za cechę recesywną [Inowrocław-Mątwy, ob. 14, 49: Kośko 1988; Kośko, Łuksza 2007: 125].

Nieco późniejszą wymowę chronologiczną ma zdobnictwo G13B. W kujawskich zespołach KPL obecne jest ono w fazie IIIB-C [Zarębowo 1: Prinke,


Ryc

. 5.5

2. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G12

. Leg

enda

: 1 –

G12

A; 2

– G

12B

; 3 –

G12

C; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w w

ypeł

-ni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p



Weber 1982; Opatowice 1: Kośko, Łuksza 2007; Szmyt 2013: 232] i IIIC [Piecki 1, ob. 43: Kośko, Przybył 2004; Inowrocław-Mątwy 1, ob. 14, 31: Kośko 1988]. Również w tym przypadku wskazuje się na „południowe” inspiracje dla tego typu roz-wiązań [Prinke, Weber 1982; Kośko, Łuksza 2007: 130; por. Przybył 2009: 99].

Gładkie, wielokierunkowe listwy plastyczne (G13A; udział: 1,53%) rejestrowane były w wielu strefach omawianego stanowiska (ryc. 5.55). Wy-daje się, że można identyfi kować ich kilka dość luźnych układów. Pierwszy z nich odnotowano w zachodniej części plateau, obejmuje on obszar między ob. 18, 250, 251 i skupiskiem A3. Kolejny rozpoznano w sąsiedztwie chat U9 i U8, zaś ostat-ni – chaty U5.

Mniej jednoznacznie wnioski dotyczą cech lokalizacji listew karbowanych (G13B; udział: 1,39%). Rejestrowano je w wielu koncentracjach (ryc. 5.55). Interesujące, że w przypadku kontek-stów chat U3, U5 oraz U8-U9 zdobienia G13A i G13B występują zamiennie.

Grupa 14. Strefa: podkrawędna zewnętrzna, brzuścowa; element diagnostyczny: punkt (guz) plastyczny (ryc. 5.56). Zastosowano podział:G14A – jw., okrągły/owalny,G14B – jw., w formie bardzo krótkiej listewki

plastycznej.Podkreślane są późnolendzielskie lub baalber-

skie korzenie tej formy zdobień, adaptowanych aktywnie w środkowym neolicie [KPL-s2-3: Rze-pecki 2004: 46]. W kontekście materiałów wió-reckich należy zaakcentować ich recesywną obec-ność w zespołach datowanych na fazy IIIB [np.: Bachorce 4, ob. 49: Kośko, Przybył 2004] i IIIC [np. Piecki 1, ob. 104: Kośko, Przybył 2004].

W przypadku Wilkostowa obie formy guzów (G14A-B; udział: 0,7%) nie wykazują różnic w dystrybucji (ryc. 5.57). Większość z nich wy-stąpiła w ramach skupiska A3. Uwypuklić można również planigrafi czną bliskość, zarejestrowanych w wypełniskach obiektów, egzemplarzy wydoby-tych ze strefy na wschód od chaty U5.

Grupa 15. Strefa: brzuścowa, uszna; element diagnostyczny: segmenty złożone ze słupków. Za-stosowano podział:G15A – jw., z zastosowaniem techniki odciskania/

/nacinania (ryc. 5.58),G15B – jw., z użyciem grzebyka lub linii punktów

(ryc. 5.59).Tendencja do segmentowania rzędów słupków

(G15A) umieszczanych na brzuścach naczyń (G15)

czytelna jest już w zespołach środkowoneolitycz-nych, szczególnie zaś KPL-s2 [Rzepecki 2004: 46-55]. Wskazuje się również na jej szczególny związek ze stanowiskami fazy IIIB [Kośko, Przybył 2004: 260], choć odnotować należy obecność tej formy zdobień także później [Piecki 1, ob. 104: Kośko, Przybył 2004]. Wydaje się, że wyraźnie młodszą (IIIB-C lub IIIC) pozycję ma natomiast G15B [Zakrzew 1; Jażdżewski 1936: tabl. XIII; Podgaj 6A: Chachlikowski 1994; Zarębowo 1: Prinke, Weber 1983: 44].

W Wilkostowie zdecydowana większość oma-wianej grupy to ornamenty wykonane z użyciem odciskanych słupków (G15A; udział: 4,63%). Rejestrowano je na całym obszarze plateau (ryc. 5.57). Z kolei użycie grzebyka (G15B; udział: 0,32%) poświadczono jedynie dla południowej części tego obszaru, tzn. dla strefy między chatą U1 a ob. 207.

Grupa 16. Strefa: podkrawędna zewnętrz-na, brzuścowa, uszna. Element diagnostyczny: drabinka szczebelkowa (ryc. 5.60). Zastosowano podział:G16A – jw., z zastosowaniem techniki odcis ka-

nia/nacinania,G16A1 – jw., w układzie pojedynczym lub wie-

lokrotnym,G16A2 – jw. w układzie „dywanowym”,G16A3 – jw., ucha, na pograniczu z karbowa-

niem,G16B – jw., z użyciem grzebyka.

Drabinki szczebelkowe w typie G16A1 licznie wystąpiły w zespołach wiązanych z KPL-s2 [Rze-pecki 2004: 46-49], zapoczątkowując tradycję, jaka następnie „rozkwitła” w fazie IIIB [Kośko, Przybył 2004: 260]. Warto również odnotować obecność G16A1 w fazie IIIB-C [Bachorce 4, ob. 62: Kośko, Przybył 2004]. Z kolei G16A2 (drabin-ki w układzie „dywanowym”) są zapewne pochod-ną adaptacji wzornictwa subneolitycznego [por. Kośko 1988: 103; Kukawka 1991: 130; Józwiak 2003: 170], co pozwalałoby na jego odniesienie do poziomu fazy IIIC.

Na pograniczu drabinki i karbowania sytuują się natomiast ornamenty G16A3. Można szukać dla nich odniesień w garncarstwie społeczności ba-deńskich lub pucharowo-badeńskich [Chachlikow-ski 1994: 134; Przybył 2009: 110], a lokalnie – w zespołach grupy radziejowskiej. Współgra z tym identyfi kacja komentowanych zdobień w zespole z Podgaja 6A [Chachlikowski 1994]. Odmienną genezę należałoby wskazać dla drabinek wykony-


Ryc

. 5.5

5. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G13

. Leg

enda

: 1

– G

13A

; 2

– G

13B

; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej;

b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p


Ryc

. 5.5

7. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G14

i G

15. L

egen

da:

1 –

G14

; 2

– G

15A

; 3

– G

15B

; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej;

b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p




wanych z udziałem grzebyka (G16B). Można je od-czytać jako lokalną kontynuację, aż do fazy IIIB-C [Opatowice 33 – A2; Kośko 2006; Szmyt 2013: 234], zdobień rozpowszechnionych w KPL-s3-4 [Rzepecki 2004: 55-57]. Warto dodać, że pojawia-ją się także sugestie związku danej ornamentyki z oddziaływaniami społeczności subneolitycznych [np.: Kukawka 1997: 74-75; 2010: 112].

Odnotowane w opracowywanym materiale przy-kłady zastosowania motywu drabinki szczebelko-wej (G16) nie pozwalają na budowę szczególnie inspirujących hipotez (ryc. 5.61). Odmiany G16A3 (udział: 0,32%) i G16B (udział: 0,19%) rozsiane były w pojedynczych egzemplarzach po całym pla-teau. Z kolei „dywanowe” użycie drabinek (G16A3; udział: 0,05%) znane jest tylko z ob. 131. Jedynie w przypadku G16A1 (udział: 0,7%) sugerować można jego związek z południową częścią stanowi-ska, tj. obszarem między skupiskami A3, A5 i A16.

Grupa 17. Strefa: brzuścowa; element diagno-styczny: odciski paznokcia tworzące drabinki szcze-belkowe (?) lub w układzie chaotycznym (ryc. 5.62).

Jak już wzmiankowano, zbliżona ornamentyka, „dywanowo” aplikowana na powierzchnię naczyń, ma swe źródła w adaptacji wzornictwa subneoli-tycznego (por. np.: Kośko 1988: 103; Kukawka 1991: 130; 2010). Pozwala to na jej ogólne odnie-sienie do poziomu fazy IIIC [np.: Kośko, Przybył 2004: 259].

Realizacje omawianego wzornictwa (udział: 0,23%) znane są wyłącznie z północnej części omawianego stanowiska, gdzie tworzą luźny układ między chatami U5, U6 i U7 (ryc. 5.63).

Grupa 18. Strefa: brzuścowa, denna; element diagnostyczny: odciski lub bruzdy tworzące kółka (ryc. 5.64).

Motywy kółek, odczytywanych jako przedstawie-nia słońca, łączone są z oddziaływaniami południo-wymi, o koneksjach „ponadwczesnobadeńskich” [Kośko 2006: 189]. W kontekście fazy IIIC, kiedy zdobnictwo tego typu jest incydentalnie obecne w zespołach wióreckich [Opatowice 33-A2: Kośko 2006; Szmyt 2013: 236; Podgaj 6A: Chachlikowski 1994], można je chyba rozumieć jako efekt koope-


Ryc

. 5.6

1. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G16

. Leg

enda

: 1 –

G16

A1;

2 –

G16

A2;

3 –

G16

A3;

4 –

G16

B; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

tro-

wan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p




racji ze społecznościami grupy radziejowskiej [Koś-ko, Przybył 2004: 264].

W Wilkostowie 23/24 dane zdobienia reje-strowano incydentalnie (udział: 0,19%). Znane są one m.in. ze skupiska A3 i kontekstu chaty U4 (ryc. 5.63).

Grupa 19. Strefa brzuścowa: element diagno-styczny: odciskany/nacinany zygzak (ryc. 5.65). Zastosowano podział:G19A – jw., w układzie pojedynczym lub zdwo-

jonym,G19B – jw., w połączeniu z odciskanym słupkiem.

Zdobnictwo „zygzakowe” było już kilkakrotnie wzmiankowane. Również w analizowanym przy-padku nie ulega wątpliwości jego łączność z tra-dycjami wióreckimi, które lokalnie odnieść moż-na do faz IIIB [Inowrocław-Mątwy, ob. 47: Kośko 1989], IIIB-C [Zarębowo 1: Prinke, Weber 1982; Bachorce 4, ob. 62: Kośko, Przybył 2004] i IIIC [Konary 6A: Prinke, Weber 1982; Podgaj 6A: Chachlikowski 1994; Piecki 1, ob. 19 i 105: Koś-ko, Przybył 2004].

„Wilkostowskie” zygzaki lokowane na brzuś-cach (G19; udział 0,97%) znane są wyłącznie z południowej części plateau. Na szczególne pod-kreślenie zasługuje ich związek ze skupiskiem A3 (ryc. 5.63).

Grupa 20. Strefa: załom szyi i brzuśca; element diagnostyczny: pozioma linia ryta (ryc. 5.66).

Zwyczaj podkreślania, pojedynczą linią rytą, załomu szyi i brzuśca czytelny jest już w zespo-łach datowanych na fazy KPL-s3-4 [Rzepecki

2004: 49-57]. W późniejszych kontekstach (faza IIIB) występują on jedynie incydentalnie [Piecki 1, ob. 43: Kośko, Przybył 2004; Inowrocław-Mą-twy 1, ob. 54; Kośko 1988]. Zapewne wiąże się to z popularnością innych, tj. plastycznych (G12) form akcentowania tektoniki naczyń.

W prezentowanym inwentarzu pojedyncze przykłady zdobień G20 (udział: 0,14%) znane są wyłącznie z szeroko rozumianego sąsiedztwa chaty U3 (ryc. 5.67).

Grupa 21. Strefa: brzuścowa; element diagno-styczny: linie tworzące „rybie ości” lub zygzaki (?). Zastosowano podział:G21A – jw., z zastosowaniem techniki rycia

(ryc. 5.68),G21B – jw., z zastosowaniem techniki bruzdowej

(ryc. 5.69).Zdobienia G21 można opisywać jako zwielo-

krotnione zygzaki, łuczki lub „rybie ości” wyko-nane z pojedynczych/zwielokrotnionych linii ry-tych (G21A) lub wykonanych w technice ściegu bruzdowego (G21B). W tym ostatnim przypadku stosowano żądła różnej wielkości i kształtu.

G21A uznaje się za jeden z elementów cha-rakterystycznych późnej ornamentyki wióreckiej [por. np.: Wierzbicki 2013: 281]. Na Kujawach naczynia tak zdobione występują przede wszyst-kim w fazie IIIC [Podgaj 6A: Chachlikowski 1994; Piecki 1, ob. 43: Kośko, Przybył 2004]. Niejasna jest natomiast obecność danego ornamentu w fazie IIIB [Opatowice 33-A1: Kośko 2006: 153; Szmyt 2013: 230].


Ryc

. 5.6

3. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G17

, G18

i G

19. L

egen

da: 1

– G

17; 2

– G

18; 3

– G

19A

; 4 –

G19

B; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej; b

– fr

agm

enty

za-

reje

stro

wan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p




Rozbudowane zdobnictwo ściegu bruzdowego, odtwarzające motywy kątów lub „rybich ości”, uznawana jest za element związany z adaptacją wzornictwa kultury Salzmünde, jako składowa „wielkopolskiego baroku zdobniczego” [Chachli-kowski 1994: 133; por też: Kośko 2000: 130; Wierzbicki 2013: 282]. Tego typu ornamentykę, na podstawie odkryć z Podgaja 6A [Chachlikow-ski 1994], można łączyć z fazą IIIC [Kośko, Przy-był 2004: 259]. Warto dodać, że pojawiają się też sugestie związku „rybiej ości” zmiennokątnej z adaptacją norm garncarstwa KAK [Kośko 1988a: 94; 2000: 130; Szmyt 1996: 242]. Bardziej praw-dopodobne wydaje się jednak przypuszczenie, że wektor oddziaływań był tu odwrotny [Wierzbicki 2013: 281].

Na prezentowanym stanowisku motyw G21A (udział: 2,41%) wystąpił dość licznie, nie tworząc przy tym skupisk (ryc. 5.67). Zdecydowanie bar-dziej zaglomerowany charakter ma natomiast dys-trybucja zdobień wykonanych w technice bruzdo-wej (G21B; udział: 0,93%). Można tu wskazać na ich związek z kontekstami skupień A3, A7 i A13.

Grupa 22. Strefa: podkrawędna zewnętrzna, brzuścowa, uszna; element diagnostyczny: piono-we linie w układzie ciągłym lub segmentowanym (ryc. 5.70). Zastosowano podział:G22A – jw., z zastosowaniem techniki rycia,G22B – jw., z zastosowaniem techniki bruzdowej.

K. Jażdżewski [1936: 235] zwrócił uwagę na ornamentykę pionowych linii rytych (G22A)

pokrywających brzuśce pucharów i jej związek z adaptacją cech grupy północnej [por. komen-tarz: Wierzbicki 2013: 116]. Pogląd ten został zakwestionowany w szeregu publikacji, w któ-rych akcentowano niemal masowe pojawienie się omawianego wzornictwa w KPL-s3 i jego związek z recepcją cech z kręgu Jordanów – Schussenried [Czerniak, Kośko 1993: 117; Czerniak 1994: 141; Rzepecki 2004: 173]. W tym kontekście G22A można uważać za lokalny archaizm [por. Konary 6A: Prinke, Weber 1983; Nowy Młyn 6: Grygiel, Bogucki 1991]. Zapewne później (IIIC) należało-by datować, na podstawie zastosowanej techniki wykonania wątków, zdobnictwo G22B [Podgaj 6A: Chachlikowski 1994].

Pionowe linie ryte (G22A; udział: 2,09%) wy-stępują w rozproszeniu na całym obszarze kulmina-cji (ryc. 5.71). Rzadziej do wykonania tej ornamen-tyki wykorzystywano technikę ściegu bruzdowego (G22B; udział: 0,37%). Egzemplarze tak zdobione rejestrowano przede wszystkim w części południo-wej plateau.

Grupa 23. Strefa zdobnicza: brzuścowa; ele-ment dystynktywny: zdobnictwo pasmowo-grzeby-kowe (ryc. 5.72).

Grupa 24. Strefa zdobnicza: podkrawędna zewnętrzna, brzuścowa; element diagnostyczny: pojedyncze linie ryte występujące w układzie cha-otycznym (ryc. 5.73).

Warto razem omówić obie formy wzornictwa. Znajduje to uzasadnienie w jaskrawych odmienno-


Ryc

. 5.6

7. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G20

i G

21. L

egen

da:

1 –

G20

; 2

– G

21A

; 3

– G

21B

; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej;

b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p


Ryc

. 5.7

1. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G22

. Leg

enda

: 1

– G

22A

; 2

– G

22B

; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej;

b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p



ściach technologicznych ceramiki zdobionej w ten sposób. Polegają one na bezwyjątkowej aplikacji ornamentów na ceramikę schudzoną tłuczonymi muszlami (tt9).

Zdobnictwo pasmowo-grzebykowe (G23), a właś-ciwie jego identyfi kacja topogenetyczna, od wielu lat jest przedmiotem dyskusji [np.: Kośko 1981; 1988; 2010; Kukawka 1991; 1997; 2010; 2010a; Prinke 2008]. W opinii piszącego te słowa najbar-dziej przekonujące są wyjaśnienia proponowane przez Stanisława Kukawkę, łączącego genezę tej ornamentyki z oddziaływaniami kultury Narva. Zgadzam się również z opinią, że elementem klu-czowym w systemie jej adaptacji były społeczno-ści KPL z ziemi chełmińskiej, za których pośred-nictwem trafi ały one m.in. na Kujawy [Kukawka 2010: 191]. Podobnie należy widzieć genezę orna-mentyki G24 [Kukawka 1991; 2010; por.: Józwiak 2003].

Niezależnie jednak od różnic interpretacyjnych zdobnictwo G23 ma znaczące walory chronologicz-ne. Pojawiło się ono na stanowiskach datowanych na fazę IIIB-C [inicjacja: Zarębowo 1: Prinke, Weber 1983] i przede wszystkim fazę IIIC [Pod-gaj 6A: Chachlikowski 1994; Kośko 2003; Kośko, Przybył 2004]. Z kolei występowanie G24 datowa-ne jest na fazę IIIC [Kośko, Przybył 2004: 259].

W materiale „wilkostowskim” zdobienia pas-mowo-grzebykowe (G23; udział: 0,19%) wystą-piły jedynie (ryc. 5.74) w obrębie skupisk A3 i A7. Z kolei dystrybucja zdobnictwa G24 (udział:

1,2%) ujawnia związek z chatami U3, U5 (skupi-sko A7, ob. 278) i U8 (wraz ze skupiskiem A15 i ob. 207?).

Grupa 25. Strefa zdobnicza: podkrawędna ze-wnętrzna, brzuścowa, uszna; element diagnostycz-ny: drabinki jedno- i dwuprętowe; często kombino-wane z innymi elementami zdobniczymi, wykonane przy zastosowaniu technik: odciskanej lub/i rytej lub/i bruzdowej (ryc. 5.75-5.78).

Szczególną cechą charakterystyczną tej grupy zdobień jest jej wysoki stopień złożoności. Ujaw-nia się on poprzez występowanie skomplikowanych wątków wieloelementowych wykonanych w zróż-nicowanych technikach (odciskania, nacinania, rycia i bruzdowej). Są to cechy charakterystyczne dla stylistyk noszących piętno „wielkopolskiego baroku zdobniczego”. Na Kujawach inicjację wy-konawstwa ornamentów G25 należy datować na fazę IIIB [np. Bachorce 4, ob. 29; Inowrocław- -Mątwy 1, ob. 47: Kośko 1988]. Sporadycznie pojawiają się one również w fazie IIIB-C [Bachor-ce 4, ob. 69: Kośko, Przybył 2004; Zarębowo 1: Prinke, Weber 1983]. Ich pełen rozkwit przypadł jednak dopiero na fazę IIIC [np.: Piecki 1: Kośko, Przybył 2004; Podgaj 6A; Chachlikowski 1994].

Zdobienia grupy G25 rejestrowano w Wilkostowie względnie często (udział: 3,89%), znane są z więk-szości koncentracji ceramiki (ryc. 5.79). Na pod-kreślenie zasługuje ich absencja w skupisku A1.

Grupa 26. Strefa: brzuścowa, uszna; element diagnostyczny: zdobnictwo w postaci pasm linii



Ryc

. 5.7

4. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G23

i G

24. L

egen

da: 1

– G

23; 2

– G

24; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w w

ypeł

nisk

ach

obie

któw

; c –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

d –

zas

ięg

konc

entr

acji

cera

mik

i; e

– hi

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dynk

ów; f

– w

kop




rytych lub/i wykonanych przy użyciu grzebyka/ /odciskanych punktów (ryc. 5.80). Zastosowano podział:G26A – jw., z zastosowaniem techniki rycia, przy

udziale „obramowujących” punktów od-ciskanych lub odcisków grzebyka,

G26B – jw., z użyciem grzebyka, na pograniczu z techniką bruzdową.

Oba typy zdobnictwa pojawiły się w KPL-s3-4, gdzie interpretowane są jako efekt adaptacji sty-

listyki kultury jordanowskiej [Czerniak, Kośko 1993: 117; Czerniak 1994: 141; Rzepecki 2004: 174; por. uwagi polemiczne: Kukawka 1997: 75; 2010: 112]. Ostatnio akcentuje się również możli-wość interpretacji alternatywnej i związku danego zdobnictwa z oddziaływaniami małopolskiej KPL [Kośko, Przybył, Szmyt 2007: 237]. W zespołach późnoneolitycznych G26 odnotowuje się na stano-wiskach datowanych na fazę IIIB [np. Opatowice 42-A2: Kośko, Przybył, Szmyt 2007: 231].




W Wilkostowie zdobienia G26A (udział: 0,37%) ciążą w kierunku zachodniej (skupiska A1 i A3) i północnej (skupisko A7) części plateau (ryc. 5.79). Na obszarze pierwszej koncentracji A3 koncentro-wała się również większość skorup z ornamentyką G26B (udział: 0,28%).

Grupa 27. Strefa: podkrawędna zewnętrzna, brzu ś- cowa; element diagnostyczny: jodełka (ryc. 5.81).

Identyfi kacje topogenetyczne motywu jodełki akcentują jego związek z oddziaływaniami wczes-

nobadeńskimi lub wywodzącymi się z KCSZ [np.: Kośko 1981; 1981a; 1983; 1988; Przybył 2009]. W przypadku naczyń z Wilkostowa podkreślenia wymaga synkretyzm form i zdobień.

Współwystępowanie jodełki i zdobnictwa pio-nowej, karbowanej listwy na pucharze nawiązują-cym do form kultury Michelsberg kieruje uwagę ku materiałom tzw. grup Hutberg i Schöningen [Beran 1993: 41-64] z międzyrzecza Łaby i Soła-wy. Ich ceramika zdradza złożone inspiracje gene-


Ryc

. 5.7

9. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G25

, G26

i G

27. L

egen

da: 1

– G

25; 2

– G

26A

; 3 –

G26

B; 4

– G

27; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w w

ypeł

nisk

ach

obie

któw

; c –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

d –

zas

ięg

konc

entr

acji

cera

mik

i; e

– hi

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dynk

ów;

f – w

kop



tyczne, m.in. baalberskie, michelsberskie i bole-razkie [np.: Furholt 2009: 187-193].

Jeszcze bardziej skomplikowaną naturę ujaw-nia drugie z komentowanych naczyń (ryc. 5.81). Pojawia się na nim karbowanie wylewu (GZ3), motyw odciskanego zygzaka (GZ7A) oraz sieć po-łączona z jodełką-drabinką (GZ27). Szczególnie współwystępowanie motywu sieci i jodełki suge-ruje związek z zachodniowielkodolinną formacją kontaktów [Kośko, Przybył, Szmyt 2007: 238]. Zważywszy na znaczenie przypisywane oddziały-waniom z międzyrzecza Łaby i Soławy w genezie grupy radziejowskiej [Przybył 2009: 162-163] możliwe wydaje się również lokalne przyswojenie G27. W tym ujęciu byłby to element zaczerpnięty z repertuaru zdobień radziejowskich, co pozwala na jego relatywnie późne datowanie [IIIB-C i IIIC; por. Przybył 2009: 153; Szmyt 2013: 73].

Ograniczona obecność „jodełki” w Wilkosto-wie (G27; udział: 0,09%) pozwala jedynie na pod-kreślenie jej związku z ob. 472 i skupiskiem A4 (ryc. 5.79).

Grupa 28. Strefa: podkrawędna zewnętrzna, brzuścowa, denna; element diagnostyczny: dziurki (ryc. 5.82). Zastosowano podział:G28A – jw., ulokowane w strefi e podkrawędnej

zewnętrznej,

G28B – jw., ulokowane w strefi e brzuścowej,G28C – jw., ulokowane na dnach.

Należy mieć poważne wątpliwości, czy dziurki spotykane w różnych strefach naczyń można uwa-żać za ornament. W przypadku ceramiki z Wilko-stowa warto zaakcentować, że były one wiercone (np.: tabl. 60: 4, 102: 13-14, 261: 2) w już wypa-lonych naczyniach, bez związku z wcześniej istnie-jącą ornamentyką (np. tabl. 66:2, 172: 2, 185: 8). Sugeruje to raczej użytkowe, techniczne znaczenie tej formy „zdobień”.

G28 nie można też przypisać roli istotnego identyfi katora chronologicznego. Dziurki rejestro-wane były przez cały omawiany tu okres, od środ-kowego neolitu [Rzepecki 2004: 41], przez fazy IIIB i IIIB-C [Opatowice 33: Kośko 2006], aż do IIIC [Podgaj 6A: Chachlikowski 1994].

Dziurki odnotowano na 3,29% fragmentów zdobionych pozyskanych w Wilkostowie 23/24. Większość z nich to egzemplarze reprezentujące typ G28A (udział: 2,09%). Były one rejestrowane w większości skupisk ceramiki (ryc. 5.83). Z ko-lei typ G28B (udział: 1,02%) występował głównie wokół chat U3 (wraz z koncentracją A33) oraz U5. Z pierwszym z wymienionych układów związana jest również dystrybucja G28C (udział: 0,19%).

5.3. Morfologia

Rozpoznaniu podlegały zarówno cechy odno-szące się do kształtu pojemników ceramicznych (makromorfologia), jak i form krawędzi, uch oraz den. Wykorzystano w tym celu aparat analityczny prezentowany w szeregu prac autorstwa A. Kośko [1981: 23-32; Czebreszuk, Kośko, Szmyt 2006: 46-51]. Całość uzyskanych danych zawiera kata-log (tabl. 38-361 oraz CD, Aneks 1). W poniższej części pracy skoncentruję się na cechach dostar-czających istotnych przesłanek interpretacyjnych. Całkowicie z dalszego wywodu wyłączone zostaną kwestie związane z oceną kształtów krawędzi oraz den. Częste współwystępowanie w obrębie poje-dynczych fragmentów naczyń różnych stanów ty-pologicznych poważnie osłabia wiarygodność tego rodzaju ujęć. Co więcej, analizy dystrybucji prze-strzennej poszczególnych typów mikromorfologii nie ujawniły jakichkolwiek istotnych zależności wykraczających poza dane dotyczące form naczyń. Omówione zostaną natomiast te typy uch, których analiza okazała się efektywna.

Dalszy wywód obejmować będzie kwestie zwią-zane z morfologią (a) i wielkością naczyń (b).

a. Dla cytowanej propozycji klasyfi kacji [Kośko 1981: 26-32] charakterystyczna jest próba zobiek-tywizowania, przy użyciu kryteriów metrycznych, zasad diagnostyki form pojemników ceramicznych. Trudno jednak nie zauważyć, że w przypadku sil-nie zdefragmentowanych zbiorów „osadowych” przydatność tego podejścia jest dość ograniczona. Jedynie wyjątkowo odkrywane są naczynia o peł-nym zachowanym profi lu (od dna do wylewu), co uniemożliwia odczytanie niezbędnych wartości wskaźników. W praktyce identyfi kacja ogranicza się do wskazania typu, rzadziej – podtypu, formy. Co więcej, stan zachowania ceramiki niejedno-krotnie zmusza do zastosowania bardzo ogólnych określeń, np.: misa/waza (VII/VIII). Dodam, że w przypadku omawianego zbioru zrezygnowano z wydzielenia naczyń na nóżkach (typ XI) oraz na-czyń o dnie sitowatym (typ XIV) – uznano, że są to cechy drugorzędne i włączono je do typów podsta-


Ryc

. 5.8

3. D

yspe

rsja

zdo

bnic

twa

G28

. Leg

enda

: 1 –

G28

A; 2

– G

28B

; 3 –

G28

C; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w w

ypeł

-ni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p



wym. Inne grupy zdobień były jedynie sporadycz-nie notowane w obrębie omawianego typu.

Wśród pewnie rozpoznanych form najliczniej wystąpiły puchary typu IB (ryc. 5.84). Są one formą dość banalną – pozbawioną wartości dia-gnostycznych chronologicznie [np.: Papiernik, Rybicka 2002: 96]. Bardziej jednoznaczną ocenę można odnieść do puchara IC (typu Szlachcin). Bezpośrednio nawiązuje on do naczyń kultury Michelsberg, gdzie repliki naczynia „wilkostow-skiego” znane są jako puchary serii 1 (rundbodi-gegegliederte Becher; Grund 2008: 58). Adaptację tego typu norm wiąże się z fazą IIIC [Kośko 1982; 1988a: 155]. Wcześniej prezentowana analiza zdobnictwa, wskazuje na związek omawianej for-my z międzyrzeczem Łaby – Soławy.

Rycina 5.85 ukazuje dyspersję pucharów lejko-watych na omawianym stanowisku. Dane te wzbo-gacono o informacje odnoszące się do uch piono-wo przekłutych (typu B) – w Wilkostowie niemal wszystkie należy łączyć z pucharami lejkowatymi. Cytowana rycina poświadcza powszechność tej formy naczyń – identyfi kowano je w obrębie więk-szości skupisk. Uderzająca na tym tle jest pozycja koncentracji A13, która pozbawiona jest pucharów lejkowatych. Być może jest to jednak tylko przy-padek, o czym zaświadczają odkrycia uch pionowo przekłutych znanych w kilku egzemplarzach oma-wianego skupiska. Jedyny przykład puchara IC od-kryto w wypełnisku ob. 472.

Puchary moździerzowate (II; ryc. 5.84). Również w tym przypadku słabiej zachowane eg-zemplarze identyfi kowano na podstawie kształtu kołnierza (np. tabl. 97:4). Ogółem rozpoznano 24 sztuki danego typu. Z uwagi na ich niewielką liczbę ustalenia dotyczące związków z technologią są tu zdecydowanie mniej wiarygodne. Za najsil-niej różnicującą cechę, w stosunku do pucharów lejkowatych, trzeba uznać chropowacenie, które niekiedy (8,33%) występowało na formach moź-dzierzowatych. Zasadnicze różnice, między oboma typami puchara, dotyczą ornamentyki, a dokład-niej jej form, bo udział egzemplarzy zdobionych jest w obu grupach zbliżony (II – 65,17%). Przede wszystkim zwraca uwagę, że 41,67% pucharów moździerzowatych zdobionych było po zewnętrz-nej stronie krawędzi różnymi formami odcisków palca (G6). O wiele rzadziej (8,33%) rejestrowano słupki odciskane – wyłącznie w układach ciągłych (G5A). Na jednym egzemplarzu puchara moździe-rzowatego (4,17%) zidentyfi kowano natomiast mo-tyw słupków podkreślonych zygzakiem (G8).

wowych [por.: Jażdżewski 1936; A. Kośko 1981]. Trzeba tu wyraźnie zaznaczyć, że z konieczności wiele proponowanych określeń typologicznych opierało się na cechach mikromorfologii (kształ-cie wylewów, uch i den, grubościenności naczyń), część z nich ma – mówiąc wprost – charakter intu-icyjny. Stosując takie przesłanki, formę naczynia określono w 715 przypadkach (1 egzem. na ok. 68 fragmentów ceramiki).

Zidentyfi kowano następujące typy naczyń: puchar lejkowaty, puchar moździerzowaty, amfo-rę, amforę bezuchą, fl aszę z kryzą, garnek, misę, wazę, dzban i kubek. Część z nich, z powodów już wzmiankowanych, zostanie omówiona łącznie. W tych przypadkach, w których jest to możliwe, podjęte zostaną próby integracji informacji doty-czących form (tab. 5.9), ich zdobnictwa i techno-logii zgodnie z wciąż inspirującym ujęciem K. Jaż-dżewskiego [1936: 232-248]. Nie jest to jednak zadanie łatwe. Znaczne rozdrobnienie powoduje m.in. trudności w konfrontacji zdobnictwa lokowa-nego w różnych strefach naczyń – podawane niżej wartości udziałów procentowych zdobnictwa mają więc znaczenie wyłącznie orientacyjne.

Puchary lejkowate (I; ryc. 5.84). Prócz oczy-wistych kryteriów makromorfologicznych podstawą ich wyróżnienia był także kształt kołnierza i załomu brzuśca (np. tabl. 52:10, 152:2). Ogółem zidentyfi -kowano fragmenty 153 pucharów lejkowatych.

Większość omawianych naczyń (tab. 5.9) to egzemplarze cienkościenne (34,04%) i średnio-ścienne (48,93%). Do ich produkcji stosowano głównie receptury „szamotowe” (tt5+7; 86,66%) i gliny „tłuste” (tt1; 10,45%). Znaczenie innych domieszek można określić jako marginalne. Na-czynia wypalane były głównie w atmosferze re-dukcyjnej (63,34%) i nigdy nie chropowacono ich powierzchni.

Wśród pucharów lejkowatych przeważają (71,24%) naczynia zdobione. Dominuje tu najprost-sza ornamentyka – w formie różnych kombinacji słupków lokowanych pod krawędzią (G5). Zareje-strowano je na 45,10% danego typu naczyń. Uzna-wany za diagnostyczny, dla stylistyk wióreckich, motyw słupków podkreślonych zygzakiem (G8) wy-stąpił jedynie na 15,3% pucharów. Znacznie rza-dziej (7,84%) rejestrowano segmentowane słupki na brzuścach naczyń (G15). Ze zbliżoną częstością odnotowywane były skomplikowane wątki drabin-kowe (G25). Niezbyt często (3,26%) rejestrowano natomiast ornamenty w postaci pionowych linii rytych (G22) lub wykonywanych ściegiem bruzdo-



Ryc. 5.84. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Puchary. Wybór form. Kursywą podano numer tablicy



Analizując cechy dyspersji (ryc. 5.85), suge-rować można związek omawianych naczyń z po-łudniową częścią plateau, a dokładniej szeroko rozumianym kontekstem chaty U3 (skupiska A3 i A13). Jedynie pojedyncze puchary moździerzo-wate wystąpiły w północnej części obszaru bada-nego (skupisko A7).

Rozdrobnienie ceramiki w zbiorach osadowych oraz trudności w identyfi kacji pucharów moździe-rzowatych sprawiają, że forma ta nie doczekała się dotychczas odrębnej analizy. Trzeba tu jednak mieć na uwadze, że określenie jako „puchary” omawianej grupy naczyń jest konsekwencją użycia zasad typotwórczych proponowanych przez A. Koś-ko [1981: 26]; dokładniej zaś chodzi o przewagę wartości średnicy wylewu nad wielkością naj-większej wydętości brzuśca. Jednak biorąc pod uwagę ich zdobnictwo, a być może również cechy technologii (chropowacenie), większość pucharów moździerzowatych należałoby określić po prostu, jako rodzaj jednoczłonowego garnka – pokrewnego typowi VIB.

Dotychczas nie rozpoznano komentowanych naczyń w zespołach środkowoneolitycznych [Rze-pecki 2004: 65], co umożliwia traktowanie ich obecności, jako cechy stosunkowo późnej [Przybył 2009: 96]. Pojawienie się naczyń jednoczłono-wych jest niekiedy opisywane jako efekt recepcji impulsów o genezie wschodnioeuropejskiej [por.: Kośko 2010; Kukawka 2010: 171, 2010a]. Wy-daje się jednak, że wzrost zapotrzebowania na tego rodzaju proste, „workowate” naczynia, „któ-re wedle wszelkiego prawdopodobieństwa służyły do przechowywania zapasów” [Jażdżewski 1936: 245], był przede wszystkim funkcją zmian w sys-temie osadniczym.

Amfory dwuczłonowe (III; ryc. 5.86). Prócz dobrze zachowanych egzemplarzy (ryc. 5.26) jako części amfor (III?) rozpoznano także fragmenty zaopatrzone w listwę plastyczną podkreślającą za-łom brzuśca (np. tabl.: 81:1) bądź poziome ucha bryłowate (typ A1) umieszczone na największej wydętości brzuśca (np. tabl. 200:17) lub w pozy-cji nabarkowej (np. tabl. 217:10). Ogółem, z oma-wianym typem związanych jest 120 egzemplarzy naczyń. Występowały one powszechnie na całym plateau (ryc. 5.87).

Amfory to zdecydowanie najbardziej zróżni-cowana pod względem technologicznym grupa naczyń „wilkostowskich”. Choć dominują wśród nich egzemplarze wykonane w recepturach „sza-motowych” (tt5+7; 64,23%), to godna podkreśle-

nia jest obecność ceramiki „szamotowo-mineral-nej” (tt2-4+10; 6,5%), schudzonej tłuczonymi kośćmi (tt6; 3,25%), gruboziarnistym szamotem (tt8; 5,69%) oraz wykonanej z glin „tłustych” (tt1; 20,33%). Na tle pozostałych typów naczyń szcze-gólne znaczenie należy przypisać rejestracjom stosowania domieszki tłuczonych kości. Zaznacza się również dominacja ceramiki średniościennej (50,01%) i wypalanej w atmosferze redukcyjnej (52,85%). Wszystkie egzemplarze miały ścianki gładkie, bez śladów chropowacenia.

Można szacować, że zdobiona było około po-łowa (45%) amfor. Wobec przyjętych kryteriów identyfi kacji nie dziwi, że 24,17% amfor zdobio-nych było listwami plastycznymi na załomie szyi i brzuśca (B12). Rejestr ornamentów wykonanych w tej technice uzupełnia motyw G13 (5%). Brzuś-ce części niewielkich amfor pokrywało również bardzo rozbudowane wzornictwo ryte, ryto-odci-skane lub/i bruzdowe w typie G25 (4,16%) i G26 (3,33%). Rzadko, pod krawędziami naczyń, re-jestrowano zdobnictwo słupkowe (G5 – 4,16%) i słupkowo-zygzakowe (G8 – 2,5%).

Omawiany typ naczyń jest dość banalny w ze-społach KPL z Kujaw [por. Rzepecki 2004; Przy-był 2009: 95]. Jako identyfi kator związków z Ma-łopolską mogą służyć jedynie, omówione już wyżej, formy zdobione listwą na załomie szyi i brzuśca (G12).

Amfory jednoczłonowe (IV; ryc. 5.86). Za-rejestrowano jeden egzemplarz tego typu, który odkryto w wypełnisku ob. 536. Z uwagi na in-cydentalność występowania tej formy opis cech technologii jest w tym przypadku mało wiarygodny (por. tab. 5.9).

Wydzielając fazę lubońską, K. Jażdżewski [1936: 253-254] uczynił amfory jednoczłonowe jednym z jej wyznaczników. Dziś można jedy-nie potwierdzić ten wniosek [Przybył 2009: 95], wskazując jednocześnie na domniemaną obecność wystąpienia amfor tego typu na, datowanym na fazę IIIC, stanowisku Podgaj 6A [Chachlikowski 1994: 110].

Flasze z kryzą (V; ryc. 5.88). Jest to bez wąt-pienia najłatwiej identyfi kowany typ naczynia, pod-stawą diagnozy jest oczywiście obecność podkra-wędnej kryzy. Do rozpoznania fl asz użyto również obserwacji dotyczących sposobu ukształtowania wylewów (np. tabl.: 47:4) lub den (np. tabl. 67:23) w połączeniu z „delikatnością” (cienkościenno-ścią) ścianek naczyń. W grupie 220 fragmentów fl asz z kryzą uwagę zwracają dwie formy opisane


Ryc

. 5.8

5. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

puc

haró

w. L

egen

da:

1 –

typ

I; 2

– p

odty

p IB

; 3

– po

dtyp

IC

; 4

– ty

p II

; 5

– uc

ha p

iono

wo

prze

kłut

e (ty

p B

);

a –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

obr

ębie

war

stw

y ku

lturo

wej

; b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hi-

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dynk

ów; f

– w

kop



Ryc. 5.86. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Amfory. Wybór form. Kursywą podano numer tablicy

jako V/XI (np. tabl. 88:13). Chodzi w tym przypad-ku o naczynia będące zapewne fl aszami na nóżkach [Knöll 1981: 34-45; por. Rzepecki 2003: 260].

Dla charakterystyki cech fl asz z kryzą znacząca wydaje się relatywnie wysoka obecność ceramiki „szamotowo-mineralnej (tt2-4+10; 30,91%), choć nadal dominuje ceramika wykonana w klasycznej technologii szamotowej (tt5+tt7; 60,45%). Bar-dziej istotne znaczenie ma znikomy udział cerami-ki grubościennej (7,86%) oraz wyjątkowa częstość występowania naczyń wypalonych w atmosferze utleniającej (58,18%). Sugeruje to, że intencjo-nalnie starano się nadać ich ściankom jasną bar-wę, co wyróżniało je na tle pozostałych typów na-

czyń. Dodać trzeba, że fl asze nie były, rzecz jasna, chropowacone.

Zdobnictwo fl asz z kryzą zarejestrowanych w Wilkostowie było bardzo ubogie, co chyba trze-ba uznać za cechę charakterystyczną egzemplarzy pochodzących ze strefy wielkodolinnej Niżu Pol-ski [Jażdżewski 1936: 238]. Są to wyłącznie karby naniesione na wylew (G3) lub/i kryzę (G9).

Omawiany typ naczyń był znany już w środ-kowym neolicie [Rzepecki 2004: 65]. Późniejszą pozycję chronologiczną, związaną z adaptacją wzornictwa małopolskiej KPL, mają natomiast egzemplarze zdobione (por. uwagi dotyczące zdo-bień G9) i zaopatrzone w nóżki [np.: Kolonia


Ryc

. 5.8

7. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

am

for.

Lege

nda:

1 –

typ

III;

2 –

typ

IV; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej; b

– fr

agm

en-

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p



Strzelce, grób II: Gurba 1959: 263; Nałęczów Ko-lonia, grób 8: Gurba 1969: 80; Knöll 1981: 49].

Wśród cech dystrybucji fl asz z kryzą (ryc. 5.89) na zaakcentowanie zasługują trzy spostrzeżenia. Pierwsze z nich dotyczy braku fl asz z kryzą w kon-tekście koncentracji chaty U4. Jest to obserwacja tym bardziej znacząca, że omawianą formę ziden-tyfi kowano nawet w obrębie chaty U7 – niezwią-zanej ze skupiskiem ceramiki. Z kolei w obrębie rozległej koncentracji A7 fl asze z kryzą tworzą subukład ograniczony do najbliższego sąsiedztwa chaty U5. Na podkreślenie zasługuje jeszcze trze-cia okoliczność, fl asze na nóżkach (V/XI) rozpo-znano w obrębie koncentracji A10 oraz pomiędzy chatami U2 oraz U3.

Garnki (VI; ryc. 5.90). Podstawowym kryte-rium identyfi kacji był kształt profi lu naczyń, nie-kiedy też – sposób ukształtowania wylewu połą-czony z grubościennością naczyń (VI? – np. tabl.:

68:3, 117:2). Ogółem rozpoznano 29 egzemplarzy garnków, a wśród nich formy o profi lu esowatym (VIA; 8 szt.), łukowatym (VIB; 6 sztuk) i ostroza-łomowym (VID; 1 szt.). Powyżej już wzmiankowa-łem, że garnki VIB są niekiedy trudno odróżnialne od pucharów moździerzowatych.

Garnki na tle innych typów naczyń charak-teryzują się wyraźnie podwyższonym udziałem ceramiki schudzonej gruboziarnistym szamotem (27,58%). Trudno jednak, z uwagi na niewielką ilość rozpoznanych egzemplarzy, o jednoznacz-ność oceny tej obserwacji. Istotnymi cechami danej formy jest także brak w tej grupie naczyń cienkościennych oraz obecność egzemplarzy chro-powaconych (13,79%).

Wydaje się, że większość garnków była zdobio-na (86,2%), była to jednak ornamentyka bardzo uboga – ograniczona do aplikacji odcisków palca (G6 – 75,86%). Pozostałe grupy zdobień wystąpi-

Ryc. 5.88. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Flasze z kryzą. Wybór form. Kursywą podano numer tablicy


Ryc

. 5.8

9. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

fl as

z z

kryz

ą. L

egen

da:

1 –

typ

V; 2

– ty

p V

/XI;

a –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

obr

ębie

war

stw

y ku

lturo

wej

; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w w

ypeł

nisk

ach

obie

któw

; c –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

d –

zas

ięg

konc

entr

acji

cera

mik

i; e

– hi

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dynk

ów; f

– w

kop



Ryc. 5.90. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Garnki. Wybór form. Kursywą podano numer tablicy



ły incydentalnie. Garnki nie są uznawane za formy wskaźnikowe chronologicznie. Ich obecność czy-telna jest od początku KPL na Kujawach, aż do jej końca [Rzepecki 2004: 66; Przybył 2009: 96].

Niewielka ilość rozpoznanych pozostałości garnków ogranicza wiarygodność budowanych wniosków (ryc. 5.91). Jest jednak uderzające, że znaczna liczba egzemplarzy analizowanego typu wystąpiła w otoczeniu chat U5, U8 i U9. Gene-ralnie wydaje się, że garnki stanowiły względnie powtarzalny element w garniturach form reje-strowanych w kontekście poszczególnych chat – w każdym razie tych, którym towarzyszą liczne zbiory ceramiki.

Misy/wazy (VII/VIII; ryc. 5.92). Podstawo-wym problemem w precyzyjnym rozgraniczeniu obu grup typologicznych jest brak danych doty-czących wysokości naczyń. W większości przy-padków powodowało to konieczność ograniczenia się do zapisu mniej skonkretyzowanego (VII/VIII). Dla identyfi kacji mis/waz użyto również kryteriów z zakresu mikromorfologii – obecności cienko-ściennych/średniościennych silnie profi lowanych wylewów (VII/VIII – np. tabl. 56:5, 65:14, 68:5).

Ogółem rozpoznano 166 egzemplarzy mis/waz. W przypadku form dobrze zachowanych wzajemna relacja obu typów wynosi 19:46. Z technologicz-nego punktu widzenia misy/wazy wykazują szereg podobieństw do amfor. Obserwuje się tu zbliżoną strukturę domieszek schudzających, ze szczegól-nie charakterystycznym – wysokim udziałem re-ceptur „szamotowo-mineralnych” (10,24%). Po-dobieństwa dostrzegalne są także w odniesieniu do struktury grubościenności, atmosfery wypału i sposobu przygotowania powierzchni zewnętrznej ścianek.

Zdobiona była niewielka część mis/waz (31,93%) ornamentami o najprostszym charakterze. Na tym tle zwraca uwagę relatywnie wysoka częstość karbo-wania wylewów (G3), które zarejestrowano na 9,6% mis/waz. Rzadziej zdobiono rzędami słupków (G5; 7,23%), odciskami palcowymi (G6; 6,02%) oraz słupkami podkreślonymi zygzakiem (G9; 3,01%) strefy podkrawędne, zewnętrzne. Niekiedy apliko-wano też karbowane listwy plastyczne typu G13B (7,83%). Pozostałe typy zdobień wystąpiły w ilo-ściach śladowych.

Część mis/waz, szczególnie te z omówioną już wcześniej ornamentyką typu G13B i przykrawęd-nymi uchami bryłowatymi (typu A), może być łą-czona z oddziaływaniami małopolskimi, ściślej – wywodzącymi się z Płaskowyżu Nałęczowskie-

go [Stok B, grób IV: Ślusarski 1950: 40]. Zwra-cają też uwagę dwie wazy (tabl. 93:14, 304:4) zaopatrzone w ucho poziome nakrawędne (typ C). Szczególnie pierwsza z nich wykazuje duże podo-bieństwo do naczynia „bez dna” cytowanego przez A. Kośko [1981: 160] ze stanowiska Inowrocław-Mątwy 5. Autor ten sugerował związek danego typu z „magią wegetatywną” – adaptowaną z krę-gu kultury trypolskiej. Ostrożniej należy tę cechę oceniać jako związaną z tradycjami garncarstwa grupy południowo-wschodniej KPL [np.: Gródek Nadbużny: Gumiński 1989: 96; por. Kośko 1981: 161]. Pozostałe egzemplarze mis/waz mają banal-ne formy [Rzepecki 2004; Przybył 2009].

Misy/wazy należały do naczyń powszechnie używanych w Wilkostowie, rejestruje się je w ob-rębie większości wyróżnionych skupisk ceramiki (ryc. 5.93). Podkreślić można jedynie, że egzem-plarze zaopatrzone w ucha bryłowate wystąpi-ły w kontekście chat U5 i U9 oraz skupisk A10 i A28. Rejestrowano je ponadto w obrębie ob. 49 i 377. Z kolei misy/wazy zaopatrzone w ucha po-ziome nakrawędne odkryto w ob. 250 i w obrębie skupiska A3.

Dzbany (IX; ryc. 5.94) i kubki (X; ryc. 5.94). Omawiane formy należą do trudno rozpoznawal-nych w materiale osadowym ze względu na to, że ich tektonika powtarza cechy innych typów na-czyń (m.in.: pucharów lejkowatych, amfor, garn-ków mis i waz). Jedynymi kryteriami identyfi kacji są w praktyce forma uch oraz strefa ich aplikacji. W opracowywanym materiale zidentyfi kowano po jednym egzemplarzu dzbana (ryc. 108:9) i kubka (ryc. 74:1), co ciekawe oba naczynia wystąpiły w pobliżu chaty U3 (ryc. 5.95). Nie można wyklu-czyć, że pierwotnie liczba dzbanów i kubków była nieco większa, o czym świadczą odkrycia uch taś-mowatych (typ A3; 7 sztuk; np. tabl. 111:1) i wa-łeczkowatych (typ A2; 6 sztuk; np. tabl.: 111:2). Trudno jednak o jednoznaczne rozstrzygnięcia dotyczące form, z jakich one pochodzą. Zniko-ma liczba rozpoznanych dzbanów i kubków nie umożliwia również podjęcia rozważań dotyczących związku z cechami technologii i zdobnictwa (por. tab. 5.9).

Pierwociny użytkowania dzbanów wśród kujaw-skich społeczności KPL sięgają środkowego neoli-tu i mają związek z adaptacją baalberskich impul-sów kulturowych [Rzepecki 2004: 172]. Jednak repliki dla egzemplarza z Wilkostowa szukać trze-ba w zespołach grupy południowo-wschodniej KPL [Ćmielów, Gródek Nadbużny; Włodarczak


Ryc

. 5.9

1. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

fl as

z z

kryz

ą. L

egen

da: 1

– ty

p V

I; 2

– p

odty

p V

IA; 3

– p

odty

p V

IB; 4

– p

odty

p V

ID; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

a-ne

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w w

ypeł

nisk

ach

obie

któw

; c –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

d –

zas

ięg

konc

entr

acji

cera

mik

i; e

– hi

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dyn-

ków

; f –

wko

p



Ryc. 5.92. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Misy/wazy. Wybór form. Kursywą podano numer tablicy


Ryc

. 5.9

3. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

mis

/waz

. Leg

enda

: 1 –

typ

VII

/VII

I; 2

– m

isy/

waz

y za

opat

rzon

e w

nie

wie

lkie

uch

a br

yłow

ate

(typ

A1)

; 3 –

mis

y//w

azy

zaop

atrz

one

w u

cha

pozi

ome

nakr

awęd

ne (

typ

C);

a –

fra

gmen

ty z

arej

estr

owan

e w

obr

ębie

war

stw

y ku

lturo

wej

; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w w

ypeł

nisk

ach

obie

któw

; c

– ob

iekt

y ni

eruc

hom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p



2006]. Z kolei kubek odkryty w Wilkostowie to egzemplarz zbudowany prawdopodobnie na bazie misy. Znajduje on dobrą analogię w naczyniach z Dąbrówki 9 [ob. A16, A95; Krzyszowski 2010], stanowiska które można ramowo odnieść do faz IIIB i IIIB-C. Wspólnie np. z kubkiem z Brąch-nówka 1 [Wawrzykowska 1991] czy Inowrocławia--Mątew 1 [ob. 49 B: Kośko 1988] wskazują one na udział inspiracji związanych z wzorcami garncar-stwa KPL z terenów Małopolski.

b. Jako funkcję wielkości pojemników cera-micznych potraktowano dane dotyczące średnic wylewów i den naczyń.

Wśród analizowanej ceramiki zarejestrowano pozostałości 2916 krawędzi, dla 1001 spośród nich oszacowano wartość średnicy wylewu (tab. 5.10). Średnia wartość średnicy wylewu wynosi 18,2 cm,

przy wielkościach mediany i mody wynoszących 18 cm. W badanym zbiorze wystąpiło także 967 fragmentów den, w 587 przypadkach możliwe było określenie ich wielkości (tab. 5.11). Przeciętną wartość średnicy dna wyliczono na 7,19 cm, zaś wartości mediany i mody wyniosły 7 cm. Nie roz-poznano żadnych regularności w dystrybucji wyle-wów i den różnej wielkości.

Elementem związanym z poruszanymi tu za-gadnieniami jest kwestia naczyń miniaturowych (ryc. 5.96-5.97). Rozpoznano formy nawiązujące do pucharów (tabl. 253:6), amfor (tabl. 127:10), dzbanów (tabl. 161: 7) oraz mis/ /waz (np. tabl. 59:4; 84:2; 88:10; 171:12; 252:5), które zdecy-dowanie dominują w tej grupie. Warto zauważyć, że z otoczenia chat U3 i U5 pochodzą „zestawy” miniatur mis/waz i amfor.

Ryc. 5.94. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Dzban i kubek. Kursywą podano numer tablicy

5.4. Chronologia względna

We wcześniejszych partiach tego rozdziału zakres analiz porównawczych ograniczono do niezbędne-go minimum. Wynikało to z przekonania o realno-ści i autonomiczności kujawskich społeczeństw „pucharów lejkowatych” [szerzej: Kośko 1981; Czerniak, Kośko 1993: 98; Czerniak 1996; Rze-pecki 2004: 143]. Wspomniana okoliczność de-cydowała o lokalnym przebiegu procesów rozwoju kulturowego, co obniża wartość analogii z innych

fragmentów strefy wielkodolinnej Niżu Polski. Dodatkowego, pragmatycznego uzasadnienia dla tego rodzaju podejścia poszukiwać można rów-nież w zaawansowaniu studiów chronologicznych nad wiórecką KPL z Kujaw. Unikając rozbudowy wątków historiografi cznych, zaprezentowanych ostatnio w sposób kompetentny i wyczerpujący [Szmyt 2013:13-40; Wierzbicki 2013: 15-39], nie sposób uniknąć tu podkreślenia wpływu, jaki


Ryc

. 5.9

5. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

dzb

anów

i ku

bków

. Leg

enda

: 1 –

typ

IX; 2

– ty

p X

; 3 –

uch

a w

ałec

zkow

ate

(typ

A2)

; 4 –

uch

a ta

śmow

ate

(typ

A3)

; a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej; b

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; c

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

d –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; e –

wko

p



Tabe

la 5

.8 W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. O

bser

wac

je te

chno

logi

czne

dot

yczą

ce p

oszc

zegó

lnyc

h ty

pów

nac

zyń

TYP

Lic

zba

obse

rwac

jiD

omie

szka

Gru

bośc

ienn

ość

nacz

yńW

ypał

Pow

ierz

chni

aze

wnę

trzn

a śc

iane

k

tt1tt2

-4+

10tt5

+7

tt6tt8

tt93-

6 m

m7-

9 m

m≥

10 m

mre

dukc

yjny

utle

niaj

ący

zmie

nny

gład

kach

ropo

wac

ona

Śred

nia

WN

II-I

II26

13,1

252

,68

0,4

5,28

2,52

27,2

951

,98

20,7

258

,24

17,1

324

,63

94,1

25,

88

I15

310

,45

–86

,66

–2,

610,

6534

,04

48,9

317

,02

63,3

416

,99

19,6

110

0,00

–

II24

8,33

–91

,67

––

–41

,66

25,0

033

,33

54,1

733

,33

12,5

94,2

98,

33

III

123

20,3

36,

5064

,23

3,25

5,69

–22

,72

50,0

127

,27

52,8

524

,39

22,7

610

0,00

–

IV1

––

100,

00–

––

––

100,

0010

0,00

––

100,

00–

V22

030

,91

6,82

60,4

5–

1,82

–49

,43

39,3

27,

8625

,45

58,1

816

,36

100,

00–

VI

2910

,35

–58

,62

–27

,58

4,17

–74

,00

26,0

070

,83

20,8

329

,17

86,2

113

,79

VII

/VII

I16

618

,67

10,2

465

,66

–3,

012,

4132

,69

48,0

717

,30

48,8

018

,07

33,1

310

0,00

–

IX1

––

100,

00–

––

100,

00–

–10

0,00

–

X1

––

100,

00–

––

100,

00–

–10

0,00

100,

00–

Tabe

la 5

.9. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. U

dzia

ł pro

cent

owy

klas

śre

dnic

y w

ylew

ów n

aczy

ń

Raz

emU

dzia

ł (%

)

≥ 5

cm6-

10 c

m11

-15

cm16

-20

cm21

-25

cm≥

26 c

m

1001

= 1

00%

7,66

6,63

18,9

731

,77

19,2

015

,77

Tabe

la 5

.10.

Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m. A

leks

andr

ów K

ujaw

ski.

Udz

iał p

roce

ntow

y kl

as ś

redn

icy

den

nacz

yń

Raz

emU

dzia

ł (%

)

≥ 5

cm6-

10 c

m11

-15

cm≥

16 c

m

587

= 1

00%

30,5

457

,91

10,8

00,

74



Ryc. 5.96. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Miniaturowe formy naczyń – wybór

wywarła publikacja wyjściowej wersji chronologii kujawskiej KPL [Kośko 1981]. O żywotności tej propozycji najlepiej świadczy to, że nadal jest ona zasadniczym punktem odniesienia dla prób chro-nologicznego porządkowania materiałów „pucha-rowych” grupy wschodniej [ostatnio: Wierzbicki 2013].

Uzasadniony wyżej regionalizm analiz porów-nawczych maskuje jednak pewien paradoks. Otóż stan zachowania depozytu, wielkość przebadanej przestrzeni oraz ilość pozyskanego materiału ce-ramicznego czynią z Wilkostowa zespół unikatowy, a przez to słabo porównywalny ze stanowiskami

znanymi z literatury. Dokumentuje to tabela 5.11, która prezentuje najbardziej istotne zespoły wió-reckie z Kujaw [por. Szmyt 2013: 42-43]. Dodam, że zestawienie to uwzględnia jedynie źródła po-zyskane z poziomu WN II (warstwy kulturowej) i WN III (obiektów nieruchomych); ceramika pochodząca z mniej oczywistych kontekstów (po-wierzchni, humusu, późniejszych wkopów) zo-stała w nim pominięta. Cytowana tabela jasno unaocznia stan ogromnej dysproporcji pomiędzy stopniem rozpoznania Wilkostowa oraz stanowisk będących oczywistym punktem odniesienia dla tegoż kompleksu. Nie chodzi przy tym o epatowa-

Tabela 5.11. Charakterystyka stanowisk datowanych na fazę wiórecką (III) kultury pucharów lejkowatych z Kujaw

Lp. StanowiskoPowierzchnia

WykopówIlość

ceramikiWaga

ceramikiLiteratura

1. Bachorce 4 874 1194 22 369 Kośko, Przybył 2004

2. Inowrocław-Mątwy 1 749 1793 32 561 Kośko 1981; 1988

3. Opatowice 33 285,5 2711 15 413 Kośko, Szmyt 2006

4. Pikutkowo 6 (jama 25) 630 7 naczyń Niesiołowska 1967

5. Podgaj 6A 365 1760 17 720 Chachlikowski 1994

6. Piecki 1 2100 2367 37 668 Kośko, Przybył 2004

7. Radziejów Kujawski 1 (jamy A, IJ) ? 782 23 440Gabałówna 1970;

Rybicka 1991; 1995

8. Wilkostowo 23/24 10 120,5 46 581 407 817


Ryc

. 5.9

7. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

min

iatu

row

ych

form

nac

zyń.

Leg

enda

: 1

– pu

char

y; 2

– a

mfo

ry;

3 –

mis

y/w

azy;

a –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

obr

ębie

war

stw

y ku

lturo

wej

; b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p



nie ilościami metrów kwadratowych czy tysiącami fragmentów ceramiki. Problem dotyczy możliwo-ści porównań tak rozbieżnych wielkościowo prób. Z prawa Bernoulliego (wielkich liczb) wynika, że prawdopodobieństwo pojawienia się danego ele-mentu (np. wątku zdobniczego) jest równe często-ści (a więc obserwacji archeologicznej) jedynie w populacjach odpowiednio licznych. Można mieć poważne wątpliwości, czy warunek ten spełniają zespoły nr 1-7 z cytowanej tabeli.

Zwrócić ponadto trzeba uwagę na problem spo-sobu konstrukcji kujawskiego wzorca periodyzacji KPL. Jak wiadomo, wyrósł on z prób kompensacji braku odpowiednio licznych oznaczeń radiowęglo-wych. Ich ersatzem stały się złożone analizy topo-genetyczne norm garncarstwa [Kośko 1981: 47- -53], a wzajemne relacje udziału pozaregionalnych (szerzej: egzogennych) inspiracji kulturowych de-terminowały odpowiednią pozycję chronologiczną poszczególnych stanowisk. Podstawowa słabość tego ujęcia wynika z wymuszonej akceptacji, dość spekulatywnego założenia, że „podobne równa się jednoczesne” [Czerniak, Kośko 1993: 96]. Prawo-mocność takiego podejścia wymaga stałej kon-troli, m.in. przy użyciu danych radiowęglowych. W odniesieniu do fazy wióreckiej KPL z Kujaw, dopiero ostatnie lata przyniosły zasadniczy po-stęp prac, przy czym szczególną rolę odgrywają tu doświadczenia związane z realizacją programu „opatowickiego” [por.: Kośko, Szmyt 2006; 2007; Szmyt 2013]. Osobną pozycję zajmuje na tym tle Wilkostowo 23/24, dla którego pozyskano 40 ozna-czeń radiowęglowych (rozdz. 8). Tworzy to zupełnie odmienny kontekst poznawczy, w którym materiały z omawianego stanowiska stają się istotnym punk-tem odniesienia (reperem) i narzędziem służącym do oceny poprawności stosowanych schematów periodyzacyjnych.

Z przeglądu danych odnoszących się do tech-nologii, zdobnictwa i morfologii można wydzielić kilka zasadniczych „warstw” tradycji garncarstwa „pucharowego”, tworzących swoisty palimpsest genetyczny i chronologiczny. W nawiązaniu do wcześniej cytowanej literatury tradycje te można blokowo łączyć z komponentami: wczesnowiórec-kim (a), wióreckim (b), małopolskim (c), subne-olitycznym (d) oraz wielkopolskim (e).

a. Za fundament garncarstwa „wilkostowskiej” KPL uznać trzeba wzorce znane już w środkowym neolicie [Rzepecki 2004]. Diagnoza ta dotyczy za-równo cech technologii, zdobnictwa, jak i morfolo-gii naczyń (ryc. 5.98).

Środkowoneolityczne normy budowy naczyń z glin „tłustych” (tt1), „szamotowo-mineralnych” (tt2-4+10) i „szamotowych” (tt5+7) zdecydowa-nie dominują w stłuczce pozyskanej w Wilkosto-wie. Łączne udziały wagowe tych tradycyjnych re-ceptur w niemal wszystkich zbiorach przekroczyły 70%, przy średniej wynoszącej 90,45% i wartości mediany 92,36%. Na tym tle jaskrawo wyróżnia się ob. 278 (41,02%). Relatywnie niskie udziały opisywanych grup technologicznych odnotowa-no też w skupiskach A1 i A2 oraz ob. 228 i 611. Dodam w tym miejscu, że pozostałym cechom technologii wytwarzania naczyń (np. wypałowi, grubościenności) nie przypisuję efektywnej roli w prowadzonych obecnie rozważaniach.

Wyrazisty tradycjonalizm dotyczy również or-namentyki naczyń w formie podkrawędnych rzę-dów punktów (G4A) lub słupków (G5A-B i G5E--F1). Także zdobnictwo plastyczne, o pierwotnie baalberskich (G13A) lub późnolendzielskich/ba-alberskich (G14) korzeniach, powinno być w tym przypadku odczytane jako element endemiczny – związany z tradycjami KPL-s2. Analogicznie in-terpretować należy ornamentykę w formie słupków ulokowanych na brzuścach (G15A) i drabinek szczebelkowych (G16A1 i G16B). Z kolei dziedzic-twem stylistycznym grup KPL-s3-4 są najpewniej ornamenty w formie poziomych linii rytych (G20), pionowych linii rytych (G22A) oraz rozbudowane wzornictwo części amfor (G26), choć w tym ostat-nim przypadku należy zwrócić uwagę na pewien stopień modyfi kacji tych tradycji (G26B).

Formy znacznej części pucharów, amfor, fl asz z kryzą, mis/waz oraz garnków znajdują swe odpo-wiedniki w zespołach wczesnowióreckich. Na tym tle zwraca uwagę brak talerzy [Rzepecki 2004].

b. Jak wyżej sygnalizowałem, wciąż słabo roz-poznany jest problem pojawienia się zygzaka jako identyfi katora fazy III [Kośko 1981: 48; Czerniak, Kośko 1993: 104; Czerniak 1994: 76; Rybicka 2006: 68]. Generalnie jednak ze stylistykami wió-reckimi łączyć należy szereg rozwiązań, których cechami wspólnymi są rozbudowa stref zdobni-czych oraz wzrost złożoności ornamentów. Praw-dopodobna wydaje się wielowarstwowa (ba-bc; ryc. 5.99), w sensie chronologicznym, struktura omawianego komponentu:

ba. Jako wióreckie (fazy IIIA-IIIC) określono zdobnictwo podkrawędnych zygzaków podkreśla-jących słupki (G8A). Mniej pewnie kwalifi kację tę można zastosować również do ornamentów w for-mie odcisków tworzących na brzuścach proste lub


Ryc

. 5.9

8. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

cec

h w

czes

now

ióre

ckic

h –

kom

pone

ntu

„a”.

Leg

enda

: a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

-ro

wej

; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w w

ypeł

nisk

ach

obie

któw

; c

– ob

iekt

y ni

eruc

hom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p; g

– w

ynik

w

spól

nej a

naliz

y gę

stoś

ci tt

1+tt2

-4+

10+

tt5+

7


Ryc

. 5.9

9. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

cec

h w

ióre

ckic

h –

kom

pone

nt „

b”. L

egen

da: 1

– k

ompo

nent

„ba

”; 2

– k

ompo

nent

„bb

”; 3

– k

ompo

nent

„bc

”;

a –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

obr

ębie

war

stw

y ku

lturo

wej

; b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hi-

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dynk

ów; f

– w

kop



faliste linie (G10) oraz zbliżonych kompozycji zło-żonych z odcisków palca (G11).

bb. Zapewne od fazy IIIB upowszechniły się ornamenty w formie punktów lokowanych po we-wnętrznej stronie wylewu (G1) oraz rzędy słupków w układzie szachownicowym (G5F2).

bc. Wraz z początkiem fazy IIIB-C pojawił się zwyczaj karbowania wylewów (G3), być może na stałe do repertuaru zdobień weszło też stosowanie grzebyka do „podkreślania” segmentów słupków lokowanych na brzuścach (G15B).

c. Wielokrotnie wspominano w tym rozdziale kulturotwórcze znaczenie oddziaływań społeczno-ści KPL z Małopolski (ryc. 5.100). Dotyczą one szerokiego wachlarza cech z zakresu technologii, zdobnictwa i morfologii naczyń.

W przypadku technologii chodzi o zwyczaj schudzania gliny gruboziarnistą domieszką sza-motu (tt8). Jednak szczególnie intensywnie prze-biegać miała adaptacja norm wzornictwa naczyń [por. Kośko, Przybył 2004: 260]. Od fazy IIIB upowszechniają się ornamenty lokowane na pod-krawędnych listwach plastycznych – w formie słupków (G5G) lub odcisków palca typu G6B1 i G6C, a zapewne również G6A. Sugerować można także związek z komentowaną linią oddziaływań zdobnictwa fl asz z kryzą w formie karbów (G9). Jako jednoznacznie małopolskie odczytać należy też zdobienie listwami plastycznymi załomu szyi i brzuśca amfor (G12). Podobnie rzecz ma się w odniesieniu do pionowych i poziomych listew zdobionych karbowaniem (G13B).

W przypadku form naczyń wskazać należy na misy/wazy zaopatrzone w ucha lub/i zdobione kar-bowanymi listwami plastycznymi oraz fl asze z kry-zą na nóżkach, dzbany i kubki.

d. Z adaptacją subneolitycznych tradycji garn-carskich łączyć należy cechy z zakresu techno-logii, tj. zwyczajów stosowania domieszki tłuczo-nych kości (tt6) i muszli (tt9). W przypadku cech ornamentyki wskazać można dwie (da-db) grupy zdobień (ryc. 5.101). W obu przypadkach wielce prawdopodobna wydaje się być ich adaptacja za pośrednictwem społeczności KPL z ziemi cheł-mińskiej (Kukawka 1991; 1997; 2010; 2010a).

da. Ornamentyka „pasmowo-grzebykowa” (G23) datowana jest na fazy IIIB-C i IIIC [Kośko, Przybył 2004].

db. Ornamentyka szerokich linii rytych w ukła-dach chaotycznych (G24) jest najmniej przetwo-rzoną wersją wzornictwa subneolitycznego. Jako „leśne” odczytano również ornamenty aplikowane

na naczynia w technologiach tradycyjnych, są to: podkrawędny rząd słupków w technice bruzdowej (G5D), słupki (G5F3) bądź drabinki (G16A3) na-noszone w układzie dywanowym lub chaotycznym (G17). Ich obecność łączona jest z fazą IIIC KPL.

e. Komponent wielkopolski integruje w tym uję-ciu wiele cech nawiązujących najogólniej do za-chodniowielkodolinnego areału kulturowego. Rolę bezpośredniego (w stosunku do Kujaw) przekaź-nika odegrały w tym przypadku społeczności KPL z Wielkopolski. Wydaje się, że można tu wskazać dwie zasadnicze „fale” (ea-eb) napływu tychże cech na Kujawy (ryc. 5.102).

ea. Zapewne najwcześniej (fazy IIIB i IIIB-C) adaptowane były wzorce związane z rozbudową form zdobień podkrawędnych, są to kombina-cje rzędów słupków i drabinek (G5C), zygzaków w układzie pojedynczym (G7A) lub zdwojonym (G7B) oraz w wersjach G8B-C. Zbliżone układy aplikowano również na brzuśce naczyń (G19). W strefi e tej nanoszono również zygzaki wykony-wane w technice rycia (G21A).

eb. Być może nieco później (przełom faz IIIB-C i IIIC lub faza IIIC) pojawiły się zdobienia podkrawędne w formie „festonów” wykonanych z odciskanych punktów (G4B) oraz bardziej zło-żone wersje aplikacji zygzaka (G8D-G). Na brzu-ścach naczyń notowano wówczas rozbudowane wątki zygzaków w technice bruzdowej (G21B) i sporządzonych w ten sposób linii pionowych (G22B). Nastąpił również rozkwit skomplikowa-nych, wieloelementowych i wykonywanych w wie-lu technikach wątków z użyciem motywu drabiki (G25). Ostatnia z wymienionych form zdobień, jak już wspominano, jest dość niejednoznaczna chronologicznie.

Przywołany wyżej udział zdobnictwa bruzdo-wego utożsamiany jest z impulsami wywodzą-cymi się z kultury Salzmünde. Z tą osią kontak-tów współgra być może zdobnictwo „festonowe” (G4B), a z pewnością – forma michelsberskiego puchara typu IC. Naczynie to jest inspirujące tak-że dla oceny topogentycznej elementów łączonych z oddziaływaniami wczesnobadeńskimi: podwój-nych, zdobionych listew plastycznych (G6B2), uch ornamentowanych karbowaniem/drabinkami (G16A3), motywów „słońca” (G18) oraz jodełki (G27). Można sądzić, że były one przyswajane ze strefy międzyrzecza Łaby – Soławy lub/i Śląska za pośrednictwem społeczności KPL z Wielkopolski [Przybył 2009; Wierzbicki 2013]. W opisywa-nym kontekście możliwe jest również łączenie,


Ryc

. 5.1

00. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

cec

h m

ałop

olsk

ich

– ko

mpo

nent

„c”

. Leg

enda

: a

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej;

b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p; g

– w

ynik

ana

lizy

gęst

ości

tt8


Ryc

. 5.1

01. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

cec

h w

scho

dnio

euro

pejs

kich

– k

ompo

nent

„d”

. Leg

enda

: 1 –

kom

pone

nt „

da”;

2 –

kom

pone

nt „

db”;

a –

frag

-m

enty

zar

ejes

trow

ane

w o

bręb

ie w

arst

wy

kultu

row

ej; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w w

ypeł

nisk

ach

obie

któw

; c –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

d –

zas

ięg

konc

entr

acji

cera

mik

i; e

– hi

pote

-ty

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p; g

– w

ynik

wsp

ólne

j ana

lizy

gęst

ości

tt6+

tt9


Ryc

. 5.1

02. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

cec

h w

ielk

opol

skic

h –

kom

pone

nt „

e”. L

egen

da: 1

– k

ompo

nent

„ea

”; 2

– k

ompo

nent

„eb

”; a

– fr

agm

enty

zar

e-je

stro

wan

e w

obr

ębie

war

stw

y ku

lturo

wej

; b –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

wyp

ełni

skac

h ob

iekt

ów; c

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; d

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

ram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p



z opisywaną osią kontaktów, pojawienia się amfor jednoczłonowych.

Identyfi kowane wyżej (komponenty „a”-„eb”) zróżnicowanie materiałów ceramicznych nie daje właściwie podstaw do formułowania wniosków wskazujących na istnienie relacji genetyczno- -przestrzennych (ryc. 5.98-5.102). Choć z różną częstością, to poszczególne komponenty harmonij-nie pokrywają przestrzeń plateau. Pewne odmien-ności dotyczą pozycji oddziaływań małopolskich („c”; ryc. 5.100), które w sferze technologii wy-kazują delimitację przestrzenną. Była ona już wy-

żej opisywana (por. rozdz. 5.1). Podobny wniosek można formułować w odniesieniu do cech techno-logicznych i stylistycznych komponentu subneoli-tycznego („d”; ryc. 5.101).

W obu wspomnianych przypadkach trudno jed-nocześnie przesądzać, że wspomniane symptomy zależności przestrzennych muszą być wyjaśniane w kategoriach chronologicznych. Generalnie ana-lizy wskazują na jednostajny rozkład cech diagno-stycznych chronologicznie. W tym ujęciu całość zbiorów z Wilkostowa 23/24 należałoby sytuować na przełomie faz IIIB-C i IIIC KPL na Kujawach.

5.4.1. Analiza porównawcza zespołów

Wniosek dotyczący chronologii zbiorów, sformuło-wany pod koniec poprzedniego rozdziału, wymaga dalszych testów. Poniżej przeprowadzona zostanie analiza porównawcza zespołów pochodzących ze skupisk ceramiki i obiektów, której podstawą było założenie o niezależności (również chronologicz-nej) czynników determinujących ich powstanie.

W analizach zdecydowano się na użycie pro-cedury nawiązującej do metod symbolicznej kla-syfi kacji danych [symbolic classifi cation; Gatnar 1998]. W kroku pierwszym skonstruowano tabelę dystrybucji zdobnictwa i typów naczyń w poszcze-gólnych skupiskach i obiektach nieruchomych (CD, Aneks 2). Następnie zintegrowano te dane do wymienionych wyżej komponentów: wczesnowió-reckiego („a”), wióreckiego („ba”-„bc”), małopol-skiego („c”), subneolitycznego („da”-„db”) oraz wielkopolskiego („ea”-„eb”). Kolejne czynności polegały na dyskretyzacji, tzn. przekształceniu częstości w zmienne binarne. Innymi słowy, zamie-niono dane „ilościowe” w dane „jakościowe”. Na-stępnie, za pomocą programu MYSTAT 12, użyto zalecanej w takich przypadkach metody pomiaru odległości (wskaźnika Jaccarda – Jaccard simila-rity co-effi cient) oraz sposobu grupowania [metodę Warda; por. Walesiak, Dudek 2006]. Dodam, że symulowano grupowanie ceramiki z obiektów oraz obiektów i skupisk. W pierwszym przypadku cho-dziło o zminimalizowanie wpływu potencjalnych ahomogenności zbiorów, w drugim zaś kierowano się chęcią włączenia do analizy jak największej ilości danych. Co interesujące, włączenie cerami-ki pochodzącej ze skupisk nie zmieniło struktury uporządkowania obiektów. Uzasadnia to prezenta-cję ostatniego z wymienionych modeli (tab. 5.18, ryc. 5.103).

Przed przystąpieniem do omówienia wyników grupowania trzeba podkreślić znaczne zróżnicowa-nie stopnia złożoności badanych zbiorów ceramiki – od zespołów monogenetycznych, po reprezentu-jące wszystkie wyróżnione komponenty. Wartości współczynnika korelacji Pearsona wyliczonego dla ilości rozpoznanych komponentów i wielkości ze-społów (ilość i waga) ceramiki oscylują wokół 0,65 – wskazuje to na względnie silną, pozytywną kore-lację między oboma cechami (wielkością zbiorów i ich złożonością genetyczną). Oznacza to, że ze-społy o niskiej liczebności (i wadze) nie są w pełni reprezentatywne.

Wykonana analiza wskazuje na potrzebę wy-dzielenia pięciu klastrów (A-E), z zaakcentowa-niem możliwości podziału jednego z nich (E1-E3; ryc. 5.103). W opisie skupiał się będę przede wszystkim na zbiorach pochodzących z wypełnisk obiektów – jako najmniej zagrożonych istnieniem domieszek i oferujących możliwości konfrontacji danych stylistycznych i radiowęglowych.

Klaster A. Grupuje on zbiory mało liczne (śred-nia wagi: 608 g; mediana: 238) i wyraziście mo-nogenetyczne, których charakterystyka nawiązuje do wzorców wczesnowióreckich. Dominują w nich ornamenty w formie rzędów odciskanych słupków (G5A-B, G5F1). Niekiedy obecne jest też zdob-nictwo plastyczne w formie guzów (G14) lub listew (G13A), a zupełnie wyjątkowo – pionowych linii rytych (G22A). W wypełniskach omawianej grupy jam rejestrowano puchary lejkowate (ob. 240; tabl. 302: 1), amfory (np. ob. 195; tabl. 295: 1), fl asze z kryzą (np. ob. 44; tabl. 259: 2) i misy/wazy (ob. 240; tabl.: 302: 4). Datowanie tak niezróżnicowa-nego zestawu cech jest trudne. W kontekście cało-ści materiałów „wilkostowskich” należy uznać ich



Tabela 5.12. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Zróżnicowanie genetyczne analizowanych zespołów ceramiki

Klaster Obiekt/skupiskoKomponent

a ba bb bc c da db ea eb

A ob. 44 ■ob. 158 ■ob. 195 ■ob. 198 ■ob. 240 ■ob. 270 ■ob. 295 ■ob. 296 ■ob. 414 ■ob. 420 ■ob. 432 ■ob. 541 ■ob. 599 ■

A8 ■A11 ■

B ob. 26 ■ ■ob. 85 ■ ■

ob. 116 ■ ■ob. 153 ■ ■ob. 228 ■ ■ob. 347 ■ ■ob. 473 ■ ■ob. 525 ■ ■ob. 537 ■ ■ob. 592 ■ ■ob. 611 ■ ■

A5 ■ ■A25 ■ ■A28 ■ ■

C ob. 197 ■ob. 204 ■ob. 302 ■ob. 446 ■ob. 600 ■ob. 494 ■ob. 601 ■

D ob. 168 ■ob. 403 ■ob. 171 ■ob. 187 ■ ■ ■ob. 38 ■ ■





A23 ■ ■ ■ob. 605 ■ ■ ■ob. 538 ■ ■ ■ob. 526 ■ ■ ■ob. 501 ■ ■ ■ob. 298 ■ ■ ■ ■ob. 286 ■ ■ ■ob. 160 ■ ■ ■ob. 134 ■ ■ ■ob. 531 ■ ■ob. 472 ■ ■ob. 115 ■ ■ob. 102 ■ ■ob. 92 ■ ■ob. 18 ■ ■

E1 A17 ■ ■ ■ ■A26 ■ ■ ■ ■

ob. 250 ■ ■ ■ ■ ■ob. 132 ■ ■ ■ ■ ■ ■ob. 251 ■ ■ ■ ■ ■ ■ob. 290 ■ ■ ■ ■ ■ ■

A1 ■ ■ ■ ■ ■ ■A2 ■ ■ ■ ■ ■A3 ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■A4 ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■A7 ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■

A13 ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■A15 ■ ■ ■ ■ ■ ■A16 ■ ■ ■ ■ ■ ■A24 ■ ■ ■ ■ ■

ob. 49 ■ ■ ■ ■ob. 464 ■ ■ ■ ■ob. 536 ■ ■ ■ ■ ■

A19 ■ ■ ■ ■E2 ob. 11 ■

ob. 113 ■ob. 377 ■ ■ob. 131 ■ ■ ■ob. 451 ■ ■

A6 ■ ■ ■A9 ■ ■

A12 ■ ■ob. 52 ■ ■ ■ ■





ob. 191 ■ ■ ■ob. 232 ■ ■ ■ ■ob. 236 ■ ■ ■ob. 278 ■ ■ ■ ■ob. 301 ■ ■ ■ ■ob. 604 ■ ■ ■

A10 ■ ■ ■A18 ■ ■ ■

E3 ob. 415 ■ ■ob. 207 ■ ■ ■ ■ob. 248 ■ ■ob. 200 ■ ■ob. 291 ■ ■ob. 418 ■ ■ ■ob. 130 ■ ■ ■ob. 149 ■ ■ ■ob. 233 ■ ■ ■ob. 299 ■ ■ ■ob. 524 ■ ■ ■

A20 ■ ■ ■ ■A21 ■ ■ ■A22 ■ ■ ■A27 ■ ■ ■

integralność z charakterystyką fazy III z podkre-śleniem tradycjonalizmu stosowanych rozwiązań.

Klaster B. Wielkość zespołów jest tu większa od poprzednio charakteryzowanej (średnia wagi: 1068 g; mediana: 729 g). Towarzyszy temu wzrost złożoności genetycznej. Obok wcześniej charak-teryzowanych cech wczesnowióreckich wszystkie zespoły tej grupy cechują się wyraźnym udziałem tradycji garncarstwa grupy południowo-wschodniej KPL. Na gruncie zdobnictwa są to ornamenty wy-konywane przy użyciu odcisków palca: GA1, 6B1, 6C. Niekiedy pojawiają się także karbowane listwy plastyczne (G13B) i karbowane kryzy fl asz (G9). W odniesieniu do form naczyń na podkreślenie zasługuje obecność pucharów moździerzowatych (np. ob. 26; tabl. 257: 4) i garnków (np. ob. 85; tabl. 270:1). Ten zestaw cech odpowiada charak-terystyce fazy IIIB KPL.

Klaster C. W tym przypadku chodzi o zespoły bardzo niewielkie (o średniej wadze: 238 g; me-dianie: 247 g). Cechują się one monogenetyzmem

– wyłączną obecnością, charakteryzowanych wy-żej, odniesień do zdobnictwa małopolskiej KPL. Cecha ta w połączeniu z pozycją omawianej „wiąz-ki” w obrębie dendrogramu pozwala na jej okre-ślenie jako uboższej wersji klastra B. W ujęciu chronologicznym byłaby to faza IIIB.

Klaster D. Grupuje on zespoły względnie licz-ne (o średniej wadze: 790 g; medianie: 570 g) i o dużym zróżnicowaniu genetycznym. Kompo-nentem zarejestrowanym we wszystkich zespołach są elementy pochodzenia wielkopolskiego (w wer-sji „eb”). Są to przede wszystkim złożone orna-menty „drabinkowe” (G25), zygzaki/„rybie ości” (G21B) i/lub pionowe linie (G22B) wykonane w technice bruzdowej, motywy „jodełek” (G27), bolerazkich form listew plastycznych (G6B2) lub karbów pokrywających krawędzie uch (G16A3). W większości zespołów występuje także zdobnic-two wczesnowióreckie. Niekiedy zaznacza się też obecność komponentu małopolskiego lub/i wió-reckiego (w wersjach „ba” i „bb”). Charaktery-



zowanym motywom towarzyszą puchary lejkowate typu IB (np. ob. 134; tabl. 284: 2) lub typu IC (ob. 472; tabl. 338: 2), puchary moździerzowate (np. ob. 187; tabl. 291: 1), amfory (np. ob. 102; tabl. 271: 1), fl asze z kryzą (np. ob. 160; tabl. 290:3), garnki (ob. 286; tabl. 314: 6) oraz misy/ /wazy (np. ob. 538; tabl. 346: 7). Wszystkie wy-mienione cechy pozwalają na odniesienie klastra D do przełomu faz IIIB-C i IIIC.

Klaster E. Obejmuje on zbiory bardzo liczne (o średniej wadze: 3665 g; medianie: 1743 g), co przekłada się na ich zróżnicowanie genetyczne. W ramach tej grupy obecne są wszystkie wyróż-nione komponenty genetyczne. Łączy je zbliżony zestaw form naczyń, dla których charakterystyczne są puchary lejkowate (np. ob. 130; tabl. 277: 1), moździerzowate (np. ob. 207; tabl. 297: 1), amfo-ry dwuczłonowe (np. ob. 251; tabl. 310: 2), fl asze z kryzą (np. ob. 49; tabl. 266: 2), garnki (np. ob. 130; tabl. 276: 1) oraz misy/wazy (np. ob. 251; tabl. 309: 2). Wspomniany wcześniej stan dywer-gencji stylistycznej uzasadnia podział klastra na trzy mniejsze zespoły (E1-E3).

Klaster E1. Tworzą go zbiory o wyjątkowo du-żej liczebności (o średniej wadze: 7438 g; media-nie: 3464 g). Jego cechą charakterystyczną jest współwystępowanie trzech komponentów: wczesno-wióreckiego, małopolskiego oraz wielkopolskiego (w wersji „eb”). W większości zespołów obecna jest również hipotetycznie starsza („ea”) wersja kom-ponentu wielkopolskiego. Chodzi w tym przypadku o zdobnictwo rytych kątów/„rybich ości” na brzuś-cach naczyń (G21A), ulokowanych w tej strefi e odciskanych zygzaków (G19) oraz podkrawędnych kompozycji składających się ze słupków i drabinek (G5C).

Z opisywanymi wyżej cechami współgra, w czę-ści zespołów, obecność komponentu wióreckiego.

Są to głównie klasyczne kompozycje złożone z rzę-dów słupków podkreślonych zygzakami (G8A). Ponadto w dwóch jamach (ob. 250 i 290) zareje-strowano zdobnictwo subneolityczne w formie linii rytych (G24). Jeśli chodzi o zestaw form naczyń, to jedyne novum tworzy obecność amfory typu IV w wypełnisku ob. 536 (tabl. 345: 1).

Przywołany wyżej zestaw cech sugeruje zwią-zek klastra E1 z przełomem faz IIIB-C i IIIC.

Klaster E2. Zbiory ceramiki cechują się mniejszą wielkością niż poprzednio opisana (śred-nią wagi: 1348 g; medianą: 1138 g). Omawiany klaster wyróżnia się też najmniejszą zwartością genetyczną. Obecne są w nim, poprzednio już opisane, elementy komponentów wczesnowiórec-kiego, wióreckiego i małopolskiego. Sporadycznie rejestrowano także cechy subneolityczne i wiel-kopolskie. Wydaje się, że możliwe jest tu orienta-cyjne odniesienie tej grupy do poziomu przełomu faz IIIB i IIIB-C. Ocena ta wsparta jest głównie na cechach zdobnictwa wióreckiego, a dokładniej obecności karbowania wylewów (G3)

Klaster E3. Wielkość zespołów zbliżona jest do wartości opisanych dla klastra D2 (średnia wagi: 1512 g; mediana: 815 g). Jest on jednak o wiele bardziej jednoznaczny genetycznie. We wszystkich zespołach zarejestrowano bowiem wy-raźny udział starszej wersji (tzn. „ea”) zdobnictwa wielkopolskiego. Pod krawędziami naczyń są to odciskane zygzaki (G7A) lub zygzaki kompono-wane z rzędami słupków (G8B), zaś na brzuścach naczyń dominują ryte kąty/„rybie ości” (G21A). W większości zespołów pojawia się także zdob-nictwo wczesnowióreckie i małopolskie, incyden-talnie także – wióreckie (wersja „bc”) i subneoli-tyczne. Przywołany zestaw komponentów sugeruje związek omawianego klastra z fazą IIIB-C (końco-wym odcinkiem?).

5.4.2. Wnioski

Analizowane materiały mają cechy wielu takso-nów KPL. Zacząć wypada od dość banalnej orna-mentyki nawiązującej do wzorców wczesnowiórec-kich (klaster A). Wyraźnie manifestują się również zespoły, które wykazują mniej (klaster C) lub bardziej (klaster B) jednoznaczny związek z cha-rakterystyką fazy IIIB [Kośko, Przybył 2004]. Za-pewne z przełomem faz IIIB i IIIB-C należy łączyć klaster E2. Równie silnie zaznaczają się cechy wskazujące na rozwinięty odcinek fazy wiórec-

kiej – fazę IIIB-C, z którą związany jest klaster E3. Z kolei materiały klastrów D i E1 sugerują ich usytuowanie w ramach przełomu faz IIIB-C i IIIC (por. ryc. 5.104).

Zarysowane zróżnicowanie typochronologiczne nie może jednak oznaczać automatycznego przy-jęcia hipotezy o wielofazowości osadnictwa „pu-charowego” w Wilkostowie. Po pierwsze, trzeba w tym miejscu powrócić do rozważań zawartych we wstępie do tego podrozdziału i zaakcentować


Ryc

. 5.1

04. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

atow

anie

obi

ektó

w i

skup

isk

cera

mik

i. Le

gend

a: 1

– fa

za II

I; 2

– fa

za II

IB; 3

– fa

za II

IB/I

IIB

-C; 4

– fa

za II

IB-C

; 5 –

faza

II

IB-C

/III

C; 6

– o

biek

ty lu

b sk

upis

ka n

ieda

tow

ane;

a –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

b –

sku

pisk

a ce

ram

iki;

c –

wko

p; d

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ków


Ryc

. 5. 1

05. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

atow

anie

obi

ektó

w i

skup

isk

cera

mik

i w r

ejon

ie c

haty

U5.

Leg

enda

: 1 –

faza

III

; 2 –

faza

III

B; 3

– fa

za I

IIB

/III

B-C

; 4

– fa

za II

IB-C

; 5 –

faza

IIIB

-C/I

IIC

; 6 –

obi

ekty

lub

skup

iska

nie

dato

wan

e; a

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; b

– s

kupi

ska

cera

mik

i; c

– hi

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dynk

ów; d

– g

rani

ca w

ykop

u


Ryc

. 5.1

06. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

atow

anie

obi

ektó

w i

skup

isk

cera

mik

i w r

ejon

ie c

haty

U9.

Leg

enda

: 1

– fa

za I

II;

2 –

faza

III

B;

3 –

faza

III

B/I

IIB

-C;

4 –

faza

IIIB

-C; 5

– fa

za II

IB-C

/III

C; 6

– o

biek

ty lu

b sk

upis

ka n

ieda

tow

ane;

a –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

b –

sku

pisk

a ce

ram

iki;

c –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; d –

gra

nica

wyk

opu



status wyróżnianych taksonów – faz. Obecne w li-teraturze dane sugerują stan co najmniej częścio-wej współczesności wyróżnianych jednostek po-działu. Dotyczy to szczególnie „styku” faz IIIB, IIIB-C i IIIC, a więc odcinka 3500-3200 BC [por. Kośko, Przybył 2004: 259; Przybył 2009: 153; Szmyt 2013: 73]. Nie muszę dodawać, że tak wła-śnie można typologicznie datować znaczną część materiałów z Wilkostowa. Po drugie, trzeba mieć na względzie znaczne różnice w wielkości zbiorów pochodzących z poszczególnych jam i skupisk. Czynią one dyskusyjną reprezentatywność części zespołów. Po trzecie w końcu, nie należy zapomi-nać o zróżnicowaniu mechanizmów tworzenia się zespołów. Część z depozytów ceramiki powstała w efekcie celowej selekcji stłuczki bądź całych naczyń (por. rozdz. 4.3.1.4). Z tego względu wąt-pliwa jest możliwość ich zrównania z zasadniczo nieselekcjonowanym materiałem z warstwy kultu-rowej lub większości (?) jam.

Wymienione okoliczności powodują, że sama analiza chronologii względnej nie może być w tym wypadku uznana za w pełni wiarygodny instrument pomiaru zmian dynamiki zasiedlenia. Konieczna jest budowa modeli uwzględniających możliwość weryfi kacji ustaleń chronologicznych – odnoszą-cych się do oznaczeń radiowęglowych oraz roz-planowania obiektów i związków funkcjonalnych między nimi. Ten pierwszy wątek podjęty zostanie w rozdziale 8. W tym miejscu warto natomiast użyć obserwacji dotyczących reliktów zagród – chat [por. rozdz. 4.3.2]. Projektując na nie wyniki analiz chronologii względnej, zauważyć można, że obiekty wiązane z jednym epizodem zasiedlenia (użytko-waniem chaty) w wyniku analizy chronologicznej przypisane zostały różnym „fazom”. Dla zilustrowa-nia tej tezy posłużę się przykładami chat U5 i U9.

Przypomnę, że przekonanie o współczesności obiektów zarejestrowanych wokół chaty U5 wyni-ka nie tylko z ich rozplanowania (ryc. 4.57), lecz również znacznych ilości polepy stwierdzanych w wypełniskach ob. 286, 290, 295, 296. Jej wy-stępowanie zostało odczytane jako efekt destrukcji ścian. Utworzyły one rumowisko polepy (ob. 228) oraz skupisko C9, które częściowo przykryły kon-centrację ceramiki A7. Z tym dość jednoznacznym obrazem nie w pełni harmonizuje datowanie styli-styczne (ryc. 5.105).

Koncentracja A7 datowana jest na przełom faz IIIB-C i IIIC (klaster E1). Tą samą diagnozę można odnieść do ob. 286 (klaster D) oraz 290

(klaster E1). Z kolei ob. 228 (rumowisko polepy) – dokumentujący w istocie fragment koncentracji A7 przypisano fazie IIIB (klaster B), zaś ob. 295 i 296 można określić jedynie ogólnie jako wiórec-kie (klaster A). Co istotne, w pobliżu zarejestro-wano również obiekty datowane na fazę IIIB-C (ob. 291 i ob. 299; klaster E3) oraz przełom faz IIIB i IIIB-C (ob. 278 i ob. 301; klaster E2).

Jeszcze wyraźniej opisywany problem dotyczy chaty U9 (ryc. 5.106). Korespondują z nią dwa skupiska ceramiki (A18 i A19), dwie jamy (ob. 26 i ob. 85) oraz rumowisko polepy (ob. 92). Obec-ność polepy w wypełniskach wymienionych obiek-tów sugeruje ich wzajemną współczesność i zwią-zek z fi nałem dezintegracji chaty.

Ustalenia chronologiczne wskazują na moż-liwość przypisania skupiska A18 przełomowi faz IIIB i IIIB-C (klaster E2), zaś koncentracji A19 i ob. 92 końcówce fazy IIIB-C (klaster E1). Jedno-cześnie jednak współczesne im ob. 26 i 85 typolo-gicznie odpowiadają fazie IIIB.

Wyjaśnienie paradoksów chronologicznych zwią-zanych z oboma opisanymi wyżej chatami należy szukać w procesach tworzenia się wypełnisk obiek-tów, a dokładniej – intencjonalności aktów depozy-cji ceramiki odkrywanej w części zasypisk. Zakła-dane mechanizmy selekcji powodują, że depozyty „obiektowe” niekiedy nie są prostym uśrednieniem chwilowych stanów warstwy kulturowej, lecz efek-tem świadomych decyzji użytkowników zagród.

Podsumowując, należy przypomnieć, że przed-stawione dotychczas wyniki analiz nie umożliwia-ją rozstrzygnięć co do doboru modelu (jedno- lub wielofazowego) opisującego osadnictwo „pucha-rowe” na omawianym stanowisku. Co więcej, su-gerują częściowo fi kcyjny charakter diagnoz ty-pochronologicznych. Na marginesie omawianego wątku rozważań warto zauważyć, że opisywaną sytuację można rozumieć również rozszerzająco – jako metaforę dylematów towarzyszących większo-ści stanowisk i stylistyk wióreckich z Kujaw. Zilu-strować to można za pomocą powszechnie znanego depozytu z jamy 25 w Pikutkowie 6 [Niesiołowska 1967]. Mimo przekonania o wyraźnie selektyw-nym – wotywnym charakterze zespołu, uznawany jest on nadal za lokalny reper rozwoju garncarstwa „pucharowego”. Akcentuje się przy tym ahomo-genność stanowiska, a typologicznie starsze ma-teriały z jamy 25 stały się eponimem „stylistyki wiórecko-pikutkowskiej” [por. np.: Kośko 1981; 1988; 2006: 185].


6. Drobne przedmioty gliniane kultury pucharów lejkowatych

to receptur technologicznych typowych dla KPL [por. CD, Aneks 1]. Ich lokalizację prezentuje ry-cina 6.1.

W trakcie badań pozyskano ogółem 34 zabytki, które można określić jako „ceramikę nienaczynio-wą”. Do wykonania wszystkich przedmiotów uży-

6.1. Przęśliki

Na omawianą kategorię źródeł składa się zespół 22 przęślików. Niemal wszystkie (20 szt.) wyko-nano z glin „szamotowych” (tt5-7; por. rozdz. 5), do wytworzenia pozostałych użyto glin „tłustych” (tt1) oraz schudzonych domieszką gruboziarniste-go szamotu (tt8).

Żaden z przęślików nie był ornamentowany (por. ryc. 6.2-6.4). Dla 17 sztuk możliwe było określenie podstawowych parametrów: wysokości otworu oraz średnicy otworu [Chmielewski 2009: 82]. Opierając się na cytowanej publikacji, wszyst-kie prezentowane okazy należy zaliczyć do typu B – przęślików wypłaszczonych. Formy większości z nich są płaskie, krążkowate (por. ryc. 6.3:3),

choć pojawiają się również egzemplarze miseczko-wate (np. ryc. 6.3: 8).

Interesujące, że mimo niewielkiej liczby przę-ślików cechy ich lokalizacji zdradzają pewną re-gularność (por. ryc. 6.1). Poza okazem odkrytym w ob. 604 pozostałe wystąpiły w układach po-dwójnych lub potrójnych. Co ciekawe, w trzech przypadkach można sugerować związek tychże układów z chatami: U2, U4 i U5. Pozostałe trzy hipotetyczne zgrupowania odkryto na zachód od aglomeracji A24, w przestrzeni rozciągającej się pomiędzy skupiskiem A4 a południowo-zachodnią częścią układu A3 (wraz z ob. 191) oraz na obsza-rze stoku.

6.2. Łyżki

Spośród siedmiu odkrytych fragmentów łyżek (por. ryc. 6.5) aż pięć egzemplarzy wykonano z glin szamotowych (tt5-7), pozostałe dwie sztuki re-prezentują gliny „tłuste” (tt1). Bez wyjątku są to fragmenty niewielkie, niepozwalające właściwie na rozbudowę ich charakterystyki. Można jedynie dodać, że występowały tu zarówno egzemplarze

zaopatrzone w trzonki proste (np. ryc. 6.6: 4), jak i ewidentnie zakrzywione (np. ryc. 6.6: 3). Nie są to obserwacje wykraczające poza dotychczasowy stan wiedzy [por. Rzepecki 2004: 86]. Dodam, że łyżki w Wilkostowie wystąpiły w układzie całko-wicie rozproszonym (por. ryc. 6.1).

6.3. Inne

Do kategorii tej zaliczono łącznie pięć znalezisk. Wszystkie wykonano z glin wzbogaconych o do-mieszkę szamotu (tt5-7).

Dwa pierwsze egzemplarze określono jako mi-niaturki toporów (ryc. 6.6:1-2), choć alternatywnie

można wskazać na ich związek z ciężarkami tkac-kimi [por.: Bąbel 1980: 24; Gumiński 1989: 111]. Jednoznacznie taką kwalifi kację można zastosować do okazu pozyskanego z ob. 191 (ryc. 6.6:3), który reprezentuje miniaturę topora z guzikowatym obu-

Rzepecki-Wilkostwo-6-10.indd 1Rzepecki-Wilkostwo-6-10.indd 1 2014-06-16 15:34:052014-06-16 15:34:05

Ryc

. 6.1

. Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m. A

leks

andr

ów K

ujaw

ski.

Dys

pers

ja c

eram

iki n

iena

czyn

iow

ej. L

egen

da: I

– ły

żki;

II –

cię

żare

k tk

acki

; III

– m

inia

tury

topo

rów

; IV

– fi

gurk

a zo

omor

-fi c

zna;

V –

prz

ęślik

i; V

I –

czer

pak;

a –

frag

men

ty z

arej

estr

owan

e w

obr

ębie

war

stw

y ku

lturo

wej

; b

– fr

agm

enty

zar

ejes

trow

ane

w w

ypeł

nisk

ach

obie

któw

; c

– ob

iekt

y ni

eruc

hom

e;

d –

zasi

ęg k

once

ntra

cji c

eram

iki;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; f –

wko

p


293Drobne przedmioty gliniane kultury pucharów lejkowatych

chem. Związki miniaturek toporów ze sferą kultu [Bąbel 1980] skłaniają do uważnej analizy cech ich rozprzestrzenienia w Wilkostowie. Niestety, brak w tym przypadku przesłanek do identyfi kacji regularności w ich występowaniu (por. ryc. 6.1).

Znaleziskiem trudnym do jednoznacznej inter-pretacji jest okaz pozyskany z warstwy kulturowej na wschód od ob. 301 (ryc. 6.6:4). Prawdopodob-nie jest to miniaturowe przedstawienie zoomorfi cz-ne, być może pierwotnie umieszczone na cienkim patyku – wskazuje na to umiejscowienie otworu w dolnej części fi gurki. Wysoki stopień schema-tyzacji przedstawienia wyklucza w tym przypadku

Ryc. 6.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wybór przęślików

identyfi kację gatunkową zwierzęcia – a co za tym idzie – prowadzenie wiarygodnych poszukiwań to-pogenetycznych dla tradycji jego użytkowania. Być może jest to rodzaj glinianej zabawki dziecięcej.

Fragmentaryczny stan zachowania utrudnia rów-nież rozpoznanie funkcji ostatniego z opisywanych przedmiotów (ryc. 6.7). Prezentowane rekonstruk-cje alternatywnie sugerują, że jest to część zdobio-nego ciężarka tkackiego [Chmielewski 2009] lub też trzonek czerpaka (Schöpfer) nawiązującego do tradycji kultury Michelsberg [np.: Lüning 1968: 58-61; Grund 2008: 109-110].



Ryc. 6.3. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przęśliki. Kursywą podano numer tablicy



Ryc. 6.4. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przęśliki. Kursywą podano numer tablicy



Ryc. 6.5. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Łyżki. Kursywą podano numer tablicy

Ryc. 6.6. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Plastyka fi guralna – miniatury toporów oraz przedstawienie zoo-morfi czne. Kursywą podano numer tablicy



Ryc. 6.7. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Czerpak (?). Kursywą podano numer tablicy


7. Ceramika naczyniowa kultury amfor kulistych

tym etapie analizy pominięto ceramikę pochodzą-cą z humusu i o całkowicie zniszczonej powierzch-ni ścian naczynia. Ogólną charakterystykę zbioru zawiera tabela 7.1.

W zbiorze dominuje ceramika schudzona do-mieszką gruboziarnistego tłucznia kamiennego (IIIA-IIIC), przy czym ponad połowa wagi przypa-dła na ceramikę egt III B1 (gruboziarnisty tłuczeń kamienny i piasek). Zwraca uwagę obecność cera-miki gt I (drobnoziarnisty piasek) oraz gt IV (tłu-czeń średnioziarnisty).

Ze względu na cechy dystrybucji zbioru ko-nieczna jest również jego charakterystyka w od-niesieniu do wyróżnionych koncentracji (B1-B2)

Efektem prac wykopaliskowych jest pozyskanie zbioru 994 fragmentów naczyń KAK o zsumowanej wadze 15 028 g. Warto przypomnieć, że podstawo-we parametry struktury dystrybucji opisywanych źródeł zostały przedstawione w rozdziale 4.3.

Opis użytych norm analizy został ostatnio wy-czerpująco przedstawiony w literaturze [Czebre-szuk, Kośko, Szmyt 2006; por. też Szmyt 1996], co zwalnia z potrzeby jego prezentacji. Zakres rozwa-żań obejmował będzie zagadnienia związane z tech-nologią (a) oraz morfologią i zdobnictwem (b).

a. Obserwacjom technologicznym poddano 900 fragmentów naczyń o łącznej wadze 14 711 g. Na

Tabela 7.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Udział wagowy jednostek systemu technologicznego

Ilość – waga (g) = 100% gtI gtII pgtIIIA egtIIIB1 egtIIIB2 pgtIIIC gtIV

900 – 14711 0,1 2,3 29,7 55 6,7 4,5 1,7

Tabela 7.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Udział wagowy jednostek systemu technologicznego w skupiskach materiału (B1-B2) oraz obiektach nieruchomych

Skupisko/obiekt Ilość – waga (g) = 100% gtI gtII pgtIIIA egtIIIB1 egtIIIB2 pgtIIIC gtIV

B1 51 – 949 – 1,54 49,99 42,89 1,91 2,69 0,98

B2 195 – 3467 – – 46,18 49,97 3,85 – –

ob. 26 4 – 42 – – – 100 – – –

ob. 192 1 – 4 – – – 100 – – –

ob. 280 7 – 155 – 3,29 – 73,68 – 23,03 –

ob. 281 11 – 531 – – – 98,28 – 1,72 –

ob. 286 4 – 89 – 7,41 – 92,59 – – –

ob. 290 1 – 9 – – – – – 100 –

ob. 420 28 – 1881 – 0,27 – 99,73 – – –

ob. 433 1 – 13 – – 100 – – – –

ob. 526 3 – 51 – 100 – – – – –

ob. 567 3 – 23 – – – 13,04 – 86,96 –

ob. 575 3 – 62 – – – – – 100 –

ob. 611 5 – 166 – – – 9,00 – 18,50 72,50



oraz materiału zarejestrowanego w obiektach (tab. 7.2).

Niewielkie ilości ceramiki rozpoznane w po-szczególnych jednostkach analizy nie umożliwiają właściwie sformułowania wiarygodnych ocen chro-nologicznych. Również struktura udziału poszcze-gólnych grup technologicznych jest wieloznaczna. Współwystępowanie gtI oraz pgtIIIC i gtIV [struk-tura technologiczna D wg Szmyt 2000: 232] może być wskazówką niehomogenności całości zbioru, choć odwołać się można również do przykładu zespołu z Kołudy Wielkiej 13/3. Miał on bardzo zbliżoną strukturę technologiczną, a datowany jest na fazę IIa [Szmyt 1996: 28].

b. Ogół danych dotyczących charakterystyki ceramiki „wydzielonej” umieszczony został na CD (Aneks 3) oraz rycinach 7.1-7.13. Poniżej ograni-czę się do krótkiego komentarza.

Zbiór zawiera 41 fragmentów zdobionych. Za-znaczę, że zrezygnowano z jego charakterystyki „wskaźnikowej”. Wiarygodność tego ujęcia – bio-rąc pod uwagę cechy dyspersji ceramiki oraz wiel-kość zbioru (zbiorów?) – byłaby dość ograniczona. Niemniej warto jednak zwrócić uwagę na obecność lub absencję kilku cech uznawanych za dystynk-tywne (tab. 7.3).

Tabela 7.3. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujaw-ski. Charakterystyka zdobnictwa

Skupisko lub obiekt A B C D E F G H

B1 + – + – – – – –

B2 + – + + + – – –

ob. 567 – – – + – – – –

Legenda: A – obecność słupków lub zygzaków odciskanych, B – obecność „ptasiego piórka”, C – obecność zdobień pla-stycznych; D – obecność pasm odcisków sznura dwudzielnego, E – obecność zdobionych uch; F – obecność zdobień bruzdo-wych; G – obecność „rybiej ości”; H – obecność ornamentów festonowych.

Zestaw przywołanych cech jest tak ubogi, że umożliwia jedynie zbudowanie bardzo ogólnych wniosków. Zwrócić tu przede wszystkim należy uwagę na wystąpienie ornamentów sznura dwu-dzielnego w skupisku B2 oraz wypełnisku ob. 567. Towarzyszy temu brak cech uznawanych za póź-ne, takich jak ornamenty festonów i „rybiej ości” [Szmyt 1996; 2013: 52-55]. Może to sytuować ce-ramikę KAK z Wilkostowa na dość wczesnym eta-pie – związanym z fazą IIa. Wnioskowi temu nie przeczą, wcześniej prezentowane, wyniki analizy technologii ceramiki.


301Ceramika naczyniowa kultury amfor kulistych

Ryc. 7.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Ceramika kultury amfor kulistych


8. Chronologia osadnictwa kultury pucharów lejkowatych i kultury amfor kulistych

Ogół posiadanych obserwacji prezentuje tabe-la 8.1. Dla globalnej oceny jakości uzyskanych oznaczeń wieku bezwzględnego niebagatelne zna-czenie ma to, że wszystkie zostały wykonane z ma-teriału krótkożyciowego (kości). Co więcej, więk-szość z nich pozyskano z obiektów jednoznacznie związanych z KPL. W wypełniskach pięciu obiek-tów ceramice „pucharowej” towarzyszył materiał KAK (por. rozdz. 4.3.4).

Większość (55%) datowanych próbek została pozyskana z den obiektów, a więc stref łączonych z inicjacją procesu tworzenia się zasypisk. Jedy-nie dwie próbki (ob. 92 i ob. 195) pochodzą ze stropów obiektów, pozostałe zarejestrowano na różnych wysokościach profi lu.

W 35% przypadków kości służące do wykona-nia oznaczeń współwystępowały (w obrębie po-ziomów eksploracyjnych) z niewielkimi ilościami materiału ceramicznego KPL, najczęściej dość silnie rozdrobnionego. Z kolei ok. 27,5% oznaczeń wykonano z kości zalegających wraz z relatywnie dużymi ilościami ceramiki, najczęściej średnio lub słabo rozdrobnionej. Pozostałe próbki (38,5%) pozyskano z kontekstów o bardzo silnym wysyce-niu słabo rozdrobnioną ceramiką KPL.

Generalnie, najwyższe prawdopodobieństwo związku oznaczeń z aktywnością ludności KPL mają próbki uzyskane z najniższych partii zasy-pisk, intensywnie przesyconych ceramiką o niskim stopniu defragmentacji, sytuacja ta dotyczy około połowy przypadków (np.: ob. 49, 131, 250, 278). Mniej prawdopodobny jest ów związek w przypad-ku kontekstów, w których zarejestrowano nieliczną i silnie rozdrobnioną stłuczkę naczyń KPL (np.: ob. 44, 295), oraz kiedy udokumentowano „do-mieszkę” w postaci fragmentów naczyń KAK (np.: ob. 52).

W zależności od zastosowanej preparatyki oznaczenia mają dość zróżnicowane wartości od-chylenia standardowego. Dla próbek uzyskanych w Poznaniu są to wartości ±30 (jedno oznacze-

Dla materiałów pochodzących z Wilkostowa 23/24 uzyskano dotąd 40 dat radiowęglowych wykona-nych z próbek kości zalegających w wypełniskach obiektów. Od samego początku najistotniejszym elementem strategii datowania bezwzględnego była dążność do uzyskania maksymalnej liczby ozna-czeń. Szanse na realizację tych założeń były jednak bezpośrednio uzależnione od aktualnych możliwo-ści fi nansowania tych analiz. Do roku 2011 pozy-skano łącznie 11 dat opracowanych w technice scyntylacyjnej, które wykonano w Kijowskim Labo-ratorium Radiowęglowym. Zasadnicze poszerzenie bazy źródłowej nastąpiło w roku 2012. Do datowa-nia w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym skierowano wówczas 52 próbki, z których uzyskano 29 oznaczeń wykonanych w technice AMS.

Waloryzację próbek oparto na propozycji zgło-szonej przez J. Czebreszuka i M. Szmyt [2001: 177], przy czym, dla uszczegółowienia ich opisu, proponuję jednocześnie uwzględnić następujące cechy:

1 – położenie próbki w obrębie profi lu:1a – w strefi e dna,1b – w środkowej części profi lu,1c – w strefi e stropu,2 – cechy źródeł archeologicznych (ceramiki)

wydobytych z kontekstu (warstwy) pocho-dzenia próbki:

2a – ceramika jest nieliczna (waga < 0,25 kg),2aI – jw., silnie rozdrobniona (WIW ≥ 0,11),2aII – jw., średnio rozdrobniona (WIW: 0,07-0,1),2aIII – jw. słabo rozdrobniona (WIW ≤ 0,06),2b – ceramika jest liczna (waga: 0,25-1 kg),2bI – jw., silnie rozdrobniona (WIW ≥ 0,11),2bII – jw., średnio rozdrobniona (WIW: 0,07-0,1),2bIII – jw., słabo rozdrobniona (WIW ≤ 0,06),2c – ceramika jest bardzo liczna (waga > 1,0 kg),2cI – jw., silnie rozdrobniona (WIW ≥ 0,11),2cII – jw., średnio rozdrobniona (WIW: 0,07-0,1),2cIII – jw., słabo rozdrobniona (WIW ≤ 0,06).



nie), ±35 (21 oznaczeń), ±40 (sześć oznaczeń) oraz ±50 (jedno oznaczenie). Niestety, większe zakresy błędów dotyczą dat uzyskanych w Kijo-

wie. W jednym przypadku zakres odchylenia wy-nosi ±70, a w pozostałych jest to ±80 (pięć ozna-czeń) oraz ±90 (pięć oznaczeń).

Tabela 8.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Rejestr oznaczeń radiowęglowych

Obiekt Głębokość zalegania próbki od stropu obiektu

(w metrach)

Sygnatura Data BP Typ próbki

Położenie w obrębie

profi lu

Cechy komponentu datującego

KPL KAK

26 0,4 Poz-48003 4800±35 IC 1b; poniżej poziomu polepy

2aI 2aI

38 0,4 Poz-48014 4590±35 IB 1b

38 0,6 Ki-8247 4670±90 IB 1a 2bIII

44 0,5 Ki-8249 4720±70 IB 1b 2aI

49 0,6 Ki-8248 4710±80 IB 1a 2cII

49 Poz-48016 4735±35

52 0,3 Ki-8250 4770±80 IC 1b; powyżej stożka

2bII

52 0,4 Ki-9206 4620±90 IB 1b; powyżej stożka

2aI

52 0,8 Poz-48017 4760±50 IB 1a; stożek 2bI

85 0,6 Ki-9209 4970±80 IB 1a 2bII

92 0,1 Ki-9215 4410±90 IB 1c 2bII

112 0,3 Ki-9213 4630±80 IB 1a 2aIII

130 0,3 Poz-47999 4585±35 IB 1b 2aIII

130 Ki-9212 4520±80

131 0,30,3

Ki-9211 4490±90 IB 1a 2cIII

131 Poz-48010 4700±40

134 0,4 Poz-48000 4655±35 IB 1b 2bIII

134 Ki-9210 5100±90

187 0,5 Poz-48100 4785±35 IB 1a 2bI

195 0,1 Poz-48001 4625±35 IB 1c 2bI

250 0,6 Poz-48099 4615±35 IB 1a 2cIII

250 0,6 Poz-47994 4650±40 IB 1a 2cIII

251 0,2 Poz-48002 4730±35 IB 1c 2aI

278 0,8 Poz-48005 4650±35 IB 1a 2cII

279 0,8 Poz-47995 4760±40 IB 1a 2aI

286 0,4 Poz-48006 4820±40 IB? 1b 2aII 2aIII w pobliżu stropu

(0,3 m wyżej)

286 0,5 Poz-48007 4715±35 IB 1a 2cIII

290 0,6 Poz-48009 4775±30 IC 1b 2bIII Ia

295 0,9 Poz-48098 4785±35 IB 1a 2aI

295 0,9 Poz-48011 4760±40 IB 1a 2aI

301 1,1 Poz-48012 4655±35 IB 1a 2aII

377 0,4 Poz-48013 4780±35 IB 1a 2aIII

472 0,3 Poz-48015 4720±40 IB 1b 2aII


317Chronologia osadnictwa kultury pucharów lejkowatych i kultury amfor kulistych

Obiekt Głębokość zalegania próbki od stropu obiektu

(w metrach)

Sygnatura Data BP Typ próbki

Położenie w obrębie

profi lu

Cechy komponentu datującego

KPL KAK

472 0,9 Poz-48022 4695±35 IB 1a 2bIII

526 0,8 Poz-48019 4670±35 IB? 1a 2bII 2aIII w pobliżu stropu

(0,7 m wyżej)

531 1,0 Poz-48025 4945±35 IB 1a; stożek 2aIII

536 0,55 Poz-48020 4690±35 IB 1a 2cIII

538 0,8 Poz-48021 4585±35 IB 1a 2cII

604 0,65 Poz-48023 4675±35 IB 1a 2cIII

611 0,6 Poz-48101 4720±40 IB? 1a 2cIII 2aIII w pobliżu stropu

(0,4 m wyżej)

8.1. Kalibracja oznaczeń

Do przeprowadzenia kalibracji oraz operacji sta-tystycznych użyto programu OxCal v.4.2 [Bronk Ramsey 2001, 2009] przy wykorzystaniu krzywej Intcal13. Wszystkie oznaczenia prezentowane są na poziomach ufności 68,25% i 95,4% (tab. 8.2).

Jak wyżej wspomniałem, dla czterech próbek datowanych w Kijowie zdecydowano się na powtó-rzenie analizy w laboratorium w Poznaniu. Umoż-liwia to użycie polecenia R_Combine i wyliczenie średniej ważonej.

W pierwszym przypadku chodzi o datę uzyska-ną z próbki pochodzącej z dna jamy 49, którą do-tychczas eksponowano jako związaną z „II fazą” osadnictwa KPL w Wilkostowie [Domańska, Rze-pecki 2008: 99]. Oba oznaczenia są zbliżone, a wynik ich kombinacji ujęty jest w tabeli 8.2. Poprawny wynik kombinacji uzyskano również dla ob. 130.

Z kolei oznaczenie pochodzące z ob. 131 ( Ki-9211) miało być reprezentatywne dla końco-wego etapu zasiedlenia stanowiska, czemu zresz-tą nie przeczyła ocena stylistyczna ceramiki [por. Józwiak 2003: 164]. W efekcie powtórzenia da-towania uzyskano oznaczenie wyraźnie starsze (Poz-48010). Próba kombinowania obu oznaczeń zakończyła się niepowodzeniem, tzn. wynik zo-stał odrzucony ze względu na zbyt niską wartość chi-kwadrat. W tej sytuacji w dalszych analizach używać będę oznaczenia „poznańskiego”, a „ki-jowskie” opisane będzie na modelu jako obserwa-cja odstająca – outlier. Dodam, że takie postępo-wanie wynika z oceny działania całego przyjętego niżej modelu. Podobnie rzecz ma się z dotychczas

publikowaną datą z ob. 134 (Ki-9210) [Rzepec-ki 2004: 101]. Miała być ona z kolei charaktery-styczna dla najwcześniejszej fazy okupacji stano-wiska. Również w tym przypadku nowe oznaczenie (Poz-48000) znacznie różni się od poprzedniego, a wyniki testu chi-kwadrat zmuszają do zastoso-wania wspomnianej już procedury.

Wróćmy jednak w tym miejscu do „surowych” – nieuwzględniających wyników kombinowania – kalibrowanych wartości dat (tab. 8.1; ryc. 8.1). Na poziomie ufności 95,4% obejmują one inter-wał 4222-2899 BC, czyli okres 1323 lat. Z dużym prawdopodobieństwem (68,2%) można ten czas skrócić do 1068 lat – a więc okresu 3983-2915 BC. Wyniki kalibracji sugerują więc, że albo mamy do czynienia z jedną niezwykle długą fazą zasie-dlenia stanowiska, albo też miało ono charakter wielofazowy. W jednej ze swoich wcześniejszych prac postulowałem trójetapowy model zasiedlenia stanowiska [Domańska, Rzepecki 2008]. W tym miejscu warto uczynić niewielką dygresję.

Wprowadzając do tomu referującego wyniki jednego z najbardziej spektakularnych programów datowań stanowisk neolitycznych w Europie, au-torzy Gathering Time. Dating the Early Neolithic Enclosures of Southern Britain and Ireland podkre-ślili pewien szczególny rys, jaki pojawia się w ar-cheologicznych interpretacjach oznaczeń radiowę-glowych. Otóż przeszła aktywność człowieka jest w nich niemal zawsze interpretowana jako bardziej długotrwała, niż było to w rzeczywistości [Bayliss i inni 2011: 18]. Wynika to z niedostatecznej świa-domości probabilistycznego charakteru omawia-



Tabela 8.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wyniki kalibracji

Obiekt Sygnatura Data BP 68,2% 95,4% R_Combine R_Combine (95%)

26 Poz-48003 4800±35 3641-3532 3651-3521

38 Poz-48014 4590±35 3495-3143 3504-3116

38 Ki-8247 4670±90 3628-3361 3646-3109

44 Ki-8249 4720±70 3631-3378 3638-3370

49 Ki-8248 4710±80 3630-3375 3654-3346 3630-3383 3635-3377

49 Poz-48016 4735±35 3631-3384 3636-3377

52 Ki-8250 4770±80 3642-3383 3695-3370

52 Ki-9206 4620±90 3624-3124 3634-3095

52 Poz-48017 4760±50 3636-3519 3645-3377

85 Ki-9209 4970±80 3909-3656 3951-3641

92 Ki-9215 4410±90 3320-2915 3347-2899

112 Ki-9213 4630±80 3625-3140 3633-3140

130 Poz-47999 4585±35 3493-3140 3501-3112 3486-3136 3497-3108

130 Ki-9212 4520±80 3358-3099 3498-2930

131 Ki-9211 4490±90 3349-3034 3494-2915

131 Poz-48010 4700±40 3622-3377 3632-3370

134 Poz-48000 4655±35 3506-3369 3619-3361

134 Ki-9210 5100±90 3983-3786 4222-3362

187 Poz-48100 4785±35 3638-3528 3649-3386

195 Poz-48001 4625±35 3498-3360 3517-3348

250 Poz-48099 4615±35 3497-3355 3517-3144

250 Poz-47994 4650±40 3508-3366 3621-3356

251 Poz-48002 4730±35 3631-3382 3635-3377

278 Poz-48005 4650±35 3505-3367 3520-3360

279 Poz-47995 4760±40 3634-3521 3641-3380

286 Poz-48006 4820±40 3651-3534 3695-3521

286 Poz-48007 4715±35 3627-3380 3632-3375

290 Poz-48009 4775±30 3635-3527 3642-3387

295 Poz-48098 4785±35 3638-3528 3649-3386

295 Poz-48011 4760±40 3634-3521 3641-3380

301 Poz-48012 4655±35 3506-3369 3619-3361

377 Poz-48013 4780±35 3637-3527 3646-3384

472 Poz-48015 4720±40 3629-3380 3635-3374

472 Poz-48022 4695±35 3619-3377 3630-3370

526 Poz-48019 4670±35 3516-3372 3622-3366

531 Poz-48025 4945±35 3765-3664 3791-3652

536 Poz-48020 4690±35 3519-3376 3629-3369

538 Poz-48021 4585±35 3493-3140 3501-3112

604 Poz-48023 4675±35 3516-3374 3625-3366

611 Poz-48101 4720±40 3629-3380 3635-3374



Ryc. 8.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Kalibracja oznaczeń radiowęglowych



Ryc. 8.2. Wynik symulacji oznaczeń radiowęglowych dla wartości 3650 BC przy strukturze odchyleń standardowych odpo-wiadającej sytuacji Wilkostowa



nego typu datowań. Skalę problemu łatwo można sobie uświadomić, dokonując symulacji oznaczeń radiowęglowych za pomocą programu OxCal. Dla potrzeb tej pracy wykonano symulację 40 „dat”, dla których odniesieniem był ten sam wiek kalen-darzowy, tzn. 3650 BC, natomiast zakres błędów i ich udział odpowiada dokładnie sytuacji znanej dla Wilkostowa. Innymi słowy, analizowany jest przypadek, w którym zdeponowano 40, wzajemnie współczesnych, kości zwierzęcych. Symulując dla nich oznaczenia radiowęglowe (ryc. 8.2), łatwo jest zauważyć, że ten sam wiek kalendarzowy odpowia-da różnym wartościom „wieku radiowęglowego”. Co więcej, zauważalne rozbieżności są tu bardzo znaczne. Dla oznaczeń o niskich wartościach od-chylenia standardowego „datowania” zamyka-ją się (na poziomie ufności 95,4%) w przedziale 4701-3522 BC, a więc obejmują one okres 179 lat. W przypadku przyjęcia standardu „kijowskie-go” zakresu błędu wartości te są jeszcze większe i odnoszą się do interwału 3775-3137 BC, czyli aż 638 lat. Bardzo łatwo w tej sytuacji o zupełnie błędną interpretację archeologiczną.

Próbą choćby częściowego rozwiązania zary-sowanego wyżej problemu jest użycie w kalibracji

podejścia Bayesowskiego [por. Buck, Cavanagh, Litton 1996; Aczel 2000: 783]. Pozwala ono na połączenie wiedzy apriorycznej (np. o stratygrafi i lub zróżnicowaniu formalnym zabytków) z wynika-mi datowań radiowęglowych. W efekcie zastoso-wania tej procedury pojawia się informacja a po-steriori [np.: Bayliss, Bronk Ramsey 2004; Bronk Ramsey 2009; Michczyński 2011: 77-86]. W tym przypadku jest to modelowany wiek radiowęglowy (modelled date) zapisywany zwykle kursywą. Istot-nym wymaganiem stawianym przed budowanymi modelami jest poziom ich współczynników zgod-ności, które muszą przekraczać wartość krytyczną (Amodell ≥ 60%), odpowiadającą testowi zgodności na poziomie istotności 0,05. Innymi słowy – ist-nieje 95% prawdopodobieństwo prawdziwości mo-delu powyżej wartości krytycznej A. Warto jeszcze dodać, że w poprawnych modelach w indywidual-nych przypadkach (dla dat) współczynnik A może przyjmować wartości poniżej 60%. Dotyczy to około 5% oznaczeń wieku radiowęglowego i wyni-ka z działania procesów stochastycznych [Bronk Ramsey 2009; Bayliss i inni 2011: 35]. W prakty-ce outliers są niekiedy eliminowane z konstruowa-nych modeli.

8.1.1. Przesłanki do budowy modeli

Dla konstrukcji poniżej prezentowanych ujęć zna-czenie zasadnicze mają dane wskazujące na ewentu-alne „taksonomiczne” zróżnicowanie chronologicz-ne (a) oraz opisujące rytm powstawania wypełnisk i relacje przestrzenne między obiektami (b). Aby uniknąć niepotrzebnych powtórzeń, zaznaczę od razu, że we wszystkich opisanych poniżej modelach zastosowano – konieczne w języku OxCal – polece-nia Sequence i Phase wraz z defi niującymi je grani-cami – Boundaries.

a. Podstawą analiz uczyniono wyniki analiz taksonomicznych – związanych z wydzieleniem postulowanych klastrów (por. rozdz. 5.4.1). Skon-struowano trzy modele, których fundamentem były cytowane obserwacje. We wszystkich przypadkach uznano, że klaster A – pozbawiony cech umożli-wiających ścisłe datowanie – będzie współczesny hipotetycznym sekwencjom:

model 1: klastry B+C (faza IIIB) � E2 (przełom faz IIIB i IIIB-C) � E3 (faza IIIB-C) � D1+E1 (przełom faz IIIB-C i IIIC), Amodel= 1,5%,

model 2: klastry B+C+E2 (faza IIIB) � E1+E3 +D (faza IIIB-C), Amodel= 6,1%,

model 3: klastry B+C (faza IIIB) � E1+E2 +E3+D (faza IIIB-C), Amodel= 18,7%.

Znikome wartości cytowanych współczynni-ków zgodności zmuszają do odrzucenia wszystkich trzech modeli. Innymi słowy, należy rozważyć sy-tuację pełnej synchronii wydzielonych klastrów stylistycznych:

model 4: klastry B+C+D+E1+E2+E3+D, Amodel= 99,9% (ryc. 8.3).

Powyższa hipoteza cechuje się bardzo wysokim wskaźnikiem zgodności.

Testowano również modele, których podstawą były obecne w literaturze poglądy na temat aryt-mii i zróżnicowania chronologicznego dopływu inspiracji do garncarstwa kujawskich społeczno-ści KPL [np.: Kośko, Przybył 2004]. Przypomnę, że chodzi tu o usytuowanie chronologiczne cech



Ryc. 8.3. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wyniki kalibracji dla modelu współczesności klastrów styli-stycznych



małopolskich („c”; por. rozdz. 5.4), wschodnioeu-ropejskich („d”) i wielkopolskich („e”). Wygene-rowano następujące modele następstwa:

model 5: komponent „c” � „e” � „d”, Amodel= = 0,1%,

model 6: komponent „c” � „e”+„d”, Amodel= = 0,2%,

model 7: komponent „c”+ „e” � „d”, Amodel= = 42,05%,

Powyższe hipotezy falsyfi kują wartości współ-czynników Amodel. W związku z tym sformułowano model alternatywny:

model 8: komponent „c”+ „d” + „e”, Amodel= = 92,06% (ryc. 8.4).

Znaczenie wniosków wypływających z akcep-tacji modeli nr 4 i 8 jest trudne do przecenienia. Wskazują one, że z 95% pewnością można przyj-mować, że zróżnicowanie stylistyczne ceramiki „wilkostowskiej” nie jest funkcją różnic chronolo-gicznych, a wydzielone klastry i komponenty ze-wnętrzne należy uznać za wzajemnie współczesne.

b. Na wstępie przypomnę, że informacje, któ-re staną się podstawą niżej prezentowanych roz-ważań, były szczegółowo omawiane w rozdziale 4.3.2. Choć lista dostępnych obserwacji jest dość ograniczona, to są one nad wyraz inspirujące.

Obiekt 38. Dostarczył dwóch próbek, pierwsza (Ki-8247) zalegała na jego dnie w kontekście licz-nego i słabo rozdrobnionego zbioru ceramiki KPL. Kolejne oznaczenie (Poz-48014) wykonano z kości wydobytej z nieco wyższych i jałowych w treści kulturowe partii zasypiska. Model następstwa ce-chuje się bardzo dobrą wartością parametru zgod-ności (Amodel= 119,1%).

Obiekt 52. Z jego wypełniska pozyskano trzy próbki. Pierwsza (Poz-48017) spoczywała w ob-rębie stożka w pobliżu dna jamy, towarzyszyła jej liczna i silnie rozdrobniona ceramika KPL. Kolej-na próbka (Ki-9206) wystąpiła powyżej stożka – w kontekście nielicznych i silnie rozdrobnionych naczyń KPL i KAK. Trzecią datę uzyskano z kości wydobytej z warstwy usytuowanej w połowie głę-bokości wypełniska (Ki-8250). Jej kontekst stano-wiła liczna i średnio rozdrobniona ceramika KPL. Proponowany model sekwencyjnego wypełniania niecki obiektu cechuje się wysokim poziomem

zgodności (Amodel= 94,5%) danych stratygrafi cz-nych i radiowęglowych.

Obiekt 472. Pozyskano dla niego dwa ozna-czenia radiowęglowe. Pierwsze pochodzi z dna obiektu (Poz-48022), próbce tej towarzyszył licz-ny i słabo rozdrobniony zbiór fragmentów KPL. Druga próbka (Poz-48015) zalegała w wyższych warstwach profi lu, gdzie ceramika KPL wystąpiła w mniejszej ilości. Zakładaną sekwencyjność pro-cesu tworzenia się wypełniska wspiera wysoki sto-pień zgodności modelu (Amodel= 102,3%).

Układ 5 (ob. 286, ob. 290 i ob. 295). Przy-pomnę tylko (por. rozdz. 4.3.2 i 5.4.2), że integral-ność układu potwierdzają dane planigrafi czne, związane z interpretacją tworzenia się zasypisk oraz stylistyczne ceramiki. Z ob. 286 uzyskano dwie daty. Pierwsza (Poz-48007) pochodzi z dna obiektu, współwystępowała ona z bardzo licznym i słabo zdefragmentowanym materiałem ceramicz-nym KPL. Drugie oznaczenie (Poz-48006) wykona-no z kości zalegającej, wraz z niewielką ilością ce-ramiki KPL, w nieco wyższych partiach zasypiska. Kolejne dwie daty pozyskano z próbek zarejestro-wanych w ob. 295, obie (Poz-48098 i Poz-48011) pochodzą z dna jamy, skąd wydobyto niewielkie ilości ceramiki KPL. Ostatnie oznaczenie wykona-no dla kości odkrytej w środkowej części profi lu ob. 290, gdzie wystąpiły liczne materiały „pu-charowe”. Poprawność rekonstruowanego modelu (ryc. 8.5) wspiera wysoki stopień jego zgodności (Amodel= 83,9%). Program OxCal pozwala też na oszacowanie długości trwania opisywanego ukła-du (ryc. 8.6). Jego istnienie nie przekraczało 109 lat (95,4%), a najprawdopodobniej (68,2%) było krótsze niż 52 lata (średnia: 75 lat).

Układ 9 (ob. 26, ob. 85 i ob. 92). Powyżej uzasadniałem już (por. rozdz. 4.3.2 i 5.4.2) współ-czesność obu jam, które łączy związek z etapem destrukcji ścian chaty U5. Z tym samym epizodem należy łączyć powstanie skupiska polepy (ob. 92).

Próbka z ob. 26 (Poz-48003) pochodzi z po-ziomu położonego poniżej zwartej warstwy polepy, choć ulokowanego powyżej dna jamy. Towarzyszyła jej nieliczna i silnie rozdrobniona ceramika KPL i KAK. Z kolei ob. 85 dostarczył próbki (Ki-9209) pochodzącej z jego spągu, gdzie zalegała ona wraz z licznym zbiorem ceramiki KPL. Kości (Ki-9215) pozyskane spod zwartej warstwy polepy ob. 92 za-legały de facto w warstwie kulturowej.

Opisywany przykład jest niezwykle interesują-cy dla oceny pojedynczych oznaczeń radiowęglo-wych. Mimo znacznych różnic w wartościach BP,



Ryc. 8.4. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wyniki kalibracji dla modelu współczesności stylistycznych „komponentów zewznętrznych”



Ryc. 8.5. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Kalibracja oznaczeń dla chaty U5

Ryc. 8.6. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksan-drów Kujawski. Przewidywana długość trwa-nia zespołu chaty U5

Ryc. 8.7. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksan-drów Kujawski. Przewidywana długość trwa-nia zespołu chaty U9



które mogłyby sugerować wielofazowość układu, użycie wiedzy o sposobie kształtowania się wypeł-nisk istotnie modyfi kuje tą intuicyjną ocenę. Mo-del zakładający współczesność U9 cechuje nad-spodziewanie wysoki stopień zgodności (Amodel= = 94,7%). Wydaje się jednak konieczne ozna-czenie daty z ob. 92 jako obserwacji odstającej od pozostałych. Sugeruje to wynik użycia funkcji Span dla estymacji długości trwania układu. Wraz z datą z ob. 92 uzyskano szacunkową wartość 225--935 lat (95,4%), na poziomie ufności 68,2% było to z kolei 371-732 lat. Bardziej realistyczne wyni-ki osiągnięto w modelu, w którym oznaczenie Ki-9215 zostało potraktowane jako outlier. Pozwala on na pewne stwierdzenie, że długość istnienia chaty U9 zawierała się w granicach 0-346 lat (95,4%), a najprawdopodobniej była mniejsza niż 202 lata (68,2%). Istnieje też około 50% prawdopodobień-stwo, że opisywany obiekt funkcjonował ok. 60--202 lat (ryc. 8.7). Oczywiście na wyniki estyma-

cji silnie wpływa znaczny zakres błędu standardo-wego oznaczenia Ki-9209.

Układ 11 (ob. 250 i ob. 251). Jak dowodziłem w rozdziale 4.3.2, procesy wypełniania obu obiek-tów prawdopodobnie przebiegały równolegle. Obie daty z ob. 250 (Poz-48099 i Poz-47994) pochodzą z jego dna nasyconego dużymi ilościami silnie roz-drobnionej ceramiki KPL. W przypadku ob. 251 chodzi natomiast o próbkę pozyskaną z warstwy łączącej się z fi nałem procesu jej wypełniania. Co istotne, większość ceramiki KPL wystąpiła poni-żej. Tak więc, zakładając generalną współczes-ność zasypywania obu jam oraz biorąc pod uwagę dane lokalizacyjne dotyczące próbek, należy przy-jąć, że depozycja kości z ob. 251 nastąpiła już po wypełnieniu się dna ob. 250. Proponowany model cechuje wysoki stopień (Amodel= 91%) zgodności obu rodzajów użytych danych (stratygrafi cznych i radiowęglowych).

8.1.2. Modele chronologii osadnictwa kultury pucharów lejkowatych i kultury amfor kulistych

Wywód zostanie podzielony na dwa wątki – zwią-zane odpowiednio z osadnictwem „pucharowym” (a) i „amforowym” (b). Rozdział zakończy krótkie podsumowanie (c).

a. Fundamentem całościowej hipotezy opisują-cej chronologię zasiedlenia stanowiska przez lud-ność KPL były wyżej scharakteryzowane przesłanki stratygrafi czne i planigrafi czne. Na wstępie wyge-nerowano trzy nieco różniące się od siebie modele.

Model A1. Wykorzystano w nim wszystkie dostępne (nieoznaczone jako outliers) daty radio-węglowe (ryc. 8.8). Podkreślić tu trzeba wysoki poziom wskaźnika zgodności (Amodel= 101,4%). W konsekwencji jego przyjęcia należy uznać, że początek osadnictwa KPL na omawianym stano-wisku przypadł na okres 3741-3647 BC (95,4%; ryc. 8.9), a prawdopodobnie był to interwał 3701--3657 BC. Jego koniec wiąże się zaś z przedziałem 3433-3315 BC (95,4%). Istnieje jednocześnie wy-sokie prawdopodobieństwo, że stało się to między 3337 BC a 3325 BC (68,2%; ryc. 8.10). Estymo-wany czas trwania osady obejmuje okres 220-380 lat (85,4%), a prawdopodobnie były to 283-353 lata (68,2%; ryc. 8.11).

Model A2. W kolejnym modelu proponuję za-chować przesłanki stratygrafi czne i planigrafi cz-ne, ale jednocześnie pominąć w nim wszystkie

oznaczenia o niewielkiej precyzji. Doświadczenia zebrane w trakcie realizacji programu „wilkostow-skiego” nakazują przyjęcie postawy dość ambiwa-lentnej, jeśli chodzi o ocenę wiarygodności ozna-czeń wykonanych w Kijowie. Dodam też od razu, że mimo usunięcia dat „kijowskich” nadal repre-zentowane są w nim te same klastry stylistyczne ceramiki, co w modelu A1.

Uzyskano satysfakcjonujący poziom zgodności modelu (Amodel= 82,9%; ryc. 8.12). Zgodnie z nim osadnictwo KPL wkroczyło na omawiane stano-wisko pomiędzy 3719 a 3642 BC (95,4%), praw-dopodobnie był to okres 3686-3652 BC (68,2%; ryc. 8.13). Koniec istnienia osady można nato-miast odnieść do okresu 3449-3318 BC (95,4%) lub (nieco mniej pewnie) 3452-3330 BC (68,2%; ryc. 8.14). Jej trwałość szacowana jest na 192-347 lat (95,4%), a najprawdopodobniej 234-326 lat (68,2%; ryc. 8.15).

Model A3. Dotychczas prezentowane wyniki analiz dopuszczają traktowanie dostępnych ozna-czeń jako związanych z jedną fazą [w znaczeniu języka OxCal; Bronk Ramsey 2009: 346; Schul-ting 2011: 155]. Również w tej analizie pominięto daty uzyskane w laboratorium w Kijowie.

Proponowany model cechuje się dobrym wskaź-nikiem zgodności (Amodel= 94,6%; ryc. 8.16). Su-



Ryc. 8.8. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Model A1 – kalibracja oznaczeń



Ryc. 8.9. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksan-drów Kujawski. Model A1 – przewidywana data początku osadnictwa KPL

Ryc. 8.10. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksan-drów Kujawski. Model A1 – przewidywana data końca osadnictwa KPL

Ryc. 8.11. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksan-drów Kujawski. Model A1 – przewidywana długość trwania osadnictwa KPL




geruje on, że istnienie omawianej osady zostało za-początkowane w okresie 3726-3643 BC (95,4%), a prawdopodobnie chodzi o interwał 3690-3654 BC (68,2%; ryc. 8.17). Schyłek okupacji „pu-charowej” przypadł na lata 3436-3315 BC, a naj-prawdopodobniej stało się to w okresie 3436-3315 BC (68,2%; ryc. 8.18). Estymowany czas trwa-nia osady wynosi w tym przypadku: 213-355 lat (95,4%), a prawdopodobnie: 253-330 lat (68,2%; ryc. 8.19).

Model A4. Wyżej formułowane hipotezy za-kładają, że rozkład kości (próbek) ma charakter jednostajny dla całego okresu użytkowania osady. W świetle danych dotyczących tafonomii mate-riału kostnego [Waszczuk w tym tomie, rozdz. 15] jest to jednak założenie dość dyskusyjne. Bardziej prawdopodobne wydaje się w tym przypadku za-stosowanie rozkładu wykładniczego – zakładają-cego, że największa koncentracja próbek związa-na była z końcem okresu funkcjonowania osady.

Również w tym przypadku użyto jedynie oznaczeń o wysokiej precyzji.

W wyniku obliczeń uzyskano model cechują-cy się satysfakcjonującym wskaźnikiem zgodno-ści Amodel= 94,7% (ryc. 8.20). Zgodnie z nim po-czątek osadnictwa KPL należy wiązać z okresem 3568-3466 BC (95,4%; ryc. 8.21), a najprawdo-podobniej stało się to pomiędzy 3547 BC i 3508 BC (68,2%; średnia: 3523 BC). W tym ujęciu koniec osady należy sytuować w interwale 3491--3352 BC (95,4%; ryc. 8.22), a zapewne było to między 3486 i 3442 BC (68,2%; średnia: 3449 BC). Długość funkcjonowania osadnictwa nie była krótsza niż 31 lat i nie dłuższa niż 132 lata (95,4%; ryc. 8.23). Najprawdopodobniej osada trwała nie krócej niż 43 lata i nie dłuższej niż 89 lat (68,2%). Średnia wynosi w tym przypadku 74 lata.

b. Podstawowy dylemat, jaki należy na wstępie rozstrzygnąć, dotyczy selekcji oznaczeń potencjal-





Ryc. 8.24. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Model B1 – kalibracja oznaczeń



nie datujących aktywność osadników KAK. Przy-pomnę, że materiały KAK odkryto w pięciu obiek-tach, dla których dostępne są daty radiowęglowe (por. rozdz. 7). Powyżej dna ob. 26 wystąpiła nie-liczna ceramika KAK, która współwystępowała na tym poziomie z fragmentami naczyń KPL. Z tego samego poziomu zasypiska pochodzi próbka kości, z której wykonano oznaczenie radiowęglowe (Poz-48003). Podobny jest kontekst odkrycia próbek z ob. 290 (Poz-48009).

Inna sytuacja dotyczy natomiast ob. 286, 526 i 611. W ich przypadku ceramika KAK wystąpi-ła wyraźnie powyżej licznych depozytów stłuczki KPL oraz towarzyszących im kości. Prawdopodo-bieństwo związku uzyskanych z nich dat radio-węglowych z KAK należy ocenić jako niewielkie. W związku z tym w dalszych analizach użyto ozna-czeń uzyskanych jedynie dla ob. 26 i 290.

Proponuję sformułować dwa modele robocze, które opisują generalne relacje między oboma epi-zodami zasiedlenia; ich numeracja nawiązuje do poprzedniej części pracy:

model 9: superpozycja KPL � KAK. Amodel= = 32,5%,

model 10: synchronia KPL+KAK. Amodel= = 85,3%.

Cytowane wartości poziomów zgodności zmu-szają do odrzucenia modelu 9. Oznacza to jed-nocześnie, że podstawą hipotezy datowania osadnictwa KAK powinno być uznanie jego współ-czesności względem KPL. Okoliczność ta, wraz

z wcześniej wspomnianymi przesłankami, została uwzględniona poniżej.

Model B1. Prócz oznaczeń z ob. 26 i 290 sy-mulacja zawiera daty graniczne dla trwania całej osady, za modelem A4 przyjęto wartości 3568 BC (95,4%) i 3387 BC (90,2%). W wyniku ob-liczeń komentowana hipoteza uzyskała dobry po-ziom współczynnika zgodności (Amodel= 110,1%; ryc. 8.24). Z kolei szacunki długości trwania osadnictwa KAK wskazują na jego krótkotrwałość (ryc. 8.25) obejmującą okres 0-162 lat (95,4%), a prawdopodobnie zamykał się on w przedziale 0-25 lat (68,2%).

c. Elementem wspólnym wszystkich modeli opisujących osadnictwo „pucharowe” jest prze-konanie o jego jednofazowości i ciągłości. W mo-delach A1-A3 użyto różnych symulacji podstawo-wych parametrów opisujących jego chronologię. Uzyskane „daty” wskazują na trwanie osady w cią-gu 200-300 lat. Zapewne pewien wpływ na to ma również charakter krzywej kalibracyjnej, która w okresie 3600-3400 BC wyraźnie się wypłaszcza. W modelu A4 uznano, że zasób danych będących w dyspozycji ma wiele cech rozkładu wykładni-czego. Uzyskano w tym przypadku obraz jedno-fazowego i względnie krótkotrwałego (ok. 75 lat) osadnictwa KPL, które zapoczątkowane zostało ok. 3523 BC i wycofało się z terenu stanowiska ok. 3450 BC. W tym czasie na terenie osady pojawili się również przedstawiciele KAK. Posiadane dane wskazują na krótkotrwałość ich pobytu, nie po-zwalają jednocześnie na dokonanie rozstrzygnięć, czy chodzi tu o jeden czy kilka, następujących po sobie w krótkim czasie, epizodów bytności.

Ryc. 8.25. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksan-drów Kujawski. Model B1 – przewidywana długość trwania osadnictwa KAK



Tabela 8.3. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Porównanie parametrów chronologii osadnictwa KPLw modelach A1 – A4

KPL

Model A1 Model A2 Model A3 Model A4

Liczba oznaczeń 40 29 29 29

Początek osadnictwa68,2% 3701-3657 BC 3686-3652 BC 3690-3654 BC 3547-3508 BC

95,4% 3741-3647 BC 3719-3642 BC 3726-3643 BC 3568-3466 BC

Koniec osadnictwa68,2% 3371-3325 BC 3425-3330 BC 3407-3329 BC 3486-3442 BC

95,4% 3433-3315 BC 3449-3318 BC 3436-3315 BC 3491-3352 BC

Długotrwałość osadnictwa68,2% 283-353 lat 234-326 lat 253-330 lat 43-89 lat

95,4% 220-380 lat 199-347 lat 213-355 lat 31-132 lata

Amodel 101,4% 87,7% 94,6% 94,7%


9. Materiały z najmłodszego okresu użytkowania stanowiska

binowanych z „kątami-jodełkami” lub ukośnymi słupkami. Osobne miejsce zajmuje wylew zdobio-ny wielokrotnymi pasmami sznura dwudzielnego.

Zwartość planigrafi czna zbioru wraz z cecha-mi wykonawstwa ceramiki sugerują jego integral-ność chronologiczną. W odniesieniu do propo-zycji J. Czebreszuka [1996; por. Kurzawa 2001: 208] akcentować można przynależność zbioru do KCSZ2. Pozwala to na jego odniesienie do po-ziomu 2800-2200 BC [Czebreszuk, Szmyt 2001: 181; Szmyt 2013: 71].

b. Pozyskano również cztery fragmenty naczyń KI o łącznej wadze 43 g (por. ryc. 4.4.; tab. 3.1). Są to naczynia wykonane z glin schudzonych do-

Ryc. 9.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Ceramika kultury ceramiki sznurowej

Jak wspomniano w rozdziale 3, z poziomu warstwy kulturowej pozyskano śladowe ilości ceramiki młodszej niż KAK. Łączą się one z użytkowaniem stanowiska przez ludność KCSZ (a), KI (b) oraz w okresie wczesnego średniowiecza i nowożytno-ści (c).

a. Pozyskano w sumie 16 fragmentów cera-miki KCSZ o łącznej wadze 232 g (por. ryc. 4.4; tab. 3.1). W zbiorze obecne są jedynie fragmenty należące do cyklu technologicznego Ib [Czebre-szuk 1996: 23] – bez domieszki tłucznia.

Odkryto pięć fragmentów charakterystycznych (ryc. 9.1). Dominują wśród nich motywy wykona-ne przy użyciu horyzontalnych linii rytych kom-



Ryc. 9.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Ceramika kultury iwieńskiej

mieszką piasku i średnioziarnistego tłucznia mi-neralnego [cykl IIc wg Czebreszuk 1996: 23]. Dwa fragmenty były ornamentowane (ryc. 9.2). W pierwszym przypadku jest to tulipanowato ukształtowany wylew zdobiony poziomymi liniami rytymi, w drugim zaś – naczynie zdobione rytym ornamentem „krokwiastym”.

Tak ubogi zestaw źródeł w połączeniu z ce-chami jego dyspersji umożliwia jedynie sformu-łowanie ostrożnej sugestii o związku materiałów

z poziomem grup 2-3 „pucharów dzwonowatych” [Czebreszuk 1996: 131-146]. Odpowiadałoby to okresowi ok. 2300-1870 BC [Czebreszuk, Szmyt 2001: 181; Makarowicz 2001: 212].

c. Na stanowisku zarejestrowano pojedyncze, amorfi czne fragmenty ceramiki wczesnośrednio-wiecznej i nowożytnej (por. ryc. 4.4; tab. 3.1). Nie dają one podstaw do sformułowania jakichkolwiek szczegółowych diagnoz chronologicznych.


10. Polepa jako materiał budowlany

nieruchomych. Zgodnie z propozycjami A. Kośko i M. Szmyt [Kośko 1988: 68-69; Kośko, Szmyt 2007], jej celem była identyfi kacja receptur przy-gotowania surowca glinianego do prac budowla-nych (a) oraz pozostałości odcisków i zagładzeń (b).

a. Wydzielono dwa typy domieszek. Pierwszy z nich (typ A) grupuje polepę powstałą z gliny z (naturalną?) domieszką mineralną. Jej barwa oscylowała od pomarańczowej do kremowej. Z ko-lei typ B obejmuje fragmenty o barwie czerwo-nej, bez śladów domieszki. Nie zidentyfi kowano zastosowania sieczki roślinnej do przygotowania surowca.

b. Wyniki analiz mikroskopowych [Pawlikow-ski w tym tomie, rozdz. 19] wskazują, że gliniane pokrycie ścian formowano metodą kierunkowego obmazywania. Choć w pozyskanym zbiorze zde-cydowanie dominują grudki amorfi czne, o nie-wielkich rozmiarach, to zwraca uwagę wyraźna koncentracja śladów odcisków w strefi e związanej z U5 (tab. 10.1). Duża ilość pozyskanej polepy ko-respondowała w tej części wykopów z relatywnie znaczną ilością zidentyfi kowanych zagładzeń oraz odcisków prętów drewnianych (ryc. 10.1). Roz-poznano tu m.in. jedyny na stanowisku przykład „narożnika” (ryc. 10.2).

W wyniku prac wykopaliskowych pozyskano łącz-nie 16 624 bryłki polepy o wadze 106 685 g. W zbiorze tym zdecydowanie przeważają fragmen-ty o skrajnym stopniu rozdrobnienia [por. rozdz. 4.2.2.3]. Średnia waga jednej grudki wynosi jedy-nie 6,5 g. Za stan ten odpowiada przede wszystkim rodzaj użytego surowca glinianego. Charakteryzuje się on niską zawartością minerałów ilastych, cze-mu towarzyszy wysoki udział kwarcu. Powodowa-ło to, że mimo stosunkowo wysokiej temperatury wypału (ok. 600-700oC) polepa jest bardzo krucha [Pawlikowski w tym tomie, rozdz. 18]. Nie umożli-wiało to także trwałego spieczenia brył gliny, a tym samym drastycznie zmniejszała się możliwość przetrwania śladów jej modelowania. Okoliczność ta decydowała również o tym, że w przypadku bra-ku oddziaływania wysokich temperatur możliwość przetrwania polepy należy ocenić jako bliską zeru. Tak więc opisywana dyspersja tego materiału [por. ryc. 4.33-4.34] nie jest prostym odbiciem prze-strzennego zakresu zastosowania gliny jako mate-riału budowlanego. Innym warunkiem koniecznym dla jej archeologicznego zapisu było działania wy-sokich temperatur.

Analizie makroskopowej poddano całość in-wentarza polepy zarejestrowanego w obrębie wy-dzielonych skupisk [rozdz. 4.2.2.3] oraz obiektów

Tabela 10.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Charakterystyka technologiczna brył polepy

Układ funkcjonalny

Obiekt –skupisko

Ilość WagaTyp A –

udział wa-gowy (%)

Typ B – udział

wagowy(%)

Zagładzenia – ilość Odciski

111 19 67 100 –

C1 87 722 100 –

2 C3 972 4252 99,58 0,42

103 41 109 100 –

104 23 87 97,7 2,30



Układ funkcjonalny

Obiekt –skupisko


udział wa-gowy (%)

Typ B – udział

wagowy(%)


105 312 837 100 –

106 254 798 100 –

107 13 42 100 –

108 335 937 100 –

126 2 31 100 –

128 34 332 100 –

3 162 98 321 98,13 1,87

163 65 174 88,51 11,49

164 65 157 100 –

165 90 123 95,93 4,07

171 207 814 99,75 0,25

174 89 176 100 –

175 42 154 100 –

C4 224 1693 99,53 0,47

433 19 191 100 –

4 464 15 113 100 –

C6 221 2683 100 –

228 2848 16100 100 – 14

286 19 124 100 –

5 290 143 2012 100 – 1

1: ø 1 cm2: ø 2 cm3: ø 2 cm4: ø 3 cm

295 10 155 100 –

296 45 391 100 – 1: ø 1 cm2: ø 1 cm

C9 769 5414 100 –

6 C10 125 1565 98,15 1,85 1 1: ø 1 cm

439 3 29 100 –

441 260 1920 100 –

7 541 10 71 100 –

C11 658 7156 99,73 0,27 17

8 248 16 144 100 –

C12a 1513 12519 99,49 0,51 1

25 90 120 100 –

9 26 850 5543 100 – 1: ø 1 cm

85 20 135 100 –

92 510 1320 100 –

C12b 1595 8543 99,41 0,59

109 8 8 100 –

110 92 342 100 –

10 113 25 68 100 –

120 4 7 0 100,00

122 65 234 100 –


341Polepa jako materiał budowlany

Układ funkcjonalny

Obiekt –skupisko


udział wa-gowy (%)

Typ B – udział

wagowy(%)


250 39 188 100 –

12 251 86 447 100 –

C5 97 292 100 –

187 49 233 100 –

13 198 53 253 91,7 8,30

C13 368 934 99,68 0,32

14 494 2 28 100 –

C8 509 4139 100 –

15 531 112 2664 100 – 10

C7 128 1562 100 –

16 C14 77 609 100 – 1: ø 1 cm

17 C2 65 504 99,8 0,20

442 63 547 100 –

19 443 99 885 100 –

457 5 49 100 –

20 451 1 1 100 –

27 80 220 100 –

21 94 1 6 100 –

199 1 4 100 –

24 432 3 27 100 –

49 12 47 100 –

102 14 20 100 –

112 3 4 100 –

114 1 30 100 –

115 14 39 100 –

116 9 25 100 –

130 1 41 90,24 9,76

132 16 91 100 –

134 2 9 100 –

149 21 46 100 –

168 9 34 100 –

190 5 26 100 –

191 47 213 100 –

192 3 10 100 –

195 12 19 100 –

200 5 45 100 –

204 12 40 100 –

207 34 115 100 –

232 27 45 100 –

233 5 20 100 –

236 9 26 100 –

240 3 3 100 –

270 2 7 100 –



Układ funkcjonalny

Obiekt –skupisko


udział wa-gowy (%)

Typ B – udział

wagowy(%)


278 17 231 100 –

279 6 12 100 –

280 3 23 100 –

281 1 16 0 100,00

291 4 38 100 –

297 2 6 100 –

298 18 251 100 –

299 18 116 100 –

301 4 49 100 –

302 1 6 100 –

314 1 9 100 –

320 3 6 100 –

347 4 43 100 –

364 1 17 100 –

395 5 22 100 –

415 3 23 100 –

418 3 30 100 –

420 3 30 100 –

472 2 8 100 –

473 1 6 100 –

501 29 279 100 –

525 2 4 100 –

526 42 246 100 –

536 18 50 100 –

537 1 5 100 –

538 19 230 100 –

562 19 125 100 –

599 11 49 100 –

600 1 12 100 –

603 2 26 100 –

604 35 269 97,77 2,23

609 3 19 100 –

610 1 6 100 –

611 7 56 100 –

624 1 23 100 –

628 13 182 100 –


343Polepa jako materiał budowlany

Ryc. 10.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Odciski prętów drewnianych na polepie z ob. 290 i 296

Ryc. 10.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Gliniany „narożnik” z ob. 290


Lucyna Domańska

11. Materiały krzemienne

naturalne konkrecje krzemienia bałtyckiego lub ich fragmenty (por. tab. 4.2). W dalszej części opraco-wania okazy te pominięto. Szczegółowym analizom poddano zatem 1031 wytworów [Domańska 2013].

W trakcie wieloletnich badań archeologicznych na stanowisku Wilkostowo 23/24 pozyskano liczny zbiór artefaktów krzemiennych. Kompletny inwen-tarz polowy zawiera 1150 okazów, z czego 119 to

11.1. Dyspersja materiałów

Spośród całkowitej liczby zabytków krzemien-nych 109 zarejestrowano na powierzchni stanowi-ska, z wypełnisk obiektów pochodzi 197 okazów, a pozostałych 725 wytworów odkryto w warstwach eksploracyjnych poza obiektami. Spośród nich 98 zarejestrowano w warstwie humusu, a 627 związa-nych jest z warstwą kulturową.

Materiały krzemienne z warstw poddane zosta-ły analizom przestrzennym, których celem było wyróżnienie względnie zwartych zespołów, co mia-ło służyć kontroli hipotezy o homogenności zespo-łu [Domańska 2013].

W pierwszej kolejności zastosowano analizę gęstości [por. Rzepecki w tym tomie, rozdz. 4]. Jej efektem było wydzielenie siedmiu niewielkich koncentracji krzemieni (D1-D7; ryc. 11.1). Przede wszystkim należy podkreślić bardzo niewielki sto-pień koncentracji artefaktów. W najmniejszym skupisku zarejestrowano jedynie sześć wytworów, zaś w największym – 41 okazów. Łącznie w ra-

mach skupisk wystąpiło jedynie 144 zabytków krzemiennych, co stanowi niespełna 14% całego inwentarza.

Część z wydzielonych koncentracji obejmuje swoim zasięgiem niektóre z chat (koncentracja D1, D4 i D5), pozostałe zaś usytuowane są w ich sąsiedztwie (ryc. 11.2).

Strukturę ilościowo-jakościową materiałów krze-miennych z poszczególnych koncentracji prezentu-ją tabele 11.1-11.3.

Cechą charakterystyczną tych materiałów jest wyraźna przewaga lokalnego krzemienia bałtyckie-go w strukturze surowcowej. Zarejestrowano także nieliczne wytwory z krzemienia czekoladowego, wołyńskiego i świeciechowskiego (tab. 11.1).

Zdecydowanie dominującą grupą wytworów w materiałach ze wszystkich koncentracji są pro-dukty eksploatacji łuszczniowej. Kolejne miej-sce zajmują wytwory eksploatacji odłupkowej (tab. 11.2).

Tabela 11.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Struktura surowcowa inwentarzy z koncentracji D1-D7

Surowce D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7

Bałtycki 7 5 27 16 22 24 9

Czekoladowy 1 2 1 3

Wołyński 2 1

Świeciechowski 2

Pasiasty

Przepalony 2 1 8 1 5 1 4

Nieokreślony

Razem 10 6 41 18 30 26 13

Rzepecki-Wilkostwo-r11-15.indd 1Rzepecki-Wilkostwo-r11-15.indd 1 2014-06-16 15:38:152014-06-16 15:38:15


Tabela 11.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Struktura ilościowo-jakościowa inwentarzy z koncentra-cji D1-D7

Kategorie wytworów D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7

Rdzenie wiórowe

Rdzenie odłupkowe

Rdzenie wiórowo-odłupkowe

Odłupki 1 2 2 1 7 4 1

Wióry

Łuszcznie 1 9 5 5 3 1

Odłupki łuszczniowe 5 2 13 12 8 5 2

Okruchy 2 2 12 7 3 5

negatywowe 1 2 5 3 2 1

przepalone 1 7 4 1 4

Łuski 7 3

Narzędzia 1 3 3 4 1

Siekierki

Odłupki z siekierek 2

zwykłe 2

łuszczniowe

Razem 10 6 41 18 30 26 13

Tabela 11.3. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Struktura ilościowo-jakościowa grupy narzędzi z kon-centracji D1-D7

Kategorie narzędzi D1 D2 D3 D4 D5 D6 D7

Drapacze 1 1

Przekłuwacze

Wiertniki

Półtylczaki– pojedyncze– zdwojone

Wiórowce

Trapez 1

Grociki

Wióry– retuszowane– z mikroretuszem– z retuszem użytkowym– z wyświeceniem 1

11

Odłupki– retuszowane– z mikroretuszem– z retuszem użytkowym

111

Narzędzia łuszczniowe– łuszcznie retuszowane– odłupki łuszczniowe retuszowane– odłupki łuszczniowe z retuszem użytkowym

11

1

Inne

Razem 1 – 3 – 3 4 1


Ryc

. 11.

1. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

ana

liz K

DE

mat

eria

łów

krz

emie

nnyc

h (k

once

ntra

cje

D1-

D7)

ora

z gr

anic

e ob

szar

ów p

róbn

ych

(OI-

OII

I). L

egen

da:

a –

gran

ice

konc

entr

acji;

b –

wko

p; c

– s

kala

gęs

tośc

i


Ryc

. 11.

2. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. R

ozpl

anow

anie

kon

cent

racj

i krz

emie

ni n

a tle

obi

ektó

w n

ieru

chom

ych.

Leg

enda

: a –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

b –

gra

nice

kon

-ce

ntra

cji;

c –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; d –

wko

p


349Materiały krzemienne

Łącznie we wszystkich koncentracjach odkryto 12 narzędzi (tab. 11.3). Tylko trzy spośród nich re-prezentują grupę narzędzi typologicznych (2 dra-pacze i trapez), pozostałe zaś to narzędzia użytko-we. Wśród tych ostatnich w równych proporcjach wystąpiły narzędzia użytkowe wiórowe, odłupkowe i łuszczniowe.

Przedstawiona wyżej charakterystyka nie po-zwala na identyfi kację jakichkolwiek odmienno-ści między poszczególnymi koncentracjami oraz między nimi a całością zbioru [Domańska 2013]. Wniosek ten osłabia jednak niewielka liczba oka-zów w poszczególnych skupiskach. Zadecydowa-ło to o konieczności poszerzenia pola obserwacji przestrzennych. Podstawowymi jednostkami ana-lizy stały się w tym przypadku obszary próbne ( OI-OIII; ryc. 11.1).

Obszar OI usytuowany jest w części północnej stanowiska i obejmuje on najbliższe zaplecze kon-centracji D1. Kolejną powierzchnię próbną zloka-lizowano w południowo-zachodniej części stano-wiska (OII). Obejmuje ona swym zasięgiem m.in. koncentracje D2, D3 i D4. Ostatni z obszarów ulo-kowano w południowo-wschodniej części obszaru badanego (OIII), jego elementami stały się skupi-ska D5, D6 i D7.

Charakterystykę ilościowo-jakościową inwenta-rzy z obszarów OI-OIII zawierają tabele 11.4-11.6. w tym miejscu podkreślę jedynie, że zarejestrowa-no w ich ramach 676 wytworów krzemiennych, co stanowi ponad 65% całości inwentarza.

Cechą charakterystyczną zespołów OI-OIII jest zdecydowana przewaga krzemienia bałtyc-kiego (tab. 11.4). Różnią się natomiast one pod względem udziału ilościowego surowców egzo-tycznych. Różnice te są szczególnie widoczne pomiędzy obszarami OI i OIII. W pierwszym

z nich wśród surowców pozalokalnych zdecydo-wanie przeważa krzemień czekoladowy, w drugim zaś wyraźnie liczniejsze są wytwory z krzemienia wołyńskiego.

W zakresie struktury ilościowo-jakościowej inwentarzy z poszczególnych powierzchni prób-nych widoczna jest daleko idąca zbieżność ze wskaźnikami uzyskanymi dla całości materiałów (tab. 5.11). Grupą dominującą są produkty eks-ploatacji łuszczniowej, kolejne miejsca zajmują odłupki i narzędzia. Wśród narzędzi najwięcej jest okazów użytkowych (tab. 11.6).

Przytoczone wskaźniki nie odbiegają od wskaź-ników uzyskanych dla całości materiałów ze stano-wiska. Nie dają też one podstaw do uznania które-gokolwiek ze skupisk za odmienne od pozostałych pod względem kulturowym czy funkcjonalnym.

W dalszej kolejności przeprowadzono analizę rozprzestrzenienia wybranych kategorii wytwo-rów krzemiennych na całym stanowisku. Badano planigrafi ę okazów przepalonych (ryc. 11.3), wy-tworów z krzemienia bałtyckiego, czekoladowego i wołyńskiego (ryc. 11.4), niektórych kategorii narzędzi typologicznych (ryc. 11.5) oraz narzędzi użytkowych (ryc. 11.6).

Okazy przepalone występują na całym stano-wisku, nigdzie nie tworzą wyraźnych koncentracji (ryc. 11.3). Analiza rozprzestrzenienia wytworów z krzemienia bałtyckiego, czekoladowego i wołyń-skiego (ryc. 11.4) potwierdza obserwacje wynika-jące z tabeli 11.4. Na terenie stanowiska zdecy-dowanie dominuje krzemień bałtycki. Nieznaczne różnice widoczne są jedynie w udziale ilościowym surowców importowanych. W części północnej badanego obszaru nieco liczniejsze są wytwory z krzemienia czekoladowego, a w części południo-wo-wschodniej – okazy z krzemienia wołyńskiego.

Tabela 11.4. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Struktura surowcowa inwentarzy z obszarów próbnych OI-OIII

SurowceI II III Całość inwentarza

N % N % N % N %

Bałtycki 62 59,1 169 69,3 238 72,8 685 66,4

Czekoladowy 16 15,2 18 7,4 10 3,1 82 8,0

Wołyński 6 5,7 13 5,3 36 11,0 89 8,6

Świeciechowski 1 0,9 3 1,2 2 0,6 10 1,0

Pasiasty 1 0,3 1 0,1

Przepalony 20 19,1 39 16,0 40 12,2 162 15,7

Nieokreślony 2 0,8 2 0,2

Razem 105 244 327 1031



Tabela 11.5. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Struktura ilościowo-jakościowa inwentarzy z obszarów próbnych OI-OIII

Kategorie wytworówI II III Całość inwentarza

N % N % N % N %

Rdzenie wiórowe 2 0,2

Rdzenie odłupkowe 4 0,4

Rdzenie wiórowo-odłupkowe 1 0,1

Odłupki 14 13,3 38 15,6 55 16,8 155 15,0

Wióry 3 2,9 7 2,8 3 0,9 21 2,0

Łuszcznie 17 16,2 41 16,8 47 14,4 153 14,8

Odłupki łuszczniowe 35 33,3 77 31,5 81 24,8 293 28,5

Okruchy 13 12,4 43 17,6 61 18,6 158 15,3

negatywowe 6 – 23 – 32 – 80 –

przepalone 7 – 20 – 29 – 78 –

Łuski 2 1,9 5 2,1 30 9,2 44 4,3

Narzędzia 21 20,0 26 10,6 45 13,8 181 17,6

Siekierki 2 0,2

Odłupki z siekierek 7 2,9 5 1,5 17 1,6

zwykłe 5 – 3 – 13 –

łuszczniowe 2 – 2 – 4 –

Razem 105 244 327 1031

Tabela 11.6. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Struktura grupy narzędzi z obszarów próbnych OI-OIII

Kategorie narzędziI II III Całość inwentarza

N % N % N % N %

Drapacze 3 14,3 5 19,2 11 24,5 22 12,2

Przekłuwacze 1 3,9 3 1,6

Wiertniki 1 4,8 2 1,1

Półtylczaki– pojedyncze– zdwojone

1 3,993 6,6

Wiórowce 1 3,9 1 2,2 4 2,2

Trapez 1 2,2 1 0,6

Grociki 1 3,9 1 2,2 6 3,3

Wióry– retuszowane– z mikroretuszem– z retuszem użytkowym– z wyświeceniem

122

23,8

111

11,4

3251

24,5

710202

21,5

Odłupki– retuszowane– z mikroretuszem– z retuszem użytkowym

313

33,3

3

115,2

734

31,1

26818

28,8

Narzędzia łuszczniowe– łuszcznie retuszowane– odłupki łuszczniowe retuszowane– odłupki łuszczniowe z retuszem użytkowym

122

23,8

423

34,7

321

13,3

10179

19,9

Inne 1 3,9 4 2,2

Razem 21 26 45 181


Ryc

. 11.

3. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

ystr

ybuc

ja k

rzem

ieni

prz

epal

onyc

h. L

egen

da: a

– k

rzem

ieni

e pr

zepa

lone

; b –

poz

osta

łe k

rzem

ieni

e; c

– o

biek

ty n

ieru

cho-

me;

d –

hip

otet

yczn

y za

sięg

bud

ynkó

w; e

– w

kop


Ryc

. 11.

4. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

ystr

ybuc

ja p

oszc

zegó

lnyc

h su

row

ców.

Leg

enda

: a –

krz

emie

ń ba

łtyck

i; b

– kr

zem

ień

woł

yńsk

i; c

– kr

zem

ień

czek

olad

owy;

d

– kr

zem

ieni

e in

ne i

prze

palo

ne; e

– o

biek

ty n

ieru

chom

e; f

– hi

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dynk

ów; g

– w

kop


Ryc

. 11.

5. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

ystr

ybuc

ja w

ybra

nych

kat

egor

ii na

rzęd

zi ty

polo

gicz

nych

. Leg

enda

: a –

dra

pacz

e; b

– w

ióro

wce

; c –

pół

tylc

zaki

; d –

wie

rt-

niki

i pr

zekł

uwac

ze; e

– s

ieki

erki

i od

łupk

i od

siek

iere

k; f

– gr

ocik

i; g

– po

zost

ałe

krze

mie

nie;

h –

obi

ekty

nie

ruch

ome;

i –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nków

; j –

wko

p


Ryc

. 11

.6.

Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m.

Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

ystr

ybuc

ja n

arzę

dzi

użyt

kow

ych.

Leg

enda

: a

– w

ióro

we;

b –

odł

upko

we;

c –

łus

zczn

iow

e; d

– p

ozos

tałe

krz

emie

nie;

e

– ob

iekt

y ni

eruc

hom

e; f

– hi

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dynk

ów; g

– w

kop



Analiza planigrafi i wybranych kategorii narzę-dzi (ryc. 11.5-11.6) nie ujawniła funkcjonalnego grupowania się żadnej z kategorii tych wytwo-rów. Obserwacje te potwierdza też rozprzestrze-nienie okazów, dla których wykonano analizy traseologiczne [Winiarska-Kabacińska w tym to-mie, rozdz. 12]. Poszczególne kategorie narzędzi z określonym przeznaczeniem występują w sposób nieuporządkowany na całym stanowisku.

Podsumowując, należy stwierdzić, że analizy planigrafi czne wytworów nie doprowadziły do wyod-rębnienia bardziej zwartych jednostek przestrzen-nych na stanowisku.

Część inwentarza krzemiennego ze stanowiska Wilkostowo 23/24 pochodzi z wypełnisk 54 obiek-tów. Odkryto w nich 197 wytworów krzemiennych [Domańska 2013]. Tylko w trzech obiektach zare-jestrowano powyżej 10 wytworów, w pozostałych znajdowano z reguły po jednym artefakcie, rza-dziej po kilka.

Struktura inwentarza pochodzącego z wypełnisk obiektów odpowiada ogólnym proporcjom między poszczególnymi kategoriami ujętymi w strukturze ogólnej dla całego zbioru. Z zachowaniem różnic ilościowych między generalnym zestawieniem wy-tworów a pulą materiału znalezioną w obiektach odnotować można podobne tendencje.

Formy narzędziowe znaleziono w wypełniskach tylko 13 obiektów. Łącznie w obiektach wystąpi-ły 24 narzędzia. Zdecydowanie przeważają wśród nich narzędzia użytkowe. Na tym tle wyróżnia się jedynie ob. 49. Zarejestrowano w nim dziewięć na-rzędzi i wydzielono wśród nich m.in. trzy drapacze i wiórowiec z krzemienia wołyńskiego.

Reasumując, warto podkreślić, że inwentarz z obiektów oceniany z perspektywy ilościowej nie wykazuje istotniejszych trendów, np. związanych z intencjonalnym deponowaniem narzędzi o wyra-zistej formie lub przeznaczeniu funkcjonalnym.

11.2. Charakterystyka kulturowo-chronologiczna inwentarza

Prezentowany inwentarz w zdecydowanej większo-ści reprezentuje krzemieniarstwo horyzontu kla-sycznowióreckiego na Kujawach [Domańska 2013]. Tylko nieliczne wytwory można łączyć z krzemie-

niarstwem starszym niż „pucharowe”. Pewna część wytworów może też być związana z osadnictwem ludności KAK.

11.2.1. Materiały paleolityczne i mezolityczne

Spośród wytworów krzemiennych znalezionych na stanowisku Wilkostowo 23/24 około sześć okazów można łączyć z krzemieniarstwem paleolitycznym i mezolitycznym.

Najbardziej wyrazistymi w tej grupie zabytka-mi są zbrojniki. Ogółem odkryto trzy formy, które typologicznie stanowią dosyć zwarty zbiór typowy dla inwentarzy postmaglemoskich (kultury choj-nicko-pieńkowskiej). Wśród nich wydzielić można: jeden smukły trójkąt z ułamanym wierzchołkiem (ryc. 11.7: 2), jeden mały trójkąt nierównoboczny (ryc. 11.7: 3) i zbrojnik z retuszowaną podstawą (ryc. 11.7: 4).

Pozostałą część zbioru mezolitycznego sta-nowi co najmniej jeden mikrolityczny wiórek (ryc. 11.7: 5) oraz mikrolityczny rdzeń wiórowy jednopiętowy (ryc. 11.7: 6).

Osobnym wytworem, będącym prawdopodobnie reliktem o starszej metryce, jest tylczak łukowaty z ułamaną podstawą (ryc. 11.7: 1).

Wydzielenie opisywanej grupy chronologicznej, mimo jej małej liczebności, ma dosyć mocne pod-stawy źródłowe. Ocena taka nie budzi wątpliwo-ści w przypadku zbrojników. Wydaje się, że cechy technologiczne i morfologia rdzenia oraz jedynego tu fragmentu wiórka także zbliżone są bardziej do krzemieniarstwa mezolitycznego niż z młodszych okresów.

Podejmując próbę określenia taksonomii opi-sanych wytworów w ramach podziału kulturowego mezolitu, można jedynie wskazać kulturę chojnic-ko-pieńkowską [Kozłowski 1972; 1989]. W skali regionalnej wykazuje on cechy zbliżone do inwen-tarza znanego np. z Dąbrowy Biskupiej 71 [Do-mańska, Wąs 2005; 2006; 2007; 2009].

Znacznie bardziej dyskusyjny jest pojedynczy tylczak łukowaty. Można tu przytoczyć liczne zna-leziska analogicznych form pochodzących głównie z Wielkopolski [por. Pyżewicz, Rozbiegalski, Sko-rupka, Dmochowski 2008]. Jeśli uznać propono-



Ryc. 11.7. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Tylczak łukowaty (późny paleolit?) (1), zbrojniki (2-4), wiórek mikrolityczny (5), mikrolityczny rdzeń wiórowy (6). Krzemień bałtycki (1-6)



waną diagnozę za poprawną, to metrykę znaleziska można szacować na Allerod/Dryas III i kojarzyć z penetracją Niżu przez ugrupowania z tylczakami.

Wymaga zaakcentowania, że wytwory łączone ze schyłkowym paleolitem i mezolitem nie tworzą

skupisk. Wystąpiły one na dość dużej powierzchni w południowo-zachodniej części stanowiska. Ich mała liczba jest z pewnością związana z krótko-trwałością form zasiedlenia.

11.2.2. Wytwory krzemienne kultury pucharów lejkowatych

Materiały krzemienne odkryte na stanowisku Wil-kostowo 23/24 stanowią obecnie najpoważniejszy punkt odniesienia dla charakterystyki krzemie-niarstwa społeczności horyzontu klasycznowiórec-kiego KPL na Kujawach [Domańska 2013].

Surowce. W inwentarzu dominuje lokalny krzemień bałtycki (tab. 11.4). Wydzielono 685 okazów z tego surowca, co stanowi 66,4% całości materiału.

W tej grupie surowcowej można wyróżnić kil-ka odmian oraz ich wariantów, m.in. kilkanaście wytworów z krzemienia pomorskiego [ten ostat-ni surowiec traktowany jest przez wielu badaczy jako odmiana krzemienia bałtyckiego – por. Bal-cer 1983; Domańska 1983; Dmochowski 2005; Wąs 2011]. Stan taki nie ma jednak przełożenia na charakter lokalnej wytwórczości w ujęciu tech-nologicznym. Innymi słowy, brak przesłanek mo-gących wskazywać na preferencje związane ze specyfi cznym przeznaczeniem którejś z odmian krzemienia bałtyckiego w całokształcie miejsco-wej obróbki krzemienia.

Wyraźnie mniejsze znaczenie należy przypisać krzemieniom egzotycznym. Wśród nich ilościowo wyróżniają się krzemień wołyński oraz czekolado-wy. Wykonano z nich odpowiednio: 89 i 82 arte-fakty. Zarejestrowano także 10 okazów z krzemie-nia świeciechowskiego.

Około 15,7% struktury surowcowej inwentarza z Wilkostowa 23/24 przypada na zabytki zdefor-mowane termicznie w stopniu uniemożliwiającym identyfi kację surowcową. Sklasyfi kowano je ogól-nie jako okazy przepalone (162 wytwory). Można sugerować, że w zdecydowanej większości są to za-pewne przepalone okazy z krzemienia bałtyckiego. Akceptacja tej diagnozy dodatkowo podniosłaby frekwencję tego surowca w strukturze omawianego inwentarza. Jedynie w pojedynczych przypadkach można podejrzewać, że przepaleniu uległy oka-zy z krzemienia czekoladowego oraz wołyńskiego (w tym drugim przypadku argumentem pośrednim jest forma wytworu, np. fragment makrolitu).

Ponadto wyróżniono dwie formy ze skał nie krzemionkowych [por. Szydłowski, Rzepecki w tym tomie, rozdz. 13].

Rdzenie. W zbiorze KPL znajduje się sześć rdzeni należących do trzech typów: wiórowego (1 szt.), wiórowo-odłupkowego (1 szt.) i odłupko-wego (4 szt.; ryc. 11.8).

Pierwszy z nich to uszkodzony okaz z krzemie-nia bałtyckiego z zachowaną częścią piętową (ryc. 11.8: 4). Układ negatywów na odłupni sugeruje, że jest to rdzeń szczątkowy. Cechy techniczne in-formują o zabiegach zaprawiania pięty z załuski-waniem pięciska oraz braku działań mających na celu znoszenie nawisów na krawędzi rdzeniowania. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić, że jest to rdzeń eksploatowany techniką uderzenia pośredniego.

Rdzeń wiórowo-odłupkowy, także z krzemienia bałtyckiego, jest reutylizowanym rdzeniem wióro-wym (ryc. 11.8: 2). Jego wtórny etap eksploata-cji służył uzyskiwaniu lamelarnego półsurowca odłupkowego metodą redukcji dwukierunkowej. W rezultacie jego forma ostateczna pozornie po-dobna jest do rdzeni wiórowych dwupiętowych. Pośrednią przesłanką naświetlającą ten kierunek działań wytwórczych jest masywny dwupiętnik. Znosi on szerszy fragment odłupni rdzenia o zbli-żonych cechach jak opisane powyżej (ryc. 11.8: 3). Cechy mikromorfologiczne części przypiętowej wyraźnie ujawniają jego neolityczne pochodzenie.

Kolejne cztery rdzenie to formy odłupkowe. Wśród nich najbardziej spektakularnym okazem jest dosyć masywny rdzeń z krzemienia czekolado-wego (ryc. 11.8: 1). Ze względu na wielkość, lecz również obecność licznych powierzchni natural-nych, należy tę formę ocenić jako zaczątkową. Na tym etapie eksploatacji jest to okaz soczewkowaty w przekroju o dwóch płaszczyznach odgrywających zamiennie rolę pięty i odłupni. Tak zorganizowana eksploatacja odbywała się prawdopodobnie z uży-ciem techniki twardego tłuka, co dało efekt zbliżo-ny do wnęk klaktońskich.



Ryc. 11.8. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Rdzeń odłupkowy (1), rdzeń wiórowo-odłupkowy (2, 4), wierzch-nik (3). Krzemień czekoladowy (1), krzemień bałtycki (2-4)



Odłupki. W inwentarzu z Wilkostowa 23/34 wydzielono 155 odłupków (tab. 11.5). Zdecydowa-na większość z nich wykonana została z krzemienia bałtyckiego (112 szt.). Pozostałe odłupki wytwo-rzono z kilku gatunków krzemieni pozalokalnych (m.in. 14 z krzemienia wołyńskiego, 10 z krze-mienia czekoladowego oraz 2 okazy z krzemienia świeciechowskiego). W przypadku 15 odłupków, ze względu na intensywne przepalenie, surowca nie zidentyfi kowano. Dwa odłupki zostały wytwo-rzone z nieokreślonych skał niekrzemionkowych.

Ogółem grupa ta zawiera okazy o rozmiarach nieprzekraczających 3,5 cm. Tylko kilka odłupków ma długość dochodzącą do 5 cm. Pod względem sze-rokości dominują tu okazy dość zbliżone metrycznie – mieszczące się w przedziale 10-30 mm. Ich gru-bość natomiast wykazuje większe zróżnicowanie.

Szczegółowej analizie poddano 116 całych odłupków. Przeważają wśród nich okazy o wie-lokierunkowym układzie negatywów na stronie górnej; z piętkami negatywowymi, o wyraźnych sęczkach, w przekroju podłużnym proste lub z podgięciem w części wierzchołkowej.

Niestety, najczęściej pochodzenie technolo-giczne większości odłupków jest niemożliwe do ustalenia. Wskazać można tu raczej na synkre-tyzm technologiczny omawianej grupy wytworów. Znaczna część odłupków wskazuje pośrednio na wielość nurtów wytwórczości krzemieniarskiej na omawianym stanowisku, czego efektem było po-wstanie debitażu odłupkowego. Świadczą o tym odłupki mające na swych stronach górnych nega-tywy wiórowe oraz wiórowo-odłupkowe. Szczegól-nie widoczne jest to na kilku okazałych odłupkach z krzemienia wołyńskiego (ryc. 11.9: 1, 3). Tego typu okazy są ewidentnie związane z przekształca-niem rdzeni wiórowych. Kolejna grupa odłupków jest przypuszczalnie związana z procesem kształ-towania i naprawiania form czworościennych (ryc. 11.9: 2, 4-6).

Obecność w inwentarzu rdzeni odłupkowych, w tym rdzenia z krzemienia czekoladowego, wska-zuje również na intencjonalną produkcję półsu-rowca odłupkowego z różnych surowców. Skala tego procesu jest jednak trudna do oszacowania.

Wióry. Wyróżniono tylko 20 wiórów negaty-wowych wykonanych z różnych surowców (łącznie wydzielono 21 wiórów – jeden z nich zaklasyfi ko-wano do mezolitu – tab. 11.5). Aż siedem z nich to okazy przepalone (ryc. 11.10: 2; 11: 7). Pozo-stałe to osiem wiórów z krzemienia bałtyckiego

(ryc. 11.10: 1, 3-7), cztery wióry z krzemienia czekoladowego (ryc. 11.12: 12-14) i jeden okaz z krzemienia wołyńskiego (ryc. 11.11: 3).

Grupa ta zawiera wyłącznie fragmenty wiórów. Przeważają części środkowe (9 szt.), następnie przypiętkowe (8 szt.) i wierzchołkowe (3 szt.). Pod względem rozmiarów jest to grupa dość znacznie zróżnicowana. Grubość większości wiórów nie-przetworzonych mieści się w przedziale 2-5 mm, a szerokość w przedziale 12-17 mm. Z analizy na-rzędzi wynika, że na stanowisku obecne były rów-nież wióry makrolityczne (ryc. 11.13). Ich grubość sięga 8 mm, a szerokość przekracza 25 mm. Dłu-gość wiórów można rekonstruować jedynie na przy-kładzie niektórych dobrze zachowanych narzędzi wiórowych. Dominującą grupą są tu wióry o dłu-gości mieszczącej się w przedziale 30-50 mm, niż-szy udział uzyskały wióry o długości 70-110 mm.

Z analizy wiórów i narzędzi wiórowych wyni-ka, że nieznacznie przeważają okazy o piętkach wielonegatywowych nad wiórami z piętkami jed-nonegatywowymi. Mniej więcej w takich samych proporcjach występują zaś wióry o przekroju po-przecznym trójkątnym i trapezowatym. Dodam, że większość wiórów ma małe sęczki ze skazami.

Na stanowisku odkryto fragment rdzenia wió-rowego z krzemienia bałtyckiego. Kolejnym do-wodem na obecność rdzeni wiórowych z tego surowca jest okaz wiórowo-odłupkowy oraz ma-sywny wierzchnik. Poza wymienionymi artefak-tami z krzemienia bałtyckiego na stanowisku nie zarejestrowano rdzeni ani też form technicznych związanych z eksploatacją, przygotowaniem i na-prawianiem rdzeni wiórowych, tj. zastępców, świe-żaków czy odnawiaków z krzemienia czekolado-wego. Co prawda w inwentarzu wystąpiły odłupki z negatywami wiórowymi na stronie górnej, ale trudno uznać je za dowód na przekształcanie rdze-ni wiórowych na stanowisku.

Podsumowując, warto podkreślić, że w Wilko-stowie nie odkryto wytworów z krzemienia czeko-ladowego, które wskazywałyby na miejscową pro-dukcję wiórów z tego surowca.

Łuszcznie i odłupki łuszczniowe. Grupa ta jest najliczniejsza w całym inwentarzu z Wilko-stowa i jednocześnie najbardziej złożona techno-logicznie i funkcjonalnie (tab. 11.5). Pomimo iż zawiera wytwory związane z najprostszą metodą eksploatacji krzemienia, jej składowe mają infor-macje najistotniejsze dla określenia charakteru oraz kierunków lokalnej produkcji.



Ryc. 11.9. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Odłupki (1-6, 8), odłupek użytkowy (7). Krzemień wołyński (1-8)



Ryc. 11.10. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wióry (1-7), wióry mikroretuszowane (8-10, 12), wióry retu-szowane (11). Krzemień bałtycki (1, 3-8, 10-12), przepalone (2, 9)



Ryc. 11.11. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Makro- i mediolityczne formy wiórowe (1-10). Krzemień wo-łyński (1-3, 5-10), przepalony (4)



Ryc. 11.12. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wióry retuszowane (4-5), wióry mikroretuszowane (8-11), wió-ry z retuszem użytkowym (1-3, 6-7), fragmenty wiórów (12-14). Krzemień czekoladowy (1-14)



Ryc. 11.13. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Złuszczone makrolityczne formy wiórowe (1-10). Krzemień wołyński (1-10)



W analizowanych materiałach wydzielono 153 łuszcznie (ryc. 11.14: 1-6). Stanowią one 14,8% wszystkich okazów. Zdecydowanie dominują wśród nich łuszcznie wykonane z krzemienia bał-tyckiego – 116 okazów (75,8% wszystkich łuszcz-ni). Wydzielono także pięć łuszczni z krzemienia pomorskiego, sześć z krzemienia czekoladowego, 14 z krzemienia wołyńskiego oraz 12 okazów in-tensywnie przepalonych.

Grupę eksploatacji łuszczniowej uzupełniają odłupki łuszczniowe, które w tej grupie są naj-liczniejsze. Odkryto ich 293, co stanowi 28,5% wszystkich wytworów ze stanowiska. Zdecydo-wanie przeważają okazy wykonane z krzemienia bałtyckiego, wyróżniono 237 takich odłupków, co daje 80,9% wszystkich odłupków łuszczniowych.

Wysokość większości łuszczni mieści się w przedziale 18-35 mm, szerokość waha się w gra-niach 10-25 mm, grubość zaś wynosi 4-12 mm. Tylko sporadycznie pojawiają się okazy o rozmia-rach przekraczających 40 mm. Zdecydowanie do-minują łuszcznie o dwóch biegunach – 146 oka-zów (95,4%), z kolei łuszcznie jednobiegunowe i tzw. łuszcznie krzyżowe (trzy- i czterobiegunowe) występują sporadycznie. Do wytworzenia łuszczni używano bardzo zróżnicowanego materiału wyj-ściowego. Dokładne określenie udziału ilościowe-go poszczególnych kategorii „półsurowca” (suro-wiaki, wióry, odłupki, narzędzia) nie jest możliwe. Wśród łuszczni przeważają okazy dwustronne, u których obie strony (górna i dolna) pokryte są negatywami łuszczniowym (64,7%). Tylko u około 35% łuszczni zachowały się powierzchnie, które pozwalają na określenie ich genezy. W tej grupie najciekawsze są okazy, których genezę należy łą-czyć z procesem złuszczania makrolitów (wió-rów i narzędzi). Dotyczy to szczególnie wytworów z krzemienia wołyńskiego (ryc. 11.13: 1-4, 6-7), w mniejszym zakresie wytworów z innych surow-ców (ryc. 11.15: 1, 4).

Z analizy odłupków łuszczniowych wynika, że w omawianym inwentarzu dominują okazy zacho-wane w całości, a na ich powierzchniach górnych przeważają negatywy łuszczniowe jedno- i dwu-kierunkowe. Piętki odłupków są najczęściej kra-wędziowe; u znacznej części nie ma sęczków, a je-śli występują, to są one małe lub duże. Przeważają odłupki łuszczniowe o grubości 2-8 mm, szeroko-ści mieszczącej się w przedziale 10-25 mm i dłu-gości wahającej się w granicach 15-35 mm.

Głównym celem stosowania metody łuszcznio-wej była obróbka miejscowego krzemienia bałtyc-

kiego. Około 80% wszystkich łuszczni i odłupków łuszczniowych została wykonana z tego właśnie surowca.

Powszechnie stosowano też złuszczanie nie-których wytworów. Jak już podkreślałam, proces ten obejmował przede wszystkim makrolity z su-rowców egzotycznych. W wyniku ich złuszczania powstawały łuszcznie (ryc. 11.13: 1-4, 6-7) lub odłupki łuszczniowe (ryc. 11.13: 8-10). W niektó-rych przypadkach proces złuszczania był w fazie początkowej, co umożliwia identyfi kację pierwot-nej formy narzędzia poddanej omawianym prze-kształceniom (np. drapacz – ryc. 11.15: 1-2; wiór retuszowany – ryc. 11.13: 5; odłupki retuszowane – ryc. 11.16: 4-5; grocik – ryc. 11.16: 6, wiór wy-świecony – ryc. 11.16: 8). Złuszczaniu poddawano też półsurowiec (ryc. 11.15: 4-5; 11.16: 7).

Skala omawianych przekształceń jest trud-na do zdiagnozowania. Najczęściej złuszczaniu poddawano wytwory z surowców importowanych, w mniejszym zakresie proces ten dotyczył wytwo-rów z krzemienia bałtyckiego. Najbardziej praw-dopodobnym celem złuszczania było dążenie do maksymalnego wykorzystania surowców, szczegól-nie zaś surowców importowanych.

Narzędzia. Zgodnie z wcześniejszymi dekla-racjami narzędzia podzielono na dwie podgrupy: narzędzia typologiczne (konwencjonalne) oraz na-rzędzia użytkowe (tab. 11.6). W pierwszej kolej-ności zostaną scharakteryzowane klasyczne typy narzędzi, w dalszej zaś narzędzia użytkowe.

Drapacze. Grupa zawiera 22 okazy, z czego zdecydowaną większość stanowią drapacze wyko-nane z surowców importowanych: 13 z krzemienia wołyńskiego (ryc. 11.17:1-3; 11.18:1-10) i sześć z krzemienia czekoladowego (ryc. 11.19:1-6). Tyl-ko jeden okaz wykonano z krzemienia bałtyckie-go, zaś dwa drapacze są intensywnie przepalone (ryc. 11.17:4; 11.19:7). Wszystkie wymienione tu formy wykonane są z półsurowca klasycznego: odłupków i wiórów. Cechy morfologiczne krótkich drapaczy sugerują ich związek z półsurowcem wió-rowym. Jest to jednak jedynie sugestia, zaawan-sowana skala przekształceń uniemożliwia jedno-znaczność twierdzeń. Znacznie pewniej kwestia ta wygląda w odniesieniu do narzędzi z krzemienia wołyńskiego (ryc. 11.18); prawie wszystkie zosta-ły wykonane z wiórów.

Cztery drapacze to okazy smukłe o długości mieszczącej się w przedziale 45-68 mm (ryc. 11.17: 3; 11.18: 9-10; 11.19: 3), pozostałe to drapacze



Ryc. 11.14. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Łuszcznie (1-6), łuszcznie retuszowane (7-9). Krzemień bał-tycki (1-2, 4-9), przepalony (3)



Ryc. 11.15. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Złuszczony drapacz (1), odłupek łuszczniowy z drapacza (2), złuszczony odłupek retuszowany (3), złuszczony wiór (4, 5), odłupek łuszczniowy (6), odłupek łuszczniowy retuszowa-ny (7). Krzemień bałtycki (1-7)



Ryc. 11.16. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Łuszcznie retuszowane (1-3), złuszczone odłupki retuszowane (4, 6), złuszczony wiór (7), złuszczony wiór wyświecony (8). Krzemień wołyński (1-8)



Ryc. 11.17. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Drapacze (1-4), półtylczaki (5, 7), trapez (6), wiertnik (8, 10), przekłuwacz (9). Krzemień wołyński (1-3), krzemień bałtycki (5-7, 9-10), przepalone (4, 8)



Ryc. 11.18. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Drapacze (1-10). Krzemień wołyński (1-10)



Ryc. 11.19. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Drapacze (1-7), przekłuwacze (8-9). Krzemień czekoladowy (1-9)



krótkie, względnie dobrze zachowane we fragmen-tach. Wysokość drapisk okazów z krzemienia wo-łyńskiego waha się w granicach 7-12 mm a drapa-czy z krzemienia czekoladowego – 4-6 mm.

Bez względu na rodzaj półsurowca (wiór czy odłupek) znacznie istotniejsze wydają się kryte-ria metryczne półsurowca wiórowego wykorzy-stywanego do produkcji drapaczy. Założyć przy tym trzeba, że większość okazów ilustruje warto-ści graniczne dla drapaczy wyeksploatowanych. Ogółem drapacze mieszczą się w zakresie: gru-bość 4-8 mm i szerokość 15-35 mm. Z porówna-nia cech metrycznych drapaczy z krzemienia wo-łyńskiego i krzemienia czekoladowego wynikają pewne różnice. Większość drapaczy z krzemienia wołyńskiego została wykona z wiórów o grubości 7-8 mm. Pod względem szerokości drapacze te mieszczą się w dwu grupach metrycznych: 20--25 mm i 30-35 mm. Wśród drapaczy z krzemie-nia czekoladowego przeważają okazy wykonane na wiórach o grubości 4-5 mm i szerokości miesz-czącej się w dwu klasach metrycznych: 15-20 mm i 30-35 mm.

Przekłuwacze i wiertniki. Na stanowisku za-rejestrowano trzy przekłuwacze (ryc. 11.17: 9; 11.19: 8-9) oraz dwa wiertniki (ryc. 11.17: 8, 10). Razem stanowią one 2,7% wszystkich narzędzi. Dwa przekłuwacze zostały wykonane z krzemienia czekoladowego, a jeden z krzemienia bałtyckiego. Z kolei jeden wiertnik jest intensywnie przepalo-ny, a drugi zrobiono z krzemienia bałtyckiego.

Wszystkie przekłuwacze mają słabo wyodręb-nione żądła, okazy z krzemienia czekoladowego (ryc. 11.17: 9; 11.19: 8) są starannie opracowane.

Półtylczaki. Do tej kategorii narzędzi zaliczo-no dziewięć okazów pojedynczych (ryc. 11.17: 7; 11.20: 1-4, 7-8, 10) i trzy półtylczaki zdwojone (ryc. 11.17: 5; 11.20: 6, 9). Łącznie okazy te sta-nowią 6,6% wszystkich narzędzi. Dominują wśród nich półtylczaki wykonane z krzemienia czekola-dowego (9 okazów – ryc. 11.20: 1-4, 6-10), tylko dwa wykonano z krzemienia bałtyckiego, a jeden został intensywnie przepalony.

Cztery okazy spośród półtylczaków pojedyn-czych ma odłamane podstawy, pozostałe zacho-wane są w całości. Długość okazów całych mieści się w przedziale 30-50 mm. Grubość większości półtylczaków wynosi 4 mm, a szerokość waha się w granicach 10-20 mm. Przeważają okazy o szero-kości 12-17 mm. Z analizy cech metrycznych pół-

tylczaków wynika, że półsurowiec do ich produkcji był bardzo starannie dobierany, dotyczy to przede wszystkim okazów z krzemienia czekoladowego.

Część półtylczaków ma wyświecenia, u więk-szości układają się one ukośnie do osi półsurowia-ka. Cztery okazy mają półtylce łukowe, pozostałe zaś ukośne.

Wiórowce. Wydzielono cztery okazy, które za-liczono do grupy wiórowców (ryc. 11.21: 1-3). Wszystkie zostały wykonane z krzemienia wołyń-skiego. Jeden z nich ma odłamaną zarówno część wierzchołkową, jak i podstawę, z tych względów niemożliwa jest jego dokładniejsza klasyfi kacja. Pozostałe trzy okazy zaliczone zostały do tzw. wió-rowców zbieżnych [Balcer 1983; Domańska 2006]. Dwa z nich mają szpiczaste wierzchołki zbliżo-ne kształtem do wierzchołków przekłuwaczy (np. ryc. 11.21: 2). Omawiane okazy wykonane zostały głównie za pomocą retuszy stromych, tylko jeden z nich ma retusz płaski na jednym boku. Wszyst-kie mają wyświecenia na dłuższych bokach. Ana-lizy traseologiczne [Winiarska-Kabacińska w tym tomie, rozdz. 12] wykazały, że narzędzia te były wykorzystywane do cięcia zbóż (ryc. 11.21:1) lub ogólnie roślin (ryc. 11.21:2), w jednym wypadku ślady zużycia wskazały na trzciny (ryc. 11.21: 3).

Grubość wiórowców zbieżnych mieści się w przedziale 5-6 mm, szerokość waha się w grani-cach 24-29 mm, długość okazu z odłamanym nie-wielkim fragmentem wynosi 86 mm.

Grociki. Na stanowisku zarejestrowano sześć grocików, trzy z nich zostały wykonane z krzemie-nia bałtyckiego (ryc. 11.22: 3-5) i trzy z krzemie-nia wołyńskiego (ryc. 11.22: 1, 2, 6). Do grupy tej można też chyba zaliczyć okaz (ryc. 11.22: 7) za-klasyfi kowany do grupy łuszczni. Zabytek ten moż-na też uznać za półfabrykat grocika. Można sądzić więc, że pierwotna liczba tych narzędzi była więk-sza. Przynajmniej jeden okaz (ryc. 11.16: 6) został złuszczony oraz uzyskano z niego m.in. odłupek łuszczniowy mikroretuszowany.

Cztery groty zachowane są w całości, dwa zaś we fragmentach. Długość okazów całych waha się w granicach 31-47 mm, szerokość mieści się w przedziale 11-16 mm, a grubość wynosi 5-6 mm.

Jest to grupa bardzo zróżnicowana pod wzglę-dem formalnym. Wyróżnić można wśród nich smukły okaz laurowaty, prawdopodobnie trzy gro-ciki z wyodrębnionym trzonkiem oraz dwa okazy z wklęsłą podstawą.



Ryc. 11.20. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Półtylczaki (1-3, 6, 7), półtylczaki wyświecone (4, 8-10), wiór wyświecony (5). Krzemień czekoladowy (1-10)



Ryc. 11.21. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wiórowce zbieżne (1-3). Krzemień wołyński (1-3)



Ryc. 11.22. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Grociki (1-6), półprodukt grocika (?) (7). Krzemień wołyński (1, 2, 6), krzemień bałtycki (3-5, 7)



Omawiana grupa grocików z Wilkostowa jest największą kolekcją tego typu narzędzi z Kujaw [Domańska 2000].

Trapez. Wydzielono jeden trapez wykonany z krzemienia bałtyckiego (ryc. 11.17: 6). Jest to okaz problematyczny, można go też zaklasyfi kować do półtylczaków zdwojonych.

Narzędzia atypowe. Grupa ta dominuje w ana-lizowanych materiałach. Podzielono ją na trzy pod-zbiory, jako kryterium tego podziału wykorzystano półsurowiec. Wydzielono więc narzędzia atypowe wiórowe, odłupkowe i łuszczniowe.

Narzędzia wiórowe atypowe. Wyróżniono 39 takich narzędzi. Podzielono je na wióry retuszo-wane (ryc. 11.10: 11; 11.11: 2, 10; 11.12: 4-5; 11.13: 5), wióry mikroretuszowane (ryc. 11.10: 8-10, 12; 11.11: 6; 11.12: 8-11), wióry użytkowe (ryc. 11.11: 1, 4, 8-9; 11.12: 1-3, 6-7) oraz wióry wyświecone (ryc. 11.20: 5).

Większość tych narzędzi została wykonana z krzemienia bałtyckiego (12 okazów) i czekola-dowego (11 okazów). Dziewięć z nich wytworzono z krzemienia wołyńskiego, przy czym aż pięć spo-śród nich to wióry retuszowane. Pozostałe wytwory z tej grupy to narzędzia intensywnie przepalone.

Wśród omawianych okazów przeważają frag-menty przypiętkowe. Długość większości okazów całych mieści się w przedziale 30-50 mm, tylko u dwu wytworów przekracza ona 100 mm. Te dwa ostatnie okazy wykonane zostały z krzemienia wo-łyńskiego. Szerokość większości waha się w grani-cach 12-20 mm, a grubość mieści się w przedziale 3-6 mm.

Narzędzia odłupkowe atypowe. Grupa ta do-minuje wśród narzędzi użytkowych (atypowych). Odkryto 52 takie okazy (tab. 11.6). Ich dalszy po-dział opiera się na takich samych kryteriach, ja-kie zastosowano w przypadku narzędzi wiórowych. Najliczniejsze wśród nich są odłupki retuszowa-ne (ryc. 11.23: 1-6, 8, 9, 11-12), wydzielono 26 takich okazów. Kolejne miejsce zajmują odłupki użytkowe – 18 okazów (ryc. 11.9: 3, 7; 11.24: 5-6) i odłupki mikroretuszowane – osiem okazów (ryc. 11.25: 1, 2, 4-5).

Wśród odłupków retuszowanych przeważa-ją okazy wykonane z krzemienia bałtyckiego – 16 sztuk. Udział innych surowców w tej grupie kształtuje się następująco: krzemień czekolado-

wy – sześć okazów, krzemień wołyński – jeden okaz, a trzy okazy zostały intensywnie przepalone. W grupie odłupków użytkowych 10 zostało wyko-nanych z krzemienia bałtyckiego, dwa z krzemie-nia czekoladowego, zaś sześć z krzemienia wo-łyńskiego. W grupie okazów mikroretuszowanych wydzielono cztery z krzemienia bałtyckiego i czte-ry z krzemienia wołyńskiego.

Narzędzia łuszczniowe atypowe. Do grupy tej zaliczono łuszcznie retuszowane – 10 egzemplarzy (5,5% wszystkich narzędzi), odłupki łuszczniowe retuszowane – 17 okazów (9,4% wszystkich narzę-dzi) oraz odłupki łuszczniowe z retuszem użytko-wym – dziewięć sztuk (5,0% grupy narzędzi).

Do podziału łuszczni retuszowanych nie zasto-sowano kryterium rodzaju retuszu, tak jak to uczy-niono z wiórami i odłupkami (tab. 11.6). Uznano, że rodzaj „półsurowca” jest tutaj sprawą najważ-niejszą (ryc. 11.10: 7-9; 11.16: 1-3; 11.26: 2-4). Spośród tych okazów pięć zostało wykonanych z krzemienia bałtyckiego, trzy z krzemienia wo-łyńskiego, a dwa z krzemienia czekoladowego.

Wśród odłupków łuszczniowych retuszowanych zdecydowanie przeważają okazy wykonane z krze-mienia bałtyckiego (12). Wydzielono też dwa odłupki z krzemienia wołyńskiego, jeden z krze-mienia czekoladowego, natomiast w przypadku dwóch okazów surowca nie zidentyfi kowano (silne przepalenie). Odmienną sytuację zaobserwowano wśród nielicznych odłupków łuszczniowych z re-tuszem użytkowym. Przeważają wśród nich okazy z krzemienia czekoladowego (4). Kolejne miejsce zajmują odłupki z krzemienia bałtyckiego (3), wy-różniono również jeden okaz z krzemienia świę-ciechowskiego, a także jeden okaz intensywnie przepalony.

Analiza półsurowca, z którego zostały wyko-nane omawiane narzędzia, wskazuje, że nie pre-ferowano określonych jego wymiarów. Szerokość tych odłupków waha się w granicach 5-28 mm, a długość mieści się w przedziale 10-50 mm. Pod względem metrycznym nawiązują one do zwykłych odłupków łuszczniowych.

Siekierki i odłupki z siekierek. Na stanowisku zarejestrowano dwie całe siekierki i 17 odłupków odbitych od siekierek w tym 13 zwykłych i czte-ry łuszczniowe. Spośród dwóch całych siekierek jedna została wykonana z krzemienia bałtyckiego (ryc. 11.27: 1), druga zaś – z krzemienia wołyń-skiego (ryc. 11.28: 1). Okaz z krzemienia wo-



Ryc. 11.23. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Odłupki retuszowane (1-6, 8, 9, 11-13), odłupki mikroretuszo-wane (7, 10). Krzemień bałtycki (1-7, 9-13), przepalony (8)



Ryc. 11.24. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Odłupki retuszowane (1-4, 8), odłupki z retuszem użytko-wym (5, 6), odłupek (7). Krzemień czekoladowy (1-8)



Ryc. 11.25. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Odłupki mikroretuszowane (1-2, 4-5), odłupki retuszowa-ne (3), odłupki (6-8). Krzemień wołyński (1-8)



Ryc. 11.26. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Odłupek łuszczniowy (1), łuszcznie retuszowane (2-4), odłupki łuszczniowe z retuszem użytkowym (5, 7-8), odłupek łuszczniowy retuszowany (6), odłupki łuszczniowe z mikroretuszem (9-11). Krzemień czekoladowy (1-6, 8-11), krzemień świeciechowski (7)



Ryc. 11.27. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Złuszczona siekierka (1), łuszczeń z siekierki (3), odłupki z siekier szlifowanych (2, 4-10). Krzemień bałtycki (1-10). Kolorem szarym oznaczono powierzchnie szlifowane



Ryc. 11.28. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Fragment siekiery (1), odłupki z siekier szlifowanych (2-9). Krzemień wołyński (1-4), krzemień świeciechowski (5-8), krzemień pasiasty (9). Kolorem szarym oznaczono powierzchnie szlifowane



łyńskiego to fragment czworościennej siekierki o szerokości 35 mm i grubości 12 mm, z kolei okaz z krzemienia bałtyckiego to ciosło z dokładniej opracowaną jedynie częścią pracującą. Wymiary ciosła to: długość – 60 mm, szerokość – 25 mm i grubość – 15 mm.

Wśród odłupków odbitych od siekierek prze-ważają odłupki z krzemienia bałtyckiego – osiem

(ryc. 11.27: 2, 4-7, 8-9; 11.28: 2, 5-9); odkryto także pięć odłupków z krzemienia świeciechow-skiego (ryc. 11.27: 6; 11.28: 5-8), dwa z krze-mienia wołyńskiego (ryc. 11.28: 2-3) i jeden in-tensywnie przepalony (ryc. 11.27: 9). Odłupek z krzemienia pasiastego został wcześniej zaliczony do KAK.

11.2.3. Materiały kultury amfor kulistych

Na stanowisku Wilkostowo 23/24, oprócz pozo-stałości stabilnego osadnictwa KPL z horyzontu klasycznowióreckiego, odkryto także ślady krót-kotrwałego pobytu ludności KAK [Rzepecki w tym tomie, rozdz. 7].

Ceramika KAK występuje ze zróżnicowaną inten-sywnością na całym stanowisku. Proporcję wagową pomiędzy ceramiką obu jednostek można oszacować na około 1:0,035. Fragmenty naczyń KAK tworzą jedynie wyraźną koncentrację w części zachodniej stanowiska, w obrębie ulokowanych na stoku wyko-pów nr 108-113 i 146-151 [Rzepecki w tym tomie, rozdz. 7]. W ramach opisywanej tu części wykopów relacja ta jest nieco bardziej zbilansowana i wynosi ona ok. 1:0,97 na korzyść ceramiki KPL.

W wymienionych wykopach zarejestrowano 26 wytworów krzemiennych, 21 z nich to okazy z krzemienia bałtyckiego, jeden okaz został wyko-nany z krzemienia czekoladowego, a cztery wytwo-ry zostały intensywnie przepalone.

Grupami dominującymi są odłupki i narzędzia. Spośród wyróżnionych na stanowisku czterech rdzeni odłupkowych dwa wystąpiły w omawianym

zbiorze. Jedyny rdzeń wiórowo-odłupkowy zareje-strowano również w tej części stanowiska.

W grupie narzędzi uwagę zwraca brak narzę-dzi typologicznych, wyróżniono z kolei jeden wiór mikroretuszowany, jeden wiór z retuszem użytko-wym, trzy odłupki retuszowane i dwa z retuszem użytkowym. Odkryto ponadto przepalony odłupek odbity od siekiery.

Podsumowując, analizowany zbiór nie odbiega ani pod względem struktury ilościowej, ani jako-ściowej od inwentarza wytworów krzemiennych z pozostałych części stanowiska, gdzie zdecydo-wanie dominuje ceramika KPL. W tej sytuacji możliwość jednoznacznej identyfi kacji wytwo-rów krzemiennych społeczności KAK jest bardzo wątpliwa. Ludność ta mogła oczywiście wykorzy-stywać niektóre z narzędzi zarejestrowanych na stanowisku, brak jednocześnie jednoznacznych kryteriów pozwalających na ich identyfi kację. Być może jedynym wyjątkiem od opisywanej sytuacji jest odkrycie wiążące się z wschodnią częścią sta-nowiska, gdzie zarejestrowano odłupek z siekierki z krzemienia pasiastego.

11.3. Podsumowanie

Inwentarz krzemienny z Wilkostowa 23/24 jest klasą sam w sobie i niezwykle ważnym punktem odniesienia dla wielu zjawisk związanych z krze-mieniarstwem społeczności neolitycznych na Ku-jawach [Domańska 2013]. Za szczególnie ważną uznaję możliwość scharakteryzowania, na podsta-wie tych materiałów, wytwórczości w krzemieniu społeczności horyzontu klasycznowióreckiego na Kujawach. Kolejnym ważnym pytaniem, na któ-re te materiały dają odpowiedź, to relacje między krzemieniarstwem KPL i KAK.

Do najważniejszych cech inwentarza krzemien-nego z Wilkostowa 23/24 należy zaliczyć: zdecydo-

waną przewagę wytworów z lokalnego krzemienia bałtyckiego, selektywną obecność importów z su-rowców egzotycznych, dominację metody łuszcz-niowej, przewagę udziału narzędzi użytkowych nad konwencjonalnymi, stałą obecność w grupie narzędzi typologicznych (drapaczy, półtylczaków oraz wiórowców i grocików), a także występowanie siekierek krzemiennych.

Cechy te zostały uznane za wyznaczniki tzw. klasycznowióreckiego modelu krzemieniarstwa [Domańska 2013].

Analizy porównawcze zespołów klasycznowió-reckich zarówno z Kujaw [np. Opatowice 33 – Do-



mańska 2006; 2013], jak i pochodzących spoza tego obszaru, tj. strefy wielkodolinnej Niżu Polski [np. Annopol 1 – Papiernik, Rybicka 2002; Ko-morniki 42 – Kabaciński, Sobkowiak-Tabaka 2004] utwierdzają w przekonaniu, że model ten miał cha-rakter ponadregionalny.

Można również sugerować, że zasadnicze ele-menty tego modelu (współ)tworzyły inne późnone-olityczne tradycje wytwarzania narzędzi krzemien-nych [Domańska 2013].

Wskazuje na to podjęta próba wydzielenia w inwentarzu z Wilkostowa 23/24 narzędzi krze-

miennych związanych z pobytem na tym stanowi-sku ludności KAK. Próba ta pokazała, że jedynym wytworem, który z dużym prawdopodobieństwem można przypisać tym społecznościom, to siekierka z krzemienia pasiastego.

Trudno jednak przyjąć, że społeczności te ko-rzystały tylko z takiego wyposażenia. Problemy ze zdefi niowaniem wyznaczników krzemieniar-stwa społeczności KAK na omawianym stanowi-sku wynikają raczej ze zbieżności tradycji krze-mieniarskich wszystkich mieszkańców osady w Wilkostowie.


Małgorzata Winiarska-Kabacińska

12. Wyniki obserwacji traseologicznych zabytków krzemiennych

bytków, w tym wszystkie narzędzia (181) oraz wy-bór wiórów, odłupków, odłupków łuszczniowych, łuszczni, rdzeni i odłupków powstałych z produk-cji siekierek.

Odkryte w środkowym odcinku dorzecza Tąży-ny stanowisko KPL z fazy wióreckiej dostarczyło 1031 okazów krzemiennych [Domańska 2013]. Obserwacjami traseologicznymi objęto 330 za-

12.1. Metoda

Materiały krzemienne zostały poddane badaniom mikroskopowym przy zastosowaniu mikrosko-pu stereoskopowego o powiększeniu od kilku do kilkudziesięciu razy oraz mikroskopu metalogra-fi cznego o powiększeniu 100, 200 i 500×. Przy

ich użyciu rejestrowano wszelkie ślady, takie jak uszkodzenia, starcia, wyświecenia, które następ-nie interpretowano, opierając się na metodzie wy-pracowanej przez L.H. Keeleya [1980].

12.2. Materiały

Z analizowanych materiałów 104 okazy noszą śla-dy używania (tab. 12.1; ryc. 12.1-12.7).

Łuszcznie (11 sztuk; ryc.12.1: 1-2, 4-9, 11-12) użyto do skrobania drewna, skóry i twardego surowca, do cięcia roślin i drewna, wiercenia w twardym su-rowcu (ryc. 12.8: 1), natomiast dwa okazy mają śla-dy od cięcia zbóż (ryc. 12.9: 2, 3). Łuszcznie pełniły więc różne funkcje. Ich krawędzie wykorzystywano do wykonywania określonych prac, nie były to jednak te same krawędzie, od których oddzielono odłupki łuszczniowe (krawędziowe pięty łuszczni). Jest warte podkreślenia, że niektóre łuszcznie powstały w efek-cie wtórnego użycia fragmentów większych narzę-dzi (najpewniej dużych noży żniwnych), a widoczne w takich przypadkach ślady używania należy wiązać z pierwotną funkcją tych pierwszych (ryc. 12.1: 4-5, 7). Z trzech używanych łuszczni retuszowanych (ryc. 12.1: 3, 10, 14) jeden wykorzystano do cięcia zbóż, kolejny do piłowania kości/poroża, w jednym przy-padku czynność i surowiec są nieokreślone.

Drapacze (17 sztuk; ryc. 12.2: 1-17) stosowano przede wszystkim do skrobania skóry (ryc. 12.8),

przy czym poza jednym okazem wszystkie narzę-dzia były osadzone w oprawach. Charakter zare-jestrowanych śladów wskazuje na wyprawianie suchej skóry. Ponadto drapaczy użyto do cięcia ro-ślin i zbóż – w tym przypadku krawędź boczna była krawędzią pracującą – oraz do innych nieokreślo-nych czynności. Cztery okazy prawdopodobnie naj-pierw były wykorzystane do skrobania skóry (śla-dy widoczne na drapiskach), następnie osadzone w oprawach i użyte do cięcia zbóż.

Grociki (5 sztuk, ryc. 12.3: 1-4) nie mają cha-rakterystycznych śladów powstałych w wyniku użycia ich jako ostrzy do strzelania do celu (spe-cyfi czne ułamanie wierzchołka i – nie zawsze to-warzyszące temu – linearne mikroskopowe ślady wyświecenia (MILT). Jednakże u czterech okazów stwierdzono obecność przekształceń pochodzących od oprawy, w jakiej były one osadzone (ryc. 12.10--12.11). Jeden grocik – złamany i przegrzany – nie ma jednoznacznych śladów używania, natomiast na powierzchni innego znajduje się wyświecenie wska-zujące, że okaz ten został przerobiony z narzędzia wcześniej używanego do cięcia zbóż (ryc. 12.12).



Ryc. 12.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Okazy ze śladami używania. 1-2, 4-9, 11-12 – łuszcznie; 3, 10, 14 – łuszcznie retuszowane. Legenda: a – rozmieszczenie śladów używania; b – rozmieszczenie śladów od oprawy; c – miejsce wykonania zdjęcia


387Wyniki obserwacji traseologicznych zabytków krzemiennych

Tabela 12.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wykaz zabytków ze śladami używania

Lp. Określenie typologiczne Obrabiany surowiec Czynność Nr ryc. Uwagi

1. łuszczeń twardy wiercenie 12.1:1

2. łuszczeń drewno skrobanie 12.1:2 od siekierki

3. łuszczeń retuszowany kość/poroże piłowanie 12.1:3

4. łuszczeń zboża cięcie 12.1:4

5. łuszczeń rośliny cięcie 12.1:5


7. łuszczeń zboża cięcie 12.1:7


9. łuszczeń drewno cięcie 12.1:9

10. łuszczeń retuszowany zboża cięcie 12.1:10 oprawa


12. łuszczeń drewno cięcie 12.1:12

13. łuszczeń skóra skrobanie 12.1:13

14. łuszczeń retuszowany nieokreślony nieokreślony 12.1:14

15. łuszczeń twardy skrobanie 12.1:15

16. drapacz skóra skrobanie 12.2:1

17. drapacz zboża cięcie 12.2:2 oprawa

18. drapacz skóra skrobanie 12.2:3 oprawa

19. drapacz rośliny cięcie 12.2:4

20. drapacz nieokreślony nieokreślony 12.2:5

21. drapacz rośliny cięcie 12.2:6 oprawa

22. drapacz skóra, rośliny skrobanie, cięcie 12.2:7 oprawa

23. drapacz nieokreślony nieokreślony 12.2:8

24. drapacz rośliny obróbka 12.2:9



27. drapacz zboża cięcie 12.2:12 oprawa

28. drapacz rośliny cięcie 12.2:13

29. drapacz skóra, zboża skrobanie, cięcie 12.2:14 oprawa




33. grocik 12.3:01 oprawa




37. grocik? oprawa

38. półtylczak zboża cięcie 12.3:5 oprawa

39. półtylczak nieokreślony nieokreślony 12.3:6


41. półtylczak kość oskrobywanie 12.3:8


43. półtylczak rośliny obróbka 12.3:10


45. przekłuwacz kość/poroże obróbka 12.3:12




46. przekłuwacz nieokreślony nieokreślony 12.3:13

47. wiertnik twardy surowiec wiercenie 12.3:14

48. wiórowiec zboża cięcie 12.4:1 oprawa

49. wiórowiec zbieżny rośliny cięcie 12.4:2

50. wiórowiec zbieżny rośliny cięcie 12.4:3

51. wiórowiec zbieżny zboża cięcie 12.4:4 oprawa

52. wiór retuszowany rośliny cięcie 12.4:5

53. wiór użytkowy nieokreślony nieokreślony 12.4:6

54. wiór użytkowy zboża cięcie 12.4:7 oprawa

55. wiór mikroretuszowany nieokreślony cięcie 12.4:8

56. wiór mikroretuszowany nieokreślony nieokreślony 12.4:9

57. wiór mikroretuszowany rośliny cięcie 12.4:10

58. wiór retuszowany kość skrobanie 12.4:11

59. wiór retuszowany skóra cięcie 12.4:12

60. wiór użytkowy skóra cięcie 12.4:13

61. wiór użytkowy nieokreślony cięcie 12.4:14

62. wiór użytkowy kość/poroże cięcie 12.5:1

63. wiór użytkowy drewno cięcie 12.5:2

64. wiór wyświecony zboża cięcie 12.5:3 oprawa

65. wiór retuszowany poroże obróbka 12.5:4

66. wiór użytkowy rośliny/drewno cięcie 12.5:6

67. wiór użytkowy rośliny cięcie 12.5:7

68. wiór wyświecony zboża cięcie 12.5:8 oprawa

69. wiór użytkowy kość obróbka 12.5:9

70. wiór użytkowy drewno obróbka 12.5:10

71. odłupek łuszczniowy retuszowany nieokreślony rozwiercanie 12.5:11

72. odłupek łuszczniowy nieokreślony skrobanie 12.5:12

73. odłupek łuszczniowy retuszowany nieokreślony skrobanie 12.5:13

74. odłupek łuszczniowy użytkowy rośliny cięcie 12.5:14

75. wiór użytkowy rośliny obróbka 12.5:15

76. odłupek łuszczniowy retuszowany nieokreślony cięcie 12.6:1

77. odłupek łuszczniowy nieokreślony nieokreślony 12.6:2

78. odłupek łuszczniowy nieokreślony rozwiercanie 12.6:3

79. odłupek łuszczniowy nieorganiczny cięcie 12.6:4

80. odłupek łuszczniowy użytkowy kość cięcie 12.6:5

81. odłupek użytkowy nieorganiczny obróbka 12.6:6

82. odłupek retuszowany kość/poroże obróbka 12.6:7

83. odłupek retuszowany kość obróbka 12.6:8

84. odłupek retuszowany nieokreślony skrobanie 12.6:9

85. odłupek retuszowany twardy skrobanie 12.6:10

86. odłupek retuszowany drewno cięcie 12.6:11

87. odłupek retuszowany nieokreślony skrobanie 12.6:12

88. odłupek retuszowany zboża cięcie 12.6:13

89. odłupek użytkowy kość/poroże cięcie 12.6:14

90. odłupek użytkowy drewno wiercenie 12.6:15

91. odłupek mikroretuszowany nieokreślony nieokreślony 12.7:1




92. odłupek łuszczniowy zboża cięcie 12.7:2 oprawa

93. odłupek łuszczniowy zboża cięcie 12.7:3 oprawa

94. odłupek retuszowany poroże obróbka 12.7:4

95. odłupek mikroretuszowany kość/poroże skrobanie 12.7:5

96. odłupek mikroretuszowany kość obróbka 12.7:6

97. wiór rośliny cięcie 12.7:7

98. wiór drewno cięcie 12.7:8

99. wiór rośliny cięcie 12.7:9

100. wiór drewno piłowanie 12.7:10

101. odłupek nieorganiczny skrobanie 12.7:11

102. odłupek rośliny obróbka 12.7:12

103. odłupek nieokreślony nieokreślony 12.7:13

104. okruch negatywowy nieorganiczny szlifowanie 12.7:14

Półtylczaków (7 sztuk, ryc. 12.3: 5-11) osadzanych w oprawach użyto do cięcia zbóż (ryc. 12.9: 3-12.10: 1) i oskrobywania kości. Jed-nym narzędziem wykonywano zróżnicowane czyn-ności przy obróbce roślin, kolejnym natomiast prace o nieokreślonym charakterze.

Przekłuwacze (2 sztuki, 12.3: 12-13). W jed-nym przypadku narzędzie zostało wykorzystane do wykonania wielu czynności przy obróbce kości/ /poroża, a mianowicie wiercenia, skrobania i cię-cia, w drugim natomiast do nieokreślonych prac. Wykorzystywano przy tym wszystkie krawędzie i tylko pierwszy wspomniany wyżej okaz nosił śla-dy używania obecne na wysuniętym wierzchołku narzędzia.

Wiertnik (ryc. 12.3: 14) wykonany został na wiórze oddzielonym od gładzonej siekierki, użyto go do wiercenia w twardym surowcu (ryc. 12.10: 2).

Wiórowce (4 sztuki, ryc. 12.4: 1-4) były bar-dzo intensywnie używane do cięcia roślin i zbóż. W jednym przypadku okaz pełnił funkcję wkładki narzędzia żniwnego (ryc. 12.4: 1), trzy pozosta-łe, większych rozmiarów, były prawdopodobnie nożami.

Wiórów mikroretuszowanych (3 sztuki, ryc. 12.4: 8-10) użyto do cięcia roślin, nieokreślone-go surowca i do prac o nieokreślonym charakterze.

Wióry retuszowane (4 sztuki; ryc. 12.4: 5, 11-12; 12.5: 4) zastosowano do skrobania kości,

cięcia roślin i skóry oraz różnych czynności przy obróbce poroża.

Wióry z retuszem użytkowym (11 sztuk; ryc. 12.4: 6-7, 13-14; 12.5: 1-2, 5-7, 9-10) wy-korzystano do cięcia: skóry, roślin, zboża, drewna, kości, poroża oraz nieokreślonego surowca. Trzy okazy dodatkowo, poza cięciem, skrobały rośliny, drewno i kość.

Wiórów z wyświeceniem (2 sztuki; ryc. 12.5: 3, 8) użyto do cięcia zbóż jako wkładki osadzone w oprawach.

Odłupki łuszczniowe retuszowane (3 sztu-ki, ryc. 12.5: 11, 13; 12.6: 1) zastosowano do cięcia, rozwiercania i skrobania w nieokreślonym surowcu.

Odłupków łuszczniowych z retuszem użyt-kowym (2 sztuki, ryc. 12.5: 14; 12.6: 5) użyto do cięcia roślin i kości (ryc. 12.11: 1).

Odłupki łuszczniowe (6 sztuk, ryc. 12.5: 12; 12.6: 2-4; 12.7: 2-3) wykorzystano do skro-bania i rozwiercania nieokreślonego surowca, cięcia surowca nieorganicznego, cięcia zbóż, na-tomiast w jednym przypadku czynności pozostają nieokreślone.

Odłupków mikroretuszowanych (3 sztuki, ryc. 12.7: 1, 5-6) użyto do skrobania kości/poroża, skrobania i cięcia kości oraz do prac o nieokreślo-nym charakterze.



Ryc. 12.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Okazy ze śladami używania. 1-17 – drapacze. Legenda: a – roz-mieszczenie śladów używania; b – rozmieszczenie śladów od oprawy; c – miejsce wykonania zdjęcia



Ryc. 12.3. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Okazy ze śladami używania. 1-4 – grociki; 5-11 – półtylczaki; 12-13 – przekłuwacze; 14 – wiertnik. Legenda: a – rozmieszczenie śladów używania; b – rozmieszczenie śladów od opra-wy; c – miejsce wykonania zdjęcia



Ryc. 12.4. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Okazy ze śladami używania. 1-4 – wiórowce; 5, 11, 12 – wióry retuszowane; 6, 7, 13-14 – wióry z retuszem użytkowym, 8-10 – wióry mikroretuszowane



Ryc. 12.5. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Okazy ze śladami używania. 1-2, 5-7, 9-10 – wióry z retuszem użytkowym; 4 – wiór retuszowany; 3, 8 – wióry wyświecone; 11, 13 – odłupki łuszczniowe retuszowane; 12 – odłupek łuszczniowy; 14 – odłupek łuszczniowy z retuszem użytkowym. Legenda: a – rozmieszczenie śladów używania; b – roz-mieszczenie śladów od oprawy



Ryc. 12.6. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Okazy ze śladami używania. 1 – odłupek łuszczniowy retuszo-wany; 2-4 – odłupki łuszczniowe; 5 – odłupek łuszczniowy z retuszem użytkowym; 6, 14-15 – odłupki z retuszem użytko-wym; 7-13 – odłupki retuszowane. Legenda: a – rozmieszczenie śladów używania; b – rozmieszczenie śladów od oprawy; c – miejsce wykonania zdjęcia



Ryc. 12.7. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Okazy ze śladami używania. 1, 5-6 – odłupki mikroretuszowane; 2-3 – odłupki łuszczniowe; 4 – odłupek retuszowany; 7-10 – wióry; 11-13 – odłupki; 14 – okruch negatywowy. Legenda: a – rozmieszczenie śladów używania; b – rozmieszczenie śladów od oprawy; c – miejsce wykonania zdjęcia



Ryc. 12.8. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Legenda: 1 – zdjęcie makroskopowe, łuszczeń użyty do wierce-nia twardego surowca, ryc. 12.1: 1, pow. 12×; 2 – zdjęcie mikroskopowe; drapacz, ślady od skrobania skóry, ryc. 12.2: 11, pow. 200×; 3 – zdjęcie mikroskopowe, grocik, ślady od oprawy, ryc. 12.3: 1, pow. 200×



Ryc. 12.9. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Legenda: 1 – zdjęcie mikroskopowe, grocik, ślady od opraw, ryc. 12.3: 3, pow. 200×; 2 – zdjęcie mikroskopowe, grocik, ślady od cięcia zbóż na powierzchni grocika, ryc. 12.3: 4, pow. 200×; 3 – zdjęcie mikroskopowe, półtylczak, ślady od cięcia zbóż, ryc. 12.3: 5, pow. 200×



Ryc. 12.10. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Legenda: 1 – zdjęcie mikroskopowe, półtylczak, ślady od cięcia zbóż, ryc. 12.3: 9, pow. 200×; 2 – zdjęcie makroskopowe, wiertnik, ryc. 12.3: 14, pow. 12×; 3 – zdjęcie mikrosko-powe, wiórowiec zbieżny, ślady od cięcia zboża, ryc. 12.4: 4, pow. 200×



Ryc. 12.11. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Legenda: 1 – zdjęcie mikroskopowe, odłupek łuszczniowy z retuszem użytkowym, ślady od cięcia kości, ryc. 12.6: 5, pow. 200×; 2 – zdjęcie mikroskopowe, odłupek z retuszem użytkowym, ślady od obróbki nieorganicznego surowca, ryc. 12.6: 6, pow. 200×; 3 – zdjęcie makroskopowe, okruch ne-gatywowy, krawędź do szlifowania nieorganicznego surowca, ryc. 12.7: 14, pow. 12×; 4 – zdjęcie mikroskopowe, okruch negatywowy, ślady od szlifowania nieorganicznego surowca, ryc. 12.7:1 4, pow. 200×



Odłupki retuszowane (8 sztuk, ryc. 12.6: 7-13; 12.7: 4) zastosowano do skrobania twardego i nie-określonego surowca, cięcia drewna i zboża oraz do obu tych czynności przy obróbce kości i poroża.

Odłupków z retuszem użytkowym (3 sztuki, ryc. 12.6: 6, 14-15) użyto do obróbki surowca nie-organicznego (ryc. 12.11: 2), cięcia kości/poroża i wiercenia w drewnie.

Wióry (4 sztuki, ryc. 12.7: 7-10) zastosowa-no do cięcia roślin i drewna, a także do piłowania drewna.

Odłupki (3 sztuki, ryc. 12.7: 11-13) wyko-rzystano do skrobania surowca nieorganicznego,

obróbki roślin i w czynnościach o nieokreślonym charakterze.

Okrucha negatywowego (ryc. 12.7: 14) użyto do szlifowania surowca nieorganicznego (ryc. 12.11: 3, 4).

Odłupki z siekier gładzonych (7 sztuk) mają ślady w postaci wygładzenia i wyświecenia po-wstałe w procesie produkcji siekier i nie wykazują śladów późniejszego ich zastosowania.

Siekierka z łuszcznia i fragment siekierki były używane zapewne do prac związanych z ob-róbką drewna.

12.3. Podsumowanie

Materiał krzemienny poddany obserwacjom tra-seologicznym był intensywnie używany, a stwier-dzone funkcje, jakie pełniły narzędzia, pozwala-ją scharakteryzować czynności podejmowane na omawianym stanowisku. Pamiętać przy tym należy, że wyroby krzemienne stanowiły tylko część, acz-kolwiek bardzo istotną, zespołu narzędzi, w skład którego wchodziły także i te wykonane z kości, po-roża, drewna i kamienia. Identyfi kacja ich funkcji nie odzwierciedla więc całości prac związanych z osadnictwem społeczności KPL na stanowisku w Wilkostowie.

Jedną z powszechniej wykonywanych czynno-ści było wyprawianie skóry, przede wszystkim za pomocą wyspecjalizowanych narzędzi – drapaczy, w większości przypadków osadzonych w opra-wach, co pozwalało zarazem na efektywniejszą pracę. Dalsze prace związane z obróbką skóry poświadczone są poprzez obecność wiórów uży-tych do jej cięcia. Różne kategorie narzędzi wyko-rzystano do cięcia i skrobania kości oraz poroża. Wyroby wykonane z tych surowców są obecne na stanowiskach KPL i pełniły one różnorodne funk-cje [Winiarska-Kabacińska, Makowiecki 2004]. W omawianym zespole najliczniej reprezentowane są okazy użyte do cięcia, niekiedy skrobania, ro-ślin i drewna. Do tej pierwszej grupy należą także

narzędzia zastosowane do cięcia zbóż. Charakter zarejestrowanych śladów użytkowych pozwala na stwierdzenie, że wśród wspomnianych narzędzi są wytwory użyte do cięcia trzcin (ryc. 12.4: 2; 12.5: 14). Wyniki obserwacji traseologicznych potwierdzają więc znaczenie przetwarzania roślin na stanowisku, które między innymi były surow-cem do wyrobu przedmiotów codziennego użytku. Podkreślić należy, że narzędzia te były zarówno incydentalnie dobierane do wykonania określonej pracy (np. wióry i odłupki), jak i celowo przygoto-wanymi, osadzonymi w oprawach profesjonalnymi narzędziami. Lokalizacja śladów pochodzących od używania, jak i od oprawy sugeruje dwa typy takich narzędzi kompozytowych: sierpów o lekko ukośnie lub prosto osadzonych wkładkach krze-miennych bądź noży o umieszczonych pojedyn-czo dużych wiórach. W zbiorze okazów ze śladami użytkowymi znalazły się także grociki, które wska-zują, że myślistwo stanowiło nieodłączny element aktywności gospodarczej.

Zidentyfi kowane funkcje narzędzi nie odbie-gały znacząco od funkcji zabytków pochodzących z innych zespołów KPL, opracowanych w aspekcie traseologicznym [Małecka-Kukawka 2011; Wi-niarska-Kabacińska 2004; 2010].


Marcin Szydłowski, Seweryn Rzepecki

13. Zabytki kamienne

Do analizy petroarcheologicznej przeznaczono wszystkie (467 sztuk) przedmioty kamienne zarejestro-wane na stanowisku 23/24 w Wilkostowie (tab. 13.1).

Tabela 13.1. Wilkostowo 23/24. Charakterystyka typologiczna i surowcowa zabytków kamiennych

Lp. Wykop – warstwa lub obiekt Oznaczenie typologiczne Oznaczenie surowcowe Waga (g)

1. powierzchnia żarno? gnejs 10892

2. powierzchnia żarno? gnejs 3297

3. powierzchnia tłukorozcieracz granit 606

4. powierzchnia tłukorozcieracz gabroid 1295

5. powierzchnia odłamek piaskowiec 73

6. powierzchnia odłamek granit 394

7. powierzchnia tłukorozcieracz granit 1275

8. powierzchnia siekierka serpentynit 61

9. powierzchnia otoczak kwarcyt 83


11. powierzchnia otoczak piaskowiec 59

12. powierzchnia odłamek granit 94


14. powierzchnia żwir gabroid 31


16. powierzchnia otoczak porfi r 266

17. powierzchnia otoczak granit 531

18. powierzchnia otoczak gnejs 350

19. powierzchnia odłamek kwarcyt 80



22. powierzchnia otoczak granit 261


24. powierzchnia kamień szlifi erski piaskowiec 255


26. powierzchnia odłamek gabroid 354

27. powierzchnia odłamek gnejs 268


29. 5-W tłukorozcieracz piaskowiec 425

30. 12-W odłamek gabroid 277

31. 12-W podkładka piaskowiec 181

32. 12-W tłukorozcieracz piaskowiec 155




33. 14-W odłamek piaskowiec 72

34. 16-W żarno? granit 1114

35. 16-W tłukorozcieracz porfi r 480

36. 16-W odłamek gnejs 170

37. 16-W odłamek granit 226




41. 20-W odłamek amfi bolit 101

42. 21-52 żarno? granit 3504

43. 22-38 odłamek amfi bolit 222

44. 25-49 odłamek piaskowiec 83

45. 25-49 odłamek diabaz 24

46. 25-49 odłamek amfi bolit 334

47. 29-W siekierka gabroid 242

48. 29-W siekierka porfi r 194

49. 29-W siekierka łupek kwarcytowo-serycytowy 334

50. 29-W fragm. narzędzia amfi bolit 337

51. 29-W półwytwór? amfi bolit 963

52. 29-W siekierka amfi bolit 142

53. 29-W fragm. narzędzia amfi bolit 65











64. 29-W żwir piaskowiec 40


66. 29-W żwir amfi bolit 16


68. 30-H odłamek gnejs 390





73. 31-W żwir porfi r 85







403Zabytki kamienne



80. 31-W żarno? granit 2100





85. 31-W żwir granit 17

86. 31-W żwir gnejs 45

87. 31-W żwir amfi bolit 16



90. 32-W otoczak piaskowiec 122


92. 32-W otoczak leptyt 115



95. 32-W otoczak gnejs 85

96. 32-W otoczak granit 63






102. 32-W żwir granit 42









111. 32-W siekierka amfi bolit 129

112. 33-114 tłukorozcieracz piaskowiec 447

113. 33-115 otoczak piaskowiec 89

114. 33-115 odłamek gnejs 73



117. 33-W otoczak kwarcyt 75


119. 33-115 odłamek granit 223

120. 34-H tłukorozcieracz amfi bolit 480









126. 34-W żwir piaskowiec 19

127. 34-W żwir gnejs 45

128. 34-H siekierka amfi bolit 122

129. 34-H siekierka diabaz 121


131. 36-W żarno? gnejs 1425

132. 36-W żwir kwarcyt 39


134. 37-W tłukorozcieracz granit 419

135. 37-W tłukorozcieracz gnejs 234

136. 37-W fragm. narzędzia gnejs 640








144. 37-W odłamek diabaz 134


146. 38-H odłamek piaskowiec 511







153. 45-W gładzik amfi bolit 74





158. 51-160 gładzik kwarcyt 34



161. 53-H tłukorozcieracz granit 778

162. 53-H odłamek granit 353

163. 53-H tłukorozcieracz granit 1324









405Zabytki kamienne


171. 63-W odłupek piaskowiec 52






177. 64-W odłupek kwarcyt 10

178. 65-153 otoczak gnejs 51

179. 65-153 otoczak granit 126


181. 66-H podkładka piaskowiec 423







188. 69-W tłukorozcieracz granit 440


190. 69-W żwir porfi r 54













203. 74-H odłamek amfi bolit 535



206. 74-H tłukorozcieracz piaskowiec 447

207. 74-H otoczak granit 87

208. 74-H odłamek gabroid 20

209. 78-168 odłamek gabroid 82











217. 83-W odłamek wapień 29








225. 84-W odłamek porfi r 210







232. 86-W otoczak porfi r 156





237. 88-200 otoczak granit 276







244. 95b-233 tłukorozcieracz diabaz 524

245. 95b-H odłamek piaskowiec 152


247. 95b-H odłamek granit 94

248. 95b-H odłamek wapień 56

249. 95c-W odłamek piaskowiec 16

250. 95d-232 odłamek piaskowiec 154

251. 95d-H podkładka piaskowiec 203

252. 96a-250 żarno? granit 3780

253. 96a-250 odłamek piaskowiec 40

254. 96a-H odłamek gabroid 237

255. 96a-H otoczak granit 84

256. 96a-H otoczak amfi bolit 117

257. 96a-H odłamek wapień 124

258. 96a-W odłamek gnejs 911


260. 96a-W żwir piaskowiec 8

261. 96a-W odłamek kwarcyt 7

262. 96b-H odłamek granit 34


407Zabytki kamienne




265. 96c-W odłamek gnejs 47

266. 96d-H odłamek granit 85

267. 97c-H otoczak piaskowiec 150

268. 97d-W odłamek gabroid 26

269. 97d-W żwir piaskowiec 13

270. 97d-H odłamek gabroid 46

271. 97d-H żwir granit 34

272. 97d-H żwir granit 22

273. 97d-H odłamek granit 12

274. 98a-H odłamek leptyt 81

275. 98b-W otoczak granit 207

276. 98b-W odłamek piaskowiec 55

277. 98b-W otoczak gnejs 432

278. 98c-H żwir piaskowiec 24

279. 98c-W odłamek gabroid 94

280. 98c-W odłamek granit 52


282. 98d-W odłamek piaskowiec 218

283. 98d-W odłamek porfi r 37




287. 102c-H odłamek kwarcyt 105

288. 102c-H odłamek piaskowiec 69

289. 102c-H odłamek gnejs 244

290. 102c-W żarno? gnejs 5652

291. 102c-W żarno? gabroid 1234


293. 105a-H otoczak granit 102



296. 106c-H odłamek piaskowiec 109

297. 106c-W tłukorozcieracz piaskowiec 497


299. 109c-H odłamek granit 8


301. 109c-W żwir diabaz 37





306. 110b-W tłukorozcieracz granit 505






309. 112c-H tłukorozcieracz granit 658


311. 113d-W odłamek gnejs 1065

312. 114a-W odłamek amfi bolit 25



315. 115d-W odłamek granit 584


317. 115d-W odłamek porfi r 24



320. 115d-W odłamek wapień 10

321. 116a-W odłamek piaskowiec 144

322. 116c-H odłamek kwarcyt 10

323. 116c-W tłukorozcieracz granit 410





328. 117a-H odłamek amfi bolit 110



331. 119b-W odłamek gnejs 193


333. 121b-W podkładka piaskowiec 989

334. 122a-W tłukorozcieracz piaskowiec 788

335. 122a-W tłukorozcieracz granit 321



338. 129a-W siekierka amfi bolit 55

339. 129b-W siekierka amfi bolit 131

340. 129b-W tłukorozcieracz gabroid 457



343. 130a-W otoczak piaskowiec 134

344. 130d-H odłamek piaskowiec 25




348. 131a-228 żarno? gnejs 1329

349. 131a-228 otoczak piaskowiec 420

350. 131a-228 otoczak granit 234

351. 131a-228 otoczak granit 228

352. 131a-228 otoczak gabroid 126

353. 131a-228 żwir gabroid 44

354. 131a-W topór diabaz 201


409Zabytki kamienne




357. 131b-W tłukorozcieracz piaskowiec 737


359. 131b-W żarno? granit 1222






365. 131b-W odłamek granit 117


367. 131c-H odłamek granit 375

368. 132a-W odłamek wapień 76

369. 132a-W odłamek granit 68

370. 132a-W odłamek porfi r 39


372. 132c-W ciosło łupek aktynolitowy 219

373. 132d-W odłamek mułowiec 102


375. 137c-W żarno? granit 2234

376. 137d-W podkładka piaskowiec 72




380. 138d-H odłamek piaskowiec 31


382. 140a-H podkładka piaskowiec 181

383. 140a-H tłukorozcieracz amfi bolit 513

384. 144a-W tłukorozcieracz granit 516

385. 144a-280 odłamek gnejs 320

386. 144c-W odłamek amfi bolit 21

387. 144c-290 siekierka porfi r 303

388. 144c-291 odłamek piaskowiec 79


390. 145a-H odłamek piaskowiec 237

391. 148d-W tłukorozcieracz gnejs 618

392. 152c-W siekierka diabaz 67


394. 154a-W tłukorozcieracz amfi bolit 1161

395. 154a-W żarno? gnejs 6545


397. 154c-W siekierka amfi bolit 240

398. 155c-W odłamek wapień 57

399. 157d-H odłamek diabaz 138

400. 158b-W otoczak piaskowiec 154






403. 162c-W siekierka diabaz 165

404. 163b-W podkładka piaskowiec 539



407. 164c-W odłamek amfi bolit 440


409. 165a-W odłamek granit 2316

410. 165d-W żarno? gnejs 1065

411. 166b-W odłamek amfi bolit 81



414. 168c-473 tłukorozcieracz amfi bolit 512

415. 168d-W odłamek amfi bolit 29

416. 169d-H tłukorozcieracz granit 506

417. 170a-H siekierka amfi bolit 125

418. 170b-H podkładka piaskowiec 3645


420. 170b-420 odłamek piaskowiec 330

421. 170d-464 tłukorozcieracz piaskowiec 346

422. 170d-464 tłukorozcieracz piaskowiec 226

423. 171a-472 odłamek kwarcyt 905

424. 171d-W kamień szlifi erski zlepieniec 1849


426. 173a-W siekierka bazalt 201

427. 174b-526 odłamek gnejs 250

428. 174d-525 tłukorozcieracz gnejs 395

429. 176a-451 odłamek piaskowiec 108



432. 179c-W tłukorozcieracz granit 385

433. 179c-W odłamek gabroid 355

434. 179d-W otoczak piaskowiec 176

435. 181d-W otoczak granit 545

436. 182a-H odłamek piaskowiec 667


438. 182c-W otoczak piaskowiec 442

439. 184c-W odłamek porfi r 33


441. 185c-536 odłamek gnejs 83

442. 185c-536 odłamek piaskowiec 50

443. 185c-536 odłamek gnejs 796

444. 185d-H tłukorozcieracz piaskowiec 425

445. 185d-537 odłamek gnejs 187


411Zabytki kamienne




448. 187a-W otoczak granit 211

449. 187a-W otoczak gabroid 105

450. 189a-W otoczak gnejs 272




454. 189c-W otoczak granit 688


456. 190c-W odłupek amfi bolit 120

457. 191a-W tłukorozcieracz gabroid 670

458. 192b-W tłukorozcieracz amfi bolit 1037

459. 192b-W odłupek porfi r 244

460. 193c-W żarno? granit 3215



463. 199a-599 odłamek granit 442


465. 199d-604 odłamek gnejs 1132



5 – prostopadłościenny, w przekrojach po-przecznych w przybliżeniu kwadratowy i prostokątny,

6 – jajowaty, zwężający się z jednej strony i two-rzący stronę roztłukującą na zwieńczeniu,

7 – o kształcie w przybliżeniu podłużnym oraz spłaszczonym z funkcjonującymi głównie ho-ryzontalnymi powierzchniami pracującymi,

8 – nieregularny.

Drugą, co do liczebności, grupą narzędzi są żarna (ryc. 13.2). Zachowały się one głównie frag-mentarycznie (17 egzem.). Są to zazwyczaj nie-wielkie ułamki, na podstawie których nie można ostatecznie zweryfi kować całkowitych rozmiarów i kształtów tych narzędzi. Zauważalny jest przede wszystkim podział na dwa główne typy żaren: o nieckowatej (z reguły większe formy) oraz o pro-stej powierzchni pracującej (formy mniejsze).

Również podkładki zachowały się przede wszyst-kim we fragmentach (8 egzem.). Są to narzędzia o stosunkowo małej grubości (3-4 cm), mają jedną

Pierwszym wnioskiem, jaki nasuwa się z anali-zy cytowanej tabeli, jest stosunkowo wysoki, bo wynoszący blisko 20% zbioru udział narzędzi (91 okazów). Zdecydowanie najliczniejsze, sta-nowiące blisko jego połowę, są tłukorozciera-cze (43 egzem.). Charakteryzują się one przede wszystkim wielobiegunowością (w odróżnieniu od tłuków mają kilka powierzchni pracujących) oraz noszą wyraźne ślady zróżnicowanego funkcjonal-nego użycia (przede wszystkim rozcierania i tłu-czenia; ryc. 13.1).

Biorąc pod uwagę kryterium kształtu, wyróż-niono aż osiem podtypów tłukorozcieraczy:

1 – regularnie kolisty o zwielokrotnionych, do-okolnych starciach,

2 – elipsowaty o zintensyfi kowanym natężeniu śladów zużycia na przeciwległych końcach narzędzia,

3 – bochenkowaty z jedną powierzchnią spłasz-czoną (rozcierającą),

4 – walcowaty z powierzchnią rozcierającą oraz biegunami roztłukującymi,

13.1. Struktura narzędzi



Ryc. 13.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Kamienne tłukorozcieracze


413Zabytki kamienne

Ryc. 13.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Fragmenty żaren



płaszczyznę pracującą, a ich cechą charakterystycz-ną są wyświecenia koncentrujące się w centralnej części narzędzi (ryc. 13.3); spodnia część nie wy-kazuje śladów użytkowania. Podkładki zostały ufor-mowane poprzez dookolne ociosywanie powierzchni bocznych oraz powierzchni spodniej w celu wyrów-nania podstawy narzędzia. W przekrojach poprzecz-nych kształt podkładek jest w przybliżeniu prosto-kątny. Biorąc pod uwagę formy rzutów pionowych, wyróżniono, w niniejszym zbiorze, dwa podtypy: pod-kładki o kształcie elipsowatym oraz kwadratowym.

Wśród prezentowanych zabytków kamiennych znalazły się także elementy służące do wygładzania powierzchni naczyń. Dwa egzemplarze gładzików mają kształt jajowaty. Na powierzchniach znajdują się czytelne ślady w postaci „tłustych” wyświeceń powstałych po długotrwałym użytkowaniu.

Do największych narzędzi należą kamienie szlifi erskie (2 egzem.), mające jedną powierzch-nię pracującą, na której znajdują się wyraźne, po-dłużne ślady będące pozostałościami po ostrzeniu przedmiotów o większych gabarytach (ryc. 13.4). W odróżnieniu od żaren kamienie szlifi erskie mają lekko łukowatą powierzchnię pracującą, co jest warunkiem koniecznym, aby tego rodzaju na-rzędzie mogło odgrywać swoją rolę.

W jednym przypadku mamy do czynienia z frag-mentem narzędzia o niezidentyfi kowanej funkcji. Podłużny przedmiot noszący ślady obróbki może być pozostałością zniszczonej lub niedokończonej siekierki, ewentualnie czegoś w rodzaju tłuka (ryc. 13.5:1). Jednakże rozstrzygnięcie tego dylematu, ze względu na stan zachowania, jest niemożliwe.

Ostatnia grupa kamiennych zabytków, to narzę-dzia z wyodrębnionym ostrzem, uznawane za zde-cydowanie najbardziej diagnostyczne [por. Rze-pecki 2004]. Wśród 18 przedmiotów z tej grupy, 16 stanowią siekierki oraz po jednym egzemplarzu toporka (1 fragment) i radlicy (1 fragment). Przed-mioty zachowały się w złym stanie, zazwyczaj są to jedynie fragmenty, utrudniające identyfi kację typologiczną. Jedynie dwie siekierki są komplet-ne, natomiast stan zachowania kolejnych sześciu egzemplarzy pozwala wyłącznie na rozpoznanie makrokształtów. W pozostałych przypadkach są to fragmenty części pracującej lub obuchowej z zu-pełnie zniszczonym ostrzem.

W obrębie zbioru siekierek dominuje liczeb-nie typ o kształcie soczewkowatym w przekroju podłużnym i elipsowatej formie w przekroju po-przecznym. Obuch jest lekko łukowaty i płasko zakończony. Ostrze jest także lekko łukowate,

w środkowej części proste. Narzędzie zwęża się bardzo nieznacznie w części pracującej oraz obu-chowej względem części centralnej przedmiotu (ryc. 13.5: 2-3). Do tego typu zakwalifi kować moż-na aż osiem egzemplarzy z rozpatrywanego zbioru.

Drugi z wyróżnionych typów charakteryzuje się kształtem w rzucie pionowym w zarysie trójkątnym, silnie rozszerzającym się od obucha do ostrza (ryc. 13.6:1). Obuch jest niewielki, zakończony spicza-sto lub półokrągło. Ostrze jest lekko łukowate, sil-niej opadające po bokach. Do tego typu zaliczono trzy egzemplarze siekierek.

Trzeci z wyodrębnionych typów ma w rzucie pionowym kształt prostokątny, z prostym ostrzem i prosto zakończonym obuchem, w przekroju jest płasko-wypukły w typie wstęgowym (ryc. 13.6: 2) [por. Rzepecki 2004: 84]. Ostrze może się ewentu-alnie zwężać w minimalnym stopniu lub zachowa-ny jest kąt prosty między linią zakończenia ostrza a płaszczyzną boczną. W rzucie poprzecznym i podłużnym kształt jest w przybliżeniu soczewko-waty. Do tego typu zaliczono cztery egzemplarze siekierek.

Jeden fragment siekierki jest tak silnie znisz-czony, że nie zdołano przypisać go do żadnego z wyróżnionych typów (ryc. 13.6: 3).

Na szczególną uwagę zasługuje fragment to-pora guzikowatego (ryc. 13.7:1). Egzemplarz jest zachowany w mniej więcej w połowie, od obucha po otwór. Brak wyraźnego zakrzywienia, owalny przekrój pod obuchem i sześciokątny przekrój na wysokości otworu wskazuje na jego związek z pod-grupą KIVA w typologii M. Zápotockýego [1991: 56]. Koncentracja tej formy została rozpoznana w Meklemburgii, z mniejszym natężeniem wystę-pują one również na obszarze Czech oraz dorzecza górnego Dunaju [Zápotocký 1991: 69]. W rozpro-szeniu występują one od północnych Włoch [Gris-se 2006: 279] do wybrzeża Bałtyku.

Ostatni przedmiot z grupy narzędzi z wyodręb-nionym ostrzem to przerobiona wtórnie radlica lub ciosło KCWR (ryc. 13.7: 2). Przewiercony otwór jest wyraźnie stożkowaty, w podobnym stopniu jak w przypadku opisywanego powyżej toporka z guzi-kowatym obuchem. Może to wskazywać, że został przewiercony później, a jeden z boków całkowicie przeszlifowany. Skłania to do sądu, że przedmiot ten pierwotnie był ciosłem w typie wysokim [por. na temat typologii cioseł „wstęgowych”: Szydłow-ski 2010; 2011a; 2011b].

Zarejestrowano także cztery egzemplarze odłup-ków, które mogą stanowić formę pozostałości po


415Zabytki kamienne

Ryc. 13.3. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Kamienne podkładki



Ryc. 13.4. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Fragmenty kamieni szlifi erskich

opracowywaniu surowców kamiennych. Są to ele-menty niewielkich rozmiarów, płaskie i cienkie (do około 1 cm grubości). Noszą ślady po uderzaniu, w jednym przypadku mamy do czynienia nawet z czytelnymi falami odbicia (egzemplarz z kwarcy-tu). Na jego spiczastym zakończeniu odkryto także ślady użytkowania. Wyraźne stępienie zakończenia wraz z mikrodpryskami wskazuje na jego wykorzy-stanie jako przekłuwacza.

Odłamki, w odróżnieniu od odłupków, nie mają żadnych śladów, które mogłyby wskazywać na in-

tencjonalną obróbkę. Są to najczęściej spotykane na stanowisku przedmioty kamienne (295 egzem.), z jedną (lub większą ich ilością) powierzchnią o świeżym przełomie, który mógł powstać w wyni-ku działalności czynników naturalnych.

Pozostałe elementy kamienne zostały podzielo-ne na dwa typy w zależności od ich średnicy: żwir (18 egzem. do 2 cm) i otoczaki (59 egzem. powyżej 2 cm). Zostały uformowane wyłącznie naturalnie, choć niekiedy wykorzystywano je jako gładziki (żwir) lub tłukorozcieracze (otoczaki).


417Zabytki kamienne

Ryc. 13.5. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Fragment narzędzia kamiennego (1) oraz siekierki o przekroju soczewkowatym (2, 3)



Ryc. 13.6. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Siekierki kamienne: o kształcie w przybliżeniu trójkątnym w rzucie pionowym (1), w typie prostokątnym, płasko-wypukła (2), egzemplarz zniszczony (3)


419Zabytki kamienne

Ryc. 13.7. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Fragment topora z guzikowatym obuchem (1), wtórnie przerobio-ne narzędzie w typie ciosła kultury ceramiki wstęgowej rytej (2)

13.2. Struktura surowcowa

Skład surowcowy został opracowany na podstawie oglądu makroskopowego pod binokularem w świe-tle odbitym (pow. maks. × 45), następnie w przy-padku wątpliwości lub w celu potwierdzenia ob-cego pochodzenia skały wykonywano także szlify cienkie do oglądu mikroskopowego w przechodzą-cym świetle spolaryzowanym (pow. maks. × 100).

W omawianym zbiorze wyróżniono łącznie aż 15 gatunków skał. Zdecydowanie dominują piaskow-ce, stanowiące blisko 39% zbioru. Następnie wy-różniają się granity (niespełna 21%) i gnejsy (nieco ponad 18%). Natomiast znacznie mniejszy udział zarejestrowano w przypadku kolejnych surowców: amfi bolitów (około 7,7%), gabra (ponad 5%), porfi rów (około 2,8%), kwarcytów (około 2,1%), diabazów (około 2%) oraz wapieni (około 1,3%).

Pozostałe skały: bazalt, łupek kwarcytowo-sery-cytowy, mułowiec, serpentynit, zlepieniec i łupek aktynolitowy (amfi bolitowy) zarejestrowano w poje-dynczych egzemplarzach. Ten ostatni zaliczany jest co prawda do szerokiego pojęcia amfi bolitów, jed-nakże postanowiono wyodrębnić tutaj ten gatunek ze względu na istotne różnice własności skały i jej pochodzenia.

Zupełnie odmiennie prezentuje się podział surowcowy przy uwzględnieniu typu narzędzi. Dostrzec można wówczas wskaźniki selekcji su-rowca. Dotyczy to przede wszystkim podkładek, które w 100% zostały wykonane z piaskowców. Żarna to praktycznie po połowie gnejsy i grani-ty (po 8 egzem.) oraz jeden gabroid. Natomiast w przypadku tłukorozcieraczy przeważają granity



typu skały. Najwięcej odnotowano piaskowców (5 egzem.) i granitów (4 egzem.), pozostałe to am-fi bolity, gabroidy, gnejsy i porfi ry (po dwa egzem.) oraz jeden diabaz.

Podstawową kwestią w zagadnieniu użytkowa-nia surowców skalnych jest ich pochodzenie. Około 99% skał w rozpatrywanym zbiorze jest pochodze-nia narzutowego, polodowcowego. Jednakże w kil-ku przypadkach mamy do czynienia z surowcami importowanymi. Jest to serpentynit i łupek kwar-cytowo-serycytowy z Dolnego Śląska, z których wykonane zostały siekierki, łupek aktynolitowy pochodzący z północno-zachodnich Czech, okolic Tanvaldu [Krystek, Młodecka, Polański, Szydłow-ski 2011], który został użyty do produkcji ciosła następnie przerobionego na narzędzie z otworem na trzonek oraz bazalt – będący prawdopodobnie importem z Wołynia na zachodzie Ukrainy.

Mimo że jest to minimalny odsetek całego zbio-ru przedmiotów kamiennych, to wśród wszystkich narzędzi z wyodrębnionym ostrzem surowce o ob-cym pochodzeniu stanowią bardzo wysoki odse-tek, bo ponad dwudziestoprocentowy. Świadczy to zatem o istotnym znaczeniu jakości, a także, być może, unikatowości surowca kamiennego, wyko-rzystywanego w produkcji form o większym znacze-niu gospodarczym (być może także prestiżowym?). Osobno trzeba wspomnieć o egzemplarzu przero-bionym z ciosła, będącego wcześniej jednym z pod-stawowych tego typu narzędzi użytkowanych przez społeczności „wstęgowe”. Nie umniejsza to jednak rangi importowanego przedmiotu, skoro podjęto próbę jego skomplikowanej obróbki oraz wydrą-żenia otworu w celu przystosowania narzędzia do nowych zadań. Potwierdza to podejmowanie prób zaopatrzenia w bardziej „doborowe” surowce.

(15 egzem.), następnie piaskowce (12 egzem.), istotny jest także udział amfi bolitów (8 egzem.). Tłukorozcieracze wykonano z gnejsów i gabroidów (po 3 egzem.) oraz diabazu i porfi ru (po 1 egzem.). W przypadku siekierek blisko połowę zbioru re-prezentują amfi bolity (7 egzem.) oraz w mniejszym stopniu diabazy (3 egzem.) i porfi ry (2 egzem.), po jednym egzemplarzu wykonano z bazaltu, gabra, serpentynitu i łupku kwarcytowo-serycytowego. Pozostałe narzędzia występują w zbyt małej licz-bie, aby można było w ich przypadku przepro-wadzać analizę doboru surowca; są to: kamienie szlifi erskie (po jednym egzemplarzu piaskowca i zlepieńca) oraz gładziki (po jednym egzempla-rzu kwarcytu i amfi bolitu). Jedyny element inter-pretowany jako pozostałość po opracowaniu skał – odłupki – w każdym przypadku wykonany był z innego surowca (po jednym egzemplarzu: amfi -bolitu, kwarcytu, piaskowca i porfi ru).

Pozostałe przedmioty w statystyce surowcowej potwierdzają ogólny obraz całego zbioru. Wśród odłamków także dominują zdecydowanie pia-skowce (blisko 45%), a następnie gnejsy (nieco ponad 21%) i granity (niespełna 17%). Ponadto zauważalny jest jeszcze odsetek gabroidów (oko-ło 5%) i amfi bolitów (około 4,8%). W pozostałych przypadkach udział żadnego z surowców nie prze-kroczył 2% (wapienie, kwarcyty, porfi ry, diabazy i mułowiec). W przypadku otoczaków najliczniej reprezentowane są granity i piaskowce (po około 37,5%), a następnie gnejsy (około 14%). W przy-padku innych gatunków skał odkryto po jednym lub po dwa egzemplarze (porfi ry, gabroidy, kwar-cyty i amfi bolit).

Wśród najmniejszych, stosunkowo nielicznych, elementów kamiennych, jakim jest żwir, nie za-rejestrowano wyraźnej przewagi jakiegokolwiek

13.3. Analiza planigrafi czna zabytków kamiennych

Interpretacja dystrybucji żaren i tłukorozcieraczy nie jest prosta (ryc. 13.8) ponieważ nie tworzą one wyrazistych koncentracji. Trudny do rozpoznania jest również ich związek z wydzielonymi wcześ niej układami funkcjonalnymi obiektów (por. rozdz. 4.3). Nie jest to obserwacja zaskakująca, jeśli weźmiemy pod uwagę, że w znacznej mierze (żarna) były to de-strukty narzędzi. Przedmioty te były więc zapewne usuwane z pierwotnych kontekstów ich użytkowa-nia, a obserwowana dystrybucja może wskazywać raczej na miejsce deponowania odpadów.

Mimo tych zastrzeżeń można jednak wskazać na rysujący się związek żaren i rozcieraczy z chatą U5. Pojedyncze fragmenty żaren i/lub rozcieraczy od-kryto również w kontekście innych rekonstruowa-nych budynków mieszkalnych. Luźny układ oma-wianych przedmiotów wystąpił także w środkowej części stanowiska, w strefi e rozciągającej się po-między ob. 131 a ob. 240. Możliwe, że ma to zwią-zek z rejestrowanymi tam jamami gospodarczymi.

Żadnych wiarygodnych wniosków nie można natomiast zbudować w odniesieniu do cech lokali-


Ryc

. 13.

8. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

żar

en i

tłuko

rozc

iera

czy.

Leg

enda

: a –

tłuk

oroz

cier

acz;

b –

żar

no; c

– o

biek

t nie

ruch

omy;

d –

hip

otet

yczn

y za

sięg

bu

dynk

u; e

– w

kop


Ryc

. 13

.9.

Wilk

osto

wo

23/2

4, g

m.

Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

pod

kład

ek,

kam

ieni

szl

ifi er

skic

h i

gład

zikó

w. L

egen

da:

a –

podk

ładk

a; b

– k

amie

ń sz

lifi e

rski

; c

– gł

adzi

k;

d –

obie

kt n

ieru

chom

y; e

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ku; f

– w

kop


423Zabytki kamienne

zacji podkładek, kamieni szlifi erskich i gładzików (ryc. 13.9). Bardziej wymowne są w tym względzie dane dotyczące narzędzi tnących (ryc. 13.10), gdzie zaznacza się związek kilku egzemplarzy sie-kier z otoczeniem chaty U9. Jest to obserwacja szczególnie istotna w kontekście danych dotyczą-cych odłupków, odłamków oraz żwiru i otoczaków (ryc. 13.11). Mimo że znaczna ich część nie nosiła śladów intencjonalnej obróbki, to biorąc pod uwa-gę wiedzę o kontekście geologicznym stanowiska [por. Forysiak, Twardy w tym tomie; rozdz. 2], na-leży uznać ich antropogeniczny charakter. Opinię taką zdecydowanie potwierdzają również cechy lokalizacji omawianych kategorii źródeł, a dokład-niej – znaczny stopień ich aglomeracji (wyróżnio-no skupiska E1-E7). Dla uwypuklenia tego wnio-sku warto przedstawić wyniki zsumowanej analizy

KDE dla omawianej grupy okazów (ryc. 13.12). Ujawnia ona wyraźny związek z chatą U9. Rysują się również mniejsze koncentracje usytuowane na przedpolu chaty U3, U5 oraz U8. Niewielka kon-centracja wydziela się także w kontekście ob. 250 i 251 oraz w obrębie rozległego skupiska ceramiki A3 (por. ryc. 4.28).

Warto też skreślić kilka słów poświęconych dystrybucji surowców importowanych. Siekierka z serpentynitu została pozyskana na powierzch-ni stanowiska, natomiast egzemplarz z łupku kwarcytowo -serycytowego wystąpił w obrębie cha-ty U9. Z kolei siekierę bazaltową zarejestrowano w chacie U4, zaś ciosło „wstęgowe” wykonane z łupku aktynolitowego zarejestrowano na połu-dnie od ob. 299.

13.4. Podsumowanie

Na podstawie omawianego zbioru przedmiotów kamiennych (niekrzemiennych) trudno przedsta-wić ewentualne prawidłowości rozwoju lokalnego kamieniarstwa społeczności KPL czy wskazać na jego charakterystyczne cechy [por. Chachlikow-ski 1996]. Nieliczne zarejestrowane odłupki mogą wskazywać jedynie realizację mało skomplikowa-nych czynności naprawczych lub wstępnej obrób-

ki. Podkreślenia wymaga również relatywnie licz-na, w obrębie narzędzi z wyodrębnionym ostrzem, grupa okazów wykonanych z surowców egzotycz-nych. Przypadkiem szczególnym jest wtórne wyko-rzystanie (i przeróbka) ciosła „wstęgowego”. Jego związek z KCWR jednoznacznie potwierdza suro-wiec, z jakiego zostało ono wykonane (łupek akty-nolitowy) [por.: Szydłowski 2010; 2011a; 2011b].


Ryc

. 13.

10. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

nar

zędz

i tną

cych

. Leg

enda

: a –

sie

kier

a; b

– to

pór;

c –

cio

sło;

d –

obi

ekt n

ieru

chom

y; e

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg

budy

nku;

f –

wko

p


Ryc

. 13.

11. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

yspe

rsja

odł

upkó

w, o

dłam

ków

i ot

ocza

ków.

Leg

enda

: a

– od

łupe

k; b

– o

dłam

ek;

c –

otoc

zak;

d –

obi

ekt n

ieru

chom

y;

e –

hipo

tety

czny

zas

ięg

budy

nku;

f –

wko

p


Ryc

. 13.

12. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. W

ynik

i ana

lizy

KD

E o

dłup

ków,

odł

amkó

w i

otoc

zakó

w. L

egen

da: a

– o

biek

t nie

ruch

omy;

b –

wko

p; c

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg

budy

nku;

d –

kon

cent

racj

e w

ytw

orów

kam

ienn

ych;

e –

ska

la g

ęsto

ści


14. Bursztyn

nia (spatynowania) uniemożliwia dokonanie jakich-kolwiek bliższych diagnoz formalnych. Można je-dynie sugerować, że jest to fragment paciorka (?).

W warstwie kulturowej wykopu 24 zarejestrowano jeden zniszczony przedmiot wykonany z bursztynu (ryc. 14.1-14.2). Zaawansowany stopień zniszcze-

Ryc. 14.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski.

Resztki bursztynowego paciorka (?)


Ryc

. 14.

2. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. Lo

kaliz

acja

prz

edm

iotu

z b

ursz

tynu

. Leg

enda

– a

loka

lizac

ja p

rzed

mio

tu z

bur

szty

nu


Kamilla Waszczuk

15. Wyniki analiz archeozoologicznych

Krysiak 1966/1967; Krysiak, Lasota 1971; 1973; Makowicz-Poliszot 2002; Milisauskas i inni 2012]. Jedyną analogią pod tym względem jest stanowi-sko nr 2 w Dobrzejewicach na Śląsku [Krupska 1996].

Mimo że znaczna część materiału była bardzo źle zachowana, to na jego podstawie możliwe było omówienie zagadnień dotyczących hodowli i ło-wiectwa, struktury stad, składu anatomicznego, wieku i morfologii zwierząt, preferencji konsump-cyjnych i metod pozbywania się odpadów lub ich recyklingu.

15.1. Wstęp

Przekazany do analizy zespół szczątków, liczący ponad 5000 fragmentów, został pozyskany pod-czas badań archeologicznych, przeprowadzonych na stanowisku 23/24 w Wilkostowie, gm. Alek-sandrów Kujawski. Cały zbiór datowany jest na fazę III (wiórecką) KPL [Rzepecki w tym tomie, rozdz. 5]. Jest to najliczniejszy zbiór spośród opu-blikowanych dotąd materiałów zwierzęcych o po-dobnej chronologii z Kujaw, zestawionych w tabeli 15.1. Pod względem liczby szczątków przewyższa on nawet największe stanowiska KPL z Małopol-ski [Krysiak 1950; Krysiak 1952; Krysiak 1956;

Tabela 15.1. Zestawienie gatunkowe na stanowiskach kultury pucharów lejkowatych na Kujawach

Stanowisko Faza KPL Bydło Świnia Owca i koza Suma Autor

Sarnowo 1, gr. 4 I-II 21 8 21 50 Świeżyński 1971

Sarnowo 1, gr. 8 I-II 33 33 27 93 Świeżyński 1971

Gaj, gr. 1 II? 52 8 20 80 Sobociński, Makowiecki 1990

Razem 130 125 175 430 –

Odsetek 47,5 22,0 30,5 100 –

Łojewo 35 II/III 196 56 25 277 Sobociński 1989/1990

Podgaj 7a schyłek II fazy 197 19 94 310 Makowiecki 1985b

Tarkowo 50 II/III 41 10 4 55 Sobociński, Makowiecki 1990

Razem 434 85 123 642 –

Odsetek 67,6 13,2 19,1 99,9 –

Bachorce 4 IIIB-C 89 23 71 183 Makowiecki 2004

Dąbrowa Biskupia 21 III 760 52 209 1021 Sobociński, Makowiecki 1990

Opatowice 1 IIIB-C 2 – – 2 Makowiecki 2007

Piecki 1 IIIC 367 40 27 434 Makowiecki 2004

Pikutkowo 6 III 103 22 14 139 Radomski, Świeżyński 1967

Rożniaty 2 IIIA-C 12 – – 12Makowiecki, Makowiecka

2000

Siniarzewo 1 IIIA-C 5 – 1 6Makowiecki, Makowiecka

2000

Razem 1338 137 322 1797 –

Odsetek 85,1 8,7 6,2 100 –



15.2. Metody

Skład gatunkowy i anatomiczny określono na pod-stawie opisanych w literaturze cech morfologicz-nych, charakterystycznych dla określonych ga-tunków [Lasota-Moskalewska 1997; 2008; France 2009]. Dzięki danym zawartym w publikacjach dotyczących różnic anatomicznych między szkie-letem owcy i kozy [Schramm 1967; Halstead, Col-lins, Isaakidou 2002; Zeder, Lapham 2010] ze wspólnej kategorii wydzielono szczątki owiec.

Analizowano skład anatomiczny szczątków by-dła, świń oraz łącznie owiec i kóz. Oznaczone po-zostałości podzielono na następujące kategorie:

– głowa (kości czaszki, żuchwa, zęby),– tułów (kręgi: szyjne, piersiowe, lędźwiowe,

kość krzyżowa, kręgi ogonowe, żebra, mostek),– bliższy odcinek kończyny piersiowej (łopat-

ka, kość ramienna, kość promieniowa wraz z ko-ścią łokciową),

– dalszy odcinek kończyny piersiowej (kości nadgarstka, kości śródręcza),

– bliższy odcinek kończyny miednicznej (mied-nica, kość udowa, kość piszczelowa, kość strzałko-wa, rzepka kolanowa),

– dalszy odcinek kończyny miednicznej (kości stępu, śródstopia),

– człony palcowe.W celu uzyskania odpowiedzi na pytanie

o istnienie ewentualnych preferencji w wyborze określonych partii tuszy wyniki składów anato-

micznych zestawiono z rozkładami wzorcowymi, opracowanymi przez Lasotę-Moskalewską [2008: 238].

Wiek zębowy ssaków określono na podstawie kryteriów przyjętych przez Lutnickiego [1972] oraz Benecke [1988]. Wiek zrastania nasad z trzo-nami kości długich oceniono na podstawie kryte-riów Koldy [1936].

Na podstawie odsetka szczątków zwierząt nie-dojrzałych morfologicznie ustalono, czy hodowla była ekonomiczna, czyli taka, gdzie istniała wła-ściwa proporcja między liczbą osobników młodych pozostawionych do dalszego rozwoju a liczbą prze-znaczonych na ubój. W przypadku bydła i małych przeżuwaczy wartością odpowiadającą hodowli ekonomicznej jest 5-8%, a w przypadku świń: 30--35% [Lasota-Moskalewska 1997: 213].

Pomiary wykonano, stosując metodę Driesch [1976], a ich wyniki przeliczono na punkty we-dług skal, które opracowali: dla bydła – Lasota- -Moskalewska [1984], a dla owcy – Przespolewska [2000]. Założono, że wartości z przedziału 0-30 pn odpowiadają wymiarom małym, wartości z prze-działu 31-70 pn odpowiadają wymiarom średnim, a wartości z przedziału 71-100 pn odpowiadają wymiarom dużym.

Analiza wymiarów trzonów kości śródręcza i śródstopia bydła, przeprowadzona według wska-zówek Lasoty-Moskalewskiej i Kobrynia [1993],

Stanowisko Faza KPL Bydło Świnia Owca i koza Suma Autor

Łagiewniki 5 IV-V 867 200 92 1159 Sobociński 1981

Opatowice 1 IVB/VB 52 11 4 67 Makowiecki 2007

Opatowice 1 IVB/VC 12 2 6 20 Makowiecki 2007

Opatowice 42 IVB/VB 14 – 5 19 Makowiecka 2007

Razem 945 213 107 1265 –

Odsetek 74,7 16,8 8,5 100 –

Bożejewice 22 VA 6 – 1 7Makowiecki, Makowiecka

2000

Krusza Podlotowa 2 V 237 – 1 238 Makowiecki 1988

Kuczkowo 1 VA 26 5 2 33Makowiecki, Makowiecka

2000

Kuczkowo 5 VA 11 1 1 13Makowiecki, Makowiecka

2000

Opatowice 3 V 365 37 209 611 Sobociński, Makowiecki 1990

Razem 645 43 214 902 –

Odsetek 71,5 4,8 23,7 100 –


431Wyniki analiz archeozoologicznych

pozwoliła ustalić, czy bydło użytkowano jako siłę pociągową.

Pomiary kości długich posłużyły do ustalenia wysokości w kłębie bydła, owcy i sarny. W tym celu wykorzystano współczynniki Focka i Matolc-siego (w przypadku bydła) i Teicherta (w przypad-ku owcy), cytowane przez Lasotę-Moskalewską [1997: 156-157]. Wysokość w kłębie sarny obli-czono dzięki współczynnikom opracowanym przez Godynickiego [1970] oraz Godynickiego i Świtkę [1983].

Część materiału z powodu złych warunków depozycyjnych rozpadła się na kilka mniejszych fragmentów. Kiedy było pewne, że określone ułam-ki pochodzą z tego samego elementu anatomiczne-go, traktowano je jako jeden fragment. W wyniku takiego rozróżnienia uzyskano dwie wartości: dla celów inwentaryzacyjnych w Aneksie nr 4 (CD) zaprezentowano tzw. aktualną liczbę ułamków, odpowiadającą faktycznej liczbie znalezionych szczątków, natomiast wartość odpowiadającą sta-nowi liczbowemu po zsumowaniu rozdrobnionych części nazwano „pierwotną liczbą fragmentów” i przytoczono w Aneksie nr 5. Podczas analiz licz-bowych posługiwano się wartością określoną jako „pierwotna liczba fragmentów”.

Z rozważań na temat udziałów procentowych poszczególnych grup zwierząt wyłączono szcząt-ki świni wchodzące w skład depozytu szkieleto-wego, znalezionego w ob. 496, i fragmenty poro-ża zwierząt pełnorogich, które nie były zrośnięte z czaszką.

Zestawienia ujęto w formie tabel, natomiast odsetki ustalono w przypadkach, kiedy badany zespół był zbliżony lub przekraczał liczbę 100 fragmentów.

Oceniono również charakter obserwowanych na kościach śladów antropogenicznych. Podzielono je na: ślady skórowania, rozczłonkowania, podziału tuszy, fi letowania, gotowania i wydobycia szpiku.

Do śladów powstałych podczas zdejmowania skóry zaliczono: ślady odrąbania możdżeni lub nacięć wokół ich podstawy oraz dookolne nacięcia

na kościach śródręcza, śródstopia i wokół trzonów w członach palcowych.

Efekty nacięć lub rąbania na wysokości kłykci potylicznych czaszki, dwóch pierwszych kręgów szyjnych, ślady rąbania lub cięcia na nasadach kości długich oraz w okolicach panewek zaliczo-ne zostały do powstałych podczas rozczłonkowa-nia tuszy. Ślady rąbania kości w poprzek ich osi długiej oraz występowanie wiórów i drobnych odłamków kostnych uznano za przejaw podziału mięsa na porcje. Płytkie, ukośne nacięcia inter-pretowano jako wynik fi letowania, natomiast poro-watość i szary kolor powierzchni kości jako wynik gotowania.

Do śladów typowych dla procesów konsumpcji zaliczono nacięcia powstałe podczas oddzielania mięsa od kości po ich termicznym zmiękczeniu.

Inną kategorią były ślady pozyskiwania szpiku. Jako takie potraktowano rozbicie kości na wióry, odłupanie nasad, rozłupanie wzdłuż trzonu, rozbi-cie nasady bliższej kości metapodialnej (głównie bydła), dookolne załuskanie trzonu kości długiej i jej przełamanie oraz wybicie otworu w trzonie. W powyższym opisie typów śladów oparto się na charakterystyce i klasyfi kacji Binforda [1981]. Ponadto wydzielono również kości noszące ślady gryzienia przez drapieżniki.

Znaczna część analizowanego materiału nosiła ślady oddziaływania ognia. Klasyfi kację stopnia przepalenia materiału kostnego oparto na wyni-kach eksperymentu A. Malinowskiego [cyt. za: La-sota-Moskalewska 1997: 14], gdzie autor ustalił, że kości poddane działalności temperatury mniej-szej niż 900°C uzyskują kolor ciemny lub szary (w tekście określono je jako nadpalone), natomiast szczątki spalane w temperaturze 900-1000°C uzy-skują kolor żółtawy, białoszary i biały (w tekście określono je jako przepalone). W celu wyrażenia stopnia przepalenia zastosowano skalę przyjętą przez Wahla [1982: 21].

Podczas oceny stopnia zwietrzenia materiału kostnego posłużono się skalą opracowaną przez Behrensmeyer [1978].

15.3. Wyniki

Z obiektów archeologicznych i warstwy kulturowej na stanowisku 23/24 w Wilkostowie pozyskano łącznie 5144 fragmenty kości i zębów zwierzęcych [Aneks 4]. Powstały one na skutek rozdrobnienia 4071 większych fragmentów [Aneks 5].

Wśród nich wyodrębniono następujące grupy zwierząt: ssaki, ryby i mięczaki. Ssaki reprezen-towane były przez gatunki hodowlane oraz dziko żyjące. Do hodowlanych należały: bydło, świnie, owce (i być może kozy) oraz psy. Wśród gatun-



Tabela 15.2. Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Zestawienie gatunkowe

Gatunek Liczba

Bydło Bosprimigenius f. taurus 947

Świnia Sus scrofa f. domestica 225

Owca Ovisammonf. aries 23

Owca i koza Ovisammon f. aries/Capra aegagrus f. hircus 131

Pies Canislupus f. familiaris 28

Koń Equusferus f. caballus 3

Jeleń Cervuselaphus L., 1758 1

Sarna Capreoluscapreolus L., 1758 1

Dzik Sus scrofa L., 1758 1

Tur Bosprimigenius Boj. 1827 1

Ryś Felis lynx L., 1758 1

Małże (skójka) Bivalvia(Unio Krassus) 21

Ryby (jesiotr zachodni) Pisces(Acipensersturio) 6

Poroże Proc. Cornualis 8

Szczątki określone 1397

Szczątki nieokreślone 2674

Suma 4071

Tabela 15.3. Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Udział procentowy szczątków poszczególnych ka-tegorii (w zestawieniu nie ujęto fragmentów poroża, które nie były zrośnięte z czaszką)

Gatunek Liczba Odsetki

Bydło Bosprimigenius f. taurus 947 69,9 – –

Świnia Sus scrofa f. domestica 225 16,6 – –

Owca i kozaOvisammon f. aries/

Capra aegagrus f. hircus154 11,4 – –

Pies Canislupus f. familiaris 28 2,1 – –

Ssaki domowe 1354 100 97,5 –

Koń Equusferus f. caballus 3 – – –

Jeleń Cervuselaphus L., 1758 1 – – –

Sarna Capreoluscapreolus L., 1758 1 – – –

Dzik Sus scrofa L., 1758 1 – – –

Tur Bosprimigenius Boj. 1827 1 – – –

Ryś Felis lynx L., 1758 1 – – –

Ssaki dzikie 8 - 0,6 –

Małże Bivalvia 21 – 1,5 –

Ryby Pisces 6 – 0,4 –

Szczątki określone 1389 – 100 34,2

Szczątki nieokreślone 2674 – – 65,8

Suma 4063 – – 100



ków dzikich znalazły się zwierzęta dostarczające przede wszystkim mięsa i futer: jeleń, sarna, dzik, tur i ryś. Wydzielono również trzy zęby konia. W przypadku tego zwierzęcia nie można jedno-znacznie określić, czy było ono udomowione czy dziko żyjące.

Poza tym znaleziono pewną liczbę szczątków gryzoni, jednak w przypadku tej ostatniej grupy nie można wykluczyć, że są one domieszką wtórną.

Pozostałe grupy zwierząt: ryby i małże, repre-zentowane były przez płytki kostne jesiotra i musz-le należące do skójki słodkowodnej (tab. 15.2).

Pod względem gatunkowym i anatomicznym oznaczono 33,5% szczątków (tab. 15.3). Domi-nowały wśród nich ssaki hodowlane, stanowiące 97,4%, znacznie mniejszy udział dotyczył pozo-stałości ssaków dziko żyjących, które stanowiły 0,6%. W tej grupie znalazły się szczątki koni: trzy fragmenty i pojedyncze kości jelenia, sarny, dzi-

ka, tura i rysia. Nieco większy udział miały musz-le mięczaków, które stanowiły 1,6%. Najmniejszy odsetek posiadały szczątki ryb (tarcze jesiotra), które stanowiły 0,4% (tab. 15.2).

W grupie ssaków domowych zdecydowanie przeważało bydło, którego pozostałości stanowi-ły 72,1%, znacznie mniej było pozostałości świni: 14,1% oraz małych przeżuwaczy: 11,7%. W tym miejscu należy dodać, że w obrębie tej kategorii wy-różniono wyłącznie szczątki owiec, w żadnym przy-padku natomiast nie potwierdzono obecności kóz.

Zestawienie gatunków hodowlanych zamy-ka pies, którego pozostałości stanowią 2,1% (tab. 15.3).

Rozkład anatomiczny analizowano w przypad-ku bydła, świni oraz owcy (i być może kozy). Na terenie osady znajdowano elementy pochodzące ze wszystkich odcinków szkieletów. Szczegółowe ich zestawienia zawarto w tabeli 15.4.

Tabela 15.4. Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wykaz elementów anatomicznych

Element anatomiczny Bydło ŚwiniaOwca i koza

Pies Koń Jeleń Ryś Sarna Tur

Czaszka Cranium 42 37 27 2 – – – – –

Poroże Processuscornualis – – – – – 8 – – –

Żuchwa Mandibula 37 11 12 2 – – – – –

Zęby Dentes 352 29 26 13 3 – – – –

K. gnykowa Os hyoideum 2 – – – – – – – –

Kręgi szyjne Vertebraecervicales 14 11 3 – – – – – –

Kręgi piersiowe Vertebraethoracicae 13 13 2 – – – – – –

Kręgi lędźwiowe Vertebraelumbales 10 4 1 – – – – – –

K. krzyżowa Os sacrum 1 1 – – – – – – –

Kręgi ogonowe Vertebraecaudales – – 1 1 – – – – –

Żebra Costae 208 50 21 2 – – – – –

Mostek Sternum – – – – – – – – –

Łopatka Scapula 62 8 8 – – – – – –

K. ramienna Humerus 31 8 6 1 – – – – 1

K. promieniowa Radius 13 4 3 – – – 1 – –

K. łokciowa Ulna 8 7 1 – – – – – –

K. k. nadgarstka Ossa carpi 16 4 3 – – – – – –

K. śródręcza Ossa metacarpalia 7 3 4 – – – – – –

Miednica Os coxae 9 2 2 1 – – – – –

K. udowa Os femoris 35 5 6 1 – – – – –

Rzepka Patella 1 – 1 – – – – – –

K. piszczelowa Tibia 22 5 2 – – – – – –



Element anatomiczny Bydło ŚwiniaOwca i koza

Pies Koń Jeleń Ryś Sarna Tur

K. strzałkowa Fibula 1 3 – – – – – – –

K. k. stępu Ossa tarsi – – 3 – – – – – –

K. piętowa Calcaneus 4 – 2 – – – – – –

K. Skokowa Talus 7 1 3 1 – – – – –

K. śródstopia Ossa metatarsalia 34 3 8 4 – 1 – – –

Trzeszczki Ossa sesamoidea 2 – – – – – – – –

K. śródręcza//śródstopia

Metacarpus/Metatarsus

1 3 – – – – – – –

Człon palcowy bliższy Phalanxproximalis 8 5 4 – – – – 1 –

Człon palcowy środkowy Phalanx media 6 5 5 – – – – – –

Człon palcowy dalszy Phalanxdistalis 1 3 – – – – – –

Suma 947 225 154 28 3 9 1 1 1

Tabela 15.5. Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Udział szczątków z poszczególnych odcinków anatomicznych

Gatunek Bydło Świnia Owca i koza

Odcinek tuszy

wzorzec* odsetek** różnica*** wzorzec* odsetek** różnica*** wzorzec* odsetek** różnica***

Głowa 20 45,7 +26 20 34,7 +14,7 20 42,2 +22,2

Tułów 43 26 -17 34 35,6 +1,6 43 18,2 -24,8

Bliższa część kończyny piersiowej

5 12 +7 4 12,2 +8,2 5 11,7 +6,7

Dalsza część kończyny piersiowej

8 2,4 -5,6 10 3,2 -6,8 8 4,5 -3,5

Bliższa część kończyny

miednicznej3 7,2 +4,2 3 6,7 +3,7 3 7,1 +4,1

Dalsza część kończyny

miednicznej7 5 -2 9 1,8 -7,2 7 10,4 +3,4

Człony palcowe

14 1,7 -12,3 20 5,8 -14,2 14 5,8 -8,2

Suma 100 100 100 100 100 99,9

* Wzorcowy rozkład anatomiczny (w procentach i po zaokrągleniu) [wg A. Lasota-Moskalewska 2008: 238]. ** Odsetek obliczony na podstawie liczby fragmentów ujętych w tabeli 3.*** Nadwyżki lub niedobory szczątków wchodzących w skład poszczególnych odcinków tuszy, uzyskane w wyniku porównania składu wzorcowego i odsetka obliczonego na podstawie liczby fragmentów ujętych w tabeli 3.

W przypadku bydła stwierdzono, że odsetki fragmentów kości z bliższego odcinka kończyny piersiowej znacznie przewyższają wartości wzorco-we. Udział szczątków bliższego odcinka kończyny miednicznej był zbliżony do wzorcowego, natomiast

procent, jaki tworzyły kości wchodzące w skład tu-łowia, dalszych odcinków kończyn i człony palco-we, był niższy niż wzorcowy (ryc. 15.1; tab. 15.5).

Bardzo podobny schemat cechował rozkład anatomiczny małych przeżuwaczy z tą różnicą, że



odsetek fragmentów kości z dalszego odcinka koń-czyny miednicznej nieznacznie przekraczał war-tość wzorcową (ryc. 15.1).

W przypadku świni odsetek szczątków głów i obu odcinków kończyn był wprawdzie podob-ny do stwierdzonego u bydła, owiec i kóz, jednak udział kości tułowia był znacznie wyższy, bo po-równywalny ze wzorcowym (ryc. 15.1).

Ssaki dziko żyjące dostarczyły tylko nielicz-nych pozostałości: od konia pozyskano jedynie trzy zęby, od jelenia fragment kości śródstopia oraz osiem ułamków poroża, od sarny człon palco-wy bliższy, od tura fragment kości ramiennej, a od rysia ułamek kości promieniowej. Za wyjątkiem kości tura, pozostałe kości zwierząt dzikich świad-czą o skórowaniu na terenie osady, nie można na-tomiast jednoznacznie stwierdzić, że jadano tu ich mięso.

Wnioski na temat wieku uboju były najpełniej-sze w przypadku bydła. Oceniono, że od osobni-ków niedojrzałych morfologicznie pochodziło 20

fragmentów kości, co stanowiło 2,1% wszystkich pozostałości tego gatunku.

Odnośnie klas wiekowych bydła ustalono, że na terenie osady nie zabijano zwierząt młodszych niż 15 miesięcy. Najmłodszą grupę stanowiły osobni-ki 15-18 miesięczne (tab. 15.6-15.7). Bydło było zabijane w dwóch głównych przedziałach wieko-wych: pierwszy zamykał się między 15-28 miesią-cem, a drugi między 3,5 a 5 rokiem. Najstarsze osobniki zabijano w wieku 7-10 lat (ryc. 15.2).

Znacznie mniej danych na temat wieku uzyska-no w przypadku świń. Udział pozostałości osobni-ków niedojrzałych morfologicznie wyniósł 10,7%.

Świnie zabijano we wszystkich grupach wieko-wych. W tym przypadku nie istniały żadne dolne granice. Jak się wydaje, najwięcej wieprzowiny pozyskiwano od osobników 7-17-miesięcznych, a ogólnie świnie hodowano do wieku 5-6 lat (tab. 15.6-15.7; ryc. 15.3).

Najmniej informacji na temat wieku uzyskano na podstawie kości małych przeżuwaczy. W tym

Ryc. 15.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Udział szczątków z poszczególnych odcinków tuszy bydła, świni i owcy/kozy w odniesieniu do rozkładów wzorcowych



Ryc. 15.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wykres klas wieku bydła

Ryc. 15.3. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wykres klas wieku świń

przypadku od osobników młodych pochodziło około 7,8% szczątków, co wskazuje na hodowlę ekonomiczną. Wyłoniono również dwie kategorie wiekowe zwierząt przeznaczanych na ubój. Były to osobniki 17-24-miesięczne i 4-5-letnie, przy czym wydaje się, że liczniejsza była grupa młod-sza (tab. 15.6 i 15.7).

W odniesieniu do pozostałych gatunków wnio-ski dotyczące wieku uboju były jedynie wyrywko-we. W przypadku jednego z psów stwierdzono, że stracił życie w bardzo młodym wieku. Poza tym oceniono, że jeden z zębów końskich należy do osobnika młodszego niż 3,5 roku, natomiast tur

został upolowany przed ukończeniem 4 roku życia (tab. 15.6).

Analizowane szczątki w żadnym przypadku nie pozwoliły na ocenę płci zwierząt.

Punkty mierzalne zachowały kości bydła, owcy, psa i sarny. Najpełniejsze dane na temat rozmia-rów uzyskano w przypadku bydła (tab. 15.8). Część wyników została przeliczona i naniesiona na wspólny wykres (ryc. 15.4). Chmura powstała z 29 wartości utworzyła wykres zbliżony do normal-nego, zawierający się między 30 a 100 punktami z maksimum na poziomie 50-60 punktów. Opisane wyniki świadczą o tym, że populacja bydła hodo-



Tabela 15.6. Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wiek śmierci zwierząt

Gatunek Wiek śmierciLiczba elementów oznaczonych

pod kątem wieku śmierci

Bydło

15-18 mies. 3

18-28 mies. 1

24-28 mies. 4

24-30 mies. 1

3,5 roku 4

3,5 -5 lat x 3 4

5-7 lat 1

7-10 lat 1

niedojrzałość morfologiczna 16

Świnia

bardzo młody 1

4-6 mies. 1

6-8 mies. 1

12 mies. 1

7-17 mies. 2

3,5-5 lat 1

5-6 lat 1


Owca18 mies. 1


Owca lub koza

17-24 mies. 2

4-5 lat 1


Piesbardzo młody 1


Koń niedojrzałość morfologiczna 1

Tur niedojrzałość morfologiczna 1

Ryc. 15.4. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przeliczone na punkty wymiary kości bydła

Ryc. 15.5. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przeliczone na punkty wymiary kości owiec



wanego na terenie osady cechowała się wymiarami średnimi i dużymi, przy znacznej przewadze osob-ników średnich. W przypadku jednego fragmentu łopatki zachodzi prawdopodobieństwo, że mogła ona pochodzić od mieszańca z turem (tab. 15.8).

Na podstawie kości skokowych uzyskano pięć wartości wskazujących na przypuszczalną wyso-kość w kłębie bydła. Wyniosły one: 118,9, 120,8, 122,4, 122,6, 132,7 cm, co potwierdza wniosek, że większa część populacji była średniej wielkości.

Pomiary trzonów kości metapodialnych umożli-wiły ocenę, że jeden osobnik był wykorzystywany jako siła pociągowa (tab. 15.8).

W odniesieniu do owiec dane na temat wielko-ści osobników były znacznie bardziej skąpe. Uzy-skane wymiary w trzech przypadkach przeliczono na punkty i naniesiono na wspólny wykres. We-dług skali Przespolewskiej [2000] były one zbli-żone do wielkości wzorcowych (ryc. 15.5). Wymiar odnoszący się do wysokości w kłębie owcy uzy-skany na podstawie kości piętowej wyniósł 65 cm, co jednocześnie zakwalifi kowało tego osobnika do typu średniowysokiego (tab. 15.9).

Pomiar uzyskany na podstawie kości skokowej psa, niestety, nie pozwolił na ocenę jego wysoko-ści w kłębie. Wniosek taki umożliwił natomiast zachowany w całości bliższy człon palcowy sar-ny. Dzięki kombinacji obliczeń zaproponowanych przez Godynickiego i Świtkę [1983] można przy-puszczać, że dany osobnik mierzył około 66 cm w kłębie (tab. 15.9).

Analizowany zespół dostarczył trzech fragmen-tów kości bydła ze śladami zmian patologicznych. Wszystkie znaleziono w ob. 49. Pierwszy przykład to bliższy i środkowy człon palcowy, pochodzące z jednej kończyny. Na bliższym członie zaobser-wowano lekką deformację dalszej powierzchni sta-wowej, polegającą na jej rozszerzeniu na przednią powierzchnię trzonu. Zmiana patologiczna środ-kowego członu polegała na powstaniu nacieku kostnego w miejscu, gdzie powierzchnia stawowa bliższa przechodzi w trzon (ryc. 15.6). Innym przy-kładem zmiany chorobowej był fragment żebra bydła z obustronnym naciekiem kostnym w środ-kowej części kości (ryc. 15.7). Nacieki te mogły powstać podczas gojenia się złamania.

Ryc. 15.6. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujaw-ski. Zmiany patologiczne na członie palcowym I i II bydła (ob. 49)

Ryc. 15.7. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Zmiana chorobowa na żebrze bydła (ob. 49)



Tabe

la 1

5.7.

Wilk

osto

wo,

sta

n. 2

3/24

, gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. K

lasy

wie

ku ś

mie

rci z

wie

rząt

Byd

łoŚw

inia

Ow

ca i

koza

Gru

pa w

ieko

wa

liczb

aod

sete

kgr

upa

wie

kow

alic

zba

odse

tek

grup

a w

ieko

wa

Lic

zba

Ods

etek

Pon.

15

mie

s.–

–ba

rdzo

mło

dy1

0,4

18 m

ies.

1–

15-1

8 m

ies.

30,

34-

6 m

ies.

10,

417

-24

mie

s.1

–

18-2

8 m

ies.

50,

56-

8 m

ies.

10,

44-

5 la

t1

–

24-3

0 m

ies.

10,

17-

17 m

ies.

31,

3

szcz

ątki

oso

bnik

ów n

iedo

jrzał

ych

mor

folo

gicz

nie

127,

8

3,5-

5 la

t8

0,8

3,5-

5 la

t1

0,4

5-7

lat

10,

15-

6 la

t1

0,4

7-10

lat

10,

1sz

cząt

ki o

sobn

ików

nie

dojrz

ałyc

h m

orfo

logi

czni

e24

10,7

Szcz

ątki

oso

bnik

ów n

iedo

jrzał

ych

mor

folo

gicz

nie

202,

1

Tabe

la 1

5.8.

Wilk

osto

wo,

sta

n. 2

3/24

, gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. O

bser

wac

je o

steo

met

rycz

ne, o

dnos

zące

się

do

kośc

i byd

ła

Koś

ćG

LP

nB

pP

nB

dP

nSD

Pn

DD

GL

IP

nG

lmSL

CP

nG

LP

LG

BG

GB

DL

SL

dW

nios

ki

Łopa

tka

––

––

––

––

––

––

51,8

6066

,156

47,5

––

––

––

––

––

––

––

––

6710

081

,569

,259

,1–

––

Byd

ło/tu

r

K. p

rom

ieni

owa

––

8130

––

42,8

––

––

––

––

––

––

––

––

––

69,5

60–

––

––

––

––

––

––

––

K. ś

ródr

ęcza

––

––

7380

––

––

––

––

––

––

––

–

K. u

dow

a–

––

–92

45–

––

––

––

––

––

––

––

K. p

iszc

zelo

wa

––

––

60,5

40–

––

––

––

––

––

––

––

––

––

66,5

50–

––

––

––

––

––

––

––

Rze

pka

52,5

––

––

––

––

––

––

––

–38

––

–

K. s

koko

wa

––

––

42–

––

–66

5060

,5–

––

––

––

–12

0,8

cm w

kłę

bie

––

––

42,8

––

––

66,9

5059

,1–

––

––

––

–12

2,4

cm w

kłę

bie

––

––

43–

––

–65

5057

,5–

––

––

––

–11

8,9

cm w

kłę

bie

––

––

43–

––

–67

5061

,3–

––

––

––

–12

2,6

cm w

kłę

bie

––

––

––

––

–72

,565

––

––

––

––

132,

7 cm

w k

łębi

e



K. ś

róds

topi

a

––

40,9

30–

––

––

––

––

––

––

––

––

––

5380

––

––

––

––

––

––

––

––

–

––

––

58,5

6535

9530

––

––

––

––

––

–O

sobn

ik n

ie u

żytk

owan

y ja

ko s

iła p

ocią

gow

a

––

––

––

2755

31–

––

––

––

––

––

Oso

bnik

uży

tkow

any

jako

siła

poc

iągo

wa

Czł

on p

alco

wy

I

6150

–26

,5–

24,5

––

––

––

––

––

––

––

6360

29–

29,5

–25

,1–

––

––

––

––

––

––

–

6460

32–

27–

27,5

––

––

––

––

––

––

––

67,9

7036

,2–

31,5

––

––

––

––

––

––

––

–

7485

36–

35–

28,5

––

––

––

––

––

––

––

75,5

9036

–29

–25

,5–

––

––

––

––

––

––

–

Czł

on p

alco

wy

II

42–

31,9

–24

,5–

24,5

––

––

––

––

––

––

––

45,5

–33

,5–

27–

26,5

––

––

––

––

––

––

––

50–

35–

27–

28,5

––

––

––

––

––

––

––

Czł

on p

alco

wy

III

––

––

––

––

––

––

––

––

––

63,5

52–

Tabe

la 1

5.9.

Wilk

osto

wo,

sta

n. 2

3/24

, gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. O

bser

wac

je o

steo

met

rycz

ne, o

dnos

zące

się

do

kośc

i ow

cy, p

sa i

sarn

y

Gat

unek

Koś

ćG

LB

pP

nB

dSD

Pn

GL

IG

lmW

nios

ki

Ow

ca

pięt

owa

57–

––

––

––

65 c

m w

kłę

bie

śród

stop

ia–

19,5

–0,5

––

––

––

–20

,9+

0,5

–12

0–

––

czło

n pa

lcow

y i

–12

,9–

––

––

––

––

–9,

9–

––

––

Pies

skok

owa

––

–8

––

1319

,5–

Sarn

acz

łon

palc

owy

i koń

czyn

y m

iedn

iczn

ej36

,411

–9,

17,

5–

––

66 c

m w

kłę

bie



15.4. Omówienie wyników

W celu zaprezentowania wyników badań nad me-todami gospodarowania zwierzętami, stosowanymi przez mieszkańców osady KPL w Wilkostowie, ko-nieczne jest ich przedstawienie na tle danych, po-zyskanych dzięki wieloletnim badaniom.

Dostępne wyniki analiz archeozoologicznych odnoszących się do Kujaw można podzielić na pięć zespołów chronologicznych (tab. 15.1). Ce-lem takiego ujęcia jest prześledzenie ewentual-nych zmian w metodach gospodarowania głównymi gatunkami hodowlanymi: bydłem, świnią i małymi przeżuwaczami, przez ludność omawianej kultury. Stosunkowo niewielka liczba stanowisk, niska li-czebność zbiorów, niejednokrotnie nieprzekracza-jąca 100 sztuk oraz zróżnicowane procesy depozy-cyjne i warunki podepozycyjne, jakim podlegały analizowane materiały, nie pozwalają na jedno-znaczną ocenę zachodzących w czasie przemian. Poniższe zestawienie ma za zadanie jedynie w bar-dzo ogólnych ramach scharakteryzować tendencje hodowlane w poszczególnych fazach KPL.

Najstarszy odcinek, tzn. fazy I-II reprezentowany jest przez stanowiska: Sarnowo 1 [Świeżyński 1971] i Gaj 1 [Sobociński, Makowiecki 1990]. Ich zesta-wienie wskazuje na dominację bydła, jednak rola świni oraz owcy i kozy wydaje się tylko nieznacznie niższa (ryc. 15.8). Okres przełomu faz II i III opi-

sują wyniki pozyskane z trzech stanowisk: Łojewo 35 [Sobociński 1989/1990], Podgaj 7A [Makowiec-ki 1985b] i Tarkowo 50 [Sobociński, Makowiecki 1990]. W tym czasie dostrzegalny jest znaczący spadek roli małych przeżuwaczy i świni oraz wzrost znaczenia bydła, przy czym odsetek owiec i kóz w dalszym ciągu przeważa nad odsetkiem pozosta-łości świń. Z III etapu rozwojowego KPL uzyskano siedem składów gatunkowych ze stanowisk: Ba-chorce 4 [Makowiecki 2004], Dąbrowa Biskupia 21 [Sobociński, Makowiecki 1990], Opatowice 1 [Makowiecki 2007], Piecki 1 [Makowiecki 2004], Pikutkowo 6 [Radomski, Świeżyński 1967], Roż-niaty 2 [Makowiecki, Makowiecka 2000] i Sinia-rzewo 1 [Makowiecki, Makowiecka 2000]. Stwier-dzono, że w tej fazie postępuje wzrost roli bydła. Jest ona wówczas najwyższa w całej KPL, natomiast w dalszym ciągu spada znaczenie pozostałych ga-tunków: świni, owiec i kóz. Na przełomie faz IV i V profi l hodowli stwierdzony w fazach II/III i III ule-ga pewnej zmianie: w dalszym ciągu zdecydowanie przeważa bydło, jednak udział owiec i kóz spada do najniższego odsetka w całej KPL, wzrasta natomiast znaczenie świni. Do tego okresu odnoszą się wyni-ki badań stanowisk w Łagiewnikach 5 [Sobociński 1981], Opatowicach 1 [Makowiecki 2007] i w Opa-towicach 42 [Makowiecka 2007].

Ryc. 15.8. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Udział poszczególnych gatunków w fazach I-V KPL na Kuja-wach (na podstawie tab. 1)



Faza V reprezentowana jest przez analizy z pięciu stanowisk: Bożejewice 22 [Makowiecki, Makowiec-ka 2000], Krusza Podlotowa 22 [Makowiecki 1988], Kuczkowo 1 [Makowiecki, Makowiecka 2000], Kucz-kowo 5 [Makowiecki, Makowiecka 2000] i Opatowi-ce 3 [Sobociński, Makowiecki 1990]. Gatunkiem dominującym pozostało wówczas bydło, zmianą na-tomiast była intensyfi kacja hodowli małych przeżu-waczy i znaczący, niespotykany nigdy dotąd w KPL spadek udziału świni.

Stwierdzony w fazie III wyraźny wzrost znacze-nia bydła i postępujące zmniejszanie roli świni

i małych przeżuwaczy (których odsetek zbliżo-ny jest do 10%) może być wynikiem „dynamiza-cji mobilnych form hodowli” i związanego z tym poszerzenia areału łąk i pastwisk [Kośko, Szmyt 2004: 110]. Na tle zachodzących wówczas prze-mian w metodach hodowlanych rozwijała się go-spodarka w Wilkostowie. Stwierdzona tu przewaga świni nad małymi przeżuwaczami raczej wyklucza ukierunkowanie tutejszej ludności na intensywną hodowlę (tym bardziej pasterstwo).

15.4.1. Gospodarka zwierzętami na stanowisku 23/24 w Wilkostowie

Analiza szczątków faunistycznych pozyskanych z osiedla ludności KPL w Wilkostowie wykazała, że stosowano różne metody zdobywania mięsa. Podstawową formą zaopatrzenia była hodowla, jednak eksploatowano również środowisko leśne i wodne. Można nawet przypuszczać, że dzięki penetracjom zbiorników wodnych pozyskiwano więcej pożywienia niż w wyniku łowiectwa. Efek-tem użytkowania strefy brzegowej było przede wszystkim zbieractwo małży. Ich połowy musiały być prowadzone w miesiącach wiosenno-letnich, ewentualnie wczesną jesienią. Ze względu na to, że wszystkie muszle reprezentują ten sam gatunek (skójkę malarską) i ten sam rząd wielkości, można przypuszczać, że ich zbiory przeprowadzano ręcz-nie, wybierając tylko określony gatunek. Może to oznaczać, że ich mięso stanowiło jedynie okreso-we urozmaicenie diety ludzkiej. Prawdopodobnie, gdyby małże wykorzystywano jako karmę dla zwie-rząt (np. świń, jak to miało miejsce jeszcze w la-tach pięćdziesiątych XX wieku [Kawecki 1988: 205]), ich zbiory odbywałyby się w bardziej zma-sowany sposób, np. koszami, a muszle byłyby roz-gniecione i tworzyłyby zwarte śmietniska. W tym przypadku najprawdopodobniej mięczaki były go-towane lub pieczone, na co wskazują ślady oddzia-ływania temperatury na znalezionych muszlach.

Zbieractwo małży przez ludność KPL było szeroko praktykowanym sposobem pozyskiwania dodatkowych źródeł białka zwierzęcego, zwłasz-cza na Wielkopolsce. Ich muszle znaleziono w Szlachcinie [Świeżyński 1964/1965], Mrowinie [Schramm 1987], Śremie [Schramm 1991] i Ko-mornikach [Makowiecki, Makowiecka 2004]. Na Kujawach ich udział w diecie był znacznie mniej-szy: poza Wilkostowem muszle znaleziono jedynie

na osadzie w Podgaju [Makowiecki 1985b] oraz na cmentarzysku w Sarnowie [Piechocki 1971]. W przypadku ziemi chełmińskiej zbieractwem małżów trudnili się mieszkańcy osady w Brąch-nówku [Makowiecki 1985a].

Inną metodą eksploatacji zbiorników wodnych było rybołówstwo. Najprawdopodobniej dogodne warunki ku temu stwarzała bliskość rzeki Tąży-ny, jednak ta metoda pozyskiwania białka nie zo-stała jednoznacznie potwierdzona w materiałach z Wilkostowa. Jedyne znaleziska szczątków ich-tiologicznych należały do jesiotra, ryby, która nie powinna występować w tak małej rzece. Daniel Makowiecki przypuszcza, że w okresie atlantyckim jesiotr zachodni zasiedlał już Bałtyk, jednak jego populacja była jeszcze mało liczebna. Wędrówki jesiotra, zdaniem tego badacza, sięgały wówczas jedynie ujść Odry i Wisły, natomiast rzadziej ryby te płynęły dalej, w górę tych rzek. Dopiero w ko-lejnych okresach klimatycznych populacja tej ryby rozrosła się, a jej wędrówki sięgnęły nie tylko do wyższych odcinków Odry i Wisły, ale również ich większych dopływów [Makowiecki 2003: 49]. W przypadku Wilkostowa najbliższym zbiornikiem wodnym, gdzie ryba ta mogła występować, była Wisła. Z przekazów nowożytnych wiadomo, że je-siotry wpływały do niej od kwietnia do przełomu maja i czerwca, aby w czerwcu i lipcu odbyć tarło [Makowiecki 2001: 102]. Okres godowy kończyły we wrześniu, po czym spływały do morza [Sapalski 1862: 90-92]. Na tej podstawie można ocenić, że osobnik, którego szczątki znaleziono w Wilkosto-wie, został schwytany podczas wędrówki w miesią-cach wiosennych lub jesiennych. Na teren osiedla ryba najprawdopodobniej trafi ła w całości, o czym świadczą ślady rozbioru tuszy, obserwowane na



kości przyklinowej. Do połowów tej ryby w neoli-cie najprawdopodobniej używano haczyków [Ma-kowiecki 2003: 88].

Główną zaletą mięsa jesiotra były jego duża masa, zwarte mięso i wysoka zawartość tłuszczu. Cechy te umożliwiały skuteczną konserwację bez utraty walorów odżywczych. Szczątki jesiotrów na stanowiskach neolitycznych należą do rzadko-ści. Znajdowano je głównie na stanowiskach po-łożonych blisko wybrzeży bałtyckich: w Dąbkach [protoneolit; Iwaszkiewicz 1985, Ilkiewicz 1989, Makowiecki 2003], Niedźwiedziówce [kultura rzucewska; Makowiecki 2003], Ustowie [KPL; Chełkowski 1960; Makowiecki 2003] i Rzucewie [kultura rzucewska; Makowiecki, Van Neer 1996, Makowiecki 2003]. Uzupełnieniem tych danych może być jeszcze znalezisko dwóch tarcz jesiotra z obiektu KAK w Grabkowie stan. 8 [Waszczuk 2012].

Innym źródłem pozyskiwania żywności były polowania. Znikoma liczba szczątków zwierząt dzi-kich wskazuje, że z możliwości tej korzystano spo-radycznie. Polowano na jelenie, sarny, dziki, tury i rysie. Do zwierząt dzikich najprawdopodobniej należy zaliczyć również konia. Najstarsze dowody hodowli udomowionych koni datowane są wpraw-dzie na przełom dziewiątego i ósmego tysiąclecia BP [poświadczają to znaleziska ze stanowiska Ayakagytma w Uzbekistanie; Lasota-Moskalew-ska i in. 2009], jednak w Europie Środkowej koń najprawdopodobniej zaczął być wykorzystywa-ny dopiero około 3300-2700 roku BC [Benecke 2006]. W przypadku Kujaw wzrost jego znaczenia w gospodarce odnotowano w osadach KAK, kie-dy udział szczątków tego gatunku osiągał nawet 12,6% [Sobociński, Makowiecki 1990].

Skład gatunkowy fauny dziko żyjącej wskazu-je na dostęp ludności KPL do terenów łowieckich o zróżnicowanym charakterze: leśnych, w którym żyły jelenie, tury i rysie, oraz stepowych, zamiesz-kiwanych przez konie. Niewykluczone również, że na dziki i sarny polowano w okolicy pól uprawnych i obrzeży leśnych. Takie środowiska, jako charak-terystyczne dla wymienionych wyżej gatunków we wczesnym średniowieczu, opisała A. Samsonowicz [1991].

Nie można wykluczyć, że część szczątków zwie-rząt łownych trafi ła na teren osady przypadkowo lub razem ze skórami (w przypadku sarny i rysia) czy też jako surowiec do wyrobu przedmiotów użyt-kowych – nadawała się do tego celu kość śródsto-pia jelenia, natomiast jedyny znaleziony fragment

kła dzika był wykorzystywany jako szpatułka do wygładzania masy ceramicznej. Jako surowiec najprawdopodobniej należałoby traktować również znaleziska ułamków poroża jeleni i sarny.

W świetle powyższych rozważań bardziej praw-dopodobne jest to, że miejscowa ludność kontak-towała się ze społecznościami eksploatującymi las, które dostarczały skór i surowca do produk-cji przedmiotów użytkowych, niż to, że sama brała udział w polowaniach.

Przypuszczenie, że mieszkańcy stałych osad KPL tylko w niewielkim stopniu poświęcali swój czas na łowy, znajduje potwierdzenie również na innych stanowiskach z Kujaw, gdzie udział szcząt-ków zwierząt dzikich był zazwyczaj znikomy. Je-dynie w Kruszy Podlotowej [Makowiecki 1988] odsetek ten był nieco wyższy. Kolejnym stanowi-skiem, jak dotąd nieopublikowanym, gdzie rola zwierząt dzikich była znacząca, jest Grabkowo 8 [Waszczuk 2012]. W tym miejscu należy dodać, że obiekt, z którego pozyskano szczątki zwierzęce na stanowisku nr 2 w Kruszy Podlotowej, interpreto-wany jest jako miejsce obrzędowe [za: Makowiecki 1988: 31]. Podobną funkcję pełnił obiekt, z które-go pozyskano szczątki ssaków dzikich z Grabkowa [Waszczuk 2012]. Na przykładzie wyników badań tych dwóch stanowisk można by wnioskować, że ssakom dzikim na Kujawach w tym okresie przy-pisywano szczególną rolę. Przypuszczenie to nie znalazło potwierdzenia w odniesieniu do stano-wisk z Polski Południowej: w Ćmielowie [Krysiak 1950; 1952], Gródku Nadbużnym [Krysiak 1956], Kamieniu Łukawskim [Krysiak, Lasota 1971], Książnicach Wielkich [Sych 1964], Niedźwiedziu [Kruk 1980], Zawarży [Makowicz-Poliszot 2002] i Zawichoście [Krysiak 1966], gdzie udział szcząt-ków fauny dziko żyjącej był znacznie wyższy mimo braku obiektów jednoznacznie interpretowanych jako obrzędowe.

Pomimo małej liczby zespołów faunistycznych z Wielkopolski można przypuszczać, że również tam rola łowiectwa była większa niż na Kujawach. Znaczący udział szczątków tej kategorii stwier-dzono w Szlachcinie [Świeżyński 1966] i Mrowi-nie [Schramm 1987]. Wzrost znaczenia polowań w KPL w stosunku do kultur cyklu wstęgowego stwierdzono również w Żuławce Małej nad Notecią [Makowiecki 2009: 133].

W świetle powyższych danych gospodarka za-sobami leśnymi na Kujawach jawi się jako wynik zróżnicowanych potrzeb lub możliwości ówczesnej ludności. Trudno ocenić, czy było to wynikiem



znacznego odlesienia okolic, czy może specjaliza-cji w określonych dziedzinach życia. Ciągle zbyt mała liczba stanowisk z tych terenów, opracowa-nych pod względem archeozoologicznym, unie-możliwia wyciągnięcie wiarygodnych wniosków na temat podziałów społecznych.

Zasadniczym sposobem zdobywania mięsa w osadzie z Wilkostowa był ubój zwierząt domo-wych, co jednocześnie oznacza, że hodowla była jednym z głównych zajęć ówczesnej ludności. Nadrzędną rolę niewątpliwie odgrywało bydło. Fakt ten został stwierdzony na niemal wszystkich stanowiskach tej kultury zarówno na Kujawach [Makowiecki: 1988; 2004; 2007, Makowiec-ki, Makowiecka 2000, Sobociński 1989/1990], Wielkopolsce [Makowiecki, Makowiecka 2004, Schramm 1987; 1990, Świeżyński 1966], nad Notecią [Makowiecki 2009], jak i w Polsce Połu-dniowej [Kruk 1980; Krysiak 1950; 1952; 1956; 1966, Krysiak, Lasota 1971, Milisauskas i in. 2012; Sych 1964]. Jedynym wyjątkiem od tej re-guły było stanowisko Brąchnówko 1 na ziemi cheł-mińskiej, gdzie dominowały szczątki małych prze-żuwaczy [Makowiecki 1985a].

Duże znaczenie bydła potwierdzone jest na ziemiach polskich już dla najwcześniejszych faz neolitu. Wynikało to z pewnością z możliwości wszechstronnego wykorzystania tych zwierząt: jako dostawcy mięsa, łoju, krwi, kości, pochew ro-gowych, skór, mleka, siły roboczej i nawozu. Praw-dopodobnie z tego powodu posiadanie stad bydła bywa traktowane jako wyznacznik statusu społecz-nego jego właścicieli (indywidualnych lub całej osady) oraz przypisuje się mu rolę symboliczną i kulturową [Marciniak 2005: 43-46, tam dalsza literatura].

W osadzie w Wilkostowie hodowano bydło o wysokości 119-133 cm w kłębie, co oznacza, że należało ono do wysokorosłych form (określanych jako primigeniczne) oraz do formy przejściowej między bydłem niskim i wysokorosłym. Popula-cja bydła primigenicznego została wprowadzona na Kujawy przez społeczności kultury ceramiki wstęgowej rytej i utrzymywana przez ludność kul-tury późnej ceramiki wstęgowej [Sobociński 1985, Grygiel 2004]. Najprawdopodobniej już na etapie wędrówki pierwszych rolników z Bliskiego Wscho-du trwał proces zmniejszania średnich wymiarów tych zwierząt, czego przejawem było współwystę-powanie we wczesnym i środkowym neolicie form mniejszych, krótkorogich równocześnie z osob-nikami wysokorosłymi. Przyczyny tendencji do

zmniejszania wymiarów bydła domowego są trud-ne do oceny. Mogły być spowodowane celowymi zabiegami hodowlanymi lub przebiegać niezależ-nie od nich. Cel selekcji pod względem wielkości mógł być następujący: w wyniku zapoczątkowanej na Bliskim Wschodzie na przełomie eneolitu i epo-ki brązu drugiej rewolucji neolitycznej, określa-nej jako Secondary Products Revolution [Sherratt 1981; 1983], hodowlę ukierunkowano na wykorzy-stanie cech przyżyciowych, w tym na polepszenie mleczności. Bydło primigeniczne odznaczało się znikomą mlecznością i dawało tylko tyle mleka, aby wyżywić potomstwo, zatem aby je otrzymać, należało podbierać je karmiącym samicom [Laso-ta-Moskalewska 2005: 82]. Dopiero bydło nisko-rosłe odznaczało się wydłużonym okresem lakta-cyjnym, umożliwiającym produkcję nabiału przez większą część roku.

Przyczyną niezamierzonych zabiegów powo-dujących zmniejszanie wymiarów bydła mógł być niedostatek pożywienia w okresach zimowych. Według niektórych ustaleń jedna sztuka rosłego bydła neolitycznego w przypadku wypasu leśne-go do wyżywienia się potrzebuje co najmniej 12 hektarów rocznie [Ebersbach, Schade 2004: 3], co w przypadku licznego stada oznaczało koniecz-ność gromadzenia ogromnych zapasów pożywienia. Osobniki głodzone zimą, rodzą niskie potomstwo, a pozyskiwane wiosną składniki odżywcze prze-znaczają na wyrównanie braków w spustoszonych organizmach, nie zaś na dalszy wzrost. Przytoczo-ne czynniki mogły być powodem zmniejszania średnich wymiarów neolitycznego bydła.

Mieszkańcy osady w Wilkostowie hodowali też trzecią formę bydła, powstałą w wyniku krzyżówki form domowych z turem. Dowodzi tego znalezisko fragmentu łopatki o wymiarach przewyższających największe wartości charakterystyczne dla bydła (ob. 52). Swobodne krzyżowanie z turami możliwe było zwłaszcza w przypadku bydła primigeniczne-go. Kojarzenie takie mogło zdarzać się przypadko-wo podczas wędrówek z pasterzami, kiedy udomo-wione samice zachodziły w ciążę z samcami turów. Uważa się, że zabieg ten mógł być praktykowany również w celu zapobiegania endogamii i skutkom heterozji [Kysely 2008: 14]. Pulę genową stada odświeżano także, oswajając samice turów i włą-czając je do stada [Lasota-Moskalewska 2005: 48]. Według Bogolubskiego krzyżowanie form domowych z dzikimi przodkami [1968: 82] miało dodatkowo zaletę, zwiększało bowiem ich zdolno-ści adaptacyjne do warunków środowiskowych.



Inną korzyścią płynącą z hodowli bydła było wykorzystanie jego siły do celów pociągowych. Potwierdza to jedna z kości śródstopia (ob. 198), której proporcje trzonu odpowiadają zakresowi wielkości charakterystycznemu dla osobników wy-korzystywanych do pracy. Użytkowanie bydła do zaprzęgu przez ludność KPL zostało udowodnione na podstawie znalezisk możdżeni bydlęcych z od-ciskami wiązania jarzma i wyobrażenia na naczy-niu z Bronocic [Milisauskas, Kruk 1991].

W Wilkostowie bydło było głównym dostar-czycielem mięsa, a więc prawdopodobnie również i skór. Dowodem na pozyskiwanie skór są znalezi-ska odrąbanych możdżeni lub ślady nacięć wokół ich podstawy, skośne nacięcia na mózgo- i trze-wioczaszce, dookolne nacięcia wokół trzonów ko-ści śródstopia i członów palcowych [Binford 1981: 136-142]. Za wyznacznik miejsca, gdzie przepro-wadzano skórowanie, uważa się również obecność członów palcowych, które pozostają tam, gdzie zdejmowano skórę wraz z dalszymi odcinkami koń-czyn [Lasota-Moskalewska 2008: 235]. W przy-padku osady w Wilkostowie znajdowano zarówno człony palcowe, jak również kości czaszki z wyżej opisanymi śladami. Najprawdopodobniej na miej-scu odbywał się również ich ubój.

Na terenie osady jadano wszystkie części tuszy bydlęcej, jednak na miejscu pozostawało najwię-cej części głów, mniej kości z bliższych odcinków kończyn, a najmniej z tułowia, szyi i dalszych odcinków kończyn. Na podstawie stopnia roz-drobnienia kości pochodzących z poszczególnych części tuszy można przypuszczać, że dzielono je na tym mniejsze fragmenty, im większą wartość kaloryczną reprezentowały. Założenie to dodatko-wo potwierdza obserwacja, że kości z części tuszy określanej jako łopatka, dzielono na więcej części niż kości pochodzące z udźca. Podczas analizy wartości kalorycznych obu tych części okazuje się, że przednia ćwiartka zawiera ich więcej niż tylna (wartości odżywcze oceniono na podstawie danych zawartych na stronie: http://ndb.nal.usda.gov/ndb/search/list). Pokawałkowanie trzonów kości dłu-gich i nadwyżka części głów wskazują na to, że w Wilkostowie poza mięsem wysoko cieniono rów-nież mózgi i szpik kostny. Wykorzystując te części ciała, znacząco zwiększano liczbę kalorii możli-wych do uzyskania z zabitego zwierzęcia.

Niewielki udział fragmentów kości pochodzą-cych z tułowia mógł mieć następujące przyczyny: twarde i objętościowo duże fragmenty kości koń-czyn mogły być wykrawane przed obróbką kuchen-

ną, po czym wydobywano z nich szpik i wyrzucano. Inaczej rzecz miała się w przypadku żeber i krę-gów. Są one trudne do wycięcia z surowego mię-sa, więc możliwe, że częściej były gotowane wraz z mięsem (same kości również zawierają tłuszcz, który podczas gotowania uwalnia się do wywaru). Podczas obróbki termicznej stawały się bardziej kruche, co w połączeniu z ich znacznie mniejszą gęstością powodowało rozpad lub to, że przezna-czano je do zjedzenia przez psy. Nie można rów-nież wykluczyć, że bezpośrednio po konsumpcji były spalane, w przeciwieństwie do kości wyrzuco-nych na wcześniejszych etapach oprawiania tuszy.

Pośrednią wskazówką dotyczącą profi lu hodow-lanego bydła jest wiek jego uboju. Na jego podsta-wie można przypuszczać, że hodowla była dwukie-runkowa: mięsna i nastawiona na wykorzystanie walorów przyżyciowych. W celu pozyskania mięsa bydło zabijano w wieku 15-18 i 18-28 miesięcy. W tym wieku zwierzęta są już podrośnięte, ale nie osiągają jeszcze maksymalnych wymiarów. Nieste-ty, ze względu na to, że w żadnym przypadku nie oznaczono płci bydła, nie była możliwa ocena, czy w jakiś sposób regulowano strukturę stada. Inny profi l hodowli poświadcza zwyczaj uboju osob-ników w wieku 3,5-5 lat. Były one najprawdopo-dobniej w jakiś sposób wykorzystywane za życia, jednak nie jest pewne, czy było to nastawienie mleczne. Jak już wyżej pisano, bydło form primi-genicznych odznaczało się bardzo niską mleczno-ścią, zachodzi więc prawdopodobieństwo, że celem hodowli zwierząt do tego wieku było bądź wykorzy-stanie jego siły pociągowej, bądź rozród. Tę ostat-nią hipotezę potwierdza również to, że zabijano tylko niewielki odsetek osobników młodych.

Następnym gatunkiem pod względem rangi była świnia. Na stanowiskach KPL drugie miejsce zwierzęta te zajmowały wymiennie z małymi prze-żuwaczami. Znaczne zróżnicowanie w tej dziedzi-nie cechowało zwłaszcza stanowiska na Kujawach. Jako podobne pod tym względem do Wilkostowa można uznać: Kuczkowo 1 [Makowiecki, Mako-wiecka 2000], Łagiewniki 5 [Sobociński 1981], Łojewo 35 [Sobociński 1989], Opatowice 1 w fazie IVB/VB [Makowiecki 2007], Piecki 4 [Makowiecki 2004], Pikutkowo 6 [Radomski, Świeżyński 1967] i Tarkowo 50 [Sobociński, Makowiecki 1990]. Spośród stanowisk wielkopolskich można przyto-czyć Szlachcin [Świeżyński 1964/1965] i Śrem 8 [Schramm 1991]. Dla porównania można dodać, że na stanowiskach Małopolski przewaga świń nad małymi przeżuwaczami była właściwie regu-



łą [Kruk 1980, Krysiak 1950; 1952; 1956; 1966; Krysiak, Lasota 1971; Sych 1964], a wyjątkami od niej były stanowiska w Zawarży [Makowicz-Poli-szot 2002] i Bronocicach – we wszystkich fazach rozwojowych osady [Milisauskas i in. 2012].

Świnia jest uważana za zwierzę nadające się do chowu wyłącznie w warunkach osadnictwa osia-dłego, ponieważ nie jest przystosowana do dłuż-szych wędrówek [Lasota-Moskalewska 2005: 137]. Poza tym, ze względu na mały żołądek musi jeść dużo częściej niż przeżuwacze, potrzebuje więcej wody i szybciej się przegrzewa [Marciniak 2005: 45]. Hodowla tego gatunku wskazuje na stabil-ność osadnictwa w Wilkostowie. Nadwyżki żywno-ści produkowanej na potrzeby ludzi są właściwie niezbędne do utrzymania większej liczby świń. Możliwy jest wprawdzie ich półdziki wypas w wa-runkach leśnych, jednak w przypadku tuczu sło-ninowego niezbędne są duże ilości białka i mała ilość ruchu. Niestety, w przypadku szczątków świń z Wilkostowa nie zachowały się nasady dalsze kości ramiennych, które pozwoliłyby ocenić, czy zwierzęta te żyły w warunkach swobodnego wypa-su (ta metoda badawcza została opracowana przez Lasotę-Moskalewską i współautorów [1987]).

Podstawową zaletą hodowli świń jest możliwość uzyskania dużych ilości wysokokalorycznego mię-sa w krótkim czasie, dlatego też wysoki odsetek ich szczątków jest interpretowany jako wynik nieusta-bilizowanej gospodarki, dużych potrzeb konsump-cyjnych i małych wypasowych dla przeżuwaczy [Lasota-Moskalewska 1997: 199]. W Wilkostowie odsetek szczątków świń był znacznie niższy niż bydła, należy więc przypuszczać, że gospodarka osady była ustabilizowana, a wieprzowinę jadano stosunkowo rzadko.

Hodowla świń mogła być dwukierunkowa: mięsna i słoninowa. Fakt, że odsetek szczątków zwierząt niedojrzałych morfologicznie wyniósł je-dynie około 11%, oznacza, że większość młodych osobników, po wiek około 1 roku, pozostawiano do dalszej hodowli, co jednocześnie oznacza, że ce-lem hodowli była raczej słonina niż samo mięso. Nie można również wykluczyć, że świnie trakto-wano jako żywy zapas mięsa i poddawano ubojo-wi wyłącznie w razie konieczności. Najłatwiejszą metodą ich hodowli był półdziki wypas. W tym względzie najlepiej sprawdzałoby się ich utrzy-mywanie na terenach preferowanych przez dziki: podmokłych lasach mieszanych i nadrzecznych zaroślach [Samsonowicz 1991: 57], gdzie zwie-rzęta znajdowałyby pożywienie w postaci grzybów,

kłączy, larw owadów, ślimaków, gniazd myszy, trzmieli, ptaków, żołędzi i buczyny [Lasota-Moska-lewska 2005: 134]. Niestety, wśród analizowanego materiału nie zachowały się żadne szczątki świń wskazujące na możliwość krzyżowania z dzikami, co byłoby dowodem praktykowania swobodnego wypasu. Wszystko świadczy o tym, że świnie były rozmnażane i hodowane na terenie osady. Szczątki pochodziły od zwierząt ze wszystkich grup wieko-wych: od bardzo młodych (kilkudniowych) prosiąt do osobników 5-6-letnich. Jak się wydaje, najczę-ściej zabijano zwierzęta między 4 a 17 miesiącem i 3,5-6-letnie. Ten wynik dowodzi dwukierunko-wego wykorzystania świń: od młodszych uzyski-wano doskonałej jakości, lekko otłuszczone mięso, natomiast starsze mogły być utrzymywane z prze-znaczeniem słoninowym.

Obecność na stanowisku wszystkich elementów szkieletu świń wskazuje na to, że ich ubój odbywał się na terenie osady. W jej granicach konsumowa-no również wszystkie części tuszy. Rozkład anato-miczny jest bardzo zbliżony do rozkładu natural-nego, opracowanego przez Lasotę-Moskalewską [2008: 238]. Oznacza to, że tusza świńska była traktowana w nieco inny sposób niż tusza bydlę-ca. Prawdopodobnie wynikało to z tego, że bardzo rzadko wykrawano kości, zazwyczaj obrabiano je termicznie wraz z mięsem. Poparciem tego wnio-sku jest całkowity brak kości świń ze śladami fi le-towania, stosunkowo wysoka liczba fragmentów ze śladami gotowania i brak kości surowych z pozo-stałościami wydobycia szpiku.

Niewiele mniejszą popularnością niż świnie cieszyły się małe przeżuwacze. W osadach KPL często zajmowały one drugie miejsce pod wzglę-dem liczebności, wymiennie ze świniami. Sytu-acje, gdzie odsetki te były zrównoważone, zdarzały się incydentalnie.

Za podstawowy czynnik utrudniający jednoczes-ną hodowlę tych dwóch gatunków można uznać charakter otoczenia przyrodniczego. Owce i kozy w naturze zasiedlają tereny górskie lub półpustyn-ne oraz stepowe płaskowyże [Bogolubski 1968: 183]. Tereny podmokłe są wysoce niewskazane dla tego gatunku. Specyfi ką owcy jest też umiejętność pobierania tylko najniższych partii traw, gdzie na obszarach wilgotnych osadzają się larwy motylicy wątrobowej [Antkowiak i in. 1955: 215]. Ponieważ zarażenie tym pasożytem powoduje dużą śmiertel-ność wśród owiec, w ich hodowli od zawsze zale-cane było wypasanie na terenach suchych, o prze-puszczalnych glebach, oddalonych od wszelkich



kałuż i zbiorników wodnych [Antkowiak i in. 1955: 215, Dunicz i in. 1955: 251]. Cypel, na którym położona była osada w Wilkostowie, bezpośred-nio przylegał do nadrzecznych łęgów i rozlewisk rzeki Tążyny, nie można więc wykluczyć, że część tutejszej społeczności wyspecjalizowała się w wy-pasach i odbywała dalsze wędrówki w poszukiwa-niu pastwisk. Trudno ocenić, czy była to typowa transhumacja [według klasyfi kacji Arnold, Green-fi eld 2006], polegająca na letnich wypasach na terenach wyżynnych i powrotach na niziny w mie-siącach zimowych. Istnienia grup ludzkich o po-dobnej specjalizacji badacze dopatrują się również w Bronocicach [Milisauskas i in. 2012: 181].

Na stanowisku nie znaleziono szczątków kóz. Wprawdzie ze względu na trudności związane z od-różnieniem niektórych elementów kostnych obu gatunków nie można wykluczyć, że część szcząt-ków zakwalifi kowana do grupy „owca i koza” do nich należała. Podobna sytuacja miała miejsce na większości stanowisk osadniczych KPL. Jedynie w osadzie w Pieckach na Kujawach [Makowiecki 2004] i w Bronocicach w Małopolsce [Milisauskas i in. 2012] potwierdzono hodowlę kóz. W przypad-ku Bronocic ich szczątki znaleziono w warstwie związanej z napływem kultury lubelsko-wołyń-skiej (3700-3650 BC) [Milisauskas i in. 2012: 46] i występowały już do końca trwania osadnic-twa KPL. Tak powszechna rezygnacja z hodow-li kóz, pomimo ich niewielkich wymagań, mogła wynikać z potrzeby chronienia pastwisk. Kozy są zwierzętami niezwykle żarłocznymi, więc ich ma-sowa hodowla prowadzi do postępującej zmiany szaty roślinnej.

Hodowla owiec mogła być nastawiona na po-zyskanie mięsa, mleka i wełny. W Wilkostowie najbardziej prawdopodobne wydaje się kierunko-wanie mięsne. Wskazuje na to dość wysoki odse-tek szczątków zwierząt zabijanych w młodym wie-ku. Pomimo niewielkiej liczby pozostałości owiec oznaczonych pod kątem wieku wydaje się, że najchętniej zabijano osobniki 17-24 miesięczne, a więc już niemal w pełni wyrośnięte, ale nie sta-re. Okres ten uważa się za optymalny w przypadku hodowli mięsnej [Marciniak 2005: 51]. Mięso to najprawdopodobniej ceniono również za tłuszcz, którego zawartość jest znacznie wyższa niż u kóz (http://ndb.nal.usda.gov/ndb/search/list).

Trudno ocenić, jaką rolę w codziennej kon-sumpcji odgrywało mleko owcze lub jego przetwo-ry. Ludy pasterskie jako producenta mleka czę-ściej wykorzystują kozę [Marciniak 2005: 50 za:

Dahl, Hjort 1976], więc brak tego gatunku w sta-dzie hodowlanym może wskazywać na to, że na-biał pozyskiwany od małych przeżuwaczy nie był produktem o nadrzędnym znaczeniu. Jest to tym dziwniejsze, że mleko owcze ma większą zawartość tłuszczu niż bydlęce, a jednocześnie jest łatwiej-sze do strawienia ze względu na małe rozmiary ku-leczek tłuszczu [Marciniak 2005: 211 za: Gregg 1988: 151].

Owce hodowane przez ludność KPL według stosowanej klasyfi kacji należały do osobników średnio wysokich [Przespolewska 2000: 53], mie-rzących 49-67 cm, które we wczesnym neolicie przybyły do Europy Środkowej przez Bałkany wraz z pierwszymi rolnikami [Lasota-Moskalewska 2005: 98]. Owce te odznaczały się grubą i krót-ką okrywą włosową. Obróbka wełny owczej została potwierdzona na stanowiskach KPL dzięki znalezi-skom przęślików. Ich szczególnie bogate kolekcje pozyskano na przykład podczas badań w Gródku Nadbużnym [Gumiński 1989] i Bronocicach [Mi-lisauskas i in. 2012].

Wykorzystywano również skóry owcze. Człony palcowe będące dowodem na ich zdejmowanie od-kryto w ob. 26, 49, 52, 168, 526 i 604. W więk-szości były to te same obiekty, z których pocho-dziły również odpady garbarskie z obróbki skór bydlęcych.

Ubój i rozbiór tuszy baraniej odbywały się w ob-rębie osady, czego dowodem jest obecność wszyst-kich elementów szkieletu. Rozkład anatomiczny wskazuje na to, że jej podział odbywał się w bardzo podobny sposób jak w przypadku tuszy wołowej. Podobną prawidłowość zaobserwował A. Marciniak na przykładzie wyników niepublikowanych mate-riałów z Opatowic, stan. 3, autorstwa D. Makowiec-kiego, akcentując przy tym, że we wcześniejszych fazach neolitu tusze obu gatunków były traktowa-ne w odmienny sposób [Marciniak 2005: 187]. W Wilkostowie przejawiało się to na przykład spo-sobem, w jaki dzielono łopatkę i udziec: zarówno w przypadku bydła, jak i owcy, ćwiartkę przednią dzielono na mniejsze części niż ćwiartkę tylną.

W przypadku owiec stwierdzono wyższy udział kości śródręcza i śródstopia niż w przypadku bydła. Prawdopodobnie część z nich starano się chronić przed zniszczeniem, ponieważ powszechnie wyko-rzystywano je do produkcji różnego rodzaju prze-kłuwaczy [Waszczuk w tym tomie, rozdz. 16].

Kolejnym gatunkiem hodowanym przez lud-ność KPL w Wilkostowie był pies. Fakt, że szcząt-ki tego gatunku nie występowały w układach



anatomicznych i były przemieszane z odpadami pokonsumpcyjnymi, wskazuje na to, że mięso psów mogło być jadane. Dodatkowym potwierdzeniem takiego założenia jest znalezisko kości skokowej ze śladami odcinania ścięgien lub nacinania skóry (ryc. 15.9). Dodatkową przesłanką wskazującą na konsumpcję mięsa psiego jest stosunkowo młody wiek znajdowanych osobników. Konsumpcję mięsa psów potwierdzono między innymi w Książnicach Wielkich [Sych 1964], Ćmielowie [Krysiak 1950; 1952], Gródku Nadbużnym [Krysiak 1956], Mro-winie [Schramm 1987] i Bronocicach [Milisauskas i in. 2012]. Ponieważ kości z tych stanowisk często nosiły ślady opalania, przypuszcza się, że mięso pieczono zarówno wraz z kością, jak i po fi letowa-niu [Piątkowska-Małecka, Gubernat 2003: 212].

Na stanowiskach KPL psy odgrywały również pewną rolę w wierzeniach: ich ciała składano jako ofi ary zakładzinowe [np. w Niedźwiedziu; Bur-chard 1977], częste są też pochówki tych zwie-rząt [Piątkowska-Małecka, Gubernat 2003: 214]. Z pewnością jednak główną rolą psa było stróżo-wanie lub pomoc hodowcom czy myśliwym.

Udział szczątków tego gatunku na stanowiskach KPL był zróżnicowany i (pomijając osady, na któ-rych nie znaleziono jego pozostałości) wahał się od 0,4% w Dobrzejewicach na Śląsku [Krupska 1996] do 14% w Stryczowicach w Małopolsce [La-sota-Moskalewska 1982]. Ich udział w Wilkosto-wie, wynoszący 2,1% nie wyróżnia więc się na tle innych stanowisk KPL [Piątkowska-Małecka, Gu-bernat 2003]. Odnośnie do wyglądu tych zwierząt ustalono jedynie, że były niewielkich lub średnich rozmiarów, przypominały szpica i mierzyły w kłę-bie 40,5-45,3 cm [Piątkowska-Małecka, Gubernat 2003: 209].

O obecności psów w gospodarstwach domo-wych świadczą również ślady gryzienia obserwo-

Ryc. 15.9. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Ślady nacięć na kości skokowej psa (ob. 187)

Ryc. 15.10. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Ślady gryzienia przez psa wyrostka kolczystego kręgu pier-siowego bydła (ob. 49)

wane na szczątkach kostnych innych gatunków (ryc. 15.10). Fakt, że kości z takimi śladami było niewiele, może z jednej strony wskazywać na ogólnie niewielką liczbę tych zwierząt w osadzie, ale również na to, że część kości, zwłaszcza tych mniejszych, mogła zostać zjedzona w całości.

15.4.2. Obserwacje tafonomiczne

Opisywane wyżej szczątki zwierzęce nagromadziły się podczas funkcjonowania osady w fazie wiórec-kiej KPL. Analizowany materiał stanowi typowy przykład odpadków powstających podczas pozy-skiwania i konsumpcji mięsa. Poza tym znaleziono również nieliczne przedmioty użytkowe wykonane z kości, zębów i poroża. W jednym przypadku na-trafi ono także na depozyt szkieletowy świni, złożo-ny w ob. 496. Na powierzchni omawianych szcząt-ków czytelne były liczne ślady, charakterystyczne

dla każdego z etapów działania procesów tafono-micznych.

Pod względem stanu zachowania analizowany materiał reprezentuje trzy główne grupy. Pierwszą z nich są szczątki zachowane bardzo dobrze, bez śladów oddziaływania ognia, drugą szczątki nad-palone i przepalone, a trzecią fragmenty nieprze-palone na różnych etapach rozpadu.

Rozdrobnienie szczątków było zróżnicowane: w pojedynczych przypadkach kości zachowały się



w całości. Były to głównie człony palcowe, kości stawu skokowego i nadgarstka. Wyrazem stopnia pofragmentowania jest odsetek ułamków nieokre-ślonych, wynoszący 66,5% (tab. 15.3).

Analizowany zbiór jest efektem działania róż-no rodnych czynników antropogenicznych i przy-rodniczych.

Czynniki antropogeniczne to przede wszystkim czynności związane z pozyskiwaniem i przygoto-waniem mięsa, mózgów, krwi, podrobów i szpiku do konsumpcji. Można do nich zaliczyć również użytkowanie przedmiotów wykonanych z kości, zębów i poroża, jak również utylizację i usuwanie odpadów.

Zabiegi związane z pozyskiwaniem żywności to: skórowanie, rozczłonkowywanie i podział tuszy, procesy obróbki termicznej i sama konsumpcja mięsa.

Zdejmowanie skóry rozpoczynano od odrąbania możdżeni u przeżuwaczy, po czym wokół ich pod-stawy ostrym narzędziem nacinano skórę. To samo robiono na wysokości trzewioczaszki i w okolicy dolnych partii kończyn: na członach palcowych lub kościach metapodialnych. Ślady tego typu zaobser-wowano na kościach bydła, owcy i psa. W przypad-ku bydła były to ślady dookolnych, kilkakrotnych, wąskich nacięć wykonanych wokół trzonu kości śródstopia, tuż poniżej bliższej powierzchni sta-wowej (ob. 207) i wokół nasady dalszej bliższego członu palcowego (ob. 52). Nie można również wy-kluczyć, że ślady rąbania kości nosowych także po-wstały podczas zabiegu zdejmowania skóry. W przy-padku owcy zaobserwowano ślady wielokrotnych,

stosunkowo głębokich nacięć na kości czołowej, pomiędzy możdżeniami (ob. 604). Przypuszczal-nie również podczas zdejmowania skóry powstały nacięcia na kości skokowej psa (ryc. 15.9). Ślady cięcia widoczne na kościach owcy i psa są głębokie o przekroju v-kształtnym, natomiast na kości bydła są one płytkie i znacznie cieńsze.

Zróżnicowany charakter nacięć wskazuje, że podczas skórowania używano przynajmniej dwóch typów ostrzy: cienkiego i delikatnego oraz nieco szerszego i bardziej masywnego, przy czym oba miały v-kształtny przekrój ostrza.

Po zdjęciu skóry i usunięciu wnętrzności roz-członkowywano tuszę. Po tym zabiegu pozostały krótkie nacięcia na powierzchniach stawowych, wykonane końcówką noża lub dłutem. Ślady takie obserwowano głównie na kościach bydła, owcy i szkielecie jesiotra. W przypadku bydła wystąpi-ły na nasadzie dalszej kości ramiennej (ob. 377), nasadzie bliższej kości promieniowej (ob. 604; ryc. 15.11) i na kości skokowej (ob. 604). Być może wynikiem rozczłonkowania było również od-rąbanie główki kości udowej (ob. 526).

W przypadku owcy ślady takie obserwowano jedynie na trzonie kości piętowej. Znaki rąbania na kości przyklinowej jesiotra powstały najpraw-dopodobniej podczas odcinania głowy.

Charakter nacięć świadczy o tym, że podczas wstępnego podziału tuszy posługiwano się najczę-ściej ostrzem podobnym do tego, jakiego używano podczas skórowania. Ponieważ struktura tkanki ścięgien jest niezwykle trudna do przecięcia, moż-na przypuszczać, że ostrze to musiało być ostre,

Ryc. 15.11. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Ślady fi letowania na nasadzie bliższej kości promieniowej bydła (ob. 604)



Ryc. 15.12. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Ślady pieczenia i wycinania języka na kości gnykowej bydła (ob. 49)

Ryc. 15.13. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Sposób podziału na porcje żuchwy bydła (ob. 49)

Ryc. 15.14. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Sposób podziału na porcje kręgu szyjnego świni (ob. 536)

a tym samym cienkie. Znacznie rzadziej podczas rozczłonkowania kości rąbano narzędziem o funk-cji topora.

W dalszej kolejności części tuszy dzielono na porcje. W wyniku tego procederu na kościach po-wstawały ślady rąbania w poprzek i na skos trzonu oraz w poprzek i wzdłuż wyrostków kręgów. Tego rodzaju działanie prowadziło niejednokrotnie do rozpadu kości na fragmenty wióropodobne. Bardzo podobnie były pofragmentowane kości, które roz-bijano w celu wydobycia szpiku.

Ślady podziału na porcje obserwowano na kości gnykowej bydła (ob. 49; ryc. 15.12), żu-chwach (ob. 49; ryc. 15.13), na kręgach szyjnych (ob. 536; ryc. 5.14), kręgu piersiowym (ob. 301), kręgach lędźwiowych (ob. 49), żebrach (ob. 49, 277, 604), łopatkach (ob. 295,ob. 52; ryc. 5.15) i miednicach (ob. 604, 611). Ślady rąbania w po-przek i wzdłuż trzonów lub rozpad na wióry ob-serwowano również na kościach długich bydła, jednak – jak wspomniano wcześniej – mogły one powstać również podczas pozyskiwania szpiku.



Ryc. 15.15. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Sposób podziału na porcje łopatki bydła (ob. 52)

Ślady rąbania nosiły kości: ramienna (ob. 49), promieniowe (ob. 52, 295), śródręcza (ob. 250), kości udowe (ob. 52, 195, 604), piszczelowe (ob. 52, 251, 295) i kości śródstopia (ob. 52, 278, 295, 604, 611; ryc. 15.16).

W przypadku świń oznaki podziału na porcje obserwowano na przykładzie: czaszek (ob. 52), żuchw (ob. 52), kręgów szyjnych (ob. 187, 536), kręgów piersiowych (ob. 536), kręgów lędźwio-wych (ob. ob. 536) i żeber (ob. 187, 536). Rąba-no wzdłuż i w poprzek trzonów również kość ra-mienną (ob. 52) i kości piszczelowe (ob. 187, 604; ryc. 15.1052), najprawdopodobniej także w celu wydobycia szpiku (ryc. 15.17).

Znacznie rzadsze były ślady rąbania kości ma-łych przeżuwaczy. Obserwowano je na żuchwie (ob. 49), kręgu szyjnym (ob. 49) i kręgu piersio-wym (ob. 52). Rąbanie kości udowej w poprzek trzonu (ob. 49), w połowie jego wysokości może świadczyć zarówno o podziale na porcje, jak i o wydobyciu szpiku. Ślady rąbania nosiły również kość śródstopia jelenia (ob. 277) i kość ramienna tura (ob. 195). Pierwsza z nich została rozłupana wzdłuż, natomiast drugiej odcięto nasadę bliższą (ryc. 15.18).

A. Marciniak na podstawie analizy materiałów archeozoologicznych ze stanowisk KPL ocenił,

Ryc. 15.16. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Metody podziału tuszy bydła



że na części z nich konsumpcja szpiku nie mia-ła żadnego znaczenia. Sytuacja taka miała miej-sce przede wszystkim w Ćmielowie i Bronocicach (Małopolska), natomiast w Niedźwiedziu (Mało-polska) i Kruszy Podlotowej (Kujawy) jadano go bardzo mało. W opozycji do nich stały osiedla w Kamieniu Łukawskim, Zawarży (Małopolska) i Podgaju (Kujawy), gdzie chętnie wykorzystywa-no to źródło tłuszczu [Marciniak 2005: 168, 183]. Zapotrzebowanie ludności mieszkającej na osie-dlu w Wilkostowie wydaje się bardziej zbliżone do drugiej z tych grup.

Ślady na rąbanych kościach wskazują na uży-cie jakiegoś rodzaju siekiery lub topora o wąskim ostrzu. Niewykluczone również, że do rozłupania kości długich na wióry i wzdłuż ich trzonów uży-wano tłuków i dłut lub pośredników innego typu.

Analizując ślady rąbania kręgów szyjnych by-dła, świni i małych przeżuwaczy, ustalono, że szy-ja była dzielona wzdłuż na dwie części. Trzony kręgów piersiowych są zachowane w całości lub noszą ślady rąbania w poprzek, co sugeruje, że ten odcinek tuszy dzielono na segmenty. Prawidłowość tę obserwowano w przypadku bydła i owiec (i być może kóz).

Na podstawie sposobu dzielenia żeber świni stwierdzono, że porcje kulinarne mogły osiągać

Ryc. 15.17. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Metody podziału tuszy świni

Ryc. 15.18. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Ślady przerąbania trzonu kości udowej tura w celu wydoby-cia szpiku (ob. 195)

długość 8 i 12 cm, co z pewnością było podykto-wane rozmiarami wylewów naczyń do gotowania.



Ryc. 15.19. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Ślady przerąbania trzonu kości promieniowej bydła w celu wydobycia szpiku (ob. 52)

Ryc. 15.20. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Ślady wybicia otworu w trzonie kości promieniowej bydła (ob. 52)

Trzeci etap, jakim było przygotowanie kuchen-ne mięsa do konsumpcji, pozostawił po sobie śla-dy fi letowania, czyli ukośnych nacięć na wszyst-kich odcinkach kości. Część z nich była na tym etapie wyrzucana jako odpad lub przeznaczana do dalszej obróbki. Nacięcia będące wynikiem tego procederu obserwowano głównie na kościach by-dła i jednej kości owcy lub kozy. Występowały one na trzonach kości ramiennej (ob. 611), łokcio-wej (ob. 604), śródręcza (ob. 604) i piszczelowej (ob. 604) oraz wokół szyjki łopatki owcy.

Pozostałości fi letowania bardzo przypomina-ją ślady powstające podczas rozczłonkowania, co może oznaczać, że czynność tą wykonywano przy użyciu tych samych narzędzi.

Podsumowując charakter śladów powstałych na wszystkich etapach przygotowania mięsa, moż-na przypuszczać, że podczas oprawiania zabitych zwierząt używano trzech typów narzędzi: grub-szych i cieńszych ostrzy oraz toporów. Ostrza były bardziej przydatne podczas zabiegów wstępnych: nacinania skóry i rozcinania ścięgien, natomiast topory lub siekiery wykorzystywano później, pod-czas rąbania na porcje. Być może na tym samym etapie i przy użyciu tego samego zestawu narzędzi wydobywano z części kości szpik.

Potwierdzono trzy metody jego pozyskiwania: najczęstsze były przypadki rozbijania trzonów wzdłuż ich osi długiej lub na wióry. Najprawdo-podobniej w tym celu wykorzystywano jakiś rodzaj tłuków. Inną metodą było dookolne załuskanie trzonu (na dowolnie wybranej wysokości) i następ-nie jego przełamanie (ryc. 15.19). Być może taka metoda bardziej sprawdzała się w przypadku kości gorących, kiedy szpik miał konsystencję półpłyn-ną. Trzecią metodą było wybicie w kości otworu poprzez wykonanie serii drobnych zaciosów. Po przebiciu się przez tkankę istoty zbitej otwór do-okolnie poszerzano tą samą metodą (ryc. 15.20).

Szpik kostny był niewątpliwie jednym z głów-nych źródeł kalorii w diecie. Analizowany pod kątem wartości odżywczych szpik karibu zawiera 87% tłuszczu, fosfor, żelazo i witaminę A, z ko-lei 100 g tej tkanki dostarcza niemal 800 kcal [http://ndb.nal.usda.gov/ndb/foods/show/79?qlo-okup=marrow&fg=&format=&man=&lface-t=&max=25&new=1].

Mięso pozyskane z zabitego zwierzęcia nie-jednokrotnie było gotowane lub pieczone wraz z kością. Podczas obróbki termicznej zachodziły pierwsze zmiany w składzie chemicznym kości, polegające na wytopieniu lub wyżarzeniu skład-



nika organicznego. Po tym procesie, w zależności od czasu i temperatury, jakim zostały poddane, za-chowały swój wygląd lub nieznacznie się odkształ-cały, jednak pozbawione składnika organicznego stawały się odpowiednio bardziej kruche, łam-liwe i porowate [Krysiak 1983: 36]. Najczęstsze przypadki gotowania stwierdzono w odniesieniu do kości świń. Wśród nich były: czaszka, żuchwa (ob. 286), kości udowe (ob. 251, 536) i kość pisz-czelowa (ob. 131). Zdecydowanie rzadsze były przypadki gotowania kości wołowych. Ślady tego procederu zaobserwowano jedynie na żuchwie, łopatce i miednicy z ob. 295. Gotowano również kość śródstopia owcy (ob. 112). Na podstawie ko-ści gnykowej stwierdzono też, że pieczono język wołowy (ryc. 15.12).

Wysoki odsetek szczątków, bo 30,7%, nosił śla-dy oddziaływania ognia. Analizowany materiał re-prezentuje wszystkie fazy kontaktu z nim: od zale-gania w gorącym popiele do całkowitej kalcynacji (ryc. 15.21-15.22). W odniesieniu do skali Wahla [1982: 21] w analizowanym materiale najczęstsze były przypadki przepalenia IV i V stopnia, powsta-łe pod wpływem temperatury rzędu 650-1000°C, znacznie rzadsze były przypadki nadpalenia III stopnia, czyli w temperaturze 400-650°C, a naj-mniej szczątków nosiło ślady zmian stopnia I i II, powstałych w temperaturze niższej niż 400°C (tab. 15.11). Wśród nich wydzielono pozostałości by-dła, świni, owcy (i być może kozy), psa, sarny oraz poroża jelenia. W stosunku do wszystkich szcząt-ków danego gatunku najwięcej spalano pozostało-ści owiec (i być może kóz): ślady oddziaływania ognia nosiło 48,7% z nich. Znacznie rzadziej po-zostałości takie rejestrowano w przypadku szcząt-ków świń: 15,7% i bydła: 8,5%. Nadpalono lub przepalono również dwa fragmenty kości psów, dwa ułamki poroża jelenia i jedną kość sarny.

Szczątki bydła i świni częściej nosiły ślady od-działywania temperatur charakterystycznych dla I-III etapu, w przeciwieństwie do szczątków owiec (i być może kóz), wśród których dominowały po-zostałości z przepaleniami IV i V stopnia. Oczy-wiście wyniki te mogą być zafałszowane ze wzglę-du na wysoki odsetek szczątków nieokreślonych gatunkowo.

Być może przyczyną tego, że ślady oddziaływa-nia najwyższych temperatur nosiły głównie pozo-stałości owiec (i być może kóz), była różna zawar-tość tłuszczu w kościach poszczególnych gatunków. Zawierające go najwięcej kości bydlęce mogły szybciej ulegać całkowitemu spaleniu niż kości

owiec, które tłuszczu zawierają najmniej [Binford 1978, tabl. 1.11; Marshall, Pilgram 1991: 152], a przez to nie osiągają temperatury powodującej całkowite spopielenie.

Cel spalania kości przez społeczność KPL z Wilkostowa nie jest jasny. Zjawisko to jest inter-pretowane jako wynik pozyskiwania dodatkowego źródła wapnia i fosforu w przypadkach ich niedo-statku [Lasota-Moskalewska i in. 1997]. Hipoteza taka została postawiona na podstawie znalezisk silnie rozdrobnionych i przepalonych szczątków z mezolitycznych stanowisk w Miłukach, Łajtach i Lucie. Według A. Lasoty-Moskalewskiej i współ-autorów [1997] w okresach niedoboru wapnia uzupełniano jego zasoby, dodając do pożywienia sproszkowane, przepalone kości. Miało to szcze-gólne znaczenie w czasach, kiedy nie hodowano jeszcze zwierząt i nie pozyskiwano od nich mleka, będącego najbogatszym źródłem wapnia i fosforu. W przypadku Wilkostowa, gdzie większość bydła należała jeszcze do form primigenicznych i przej-ściowych, odznaczających się okresową i niską mlecznością, zastosowanie przepalonych kości mogło być podobne. Możliwe było również uzu-pełnianie w ten sposób niedoborów wapnia u kar-miących samic zwierząt domowych i ich młodych w celu zapobiegania krzywicom [Antkowiak i in. 1955: 218].

Spalanie kości mogło być również wynikiem pieczenia szpiku kostnego [Marciniak 2005: 217]. W świetle takiego założenia można przypuszczać, że w formie pieczonej pozyskiwano go głównie z ko-ści owiec, na co wskazuje wysoki odsetek spalo-nych kości tego gatunku, w przypadku bydła nato-miast wszystkie kości noszące ślady wydobywania szpiku były surowe. Zjawisko zróżnicowanego po-dejścia do szpiku poszczególnych gatunków zostało potwierdzone w Podgaju, jednak teza ta z powodu niedostatku danych empirycznych nie mogła zostać omówiona bardziej szczegółowo [Marciniak 2005: 188]. Prawidłowość polegająca na odmiennym stosunku do szpiku bydła i małych przeżuwaczy została natomiast potwierdzona na kujawskich sta-nowiskach kultury ceramiki wstęgowej rytej. Szpik owiec i kóz był wówczas spożywany przez miesz-kańców poszczególnych długich domów, natomiast bydlęcy był konsumowany podczas wspólnych biesiad [Marciniak 2005: 190, 191]. Być może mieszkańcy osady w Wilkostowie podtrzymywali tradycję nieco innego traktowania kości bydlęcych i owczych, pomimo że metody podziału i dystrybu-cji tuszy obu gatunków były bardzo podobne.



Ryc. 15.21. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykładowy zbiór kości przepalonych

Ryc. 15.22. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przykładowy zbiór kości przepalonych



Kolejne zastosowanie przepalone szczątki kost-ne znajdowały jako domieszka schudzająca do masy ceramicznej [np. Papiernik, Rybicka 2002: 37; Rzepecki 2004: 76]. W tym samym celu wy-korzystywano również rozdrobnione muszle [np. Gumiński 1989: 39; Jażdżewski 1936: 297; Kośko 1981: 181-184, 191, 200-203; Papiernik, Rybic-ka 2002: 37]. Aby kość mogła zostać rozdrobnio-na w stopniu odpowiadającym potrzebom garnca-rza, musiała zostać przepalona, ponieważ stawała się wówczas odpowiednio krucha, a jednocześnie twarda. Ceramika z tego rodzaju domieszką za-zwyczaj stanowiła tylko niewielki odsetek [np. Rzepecki 2004: 76], można więc przypuszczać, że kości do tego celu były wykorzystywane jedynie doraźnie, np. zimą, kiedy dostęp do piasku, tłucz-nia czy miki był utrudniony.

Same kości również mogły być używane jako opał [Costamagno i in. 2005]. Taką możliwość su-gerowali na przykład Niedenthal i Spennemann [1985] w odniesieniu do obiektów z epoki brą-zu ze stanowiska Nidderau-Heldenbergen, gdzie przepalone kości były znajdowane razem z przepa-loną ceramiką. Zbliżonego okresu dotyczy również przekaz Herodota, który wspominał że Scytowie z braku drewna „Po odarciu bydlęcia ofi arnego ze skóry, ogołacają kości z mięsa, które wrzuca-ją następnie do krajowego wyrobu kotłów, […] i gotują, a ogień u spodu rozniecają z kości by-dląt”, po czym dodaje, że palą się one znakomi-cie [tłum. S. Hammer 1959]. Kości wielorybów wraz z olejem pozyskiwanym z tych zwierząt były wykorzystywane jako opał przez północnosyberyj-skich Czukczów [Heizer 1943]. Jednakże, według wyników eksperymentów, podczas spalania kości nie tworzy się żar, ognisko gaśnie natychmiast po ich wypaleniu [Küchelmann 2001 za: Waibel, e-mail z dnia 24.1.2001: 13], a same kości są silnie skalcynowane [Küchelmann 2001 za: Co-stamagno, e-mail z dnia 16.07.01: 13]. Ponieważ stan większości przepalonych szczątków z Wilko-stowa dokładnie odpowiada temu opisowi, można przypuszczać, że odpady pokonsumpcyjne, jakimi były szczątki zwierzęce, służyły jako opał.

Być może należy się liczyć z jakimiś regułami kulturowymi odnoszącymi się do gospodarowania odpadami. Obyczaj ten mógł mieć podobne pod-łoże, jak w przypadku opisanym przez Frazera: „Każdy dorosły z plemienia Narrinyeri w połu-dniowej Australii ustawicznie szuka kości ssaków, ptaków lub ości rybich, z których ktoś ogryzł mięso, aby za ich pomocą móc rzucać śmiercionośne czary.

W tej sytuacji każdy starannie pali kości spożytych przez siebie zwierząt, aby nie wpadły w ręce czarow-nika” [Frazer 1969: 187].

Niezależnie od metod i przyczyn spalania ko-ści istotny jest również sam proces. Jak już wy-żej wspomniano, kości nosiły ślady wszystkich etapów spalania, jednak najczęściej spotykano szczątki przepalone w IV i V stopniu. Miały one postać rozdrobnionych fragmentów o kolorze bia-łym, spękanej powierzchni, niejednokrotnie od-kształconych, całkowicie pozbawionych skład-ników organicznych (ryc. 15.20-15.21). Takie rezultaty powodowało poddanie kości tempera-turze rzędu 650-1000°C [wg Malinowskiego, cyt. za: Lasota-Moskalewska 1997] przez dłuższy czas. Według eksperymentów takie temperatury osiągane są podczas pożaru lasu, w ognisku opa-lanym drewnem dębowym, w stosie kremacyjnym i piecu do wypału ceramiki [Hansen 1966; Hart-brecht 1999; Lyman 1994: 386; Shipman i in. 1984: 308; Werner 1990]. Ze względu na bardzo nieprzyjemny zapach, jaki wydzielają palone ko-ści, można przypuszczać, że nie wykorzystywano ich do ogrzewania domostw czy gotowania potraw. Stopień przepalenia, odpowiadający temperaturze, jaka uzyskiwana jest między innymi w piecach do wypału ceramiki, może sugerować właśnie takie zastosowanie paliwa kostnego.

Po wykorzystaniu kości i zębów przez człowie-ka podlegały one niszczącym czynnikom przyrod-niczym. Prawdopodobnie pierwszym z nich było gryzienie przez drapieżniki. W przypadku zespołu z Wilkostowa takie ślady zaobserwowano na przy-kładzie 15 fragmentów: 10 bydła, dwóch świni i trzech owcy (i być może kozy). Obserwowane na ich powierzchni ślady to w większości odciski zę-bów psów. Łącznie zbiór ten stanowi 0,4%. Tak ni-ski odsetek może mieć dwie przyczyny: na terenie osady trzymano bardzo niewielką liczbę psów lub też znaczna część kości przez nich gryzionych zo-stała całkowicie zniszczona i nie trafi ła do wypeł-nisk obiektów. Bardziej prawdopodobna wydaje się ta druga możliwość, ponieważ ślady gryzienia zaobserwowano tylko na kościach najtwardszych: żuchwie (ob. 604), kości ramiennej (ob. 52), ko-ści udowej (ob. 49), kości piętowej, kości meta-podialnej (ob. 52) i środkowym członie palcowym (ob. 286). Cztery kości należały do mniej twar-dych. Były to: czaszka (ob. 526), krąg piersiowy (ob. 49), żebro (ob. 604) i miednica (ob. 187). Poza tym gryzione były również kości świni: łok-ciowa (ob. 604) i piszczelowa (ob. 131) oraz ma-



łych przeżuwaczy: ramienna (ob. 536), promie-niowa (ob. 278) i śródstopia (ob. 112). Może to świadczyć o tym, że bardziej miękkie kości lub ich części zostały całkowicie zjedzone lub trafi ły w miejsca, których nie uprzątano. Na szczątkach obserwowano wszystkie typy śladów gryzienia opi-sywane przez Binforda [1981]: przekłucia, dołki, nacięcia i bruzdy, przy czym kości z poszczególny-mi typami śladów nie koncentrowały się w żaden określony sposób. Aktywność psów mogła mieć miejsce w pobliżu obiektów nr 49, 52, 112, 131, 187, 278, 286, 526, 536, 604. Większość śladów gryzienia obserwowano na kościach bydła, nato-miast znacznie mniej liczne były na kościach ma-łych przeżuwaczy i świń. Nie stwierdzono żadnych prawidłowości, jeżeli chodzi o wybór określonych części anatomicznych, które przeznaczano na po-karm dla drapieżników.

Stan zachowania szczątków z obiektów, wyrażony skalą Behrensmeyer [1978], wskazuje na to, że od-pady z powierzchni były uprzątane i zsypywane do jam nieregularnie i niedokładnie. Najczęściej spo-tykano 5. stopień ich zwietrzenia (zidentyfi kowany w 32 obiektach) i stopień 0 (zidentyfi kowany w 17 obiektach; tab. 15.10). W przeważającej liczbie przypadków, w całym obiekcie występował mate-riał zwietrzały w jednakowym stopniu. Najbardziej zróżnicowany stan zachowania szczątków stwier-dzono w ob. 49, 52, 187, 251, 286, 290, 295 i 296. W świetle tych wyników można ocenić, że przewa-żającą część szczątków zwierzęcych uprzątano z po-wierzchni dopiero po okresie dłuższym niż 6 lat, a nieco mniej natychmiast po wytworzeniu odpadów.

Przejawem niedokładności ich uprzątania były znaleziska z warstwy kulturowej, które nie zosta-ły zsypane do żadnej z jam, tylko pozostały na powierzchni stanowiska, gdzie zostały wdeptane w piaszczyste podłoże.

Pod względem kolorystycznym kości, za wy-jątkiem spalonych, reprezentują różne odcienie brązu: od najjaśniejszego, lekko żółtego do nie-mal czarnego. Najprawdopodobniej nasycenie tą barwą zależy od charakteru wypełniska obiektu, w którym zalegały. Doskonałym materiałem po-równawczym mogą być szczątki świni, znalezione w formie depozytu szkieletowego w ob. 496. Ze względu na brak cech szczególnych, wskazują-cych na obrzędową rolę tej jamy, prawdopodobnie należy ją interpretować jako miejsce zakopania padliny. Kości w tym obiekcie są koloru jasnobrą-zowego, a ich struktura przypomina papier. Praw-dopodobnie martwe zwierzę w całości złożono

w celowo wykopanej jamie i przysypano piaskiem. Intensywna cyrkulacja wody w obrębie piaszczy-stej warstwy i warunki glebowe spowodowały po-stępujący rozkład tkanki kostnej do tego stopnia, że w momencie wydobycia jej struktura była bar-dzo cienka i krucha, a kości z trudem zachowywały swój kształt. Na tym tle bardzo dobrym stanem za-chowania wyróżniają się kości pozyskane z ob. 49, 52, 130, 187, 251, 277, 286, 290, 295, 296, 299, 464, 526, 531, 536, 538, 604, 611, przy czym były to fragmenty zarówno o dużej, jak i małej gę-stości własnej i różnych wymiarach. Wpływ na to zróżnicowanie najprawdopodobniej miał charakter zasypiska tychże obiektów, sprzyjający przetrwa-niu zarówno organicznych, jak i nieorganicznych związków zawartych w kościach i zębach. Ponie-waż związki organiczne ulegają silnej destrukcji w środowisku kwaśnym, o niskiej zawartości wap-nia, w piaskach i w glebach o niskim odczynie pH [za: Marciniak 1996: 65], należy przypuszczać, że wypełniska tych obiektów odznaczały się środowi-skiem zasadowym, być może z zawartością wapna (które mogło być generowane przez domieszkę przepalonych kości), niewielkim udziałem kwa-sów organicznych i ograniczoną cyrkulacją wody. Korzystny wpływ mogła wywierać również zawar-tość soli lub rud miedzi [Renfew, Bahn 1991: 51]. Na dobry stan zachowania tych kości niewątpliwie wpływ miał również fakt, że trafi ały na śmietniska niemal natychmiast po wykorzystaniu. Dodatko-wo, obiekty w których je znajdowano, najprawdo-podobniej służyły do systematycznego usuwania śmieci różnego typu, których nagromadzenie w re-zultacie tworzyło korzystne warunki depozycji.

Skrajnie odmienną funkcję pełniły obiekty nr 26, 30, 38, 149, 153, 160, 195, 200, 250, 259, 278, 279, 301, 377, 420, 427, 451, 473, 501, 525, 609. Stan szczątków z nich pozyskanych wskazywał, że wypełnisko charakteryzowało się wysoką kwasowością i przepuszczalnością. Można przypuszczać, że te jamy użytkowano okazjonal-nie, do usuwania odpadów najdłużej zalegających na powierzchni osady a także, że nie służyły one do usuwania innych odpadów organicznych.

Podsumowując wnioski na temat stanu zacho-wania materiału zwierzęcego w Wilkostowie, moż-na ocenić, że do dzisiejszych czasów przetrwa-ła tylko część szczątków powstałych na terenie osady. Były to tylko te fragmenty, które zebrano z powierzchni ziemi i zdeponowano w jamach od-znaczających się mniej lub bardziej organicznym wypełniskiem.



Tabe

la 1

5.10

. Wilk

osto

wo,

sta

n. 2

3/24

, gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. Śl

ady

na m

ater

iale

ost

eolo

gicz

nym

Nr obiektu

Stopień zwietrzenia*

Skór

owan

ieR

ozcz

łonk

owan

ieP

odzi

ał tu

szy

File

tow

anie

Got

owan

ieW

ydob

ycie

szp

iku

Usuwanie odpadów przepalonych

Usuwanie odpadów nieprzepalonych

Użytkowanie na-rzędzi

bydło

świnia?

owca i koza

pies

sarna

bydło

świnia

owca i koza

pies

bydło

świnia

owca i koza

jesiotr

bydło

świnia

owca i koza

bydło

świnia

owca i koza

bydło

świnia

owca i koza

jeleń

265

xxx

xx

305

x

385

xx

x

444

x

490,

2x

xx

xx

xx

xx

xxx

x

520,

2,5

xx

xx

xx

xx

xx

xx

85x

924

xx

x

112

xx

130

1x

131

2x

xx

xx

xx

132

4x

134

xxx

149

5x

153

5x

160

5x

165

4x

168

4x

x

171

x

187

0,2

xx

xx

xx

x

189

x

192

2x

195

5x

x

198

4x

xx

200

5x



Nr obiektu


Skór

owan

ieR

ozcz

łonk

owan

ieP

odzi

ał tu

szy

File

tow

anie

Got

owan

ieW

ydob

ycie

szp

iku




bydło

świnia?

owca i koza

pies

sarna

bydło

świnia

owca i koza

pies

bydło

świnia

owca i koza

jesiotr

bydło

świnia

owca i koza

bydło

świnia

owca i koza

bydło

świnia

owca i koza

jeleń

204

x

207

xx

xxx

x

228

x

250

5x

xx

x

251

0,5

xx

xx

xxx

259

5x

277

0x

x

278

5x

xx

xx

279

5x

286

0,

1,5

xx

xx

x

290

0, 5

xx

295

0, 5

xx

xxx

x

296

0, 5

xxx

299

1x

xx

301

5x

347

x

377

5x

xx

420

5x

427

5x

451

5x

464

0, 1

x

472

4x

xx

473

5x

496

xx

xx

x

501

5x



Nr obiektu


Skór

owan

ieR

ozcz

łonk

owan

ieP

odzi

ał tu

szy

File

tow

anie

Got

owan

ieW

ydob

ycie

szp

iku




bydło

świnia?

owca i koza

pies

sarna

bydło

świnia

owca i koza

pies

bydło

świnia

owca i koza

jesiotr

bydło

świnia

owca i koza

bydło

świnia

owca i koza

bydło

świnia

owca i koza

jeleń

525

5x

526

0, 1

xx

xx

xxx

531

0x

x

536

0x

xx

xx

xxx

538

0, 1

xx

xxx

x

600

6x

604

0, 1

xx

xx

xx

xx

xx

xx

x

609

5x

611

0, 1

xx

xx

x

* W

g sk

ali o

prac

owan

ej p

rzez

A. K

. Beh

rens

mey

er [1

978]

.**

Nas

ileni

e zj

awis

ka.

Tabe

la15

.11.

Wilk

osto

wo,

sta

n. 2

3/24

, gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. C

hara

kter

ysty

ka ś

ladó

w o

ddzi

aływ

ania

ogn

ia n

a sz

cząt

ki z

wie

rzęc

e

Eta

p sp

alan

ia[w

g W

ahl 1

982:

21]

Tem

pera

tura

Cha

rakt

er o

gnia

Auto

rL

iczb

aO

dset

ek*

Byd

łoŚw

inia

Ow

ca

i koz

aP

ies

Sarn

aP

oroż

eN

ieok

re-

ślon

e

I, II

pon.

400

°Cot

war

te p

alen

isko

Ship

man

i in

ni 1

984:

308

.8

0,6

71

––

––

–

III

400-

650°

Cpo

żar t

raw,

piec

opa

lany

sos

ną,

dym

arka

,

Ship

man

i in

ni 1

984:

308

,A

dam

eck

i inn

i 199

0,H

olst

ein,

Nik

ulka

199

0.14

811

,853

1650

21

125

IV, V

650-

pow.

800

°C

poża

r las

u,og

nisk

o op

alan

e dr

ewne

m d

ębow

ym,

stos

kre

mac

yjny

,pi

ec d

o w

ypał

u ce

ram

iki,

poża

r dom

u

Lym

an 1

994:

386

,Sh

ipm

an i

inni

198

4: 3

08,

Wer

ner 1

990b

,H

anse

n 19

66,

Har

tbre

cht 1

999.

1092

87,5

2112

25–

–2

1032

Sum

a12

4899

,981

2975

21

310

57

* O

dset

ek li

czon

y w

odn

iesi

eniu

do

wsz

ystk

ich

szcz

ątkó

w p

rzep

alon

ych.



Rozkład anatomiczny wykazał, że w przypadku bydła i owiec, kości o małej gęstości (żebra, krę-gi) stanowiły znacznie niższy odsetek w materiale niż wzorcowy. Takiej sytuacji nie notowano w przy-padku świni, gdzie udział wszystkich elementów anatomicznych był zbliżony do wzorcowego. Po-nieważ kości o niskiej gęstości najszybciej ulega-ją czynnikom niszczącym, można przypuszczać, że odpady pozostałe po konsumpcji wieprzowiny niemal w całości i dość szybko były deponowane w jamach odpadowych. W przypadku szczątków przeżuwaczy części pozostałe z korpusów pozosta-

wiano na powierzchni, gdzie ulegały stopniowej destrukcji. O odmiennym traktowaniu szczątków świńskich świadczy również to, że po ugotowaniu (czyli prawdopodobnie po konsumpcji) ich kości deponowano w jamach, natomiast w przypadku bydła i owiec, poza pojedynczymi przypadkami, odpady pokonsumpcyjne ulegały niszczeniu. Pra-widłowość polegającą na podobnym traktowaniu pozostałości bydła, owiec i kóz, a odmiennym szczątków świń stwierdził również A. Marciniak w Opatowicach 3 [Marciniak 2005: 235].

15.5. Podsumowanie

Szczątki zwierzęce pozyskane ze stanowiska nr 23/24 w Wilkostowie są wynikiem deponowania różnego typu odpadów. Były nimi pozostałości gromadzące się podczas wszystkich etapów przy-gotowania tusz zabitych zwierząt do konsumpcji, szczątki padłych zwierząt, przedmioty codzienne-go użytku oraz półsurowiec przeznaczony do ich produkcji. Nieco inną kategorią były szczątki spa-lone, które mogły być wynikiem czyszczenia pale-nisk i zsypywania stosów do jam odpadowych.

Na podstawie tego materiału oceniono, że mięso pozyskiwano głównie od gatunków hodowlanych: bydła, świń i owiec. Nie można wykluczyć, że spo-radycznie jadano również mięso psa, na co wska-zują ślady skórowania obserwowane na kościach stawu skokowego tego gatunku. Brak dowodów na to, że na terenie osiedla hodowano kozy. Otoczenie osiedla stanowiły w znacznym stopniu mokradła i rozlewiska rzeki Tążyny, stąd można wnioskować, że przynajmniej część ludności trudniła się wypa-

sem bydła i owiec. Zajmowano się również stacjo-narnym chowem świń.

Należy przypuszczać, że bydło dostarczało mięsa, siły pociągowej i być może niewielkiej ilo-ści mleka. Profi l hodowli świń można określić jako słoninowy, natomiast owiec jako typowo mięsny.

Ubój i skórowanie wszystkich gatunków hodow-lanych odbywały się na miejscu. Znaczna część odpadów pokonsumpcyjnych była spalana, część uprzątano natychmiast, a reszta zalegała na po-wierzchni, gdzie ulegała powolnej destrukcji.

Poza hodowlą inne możliwości pozyskania biał-ka zwierzęcego wykorzystywano sporadycznie. Potwierdzono jedynie poławianie małży. W przy-padku zwierząt dzikich zachodzi prawdopodobień-stwo, że na teren osady przynoszono jedynie skóry lub niewielkie części mięsa. Niemal nie ma jed-noznacznych dowodów wskazujących na rybołów-stwo, jedynym wyjątkiem są pozostałości jesiotra.


Kamilla Waszczuk

16. Analiza narzędzi wykonanych z kości, zębów i poroża

skopowych. W ob. 52, 295, 536 i 611 odkryto po dwa narzędzia wykonane z surowców zwierzęcych. W dalszej części tekstu sygnalizowano takie przy-padki, ponieważ nie można wykluczyć, że były one wykorzystywane przez tych samych użytkowników na różnych etapach produkcji określonych wyrobów. Analizowane przedmioty pod względem zastosowa-nia można podzielić na dwie główne kategorie: słu-żące do pracy z surowcami organicznymi (prawdo-podobnie skórami) i związane z produkcją ceramiki.

16.1. Wstęp

Z obszaru stanowiska pozyskano łącznie dziewięć zabytków wykonanych z kości zwierzęcych, jeden z zęba i jeden z poroża jelenia. Pod względem for-my podzielono je na: dłuta (lub ciosła), gładziki, kolce, łopatki, motyki i przekłuwacze. Nie zawsze można było jednoznacznie ocenić funkcję wymie-nionych przedmiotów, dlatego części z nich przy-pisano podwójne przeznaczenie.

Wykonano analizę surowcową, podjęto również próbę scharakteryzowania śladów makro- i mikro-

16.2. Metody

Podczas opisu śladów użytkowych obserwowanych na powierzchni zabytków zastosowano terminolo-gię proponowaną przez Korobkową [1999: 17-18]. Przyjęto, że określenie „wyświecenie” opisuje połysk powstający na powierzchni narzędzi w wy-

niku pracy lub tarcia oprawki, natomiast „zagła-dzenie” to słaby, „tłusty” połysk, nakładający się na mikrorelief na częściach obuchowych narzędzi, powstający w wyniku tarcia o skórę lub trzymania w dłoni.

16.3. Wyniki

Przedmioty użytkowe znaleziono w ob.: 49, 52, 287, 295, 536, 604, 611. Były wykonane z kości bydła, świni i owcy, poroża jelenia i zęba dzika. W dwóch przypadkach cechy gatunkowe kości były zatarte.

Do produkcji narzędzi wybrano następujące części anatomiczne: kość strzałkową świni, dwie

kości śródstopia bydła, kość śródręcza i trzy kości śródstopia owcy, dolny kieł dzika i środkową część tyki poroża jelenia. W przypadku fragmentów ko-ści nieokreślonych pod względem gatunkowym ustalono, że jeden przedmiot wykonano z kości długiej, a jeden z kości płaskiej.

16.3.1. Narzędzia służące do pracy z surowcami organicznymi

Dłuta lub ciosła. Są to przedmioty wykonane z kości długich o klinowato uformowanym ostrzu, usytuowanym prostopadle do osi długiej przed-miotu. Po przeciwległej do ostrza stronie znajdu-je się tylec. Ponieważ dłuta służyły do wyrabiania

otworów, wrębów, zagłębień i rowków w materia-le twardym, musiały one mieć mocną strukturę [Kempisty 1958: 308]. W oprawach umieszczano je tak, by ostrze było poprzeczne w stosunku do osi dłuższej trzonka [Korobkowa 1999: 139]. Ciosła



natomiast, według Korobkowej, mocowano w taki sposób, aby ostrze było ustawione prostopadle do osi oprawy [Korobkowa 1999: 141].

W Wilkostowie znaleziono dwa zabytki odpo-wiadające tym opisom. Oba zostały wykonane z trzonów kości śródstopia bydła.

Pierwszy przedmiot odkryto w ob. 611 (ryc. 16.1). Do jego wykonania wykorzystano powierzchnię do-ogonową części trzonu, znajdującej się tuż poniżej bliższej powierzchni stawowej. Narzędzie jest za-chowane w całości, w stosunkowo dobrym stanie. Obie powierzchnie noszą ślady wietrzenia, wżerek, powodowanych prawdopodobnie przez kwasy ro-ślinne i mają tendencję do łuszczenia. Od strony

jamy szpikowej rozpoczął się również proces pęka-nia kości wzdłuż osi długiej.

Długość narzędzia to: 64 mm, szerokość ostrza wynosi 24,5mm, całkowita szerokość 27 mm, a gru-bość przedmiotu: 13 mm. Całość sprawia wrażenie bardzo masywnego klina o zaokrąglonym ostrzu i tylcu. Ostrze zostało intencjonalnie wyszlifowane, a następnie uległo wyświeceniu. Tylec nie nosi śla-dów formowania, jest natomiast zagładzony i nosi ślad pobijania w punkcie symetrii. Ślady szlifowa-nia w celu nadania kształtu zostały całkowicie za-tarte podczas użytkowania. Na ostrzu nie zaobser-wowano też żadnych wykruszeń, które pojawiłyby się w przypadku pracy tym narzędziem w drewnie lub kości [Korobkowa 1999: 141-144], można więc przypuszczać, że narzędzie było wykorzystywane do obróbki surowca dość miękkiego. W odległości około 38 mm od ostrza na obu krawędziach znaj-dują się ledwo zauważalne, zagładzone wykrusze-nia, sugerujące, że ostrze było osadzane w oprawce bądź owijane było sznurkiem lub rzemieniem. Wy-trawienie powierzchni pracującej, spowodowane przez kwasy roślinne, uniemożliwiło obserwację śladów mikroskopowych. W tym samym obiekcie znaleziono również przekłuwacz z kości śródstopia owcy.

Drugi zabytek, pod względem formy nawiązu-jący do dłut lub cioseł, został znaleziony w ob. 287 (ryc. 16.2). Do jego wykonania wykorzystano boczną powierzchnię środkowej części trzonu ko-ści śródstopia bydła. Z przedmiotu zachowało się samo ostrze. Pomimo zachowania w stanie szcząt-kowym jest widoczne, że jego kształt jest całkowi-cie odmienny od poprzedniego narzędzia. Jest ono znacznie węższe i mniej masywne. Stwarza wraże-nie wąskiego klina o intencjonalnie zatępionym ostrzu. Tylec nie zachował się, nie ma więc pewno-ści, czy poza formą ostrza przedmiot zachował inne cechy charakterystyczne dla dłuta lub ciosła.

Opisywane narzędzie zostało wykonane z wió-ra odbitego z rozłupanej wzdłuż trzonu kości. Wierzchołek, prawdopodobnie pierwotnie ostry, w wyniku użytkowania został zatępiony, a krawę-dzie zaokrąglone i wyszlifowane. Przedmiot ma obecnie szerokość 18 mm i grubość wynoszącą 2,5-8,5 mm. Ślady powstałe podczas szlifowania mają postać serii łukowato wygiętych linii, lekko zagładzonych, biegnących w poprzek osi długiej przedmiotu. Ślady użytkowe mają postać linii bie-gnących równolegle do osi długiej, wzdłuż jego szerszej krawędzi. Analizowany egzemplarz jest w złym stanie zachowania: istota zbita kości roz-

Ryc. 16.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Dłuto lub ciosło z kości śródstopia bydła (ob. 611)

Ryc. 16.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Dłuto lub ciosło z kości śródstopia bydła (ob. 287)


465Analiza narzędzi wykonanych z kości, zębów i poroża

warstwia się i rozpada, pomimo to ślady są dobrze widoczne. Ostrze nosi ślad pojedynczego i od daw-na zagładzonego wykruszenia, poza tym wszystkie powierzchnie są zagładzone, a wyświecenie ma charakter „tłusty”, tzn. matowy i przymglony [Ko-robkowa 1999: 28]. Pomimo że zachował się tylko wierzchołek narzędzia, nie można wykluczyć, że było ono umieszczone w oprawce. Świadczy o tym zmiana koloru na wysokości około 28 mm i inny charakter zagładzenia.

Szydła/przekłuwacze. Szydła są narzędziami służącymi do przekłuwania. Cechują się spiczasto uformowanym ostrzem, natomiast trzon i tylec są często dość grube i nieobrobione. Szydłem wyko-nuje się otwory, nie przeciągając przez nie całe-go narzędzia, tak jak w przypadku igły [Kempisty 1958: 302].

Narzędzia tej kategorii są najliczniejsze na sta-nowisku w Wilkostowie, odkryto ich cztery egzem-plarze. Do ich wykonania najchętniej wykorzysty-wano kości metapodialne owiec, w pojedynczym przypadku użyto kości strzałkowej świni i nieokre-ślonej gatunkowo kości długiej.

Pierwszy z przekłuwaczy pozyskano z ob. 52. Został wykonany z kości strzałkowej świni. Przygo-towanie kości do użytkowania polegało na przeła-maniu lub przecięciu jej w połowie, w najwęższym miejscu, i zeszlifowaniu ostrza, najprawdopodob-niej na kamiennej podkładce. Tylec, będący nasa-dą bliższą kości, pozostawiono bez zmian. Obecnie nasada ta odpadła, co wskazuje na to, że proces kostnienia nie został zakończony, jednak najpraw-dopodobniej podczas użytkowania narzędzia była ona połączona z kością, ponieważ na zachowanej części tylca nie ma żadnych śladów użytkowa-nia. Zabytek jest w dość dobrym stanie, na jego powierzchni widoczne są jednak wytrawienia od korzeni drobnych roślin, poza tym przedmiot pęka wzdłuż swojej osi długiej i ma ułamaną końców-kę ostrza. Wymiary zachowanej części narzędzia to: długość: 72 mm, szerokość ostrza: 3 mm, sze-rokość tylca: 13 mm, grubość: 3,5 mm. Ostrze wyświecone jest do wysokości 45 mm, gdzie ma przekrój trójkątny o wymiarach 7 × 3,5 mm, co oznacza, że przy jego użyciu wykonywano otwory maksymalnie tej wielkości. Najczęściej jednak, co wywnioskowano na podstawie najbardziej inten-sywnego wyświecenia, wykonywano otwory owalne o średnicy 5 mm.

Zgodnie z opisem śladów mikroskopowych obserwowanych przez Korobkową na przekłuwa-czach do skóry [Korobkowa 1999: 89] opisywane

narzędzie w części pracującej odznacza się „tłu-stym” wyświeceniem obejmującym całą aktywną powierzchnię ostrza. Wypolerowana powierzchnia pokryta jest cieniutkimi zadrapaniami o nierównej długości z zagładzonymi konturami, ciągnącymi się wzdłuż ostrza. Część rys jest ułożona spiralnie lub poprzecznie do ostrza, co świadczy również o przewiercaniu otworów.

W tym samym obiekcie znaleziono inne narzę-dzie typu kolec/szydło. Jego charakterystyka zo-stanie przytoczona w kolejnej części opracowania.

W ob. 295 znaleziono dwa przekłuwacze (ryc. 16.3-16.4). Oba zostały wykonane z kości śródstopia owiec, przy czym jedna z kości na-leżała do osobnika młodszego niż 24 miesiące (ryc. 16.3), na co wskazuje brak nasady dalszej. Prawdopodobnie podczas użytkowania narzędzia była ona jeszcze zespolona z kością. Świadczy o tym brak śladów zagładzenia na obecnie ist-niejącym tylcu. Narzędzie wykonano z kości roz-szczepionej wzdłużnie, co uzyskano, rąbiąc ją przez nasadę dalszą. Przed tą czynnością wyszlifo-wano powierzchnię dogłowową i doogonową kości w taki sposób, że uzyskała prostokątny przekrój na całej długości trzonu. Powierzchnię dogłowową szlifowano skośnie, natomiast doogonową wzdłuż-nie. Po rozszczepieniu takiej kości uzyskiwano surowiec do wyrobu co najmniej dwóch przekłu-waczy, pozwalających na wykonywanie czworo-kątnych otworów. Jako tylec służył bloczek kości śródstopia (nasada dalsza), natomiast przeciwle-gły koniec został wyszlifowany i nadano mu kształt ostrza. Pomijając nasadę dalszą, która odpadła, przedmiot jest zachowany w całości, w stanie bar-dzo dobrym. Jedyne zmiany powierzchni powsta-ły pod wpływem kwasów roślinnych, wywołanych przez penetrację korzeni. Wymiary narzędzia to: długość: 95 mm, szerokość: 1,5-12 mm, grubość: 10,1 do 1,1 mm. Zagładzenie użytkowe obejmuje jedynie 14 mm, co oznacza, że otwory wykonywa-ne za jego pomocą miały wymiary 5 × 3 mm. Na tej wysokości trzon ma kształt owalny, lekko zbli-żony do prostokąta. Biorąc pod uwagę, że podczas użytkowania narzędzia nie wykorzystano nadanego mu intencjonalnie kształtu prostokątnego, można przypuszczać, że pierwotnie przeznaczenie tego przedmiotu było inne. Wyświecenie obserwo-wane na ostrzu jest identyczne z opisanym przez Korobkową: wyświecenie jest „tłuste”, obejmuje całą aktywną powierzchnię ostrza. Jest ona pokry-ta cieniutkimi, „pajęczynowatymi” zadrapaniami o nierównej długości z zagładzonymi konturami.



Część rys jest ułożona spiralnie lub poprzecznie do ostrza, co świadczy również o przewiercaniu otworów. Są to cechy charakterystyczne dla prze-kłuwaczy skór [Korobkowa 1999: 89].

Drugi przekłuwacz znaleziony w tym samym obiekcie również zrobiono z kości śródstopia owcy, tylko w tym przypadku osobnik był dorosły (ryc. 16.4). To narzędzie wykonano jednak w nie-co inny sposób niż poprzednie. Wybrana do tego celu kość śródstopia została nacięta wzdłuż bruz-dy grzbietowej, aby ułatwić jej rozszczepienie. Nie wiadomo, jak odbył się ten proces, ponieważ część tylca, jakim była dalsza powierzchnia stawowa kości, został ułamany. Wszystko wskazuje jednak na to, że dokonano tego, rąbiąc dokładnie wzdłuż najtwardszego elementu kości, jakim jest środek

bloczka kości śródstopia. W przeciwieństwie do przekłuwacza wcześniej opisanego kości uprzed-nio nie szlifowano. Prawdopodobnie następnie uformowano ostrze, uzyskując przedmiot zbliżony wymiarami do opisanego wyżej.

Zabytek jest w bardzo dobrym stanie. Jedyne ślady zniszczenia powstały podczas penetracji korzeni roślin. Wymiary przedmiotu to: długość 83 mm, szerokość: 4-11 mm, grubość: 3,5-12 mm. Strefa użytkowa sięga do wysokości 19 mm, co oznacza, że wykonywano nim otwory o wymiarach: 3 × 5 mm. Podczas użytkowania ostrze zostało powtórnie złamane, jednak mimo to narzędzie to jeszcze przez jakiś czas wykorzystywano. Ślady mikroskopowe są identyczne, jak w przypadku poprzedniego przekłuwacza, co pozwala przypusz-

Ryc. 16.3. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przekłuwacz z kości śródstopia owcy (ob. 295)

Ryc. 16.4. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Narzędzie typu „kolec” z kości śródstopia owcy (ob. 295)



czać, że materiałem obrabianym za jego pomocą były skóry, jednak w przeciwieństwie do poprzed-niego narzędzia musiały być one znacznie grubsze, czego wynikiem było dwukrotne złamanie ostrza.

Kolejny narzędzie opisywanej grupy znaleziono w ob. 611 (ryc. 16.5). Tak jak przekłuwacze opi-sane wyżej powstało ono z kości śródstopia owcy. Wykonano je, rozszczepiając kość wzdłuż trzonu, jako tylec posłużył bloczek nasady dalszej. Nie wiadomo, czy uzyskany pierwotnie wiór był dłuż-szy i uległ skróceniu podczas użytkowania, jednak obecnie długość narzędzia wynosi jedynie 55 mm. Jego szerokość i grubość osiągają 11 mm. Narzę-dzie ma znacznie dłuższe, niż poprzednio oma-wiane przekłuwacze, ostrze o owalnym przekroju oraz jest niezwykle ostre i przenikliwe. Było wy-korzystywane do wysokości 20 mm, co pozwalało uzyskać owalne otwory o wymiarach 4 × 6 mm. Najczęściej użytkowano je do poziomu 7 mm, wy-konując koliste otwory o wymiarach: 2 × 2 mm. Ślady mikroskopowe mają taki sam charakter jak w przypadku poprzedniego przekłuwacza, co ozna-cza, że za jego pomocą wykonywano i rozwiercano otwory w skórach.

Ryc. 16.5. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Przekłuwacz z kości śródstopia owcy (ob. 611)

16.3.2. Narzędzia używane podczas produkcji ceramiki

Łopatka do gładzenia ceramiki. Według A. Kem-pistego [1958] do uzyskiwania lśniącej, zwartej powierzchni naczyń niezbędne były gładziki: po-

łyskliwą powierzchnię otrzymywano w wyniku gła-dzenia kością, natomiast matową po wygładzeniu krzemieniem. W wyniku gładzenia uzyskiwano efekt zmian mechanicznych w strukturze wierzch-niej warstwy naczynia, dzięki czemu ceramika sta-wała się twardsza. Gładzenie i polerowanie ścia-nek naczyń zmniejszało także ich przesiąkliwość [Korobkowa 1999: 151]. Tak zwane „łopatki” słu-żyły do formowania i wyrównywania ścianek [Ko-robkowa 1999: 152]. Wspólną cechą narzędzi tego typu jest brak ostrza i łagodność linii fragmentów pracujących. Część gładząca ma być półokrągła, języczkowata i na ogół z jednej strony lekko starta [Kempisty 1958: 313].

Łopatka z Wilkostowa została znaleziona w ob. 536 (ryc. 16.6). Została wykonana z kła dzika (z dolnego szeregu zębowego) i jest zachowana w bardzo dobrym stanie. Swoim kształtem przypo-mina ostrze noża z zaokrąglonym wierzchołkiem. Niestety, trzonek został ułamany, jednak jego obecność wskazuje na to, że mógł być osadzany w trzonku. Wymiary zachowanej części to: długość 21 mm, szerokość: do 8 mm i grubość do 4 mm. Powierzchnia przedmiotu jest silnie zagładzona od

Ryc. 16.6. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujaw-ski. Łopatka do formowania ścianek naczyń ceramicznych z zęba C (kła) dolnego szeregu zębowego dzika (ob. 536)



strony zewnętrznej zęba i na tylcu (ryc. 16.7). Na krawędzi pracującej widoczne są liczne, wyświe-cone mikrowykruszenia. Ślady użytkowe to przede wszystkim cienkie linie ciągnące się wzdłuż ostrza oraz nakładające się na nie krótkie i szerokie ryty, biegnące pod skosem, świadczące o pracy z lewa na prawo (o ile ruchy były wykonywane prawą ręką). Podobnie jak w przypadku narzędzi tego typu opisywanych przez Korobkową [1999: 1952], krawędź pracująca jest wyraźnie jaśniejsza niż po-została część narzędzia.

Zabytek zaklasyfi kowany jako łopatka do gła-dzenia pod względem kształtu bardzo przypomina gładzik znaleziony w Książnicach Wielkich [Kem-pisty 1958, tabl. CIV/23], jak również narzędzia opisywane przez Korobkową [1999: 151]. Zda-niem tej autorki, jest prawdopodobne, że tak małe narzędzia były najbardziej przydatne do wyrówny-wania wnętrz naczyń [Korobkowa 1999: 152].

W tym samym obiekcie znaleziono również gła-dzik lub skrobacz z nieokreślonej gatunkowo kości długiej.

Gładzik. Został odkryty w ob. 536 wraz z opi-saną powyżej łopatką (ryc. 16.8). Wykonano go z wzdłużnie odbitego wióra z kości długiej nieokre-ślonego gatunku zwierzęcia. Najprawdopodobniej pierwotnie przedmiot ten był nieco szerszy, jednak

na skutek użytkowania pękł wzdłuż. Mimo to był nadal wykorzystywany, co doprowadziło do zagła-dzenia przełomu. Jego obecne wymiary to: dłu-gość: 60 mm, szerokość: 9 mm i grubość 3 mm. Stan zachowania zabytku jest dobry, jednak na jego powierzchni widoczne są już mikropęknięcia. Jako krawędź pracująca wykorzystywany był za-okrąglony i obustronnie spłaszczony wierzchołek wióra, drugi najprawdopodobniej pełnił funkcję tylca, o czym świadczy nieco inny charakter za-gładzenia. Lekko spiralne skręcenie wióra wzdłuż własnej osi sprawia, że bardzo dobrze przylega on do wskazującego palca prawej ręki. Krawędź pracująca jest zaokrąglona, z wyświeconymi mi-krowykruszeniami. Wyświecenie, podobnie jak w przypadku opisu Korobkowej [1999: 154] ma charakter powierzchniowy, doprowadziło do star-cia faktury kości. Ze względu na to, że jako po-wierzchnię przylegającą do obrabianego surowca wykorzystano część z jamą szpikową, strefa wystę-powania śladów liniowych zawęziła się do kilku milimetrów kwadratowych, z tego powodu obser-wacja ewentualnych śladów liniowych nie była możliwa. W związku z tym nie można wykluczyć, że przedmiot był wykorzystywany do wyprawiania skór, jednak jego niewielkie rozmiary świadczą ra-czej o wykonywaniu za jego pomocą bardzo pre-

Ryc. 16.7. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Liniowe ślady użytkowe na ło-patce do formowania ścianek naczyń (ob. 536)



trzonu kości śródstopia owcy. Zabytek jest czę-ściowo zniszczony, zachowało się właściwie tyl-ko jego ostrze pracujące. Wymiary zachowanego fragmentu to: długość: 47 mm, szerokość: 7 mm, grubość 3 mm. Wykonanie tego przedmiotu rozpo-częto od wzdłużnego rozszczepienia kości na sku-tek punktowego uderzenia w bliższą powierzchnię stawową. Nie wiadomo, czy tylec uformowano, czy pozostawiono część powierzchni stawowej. Ostrze uzyskano w wyniku obustronnego szlifowania przeciwległego wierzchołka. Wykonano to w taki sposób, że ma ono przekrój prostokątny niemal od samego wierzchołka. Wyświecenie użytkowe obejmuje 21 mm. Wykorzystując ten przekłuwacz, można było uzyskać otwór prostokątny o wymia-rach 5,5 × 3 mm, jednak najczęściej wykonywano nim otwory o wymiarach 4 × 2 mm, zagłębiając go w obrabiany surowiec na głębokość 9 mm. Stan zachowania zabytku jest dwojaki, ostrze do granic wyświecenia użytkowego jest w bardzo dobrym sta-nie, natomiast pozostała część kruszy się, pękając wzdłuż osi podłużnej kości. Opisywany stan ostrza sugeruje, że było ono natłuszczane podczas pracy w surowcu organicznym, jakim mogły być skóry. Dodać jednak trzeba, że zarówno charakter śla-dów liniowych, jak i wyświeceń, jest odmienny od opisanego przez Korobkową [1999]. Ślady liniowe w tym przypadku są dość szerokie, biegną wzdłuż całej pracującej części ostrza i są niemal całkowi-cie zagładzone. Wyświecenie ma raczej charakter mineralny niż tłusty, dlatego można podejrzewać, że ostrza używano głównie do produkcji naczyń ceramicznych – być może do wykonywania orna-mentu kłutego i ewentualnie, doraźnie, do zagła-dzania powierzchni.

Ryc. 16.8. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Gładzik z kości nieokreślonej (ob. 536)

cyzyjnych czynności na niewielkich powierzch-niach, przy czym praca odbywała się samym tylko wierzchołkiem.

Narzędzie typu kolec. Zostało zainwentaryzo-wane w ob. 52. Wykonano je ze środkowej części

16.2.3. Narzędzia o nieokreślonej formie i funkcji

Pierwsze z nich wystąpiło w ob. 49. Zostało wyko-nane z kości płaskiej dużego ssaka, najprawdopo-dobniej z żebra bydła. Kość była wykorzystywana do gładzenia nieokreślonego surowca powierzchnią od strony jamy szpikowej. Na skutek tej czynności krawędzie i jama szpikowa zostały zeszlifowane, jednak powierzchnie te są zbyt wąskie, aby moż-liwa była obserwacja śladów mikroskopowych. In-terpretację utrudnia dodatkowo fakt, że kość przy-najmniej w dwóch miejscach została ułamana.

Nie można wykluczyć, że zabytek pierwotnie miał taką formę (i funkcję) jak szydła typu A opi-sane przez Kempistego [1958: 304]. Według autora

były do narzędzia przystosowane do pracy w twar-dym materiale. Ich płaski, lekko wygięty kształt miał zapewniać dużą elastyczność i sprężystość.

Inną funkcją przedmiotu mogło być gładzenie, jednak – jak już wspomniano – zbyt małe rozmiary zachowanej powierzchni użytkowej uniemożliwiły interpretację. Aktualne wymiary tego przedmiotu to: długość: 98 mm, szerokość: 17,5 mm.

Drugi zabytek znaleziono w ob. 604 (ryc. 16.9). Jego funkcja jest niemożliwa do ustalenia ze względu na bardzo zły stan zachowania. Został wykonany z poroża jelenia, które na skutek nie-sprzyjających warunków depozycji rozpadło się



na drobne fragmenty. Możliwe było tylko złożenie elementów istoty zbitej, natomiast istota gąbczasta niemal w całości uległa wykruszeniu. Najbardziej prawdopodobną funkcją tego przedmiotu wydaje się oprawka. Do jego produkcji wybrano środkową część tyki z odrostkiem. Odrostek odpiłowano, po czym w tym miejscu wydrążono wnętrze, być może w celu osadzenia pionowego drzewca. Odcięcia odrostka dokonano, nadpiłowując go dookolnie,

Ryc. 16.9. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Nieokreślony przedmiot z poroża jelenia (ob. 604)

a następnie przełamując. Otwór drążono również wzdłuż tyki, jednak jego kształt pozostaje nieokre-ślony ze względu na stopień destrukcji przedmio-tu. Żadne ślady użytkowe na jego powierzchni nie są widoczne. Wymiary odtworzonego elementu to: długość: 64 mm, szerokość: 38 mm, grubość: 38 mm, a średnica otworu wydrążonego pod od-rostkiem to 38 mm.


Joanna Abramów

17. Odciski roślinne na ceramice naczyniowej. Analiza archeobotaniczna

Część materiału pozyskana została z poziomu „war-stwy” (140 prób – 316 fragmentów ceramiki), po-zostałych 12 prób stanowił materiał ceramiczny (34 fragmenty) z 12 obiektów nieruchomych. Ana-lizie poddano wszystkie dostarczone ułamki naczyń i fragmenty przedmiotów (m.in. fragment przęślika). Wśród pozostałości ceramiki były zarówno części brzuśców, fragmenty wylewów, jak i dna naczyń.

Przy oznaczaniu materiału wykorzystano klucze dostępne w literaturze przedmiotu, m.in. Nasiono-znawstwo chwastów [Kulpa 1988], Atlas chwastów [Tymrakiewicz 1959; 1976], Identifi cation of ce-real remains from archaeological sites [Jacomet 2006] oraz Digital seed atlas of the Netherlands [Cappers i in. 2006]. Używano także opracowań odcisków dostępnych w literaturze przedmiotu [m.in.: Giżbert, Woźniak 1964; Gluza 1986; Glu-za i in. 2005]. Skorzystano też z materiału porów-nawczego zgromadzonego w zbiorach autorki. Dla każdego z zaobserwowanych odcisków wykonywa-no pozytyw w plastelinie, a następnie porównywa-no zarówno z kluczami dostępnymi w literaturze, jak również z okazami współczesnymi.

Nazewnictwo łacińskie podano za: Mirek i in. [2002].

Wyniki oznaczeń podano w tabeli 17.2. Dla wybranych odcisków wykonano dokumentację fo-tografi czną (ryc. 17.1-17.8).

Jednym z istotnych elementów środowiska, w któ-rym człowiek żyje, są rośliny – źródło m.in. po-żywienia, paszy, budulca, opału, a także schro-nienia. Wiedzę dotyczącą sposobu wykorzystania szaty roślinnej w przeszłości uzyskujemy na pod-stawie badań archeobotanicznych, których mate-riałem źródłowym są szczątki roślin zachowane na stanowiskach archeologicznych [np. Latałowa, Pińska 2010; Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005; Bieniek 1999]. Odkrywane pozostałości roślinne są oczywiście jedynie pewnym fragmentem dawnej fl ory. Na możliwości ich przetrwania wpływa wie-le czynników, m.in. odporność tkanek na rozkład, gospodarcza działalność człowieka, wykorzystanie i sposób przechowywania roślin [Lityńska-Zając, Nalepka 2012], jak również rodzaj nawarstwień (złoża), w których zostały one zdeponowane [Li-tyńska-Zając, Wasylikowa 2005]. Makroskopowe szczątki roślin mogły przetrwać w formie spalo-nych, niespalonych (storfi ałych lub wysuszonych), zmineralizowanych okazów, jak również w postaci odcisków na ceramice bądź na/w polepie [np. Li-tyńska-Zając 1999; Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005; Gluza, Kubica-Kabacińska 2005; Szmo-niewski, Lityńska-Zając 2005].

Do analizy archeobotanicznej przekazano 152 próby (numerowane W1-W152) zawierające 350 fragmentów ceramiki naczyniowej (tab. 17.1).

17.1. Analiza odcisków na fragmentach ceramiki naczyniowej

Materiał ceramiczny, który trafi ł do analizy, był już odczyszczony i częściowo zrekonstruowany (wyklejony). Pojedyncze fragmenty zostały do-czyszczone przez autorkę tych słów przy użyciu miękkiego pędzla z gumową gruszką. Po zakoń-czeniu przygotowań przystąpiono do badania ma-teriału.

Obserwację materiału prowadzono makro- i mi-kroskopowo, zarówno na powierzchniach zewnętrz-

nych, wewnętrznych, jak i w przełomach. Wyniki poszczególnych etapów obserwacji zawierają tabe-le 17.1 i 17.2. W procesie rozpoznawania i ozna-czania wykonywano pozytywy zaobserwowanych odcisków (w tym celu wykorzystano plastelinę), a następnie porównywano z negatywowym odci-skiem na analizowanej ceramice. Dodatkowo wy-konywano odciski okazami współczesnymi znajdu-jącymi się w kolekcji porównawczej.

Rzepecki-Wilkostwo-r17.indd 1Rzepecki-Wilkostwo-r17.indd 1 2014-06-16 16:03:252014-06-16 16:03:25


Tabe

la 1

7.1.

Wilk

osto

wo,

sta

n. 2

3/24

, gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. Ze

staw

ieni

e in

form

acji

o do

star

czon

ym m

ater

iale

Nr

prób

ki

Wyk

opO

biek

tL

iczb

a fr

agm

entó

wW

ynik

i obs

erw

acji

mak

rosk

opow

ej

14

–3

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (6

8), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej i

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków,

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

e po

tenc

jaln

e od

ci-

ski;

frag

men

t 2 –

brz

usie

c (6

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski;

frag

men

t 3

– zd

obio

ny b

rzus

iec

(8),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej p

oten

cjal

ne o

dcis

ki tw

orzą

ce o

rnam

ent,

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski

25

–4

frag

men

t 1

– zd

obio

ny w

ylew

(10

3), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

odci

ski t

wor

zące

dru

gą li

nię

orna

men

tu;

frag

men

t 2

– br

zusi

ec

(94)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

y ne

gaty

w, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów;

frag

men

t 3

– br

zusi

ec (

64),

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zne

płyt

ki, n

iew

ielk

ie o

dcis

ki, n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski;

frag

men

t 4

– zd

obio

ny w

ylew

(11

4), n

a ze

wnę

trzn

ej

ścia

nce

dwa

pote

ncja

lne

odci

ski,

poza

tym

bra

k od

cisk

ów

35

–3

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (5

8), n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zne

dwa

odci

ski,

poza

tym

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 2

– z

dobi

ony

wyl

ew (

8),

odci

ski n

a kr

awęd

zi w

ylew

u, a

takż

e na

ści

ance

zew

nętr

znej

i w

ewnę

trzn

ej;

frag

men

t 3

– br

zusi

ec (

11)

w d

wóc

h cz

ęści

ach,

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

e dw

a od

cisk

i, na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e po

tenc

jaln

e od

cisk

i

46

–4

frag

men

t 1

– br

zusi

ec z

uch

em (

170)

, na

ści

ance

zew

nętr

znej

dw

a po

tenc

jaln

e od

cisk

i, na

prz

ełom

ach

dwa

pote

ncja

lne

odci

ski,

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 2

– b

rzus

iec

(223

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e od

cisk

i, na

ści

ance

wew

nętr

znej

je-

den

podł

użny

neg

atyw

, na

prze

łom

ach

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent 3

– d

no (1

89),

na z

ewnę

trzn

ej s

tron

ie w

idoc

zne

odci

ski,

na w

ewnę

trzn

ej

stro

nie

i na

prze

łom

ach

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent 4

– u

cho

(244

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

y je

den

odci

sk, n

a pr

zeło

mac

h w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski

512

–2

frag

men

t 1 –

brz

usie

c? (6

5), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zny

nega

tyw,

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

trzy

pot

encj

alne

odc

iski

, na

prze

łom

ach

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent 2

– w

ylew

ze

zdob

ioną

kra

węd

zią

(35)

616

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (1

7), n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski,

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

słab

o cz

ytel

ne o

dci-

ski,

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

721

–3

frag

men

t 1 –

wyl

ew (5

92),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej i

wew

nętr

znej

wid

oczn

e od

cisk

i; na

prz

ełom

ach

nega

tyw

ów n

ie z

aobs

erw

owan

o; fr

ag-

men

t 2 –

brz

usie

c (5

92),

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

nega

tyw,

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e tr

zy p

oten

cjal

ne o

dcis

ki; f

ragm

ent

3 –

brzu

siec

(592

) na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

y śl

ad p

o ka

mie

niu,

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w

821

–1

frag

men

t 1 –

dno

(19)

, na

wew

nętr

znej

str

onie

wid

oczn

e dr

obne

śla

dy

925

–1

frag

men

t 1 –

zdo

bion

y br

zusi

ec (3

1), n

a lin

ii zd

obie

nia

wid

oczn

y śl

ad p

o ka

mie

niu,

poz

a ty

m b

rak

odci

sków

1029

–2

frag

men

t 1

– zd

obio

ny w

ylew

(69

+75

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

, na

linii

orna

men

tu w

idoc

zne

odci

ski r

oślin

ne;

frag

men

t 2

– zd

obio

ny

wyl

ew (2

3), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski

1131

–3

frag

men

t 1 –

zdo

bion

y w

ylew

(175

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

, pon

iżej

lini

i orn

amen

tu w

idoc

zny

odci

sk; ś

lady

na

wew

nętr

znej

ści

ance

nie

-oz

nacz

alne

; fra

gmen

t 2 –

zdo

bion

y br

zusi

ec (3

4), n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce ś

lad

po k

amie

niu,

poz

a ty

m b

rak

odci

sków

; fra

gmen

t 3 –

brz

u-si

ec (1

45),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

delik

atne

odc

iski

, śla

dy n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce n

ieoz

nacz

alne

1232

–1

frag

men

t 1

– zd

obio

ny b

rzus

iec

(148

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

, pon

iżej

lini

i or

nam

entu

wid

oczn

e dw

a od

cisk

i, na

ści

ance

wew

nętr

znej

w

idoc

zne

odci

ski r

oślin

ne, n

ieoz

nacz

alne


473Odciski roślinne na ceramice naczyniowej. Analiza archeobotaniczna

Nr

prób

ki

Wyk

opO

biek

tL

iczb

a fr

agm

entó

wW

ynik

i obs

erw

acji

mak

rosk

opow

ej

1333

–3

frag

men

t 1 –

czę

ść d

na z

frag

men

tem

ści

anki

brz

uśca

(129

), w

idoc

zne

poje

dync

ze o

dcis

ki; f

ragm

ent 2

– z

dobi

ony

wyl

ew (1

34),

na ś

cian

-ce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e po

jedy

ncze

odc

iski

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

, prz

y kr

awęd

zi w

ylew

u, w

idoc

zne

nakł

adaj

ące

się

odci

ski,

na p

rze-

łom

ach

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent 3

– w

ylew

(104

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e tr

zy p

oten

cjal

ne o

dcis

ki, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej i

na

prze

łom

ach

brak

odc

iskó

w

1433

–4

frag

men

t 1 –

wyl

ew (2

6), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

znyc

h ki

lka

odci

sków

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

poj

edyn

cze

odci

ski,

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

; fr

agm

ent

2 –

wyl

ew (

689)

, na

ści

ance

wew

nętr

znej

wid

oczn

e na

kład

ając

e si

ę od

cisk

i, na

ści

ance

zew

nętr

znej

sła

bo

czyt

elne

, poj

edyn

cze

odci

ski;

frag

men

t 3 –

wyl

ew (

689

wię

kszy

), na

ści

ance

wew

nętr

znej

sła

bo c

zyte

lne

odci

ski,

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej

wid

oczn

e po

jedy

ncze

neg

atyw

y; fr

agm

ent 4

– b

rzus

iec

z fr

agm

. uch

a (6

89?)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

i w

ewnę

trzn

ej b

ardz

o sł

abo

czyt

elne

od

cisk

i; na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w

1533

–2

frag

men

t 1 –

zdo

bion

y w

ylew

(7),

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

odci

sk, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej i

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

g-m

ent 2

– w

ylew

(31)

, na

wew

nętr

znej

str

onie

wid

oczn

y ne

gaty

w, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów

1634

–4

frag

men

t 1 –

dno

(12)

, na

zew

nętr

znej

str

onie

wid

oczn

e po

jedy

ncze

odc

iski

, na

stro

nie

wew

nętr

znej

poj

edyn

cze

nega

tyw

y, n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 2 –

dno

(92)

, na

stro

nie

zew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ach

wid

oczn

e po

jedy

ncze

odc

iski

, na

stro

nie

wew

nętr

znej

bra

k ne

gaty

wów

; fra

gmen

t 3 –

dno

(39

), na

wew

nętr

znej

str

onie

wid

oczn

e sł

abo

czyt

elne

odc

iski

, na

zew

nętr

znej

dw

a w

yraź

ne n

egat

ywy

oraz

po

jedy

ncze

, sła

bo c

zyte

lne

odci

ski;

frag

men

t 4 –

wyl

ew (8

7), n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zne

poje

dync

ze o

dcis

ki, n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

-ce

wid

oczn

y je

den

wyr

aźny

neg

atyw

ora

z dw

a sł

abo

czyt

elne

odc

iski

1738

–3

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (7

9), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

2 ne

gaty

wy

oraz

kilk

a sł

abo

czyt

elny

ch o

dcis

ków,

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

i n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 2 –

wyl

ew (3

03),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

słab

o cz

ytel

ne o

dcis

ki, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trz-

nej ś

lady

po

kam

ieni

ach,

na

prze

łom

ie p

ojed

yncz

y od

cisk

; fra

gmen

t 3 –

zdo

bion

y w

ylew

(328

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e od

cisk

i, na

prz

ełom

ach

i na

ścia

nce

wew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów

1840

–4

frag

men

t 1 –

dno

(155

), na

zew

nętr

znej

str

onie

śla

d po

kam

ieni

u, w

ewną

trz

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent 2

– c

zęść

dna

z fr

agm

ente

m b

rzuś

ca

(10)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

, jak

i ze

wnę

trzn

ej s

tron

ie d

na, w

idoc

zne

poje

dync

ze o

dcis

ki, w

ewną

trz

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent 3

– b

rzus

iec

(121

), na

zew

nętr

znej

ści

ance

wid

oczn

y po

jedy

nczy

neg

atyw

, poz

a ty

m b

rak

odci

sków

; fra

gmen

t 4 –

brz

usie

c (1

86),

na ś

cian

ce z

ewnę

trz-

nej i

wew

nętr

znej

wid

oczn

e po

jedy

ncze

odc

iski

1940

–2

frag

men

t 1 –

brz

usie

c z

frag

m. u

cha

(60)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e od

cisk

i; na

prz

ełom

ach

wid

oczn

e po

jedy

ncze

odc

iski

; fra

g-m

ent 2

– b

rzus

iec

(45)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e lic

zne

odci

ski

2046

–2

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (1

5), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

poje

dync

ze o

dcis

ki, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski,

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

; fr

agm

ent

2 –

brzu

siec

?(26

), na

jedn

ej z

e śc

iane

k w

idoc

zne

odci

ski,

na d

rugi

ej ś

cian

ce i

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

2146

–3

frag

men

t 1 –

frag

men

t dna

z fr

agm

enta

mi ś

cian

ek b

rzuś

ca (

71),

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej i

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków,

na

ścia

nce

ze-

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

słab

o cz

ytel

ne, p

ojed

yncz

e od

cisk

i; fr

agm

ent 2

– w

ylew

(47)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e, s

łabo

czy

teln

e od

ci-

ski ,

na

wew

nętr

znej

ści

ance

i na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent 3

– b

rzus

iec

(69)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ie w

idoc

zne

poje

dync

ze o

dcis

ki, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej ś

lady

po

kam

ieni

ach



Nr

prób

ki

Wyk

opO

biek

tL

iczb

a fr

agm

entó

wW

ynik

i obs

erw

acji

mak

rosk

opow

ej

2248

–4

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (1

06),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

nega

tyw

y, n

a pr

zeło

mac

h po

tenc

jaln

e od

cisk

i, na

ści

ance

wew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 2

– p

rzyd

enna

czę

ść b

rzuś

ca (8

5), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej p

ojed

yncz

y, s

łabo

czy

teln

y od

cisk

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

po

tenc

jaln

e od

cisk

i, na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w;

frag

men

t 3

– zd

obio

ny w

ylew

(86

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

jede

n od

cisk

, poz

a ty

m

brak

neg

atyw

ów; f

ragm

ent 4

– z

dobi

ony

brzu

siec

(118

), na

ści

ance

wew

nętr

znej

wid

oczn

y po

dłuż

ny n

egat

yw, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów

2349

–1

frag

men

t 1

– zd

obio

ny b

rzus

iec

(33)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e po

jedy

ncze

odc

iski

; na

prz

ełom

ach

i ści

ance

wew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów

2450

–2

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (7

3), n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce tr

zy o

dcis

ki, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej i

prze

łom

ach

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent 2

– d

no

(7),

na s

tron

ie z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

odci

ski,

na s

tron

ie w

ewnę

trzn

ej ta

kże

zaob

serw

owan

o po

tenc

jaln

e od

cisk

i

2550

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (5

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

licz

ne, s

łabo

czy

teln

e od

cisk

i (śl

ady

omło

tu),

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n ne

gaty

w

2653

–2

frag

men

t 1

– br

zusi

ec (

15),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

odci

sk, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej i

prze

łom

ach

– br

ak o

dcis

ków

; fr

agm

ent

2 –

zdob

iony

wyl

ew (

20),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej i

wew

nętr

znej

wid

oczn

e sł

abo

czyt

elne

odc

iski

, na

prze

łom

ach

poje

dync

ze p

oten

cjal

ne

nega

tyw

y

2759

–2

frag

men

t 1

– zd

obio

ny w

ylew

(44

) w

dw

óch

częś

ciac

h; n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej i

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków,

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

6

pote

ncja

lnyc

h od

cisk

ów;

frag

men

t 2

– w

ylew

(21

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

ych

kilk

anaś

cie

słab

o cz

ytel

nych

odc

iskó

w;

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w

2862

–2

frag

men

t 1

– zd

obio

ny w

ylew

(44

1),

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce s

łabo

czy

teln

e od

cisk

i; na

ści

ance

wew

nętr

znej

wid

oczn

e dw

a ne

gaty

wy;

fr

agm

ent 2

– b

rzus

iec

(332

), na

wew

nętr

znej

ści

ance

wid

oczn

e tr

zy o

dcis

ki, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

słab

o cz

ytel

ne, n

iew

ielk

ie

odci

ski;

w tr

akci

e w

ykon

ywan

ia p

ozyt

ywów

pęk

ł na

2 cz

ęści

2963

–2

frag

men

t 1 –

zdo

bion

y w

ylew

(91)

, wid

oczn

e od

cisk

i tw

orzą

ce d

wa

rzęd

y zd

obie

ń; fr

agm

ent 2

– b

rzus

iec?

(112

), na

zew

nętr

znej

ści

ance

w

idoc

zny

nega

tyw,

poz

a ty

m b

rak

odci

sków

3063

–2

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (5

8), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej s

łabo

czy

teln

e od

cisk

i, na

ści

ance

wew

nętr

znej

wid

oczn

y od

cisk

; fra

gmen

t 2 –

zdo

-bi

ony

wyl

ew (1

04),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

wew

nętr

znej

wid

oczn

y je

den

nega

tyw

3165

–2

frag

men

t 1

– dn

o (5

), na

ści

ance

wew

nętr

znej

wid

oczn

y po

dłuż

ny o

dcis

k, n

a ze

wnę

trzn

ej s

tron

ie d

na w

idoc

zny

odci

sk n

asad

y kł

oska

; fr

agm

ent 2

– u

cho

(bra

k nr

), w

prz

ełom

ie w

idoc

zny

nega

tyw,

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

sła

bo c

zyte

lne

odci

ski

3268

–3

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (1

8), n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce b

rak

odci

sków

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

y je

den

nega

tyw

; fra

gmen

t 2 –

brz

u-si

ec (6

), na

ści

ance

wew

nętr

znej

wid

oczn

e dr

obne

odc

iski

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

sła

bo c

zyte

lne

odci

ski;

frag

men

t 3 –

brz

usie

c (3

4), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zny

nega

tyw

; na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

e dr

obne

odc

iski

3369

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (1

8), n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zne

odci

ski w

zaje

mni

e si

ę po

kryw

ając

e; n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zne

po-

jedy

ncze

nie

wie

lkie

odc

iski

3470

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (5

2), n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

zew

nętr

znej

wid

oczn

y ne

gaty

w

3570

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (4

8), n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej i

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

; na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

y ne

gaty

w



Nr

prób

ki

Wyk

opO

biek

tL

iczb

a fr

agm

entó

wW

ynik

i obs

erw

acji

mak

rosk

opow

ej

3672

–1

frag

men

t 1 –

wyl

ew (2

5), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n ne

gaty

w; p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów

3772

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (4

0), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n ne

gaty

w, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów

3877

–4

frag

men

t 1 –

wyl

ew z

dobi

ony

(21)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

i w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

drob

ne o

dcis

ki; f

ragm

ent 2

– z

dobi

ony

wyl

ew (1

26),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej je

den

pote

ncja

lny

nega

tyw,

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 3

– w

ylew

(81)

, na

ścia

nce

zew

nętr

z-ne

j i w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

poje

dync

ze, p

oten

cjal

ne n

egat

ywy;

frag

men

t 4

– w

ylew

(81

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e po

jedy

ncze

od

cisk

i, na

ści

ance

wew

nętr

znej

wid

oczn

e po

tenc

jaln

e od

cisk

i

3977

–1

frag

men

t 1 –

wyl

ew (2

7), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej p

ojed

yncz

e od

cisk

i, śl

ad p

o ka

mie

niu

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej

4088

–2

frag

men

t 1

– w

ylew

(16

4),

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

zew

nętr

znej

wid

oczn

e ne

gaty

wy;

fra

gmen

t 2

– br

zusi

ec (

214)

, na

zew

nętr

znej

ści

ance

wid

oczn

e ne

gaty

wy

4191

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (1

3), n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

poje

dync

ze o

dcis

ki, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

odci

ski

4291

–2

frag

men

t 1

– br

zusi

ec (

33)

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zny

pote

ncja

lny

odci

sk, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent

2 –

brzu

siec

(69

), po

obe

jrze

niu

frag

men

tu p

od m

ikro

skop

em n

ie s

twie

rdzo

no o

dcis

ków

po

rośl

inac

h

4391

–2

frag

men

t 1

– cz

ęść

dna

z fr

agm

ente

m b

rzuś

ca (

33),

na z

ewnę

trzn

ej s

tron

ie d

enka

sła

bo c

zyte

lny

odci

sk, p

oza

tym

nie

zao

bser

wow

ano

odci

sków

; fra

gmen

t 2 –

dno

? (b

rak

nr),

na z

ewnę

trzn

ej s

tron

ie z

aobs

erw

owan

o na

chod

zące

na

sieb

ie o

dcis

ki

4491

–2

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (4

4?),

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

odci

sk, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 2

– z

dobi

ony

wyl

ew (4

), na

ze-

wnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zne

trzy

pot

encj

alne

odc

iski

, poz

a ty

m b

rak

odci

sków

4593

–2

frag

men

t 1 –

zdo

bion

y w

ylew

(137

), po

niże

j pio

now

ego

orna

men

tu o

dcis

ki tw

orzą

ce d

rugą

lini

ę zd

obie

nia;

frag

men

t 2 –

dno

(77)

, na

ze-

wnę

trzn

ej s

tron

ie p

ojed

yncz

y od

cisk

4693

–1

frag

men

t 1 –

zdo

bion

y br

zusi

ec (1

8), p

oza

orna

men

tem

bra

k od

cisk

ów

4794

–6

frag

men

t 1

– br

zusi

ec (

134)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e dw

a od

cisk

i, na

ści

ance

wew

nętr

znej

wid

oczn

e od

cisk

i, na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w;

frag

men

t 2

– zd

obio

ny w

ylew

(17

1), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski;

frag

men

t 3

– dn

o (2

?), n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski;

frag

men

t 4

– w

ylew

(16

9), n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski;

frag

men

t 5 –

dno

(116

), na

zew

nętr

znej

str

onie

wid

oczn

y je

den

odci

sk; f

ragm

ent 6

– w

ylew

(190

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e dw

a od

cisk

i

4896

a–

4

frag

men

t 1 –

zdo

bion

y w

ylew

(293

), na

wew

nętr

znej

ści

ance

wid

oczn

y ne

gaty

w, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 2

– d

no (1

22),

na w

e-w

nętr

znej

ści

ance

wid

oczn

y ne

gaty

w, n

a ze

wnę

trzn

ej s

tron

ie r

ówni

eż w

idoc

zne

odci

ski,

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 3 –

zdo

-bi

ony

brzu

siec

(271

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e po

jedy

ncze

odc

iski

, na

wew

nętr

znej

ści

ance

śla

d po

kam

ieni

u, n

a pr

zeło

mac

h br

ak

odci

sków

; fra

gmen

t 4 –

brz

usie

c (2

35),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n od

cisk

, na

prze

łom

ie w

idoc

zny

jede

n od

cisk

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów

4996

b–

1fr

agm

ent 1

– d

no?

(38)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

śla

d po

paz

nokc

iu, n

a pr

zeło

mie

wid

oczn

y od

cisk

, poz

a ty

m b

rak

odci

sków

5096

c–

1fr

agm

ent 1

– u

cho

(94)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a pr

zeło

mie

wid

oczn

y ne

gaty

wow

y od

cisk

5196

c–

1fr

agm

ent 1

– z

dobi

ony

wyl

ew (7

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

, na

linii

orna

men

tu w

idoc

zny

odci

sk; p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów



Nr

prób

ki

Wyk

opO

biek

tL

iczb

a fr

agm

entó

wW

ynik

i obs

erw

acji

mak

rosk

opow

ej

5296

d–

3fr

agm

ent 1

– b

rzus

iec

z fr

agm

. uch

a (8

6), n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce, w

obr

ębie

uch

a, w

idoc

zny

nega

tyw,

poz

a ty

m b

rak

odci

sków

; fra

gmen

t 2

– br

zusi

ec (

111)

, na

zew

nętr

znej

ści

ance

dw

a po

tenc

jaln

e od

cisk

i, po

za ty

m b

rak

nega

tyw

ów; f

ragm

ent

3 –

dno?

(112

), na

str

onie

ze-

wnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n ne

gaty

w

5398

b–

1fr

agm

ent 1

– d

no (1

), na

wew

nętr

znej

str

onie

wid

oczn

y je

den

odci

sk, n

a ze

wnę

trzn

ej s

tron

ie w

idoc

zny

jede

n od

cisk

, poz

a ty

m b

rak

odci

-sk

ów

5499

b–

1fr

agm

ent

1 –

brzu

siec

(1)

, na

wew

nętr

znej

ści

ance

wid

oczn

y ne

gaty

w, n

a ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

trzy

odc

iski

; na

prz

ełom

ach

brak

odc

i-sk

ów

5599

b–

1fr

agm

ent 1

– d

no?(

1), n

a st

roni

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n od

cisk

, poz

a ty

m b

rak

odci

sków

5610

2c–

4

frag

men

t 1 –

zdo

bion

y w

ylew

(43)

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

e dw

a od

cisk

i, na

ści

ance

zew

nętr

znej

kilk

a od

cisk

ów, n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 2 –

uch

o (6

4), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej i

na p

rzeł

omie

wid

oczn

e po

tenc

jaln

e od

cisk

i; fr

agm

ent 3

– d

no z

czę

ścią

br

zuśc

a (2

2), n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n od

cisk

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

kilk

a po

tenc

jaln

ych

odci

sków

, na

prze

łom

ach

brak

od

cisk

ów; f

ragm

ent 4

– z

dobi

ony

wyl

ew (4

8), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej i

wew

nętr

znej

sła

bo c

zyte

lne

odci

ski,

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

5710

8c–

1fr

agm

ent 1

– d

no (5

), na

wew

nętr

znej

ści

ance

wid

oczn

y pł

ytki

neg

atyw

, poz

a ty

m b

rak

odci

sków

5811

5b–

1fr

agm

ent 1

– ?

(36)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

y ne

gaty

w, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów

5911

5d–

2fr

agm

ent

1 –

brzu

siec

(26

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

i w

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

prze

łom

ie w

idoc

zny

jede

n ne

gaty

w;

frag

men

t 2

– br

zusi

ec?(

18),

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

odci

ski,

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej i

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

6011

6a–

2fr

agm

ent

1 –

zdob

iony

wyl

ew (

99?)

, na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e po

tenc

jaln

e od

cisk

i, na

ści

ance

wew

nętr

znej

wid

oczn

y ow

alny

ne

gaty

w, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 2

– w

ylew

(398

), na

ści

ance

wew

nętr

znej

wid

oczn

e od

cisk

i, na

ści

ance

zew

nętr

znej

dw

a po

-te

ncja

lne

odci

ski,

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

6111

6c–

2fr

agm

ent

1 –

zdob

iony

wyl

ew (

415)

, na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e dw

a od

cisk

i, na

prz

ełom

ie w

idoc

zny

jede

n od

cisk

, na

ści

ance

w

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

; fra

gmen

t 2 –

zdo

bion

y w

ylew

(349

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

i w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

poje

dync

ze o

dcis

ki, n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

6211

7a–

3fr

agm

ent

1 –

zdob

iony

wyl

ew (

2), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n od

cisk

, od

stro

ny w

ewnę

trzn

ej, w

obr

ębie

prz

ełom

u w

idoc

zny

jede

n po

tenc

jaln

y od

cisk

, poz

a ty

m b

rak

nega

tyw

ów; f

ragm

ent 2

– z

dobi

ony

wyl

ew (2

8) –

odc

iski

tylk

o na

ści

ance

wew

nętr

znej

; fra

gmen

t 3

– br

zusi

ec?

(12)

, na

ścia

nce

brak

odc

iskó

w, n

a pr

zeło

mac

h po

jedy

ncze

, sła

bo c

zyte

lne

odci

ski,

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

6311

7b–

3fr

agm

ent 1

– b

rzus

iec

(2),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

znyc

h ki

lka

pote

ncja

lnyc

h od

cisk

ów, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 2

– w

y-le

w (3

), na

zew

nętr

znej

ści

ance

wid

oczn

e tr

zy p

oten

cjal

ne o

dcis

ki, p

oza

tym

bra

k ne

gaty

wów

; fra

gmen

t 3 –

zdo

bion

y w

ylew

(11)

, śla

d na

śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej –

nie

ozna

czal

ny, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów

6411

9b–

1fr

agm

ent

1 –

częś

ć dn

a z

brzu

ścem

(6)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e od

cisk

i, na

ści

ance

wew

nętr

znej

i n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dci-

sków

6513

0d–

3fr

agm

ent 1

– b

rzus

iec

z fr

agm

ente

m z

dobi

oneg

o uc

ha (1

6), t

ylko

na

prze

łom

ie w

idoc

zny

nega

tyw

; fra

gmen

t 2 –

wyl

ew (2

93),

na ś

cian

ce

wew

nętr

znej

wid

oczn

y ne

gaty

w, p

oza

tym

żad

nych

odc

iskó

w; f

ragm

ent 3

– b

rzus

iec

(220

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

y po

dłuż

ny o

d-ci

sk, p

oza

tym

nie

ma

odci

sków



Nr

prób

ki

Wyk

opO

biek

tL

iczb

a fr

agm

entó

wW

ynik

i obs

erw

acji

mak

rosk

opow

ej

6613

1a–

1fr

agm

ent 1

– w

ylew

(249

), na

ści

ance

wew

nętr

znej

dw

a po

tenc

jaln

e od

cisk

i, po

za ty

m b

rak

odci

sków

6713

1b–

5

frag

men

t 1 –

dno

z c

zęśc

ią b

rzuś

ca (2

81),

na p

rzeł

omie

wid

oczn

y ne

gaty

w, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej p

ojed

yncz

e od

cisk

i; fr

agm

ent 2

– w

y-le

w (1

47),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej n

iew

ielk

i odc

isk;

frag

men

t 3 –

wyl

ew z

dobi

ony

(138

), na

prz

ełom

ie w

idoc

zny

jede

n od

cisk

, poz

a ty

m

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent 4

– d

no (

321)

, na

prze

łom

ie w

idoc

zny

odci

sk; f

ragm

ent 5

– w

ylew

(16

4), n

a pr

zeło

mie

wid

oczn

y ne

gaty

w, n

a ze

wnę

trzn

ej ta

kże

poje

dync

zy o

dcis

k

6813

1c–

2fr

agm

ent

1 –

zdob

iony

wyl

ew (

256)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

y od

cisk

poz

a ty

m b

rak

nega

tyw

ów; f

ragm

ent

2 –

wyl

ew (

125)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

i w

ewnę

trzn

ej p

ojed

yncz

e od

cisk

i, po

za ty

m b

rak

odci

sków

6913

1c–

1fr

agm

ent

1 –

wyl

ew w

dw

óch

częś

ciac

h (2

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

del

ikat

ne o

dcis

ki, n

a pr

zeło

mie

wid

oczn

y ne

gaty

w, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów

7013

1d–

4

frag

men

t 1

– zd

obio

ny w

ylew

(45

5+13

3), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej, p

oniż

ej p

odw

ójne

j lin

ii or

nam

entu

paz

nokc

iow

ego,

wid

oczn

e po

ten-

cjal

ne o

dcis

ki r

oślin

ne, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej s

łabo

czy

teln

e po

jedy

ncze

neg

atyw

y, n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

; fr

agm

ent

2 –

ucho

(5

19),

na z

ewnę

trzn

ej p

owie

rzch

ni w

idoc

zne

poje

dync

ze o

dcis

ki, n

a w

ewnę

trzn

ej s

tron

ie ,

w p

rzeł

omac

h w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski;

frag

men

t 3 –

wyl

ew (5

13),

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zny

jede

n od

cisk

, poz

a ty

m b

rak

nega

tyw

ów; f

ragm

ent 4

– w

ylew

(394

), na

we-

wnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zny

jede

n ne

gaty

w, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów

7113

1d–

2fr

agm

ent

1– d

no z

czę

ścią

brz

uśca

(60

), na

wew

nętr

znej

ści

ance

wid

oczn

y po

dłuż

ny n

egat

yw, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów;

frag

men

t 2

– uc

ho (1

21),

na p

rzeł

omie

wid

oczn

e po

tenc

jaln

e od

cisk

i

7213

2b–

1fr

agm

ent 1

– b

rzus

iec

(12)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ie w

idoc

zne

odci

ski,

poza

tym

bra

k ne

gaty

wów

7313

7c–

1fr

agm

ent 1

– z

dobi

ony

wyl

ew (1

06),

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zne

odci

ski b

ezpo

śred

nio

pod

linią

orn

amen

tu

7413

7d–

2fr

agm

ent 1

– z

dobi

ony

wyl

ew (1

15),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

odci

ski (

orna

men

t) po

niże

j kra

węd

zi z

dobi

oneg

o w

ylew

u; fr

agm

ent

2 –

zdob

iony

wle

w (

w t

rzec

h cz

ęści

ach,

112

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

, po

niże

j kr

awęd

zi z

dobi

oneg

o w

lew

u w

idoc

zne

odci

ski

twor

zące

or

nam

ent

7513

8a–

1fr

agm

ent 1

– b

rzus

iec

(20)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

y ne

gaty

w, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów

7613

9b–

2fr

agm

ent 1

– z

dobi

ony

wyl

ew (1

54),

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

nega

tyw,

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów r

oślin

; fra

gmen

t 2

– br

zusi

ec (1

8), n

a pr

zeło

mie

wid

oczn

y ne

gaty

w, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej s

łabo

czy

teln

e od

cisk

i

7714

0c–

1fr

agm

ent 1

– z

dobi

ony

wyl

ew (2

0), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej, p

oniż

ej li

nii z

dobi

enia

wid

oczn

y śl

ad p

o ka

mie

niu,

nad

nim

dw

a od

cisk

i

7814

1b–

3fr

agm

ent 1

– b

rzus

iec

(59)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

y je

den

odci

sk, p

oza

tym

bra

k ne

gaty

wów

; fra

gmen

t 2 –

zdo

bion

y br

zusi

ec

(8?)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

sła

bo c

zyte

lny

odci

sk, n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce p

oten

cjal

ne o

dcis

ki; f

ragm

ent 3

– w

ylew

(6),

na ś

cian

ce z

e-w

nętr

znej

wid

oczn

y je

den

odci

sk, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej ta

kże

jede

n ne

gaty

w, n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

7914

4c–

4

frag

men

t 1 –

wyl

ew (2

6), n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n od

cisk

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

i pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 2

– dn

o z

częś

cią

brzu

śca

(275

), w

idoc

zne

ślad

y w

ewną

trz

nacz

ynia

to p

ozos

tało

ści p

o ko

rzen

iach

, nie

ozna

czal

ne, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów;

frag

men

t 3 –

dno

(234

), na

ści

anka

ch z

ewnę

trzn

ych

oraz

na

prze

łom

ach

wid

oczn

e po

tenc

jaln

e od

cisk

i; fr

agm

ent 4

– b

rzus

iec?

(252

), na

śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski,

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej p

ojed

yncz

e od

cisk

i



Nr

prób

ki

Wyk

opO

biek

tL

iczb

a fr

agm

entó

wW

ynik

i obs

erw

acji

mak

rosk

opow

ej

8014

4d–

3

frag

men

t 1 –

dno

z c

zęśc

ią b

rzuś

ca (1

82),

wew

nątr

z na

czyn

ia w

idoc

zne

dwa

odci

ski,

na z

ewnę

trzn

ej s

tron

ie d

na ta

kże

wid

oczn

e od

cisk

i, na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w;

frag

men

t 2

– zd

obio

ny w

ylew

(68

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

poj

edyn

cze

pote

ncja

lne

odci

ski,

na ś

cian

ce

wew

nętr

znej

jede

n ne

gaty

w, n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

; fr

agm

ent

3 –

wyl

ew (

89),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n ne

gaty

w,

poza

tym

bra

k od

cisk

ów

8115

2b–

2fr

agm

ent 1

– w

ylew

(37)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e po

tenc

jaln

e od

cisk

i, na

ści

ance

wew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ach

pote

ncja

lne

od-

cisk

i; fr

agm

ent 2

– w

ylew

(39)

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

y ne

gaty

w, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej s

łabo

czy

teln

e od

cisk

i, na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w

8215

2b–

1fr

agm

ent 1

– w

ylew

(17)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski

8315

2c–

1fr

agm

ent 1

– p

rzęś

lik?

(14)

, na

pow

ierz

chni

wid

oczn

y je

den

nega

tyw,

na

prze

łom

ach

wid

oczn

e ni

ewie

lkie

odc

iski

8415

3c–

3fr

agm

ent 1

– d

no z

frag

men

tem

brz

uśca

(37)

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

y je

den

odci

sk, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej p

oten

cjal

ne o

dcis

ki,

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 2 –

wyl

ew (1

7), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

trzy

pot

encj

alne

odc

iski

; na

ścia

nce

wew

nętr

z-ne

j i p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 3 –

wyl

ew (b

rak

nr),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n od

cisk

, poz

a ty

m b

rak

nega

tyw

ów

8515

4a–

1fr

agm

ent 1

– z

dobi

ony

wyl

ew (2

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e dw

a od

cisk

i, na

ści

ance

wew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w

8615

4b–

3fr

agm

ent 1

– b

rzus

iec

(17)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

y je

den

nega

tyw,

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

pot

encj

alne

odc

iski

; fra

gmen

t 2 –

zd

obio

ny w

ylew

(22

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

pot

encj

alne

odc

iski

; fr

agm

ent

3 –

brzu

siec

(25

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e lic

zne

odci

ski,

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej je

den

nega

tyw

8715

4c–

1fr

agm

ent 1

– u

cho?

(6),

po o

bejrz

eniu

frag

men

tu p

od m

ikro

skop

em n

ie s

twie

rdzo

no o

dcis

ków

rośl

inny

ch

8815

5b–

1fr

agm

ent

1 –

brzu

siec

(9)

, na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

y je

den

nega

tyw,

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

e śl

ady

mec

hani

czne

go

uszk

odze

nia

8915

6c–

1fr

agm

ent

1 –

wyl

ew w

raz

z br

zuśc

em, w

trze

ch c

zęśc

iach

(3)

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

e po

tenc

jaln

e od

cisk

i, cz

tery

naj

wię

ksze

ne

gaty

wy

to ś

lady

po

kam

ieni

ach;

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

9016

2b–

2fr

agm

ent 1

– b

rzus

iec

(32)

, bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 2

– b

rzus

iec?

(33)

, na

prze

łom

ie p

odłu

żny

nega

tyw

9116

2c–

2fr

agm

ent 1

– z

dobi

ony

brzu

siec

(127

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

bar

dzo

słab

o cz

ytel

ne o

dcis

ki, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

nega

tyw

y;

frag

men

t 2 –

zdo

bion

y br

zusi

ec (5

0), n

a pr

zeło

mie

wid

oczn

y 1

nega

tyw

– ś

lad

po k

amie

niu

9216

2d–

4

frag

men

t 1 –

zdo

bion

y w

ylew

(119

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

, pon

iżej

lini

i zdo

bien

ia w

idoc

zne

nega

tyw

y uł

ożon

e ob

ok s

iebi

e, r

ówno

legl

e do

lini

i zdo

bien

ia; f

ragm

ent 2

– d

no (1

05),

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

pote

ncja

lny

odci

sk; f

ragm

ent 3

– w

ylew

(78?

), na

ści

ance

ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski,

na p

rzeł

omie

neg

atyw

po

frag

men

cie

kłos

ka;

frag

men

t 4

– br

zusi

ec (

120)

, na

ści

ance

ze-

wnę

trzn

ej s

łabo

czy

teln

y od

cisk

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

1 n

egat

yw

9316

2d–

2fr

agm

ent 1

– z

dobi

ony

wyl

ew (3

2), w

dw

óch

częś

ciac

h, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

wew

nętr

znej

wid

oczn

e po

jedy

ncze

odc

i-sk

i; fr

agm

ent 2

– z

dobi

ony

wyl

ew (3

2), w

dw

óch

częś

ciac

h; n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

wew

nętr

znej

śla

dy o

sade

k kł

oskó

w

9416

3b–

1fr

agm

ent 1

– b

rzus

iec

(99)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ie w

idoc

zne

odci

ski



Nr

prób

ki

Wyk

opO

biek

tL

iczb

a fr

agm

entó

wW

ynik

i obs

erw

acji

mak

rosk

opow

ej

9516

3d–

2fr

agm

ent 1

i 2

– w

ylew

(46)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e 2

nega

tyw

y; n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej 3

pot

encj

alne

odc

iski

; na

prze

łom

ie

1 ne

gaty

w

9616

4a–

6

frag

men

t 1

– zd

obio

ny w

ylew

(25

8), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zny

nega

tyw

pon

iżej

lin

ii zd

obie

nia;

fra

gmen

t 2

– w

ylew

(23

6), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej s

łabo

czy

teln

e ne

gaty

wy;

frag

men

t 3 –

wyl

ew (1

72),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

2

pote

ncja

lne

odci

ski;

frag

men

t 4 –

dno

(bra

k nr

), na

ści

anka

ch w

ewnę

trzn

ych

wid

oczn

e ni

ewie

lkie

odc

iski

; fra

gmen

t 5 –

dno

(17)

, na

wew

nętr

znej

ści

ance

2 n

egat

ywy;

frag

men

t 6 –

brz

usie

c (2

54),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej 1

neg

atyw

, poz

a ty

m b

rak

odci

sków

9716

4a–

3fr

agm

ent 1

– d

no (1

04),

wid

oczn

y ne

gaty

w n

a w

ewnę

trzn

ej s

tron

ie d

na je

st ś

lade

m p

o ka

mie

niu;

frag

men

t 2 –

brz

usie

c (2

9), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zny

1 śl

ad p

o ka

mie

niu

oraz

nie

wie

lkie

odc

iski

; na

ścia

nce

wew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent 3

–

brzu

siec

(107

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ie w

idoc

zne

poje

dync

ze n

egat

ywy

9816

4c–

3fr

agm

ent 1

– z

dobi

ony

wyl

ew (3

03),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

nega

tyw

po

kam

ieni

u, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 2

– w

y-le

w (

28),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej n

egat

yw p

o ka

mie

niu,

poz

a ty

m b

rak

odci

sków

; fr

agm

ent

3 –

brzu

siec

zdo

bion

y (2

30),

na p

rzeł

omie

w

idoc

zny

nega

tyw,

poz

a ty

m b

rak

odci

sków

9916

4c–

5

frag

men

t 1

– zd

obio

ny w

ylew

(19

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

y od

cisk

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

2 n

egat

ywy,

na

prze

łom

ie 1

neg

a-ty

w;

frag

men

t 2

– w

ylew

(21

4), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej p

oten

cjal

ne o

dcis

ki, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej ś

lad

po k

amie

niu;

na

prze

łom

ie 1

ne

gaty

w; f

ragm

ent 3

– b

rzus

iec

(206

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej ś

lad

po k

amie

niu;

fr

agm

ent

4 –

brzu

siec

(38

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

pot

encj

alne

odc

iski

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

sła

bo c

zyte

lne

odci

ski;

frag

men

t 5

– br

zusi

ec z

dobi

ony

(91)

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

e od

cisk

i, po

za ty

m b

rak

nega

tyw

ów

100

164d

–2

frag

men

t 1 –

dno

(100

), na

zew

nętr

znej

str

onie

dna

wid

oczn

y ne

gaty

w, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 2

– d

no (1

01),

wid

oczn

e od

ci-

ski t

ylko

na

zew

nętr

znej

str

onie

101

165a

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c z

frag

men

tem

uch

a (2

2), n

a pr

zeło

mie

wid

oczn

y ne

gaty

w; p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów

102

165d

–1

frag

men

t 1 –

wyl

ew (1

5), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zny

odci

sk n

asad

ki k

łosk

a, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

nega

tyw

103

166d

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (2

0), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zny

ślad

mec

hani

czne

go u

szko

dzen

ia, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów, n

a śc

ianc

e w

e-w

nętr

znej

śla

d pr

awdo

podo

bnie

po

gałą

zce,

na

prze

łom

ach

brak

odc

iskó

w

104

167b

–4

frag

men

t 1 i

2 –

dno

w d

wóc

h cz

ęści

ach

(20)

, wid

oczn

y je

den

odci

sk, n

a pr

zeło

mie

; fra

gmen

t 3 –

uch

o (5

4), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej ś

lad

po k

amie

niu,

poz

a ty

m b

rak

odci

sków

; fra

gmen

t 4 –

dno

(70)

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

1 p

oten

cjal

ny o

dcis

k;

105

167d

–1

frag

men

t 1 –

dno

(13)

, na

zew

nętr

znej

str

onie

wid

oczn

e po

tenc

jaln

e od

cisk

i, na

wew

nętr

znej

str

onie

odc

iskó

w b

rak

106

170a

–4

frag

men

t 1 –

brz

usie

c z

frag

men

tem

uch

a (2

32),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej 3

pot

encj

alne

odc

iski

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

e ni

ewie

l-ki

e od

cisk

i; fr

agm

ent 2

– b

rzus

iec

z fr

agm

ente

m u

cha

(145

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e od

cisk

i, na

ści

ance

wew

nętr

znej

wid

oczn

e od

cisk

i (śl

ady

pazn

okci

), na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w;

frag

men

t 3

– uc

ho?

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

odci

ski;

na w

ewnę

trzn

ej

ścia

nce

wid

oczn

e 2

odci

ski;

frag

men

t 4 –

?(1

85),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

poj

edyn

cze

odci

ski

107

170d

–3

frag

men

t 1

– w

ylew

(34

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

e ni

ewie

lkie

pot

encj

alne

odc

iski

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

poj

edyn

cze

odci

ski,

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 2 –

brz

usie

c zd

obio

ny (6

0), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

śla

d po

kam

ieni

u, n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 3 –

uch

o (1

9), b

rak

odci

sków



Nr

prób

ki

Wyk

opO

biek

tL

iczb

a fr

agm

entó

wW

ynik

i obs

erw

acji

mak

rosk

opow

ej

108

172a

–2

frag

men

t 1

– br

zusi

ec (

15),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

jede

n po

tenc

jaln

y ne

gaty

w, n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 2 –

brz

usie

c (3

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej je

den

pote

ncja

lny

nega

tyw

109

172b

–4

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (2

8), b

rak

odci

sków

; fra

gmen

t 2 –

brz

usie

c (2

6), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

odci

ski,

na ś

cian

ce w

ewnę

trz-

nej

i na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w;

frag

men

t 3

– br

zusi

ec (

82),

brak

odc

iskó

w, f

ragm

ent

4 –

dno?

(40)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

poje

dync

ze o

dcis

ki

110

174b

–1

frag

men

t 1–

brzu

siec

(6),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

y 1

nega

tyw,

na

prze

łom

ach

brak

odc

i-sk

ów

111

174c

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (4

1), p

ojed

yncz

e od

cisk

i na

ścia

nce

zew

nętr

znej

i w

ewnę

trzn

ej; b

rak

odci

sków

na

prze

łom

ach

112

176a

–3

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (5

4), n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

2 p

oten

cjal

ne n

egat

ywy,

na

prze

łom

ach

brak

od

cisk

ów;

frag

men

t 2

– br

zusi

ec (

67),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

odci

ski,

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

; na

prz

ełom

ie

jede

n ne

gaty

w; f

ragm

ent 3

– w

ylew

?(3)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

nega

tyw

113

178d

–2

frag

men

t 1 –

brz

usie

c(?)

w d

wóc

h cz

ęści

ach

(9, 1

0), n

a śc

iank

ach

zew

nętr

znyc

h br

ak n

egat

ywów

; na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

e po

-te

ncja

lne

odci

ski;

na p

rzeł

omie

dw

a ne

gaty

wy

114

182a

–2

frag

men

t 1 –

wyl

ew (2

3), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n od

cisk

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

e od

cisk

i; fr

agm

ent 2

– w

ylew

(1

1), n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

jede

n po

tenc

jaln

y od

cisk

115

184a

7

frag

men

t 1 –

brz

usie

c zd

obio

ny (1

76),

na w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce w

idoc

zne

pote

ncja

lne

nega

tyw

y; n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej z

dobi

enie

; fra

g-m

ent 2

– b

rzus

iec

(136

); n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej p

oten

cjal

ny o

dcis

k; n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce i

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 3

– br

zusi

ec (

129)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej d

wa

pote

ncja

lne

nega

tyw

y; f

ragm

ent

4 –

brzu

siec

(5

2), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej i

wew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a pr

zeło

mie

wid

oczn

y 1

nega

tyw

; fr

agm

ent

5 –

brzu

siec

(16

3);

na ś

cian

ce

zew

nętr

znej

i w

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

; na

prze

łom

ie w

idoc

zny

jede

n ne

gaty

w; f

ragm

ent 6

– b

rzus

iec

(51)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a w

ewnę

trzn

ej o

dcis

k zi

arni

aka;

frag

men

t 7 –

brz

usie

c (1

16),

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

nega

tyw,

na

ścia

nce

zew

nętr

z-ne

j bra

k od

cisk

ów

116

184b

–2

frag

men

t 1 –

wyl

ew (1

31),

ścia

nka

zew

nętr

zna

zdob

iona

, bra

k od

cisk

ów; n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

nega

tyw

; na

prze

łom

ach

brak

od

cisk

ów; f

ragm

ent 2

– w

ylew

(3),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej i

wew

nętr

znej

ora

z na

prz

ełom

ach,

wid

oczn

e po

jedy

ncze

odc

iski

117

184c

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (2

2), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

jede

n po

tenc

jaln

y od

cisk

; na

prze

łom

ie je

den

pote

ncja

lny

odci

sk

118

185c

–2

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (2

7); n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej i

wew

nętr

znej

wid

oczn

e lic

zne

drob

ne o

dcis

ki; f

ragm

ent 2

– w

ylew

(25)

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

y po

tenc

jaln

y ne

gaty

w; n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej o

dcis

ki fr

agm

entó

w k

łosk

ów

119

185d

–2

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (1

6), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej i

wew

nętr

znej

wid

oczn

e od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

; fra

gmen

t 2 –

wyl

ew?(

48),

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e po

tenc

jaln

e ne

gaty

wy

120

186a

–1

frag

men

t 1 –

dno

(56

); n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej 3

pot

encj

alne

odc

iski

; na

prze

łom

ie w

idoc

zne

3 ni

ewie

lkie

odc

iski

ora

z śl

ad p

o m

echa

-ni

czny

m u

szko

dzen

iu; n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

3 po

tenc

jaln

e od

cisk

i



Nr

prób

ki

Wyk

opO

biek

tL

iczb

a fr

agm

entó

wW

ynik

i obs

erw

acji

mak

rosk

opow

ej

121

189c

–2

frag

men

t 1

– w

ylew

z f

ragm

ente

m b

rzuś

ca (

15);

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

2 p

oten

cjal

ne o

dcis

ki;

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej 1

pot

encj

alny

od

cisk

; na

prze

łom

ach

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent 2

– ta

lerz

? (2

6), n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

1 gł

ębok

i neg

atyw

; na

prze

łom

ach

3 po

tenc

jaln

e od

cisk

i, na

ści

ance

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów

122

190a

–1

frag

men

t 1 –

wyl

ew (5

); n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej 4

odc

iski

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

3 p

oten

cjal

ne o

dcis

ki; n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

123

190d

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c? (1

8), f

ragm

ent r

ozkr

uszy

ł się

w tr

akci

e op

raco

wyw

ania

, wid

oczn

e po

tenc

jaln

e od

cisk

i

124

191a

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (9

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

ora

z na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w; n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

ślad

po

mec

ha-

nicz

nym

usz

kodz

eniu

ora

z 3

pote

ncja

lne

nega

tyw

y po

rośl

inac

h

125

191a

–1

frag

men

t 1–

wyl

ew (

7), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

liczn

e ni

ewie

lkic

h ro

zmia

rów

neg

atyw

y; n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

po-

tenc

jaln

e ne

gaty

wy,

w ty

m b

yć m

oże

pozo

stał

ość

po k

łosk

u zb

oża

126

191c

–1

frag

men

t 1

– zd

obio

ny w

ylew

(36

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

wid

oczn

y po

tenc

jaln

y ne

gaty

w;

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zny

podł

użny

ne

gaty

w; n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

127

193c

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (3

0), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zny

odci

sk, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej i

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

128

194a

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (4

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

i w

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

; na

prze

łom

ie w

idoc

zne

2 po

tenc

jaln

e od

cisk

i

129

194b

–2

frag

men

t 1 –

uch

o, b

rak

odci

sków

; wid

oczn

e m

echa

nicz

ne u

szko

dzen

ia; f

ragm

ent 2

– b

rzus

iec,

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e 2

po-

tenc

jaln

e od

cisk

i; na

ści

ance

wew

nętr

znej

i pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

130

194d

–10

frag

men

t 1

– uc

ho (

201)

, bra

k od

cisk

ów;

wid

oczn

e m

echa

nicz

ne u

szko

dzen

ia;

frag

men

t 2

– uc

ho (

201)

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wi-

docz

ne d

wa

pote

ncja

lne

odci

ski;

frag

men

t 3 –

brz

usie

c (1

51),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej p

oten

cjal

ny o

dcis

k; fr

agm

ent 4

– b

rzus

iec

(323

), na

ści

anka

ch z

ewnę

trzn

ych

i wew

nętr

znyc

h br

ak o

dcis

ków

; na

prze

łom

ie 1

pot

encj

alny

odc

isk;

frag

men

t 5 –

brz

usie

c (2

44),

na ś

cian

ce

wew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów,

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej 1

pot

encj

alny

odc

isk;

fra

gmen

t 6

– br

zusi

ec (

372)

, na

ści

ance

wew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

odci

ski,

ale

praw

dopo

dobn

ie n

ie s

ą to

śla

dy r

oślin

; fr

agm

ent

7 –

wyl

ew (

273)

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

2 od

cisk

i, na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent

8 –

brzu

siec

(?)

, bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 9

– b

rzus

iec

(81)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

y od

cisk

ora

z ki

lkan

aści

e po

tenc

jaln

ych

odci

sków

, na

ścia

nce

we-

wnę

trzn

ej g

łębo

ki, p

odłu

żny

nega

tyw,

na

prze

łom

ach

brak

odc

iskó

w;

frag

men

t 10

– b

ryła

glin

y (3

2), w

idoc

zne

spęk

ania

, wię

kszo

ść n

ie

stan

owi n

egat

ywów

po

rośl

inac

h; n

a je

dnej

ze

ścia

nek

wid

oczn

y po

tenc

jaln

y od

cisk

131

198b

–3

frag

men

t 1

– cz

ęść

zdob

ione

go w

ylew

u (4

7);

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej, n

a kr

awęd

zi w

ylew

u, w

idoc

zny

1 po

tenc

jaln

y od

cisk

; na

ści

ance

w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

„dzi

urki

”, je

dnak

nie

są

to o

dcis

ki r

oślin

; fra

gmen

t 2 –

czę

ść d

enka

? (5

9), b

rak

odci

sków

roś

linny

ch, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zna

rysa

po

mec

hani

czny

m u

szko

dzen

iu; f

ragm

ent

3 –

cera

mik

a z

podł

użny

m o

dcis

kiem

(58

), pr

awdo

podo

bnie

dre

w-

nian

ego

elem

entu

, gał

ęzi?

, na

jedn

ej z

kra

węd

zi w

idoc

zny

nega

tyw

132

198b

–6

frag

men

t 1

– dn

o na

czyn

ia,

z fr

agm

ente

m p

rzyd

enny

m b

rzuś

ca;

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej p

oten

cjal

ny o

dcis

k (k

łosk

a),

na ś

cian

ce z

e-w

nętr

znej

ora

z na

prz

ełom

ach

– br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 2 –

wyl

ew, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej i

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków

; na

ścia

nce

zew

nętr

znej

, pr

zy k

raw

ędzi

wyl

ewu

pote

ncja

lne

2 od

cisk

i; fr

agm

ent

3 –

przę

ślik

(?),

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej p

oten

cjal

ny n

egat

yw,

na

zew

nętr

znej

ści

ance

bra

k ne

gaty

wów

; na

prze

łom

ach

2 po

tenc

jaln

e od

cisk

i; fr

agm

ent 4

i 5

– uc

ho, b

rak

odci

sków

na

ścia

nkac

h, ja

k i n

a pr

zeło

mac

h; fr

agm

ent

6 –

wyl

ew z

e zd

obie

niem

pon

iżej

kra

węd

zi w

ylew

u, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej i

na p

rzeł

omac

h br

ak n

egat

ywów

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

, na

kraw

ędzi

wyl

ewu,

wid

oczn

y 1

pote

ncja

lny

odci

sk



Nr

prób

ki

Wyk

opO

biek

tL

iczb

a fr

agm

entó

wW

ynik

i obs

erw

acji

mak

rosk

opow

ej

133

198d

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c (1

1/10

08),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej 2

pot

encj

alne

odc

iski

; na

ścia

nce

wew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w

134

198d

–1

frag

men

t 1 –

brz

usie

c, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej 1

pot

encj

alny

odc

isk;

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ach,

bra

k od

cisk

ów

135

198d

–4

frag

men

t 1 –

prz

yden

na c

zęść

brz

uśca

(95)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

e 4

pote

ncja

lne

odci

ski;

na p

rzeł

omac

h i ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej

brak

odc

iskó

w; f

ragm

ent 2

– b

rzus

iec

(35)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów; n

a pr

zeło

mie

wid

oczn

ych

5 po

tenc

jaln

ych

odci

sków

; fr

agm

ent 3

– b

rzus

iec

(34)

, na

prze

łom

ach

brak

odc

iskó

w, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej i

wew

nętr

znej

wid

oczn

e po

tenc

jaln

e od

cisk

i; fr

agm

ent

4 –

szyj

ka n

aczy

nia

(?)

(65)

; na

ścia

nce

wew

nętr

znej

jede

n po

tenc

jaln

y od

cisk

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

4 p

oten

cjal

ne o

dcis

ki; n

a pr

zeło

-m

ach

brak

neg

atyw

ów

136

199b

–3

frag

men

t 1 –

dno

wra

z z

frag

men

tam

i brz

uśca

; po

wew

nętr

znej

str

onie

wid

oczn

e dr

obne

odc

iski

; na

stro

nie

zew

nętr

znej

w c

zęśc

i brz

uśca

br

ak o

dcis

ków,

na

dnie

wid

oczn

e od

cisk

i; fr

agm

ent 2

– c

zęść

brz

uśca

, na

stro

nie

wew

nętr

znej

ora

z w

prz

ełam

ach

brak

odc

iskó

w, n

a śc

ian-

ce z

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

odci

ski;

frag

men

t 3 –

czę

ść b

rzuś

ca?,

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

i w

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

; jed

en ś

lad

wid

oczn

y na

prz

ełom

ie

137

199c

–1

frag

men

t 1

– ni

eokr

eślo

na c

zęść

nac

zyni

a; n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

rów

nież

; 2 o

dcis

ki w

idoc

zne

na p

rzeł

omie

138

199d

–2

frag

men

t 1 –

frag

men

t wyl

ewu

oraz

czę

ść b

rzuś

ca; z

dobi

one

w g

órne

j czę

ści (

poni

żej w

ylew

u); n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

; na

ścia

nce

zew

nętr

znej

, wid

oczn

e 3

pote

ncja

lne

odci

ski

139

199d

–2

frag

men

t 1 –

brz

usie

c; n

a śc

iank

ach

zew

nętr

znyc

h br

ak o

dcis

ków,

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

wid

oczn

y je

den

odci

sk

140

201d

–7

frag

men

t 1

– dn

o z

frag

men

tem

prz

yden

nym

brz

uśca

(47

), na

ści

ance

wew

nętr

znej

wid

oczn

y je

den

odci

sk; n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej d

na,

wid

oczn

e po

jedy

ncze

3 o

dcis

ki; f

ragm

ent 2

– c

zęść

brz

uśca

(181

), na

ści

ance

wew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

z-ne

poj

edyn

cze

odci

ski(?

), fr

agm

ent 3

– c

zęść

brz

uśca

(10

3), n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

niew

ielk

ie o

dcis

ki, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trz-

nej b

rak

odci

sków

; fra

gmen

t 4

– cz

ęść

przy

denn

a br

zuśc

a (1

4), n

a pr

zeło

mac

h w

idoc

zne

odci

ski,

a ta

kże

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce d

na 1

od

cisk

; fr

agm

ent

5 –

częś

ć w

ylew

u (4

9),

stru

ktur

a pu

mek

sow

ata,

na

prze

łom

ach

i śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

poje

dync

ze o

dcis

ki;

frag

men

t 6 –

czę

ść p

rzyd

enna

? (6

), br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 7 –

?(1

26);

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

, wew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ie w

idoc

zne

pote

ncja

lne

odci

ski

141

2549

17

frag

men

t 1 –

brz

usie

c, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej i

na p

rzeł

omac

h br

ak o

dcis

ków,

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

sła

bo w

idoc

zne

odci

ski;

frag

men

t 2

– br

zusi

ec,

wid

oczn

e śl

ady

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce n

ie s

ą od

cisk

ami

rośl

inny

mi,

poza

ty

brak

odc

iskó

w;

frag

men

t 3

– br

zusi

ec,

na

ścia

nkac

h br

ak o

dcis

ków,

na

prze

łom

ie w

idoc

zny

nega

tyw

; fra

gmen

t 4 –

brz

usie

c –

słab

o cz

ytel

ne o

dcis

ki n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 5

– w

ylew

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

i w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

poje

dync

ze o

dcis

ki, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej ś

lad

po k

amie

niu;

frag

men

t 6 –

zdo

bion

y w

lew,

bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 7

– b

rzus

iec

(69)

, bra

k od

cisk

ów, ś

lad

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej, t

o po

-zo

stał

ość

po k

amie

niu;

frag

men

t 8 –

brz

usie

c, n

a śc

iank

ach

brak

odc

iskó

w, n

a pr

zeło

mie

neg

atyw

frag

men

tu k

łosk

a; fr

agm

ent 9

– b

rzu-

siec

, str

uktu

ra p

umek

sow

ata;

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

sła

bo c

zyte

lne

odci

ski;

frag

men

t 10

– b

rzus

iec,

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

y 1

nega

tyw,

poz

a ty

m b

rak

wyr

aźny

ch o

dcis

ków

; fra

gmen

t 11

– br

zusi

ec, n

a pr

zeło

mie

odc

isk

frag

men

tu k

łosk

a, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów;

frag

men

t 12

– b

rzus

iec,

poz

a ni

elic

znym

i, sł

abo

czyt

elny

mi

odci

skam

i pl

ew n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej, b

rak

nega

tyw

ów;

frag

men

t 13

–

brzu

siec

, bra

k w

yraź

nych

odc

iskó

w; f

ragm

ent

14 –

brz

usie

c, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej 1

neg

atyw

; fra

gmen

t 15

– b

rzus

iec,

na

ścia

nkac

h br

ak o

dcis

ków,

na

prze

łom

ie o

dcis

ki n

asad

ek k

łosk

a; fr

agm

ent 1

6 –

brzu

siec

, bra

k od

cisk

ów; f

ragm

ent 1

7 –

wyl

ew, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trz-

nej w

idoc

zny

1 ne

gaty

w; f

ragm

ent 1

8 –

brzu

siec

, bra

k od

cisk

ów



Nr

prób

ki

Wyk

opO

biek

tL

iczb

a fr

agm

entó

wW

ynik

i obs

erw

acji

mak

rosk

opow

ej

142

4213

02

frag

men

t 1 –

zdo

bion

y br

zusi

ec (1

1?),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

wew

nętr

znej

1 n

egat

yw, n

a pr

zeło

mie

wid

oczn

e po

jedy

n-cz

e od

cisk

i; fr

agm

ent 2

– w

ylew

(770

), na

ści

ance

zew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w; n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej, w

idoc

zny

jede

n ne

gaty

w

143

8618

71

frag

men

t 1 –

wyl

ew, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej n

egat

yw z

iarn

iaka

zbo

ża

144

8719

11

frag

men

t 1 –

uch

wyt

, na

zew

nętr

znej

ści

ance

wid

oczn

e 2

odci

ski f

ragm

entó

w o

sade

k kł

oska

ora

z 1

okrą

gły

nega

tyw

145

143b

278

2fr

agm

ent

1 i

2 –

wyl

ew o

raz

częś

ć br

zuśc

a te

go s

ameg

o na

czyn

ia (

54),

frag

men

ty z

dobi

one,

zar

ówno

w o

bręb

ie k

raw

ędzi

wyl

ewu,

jak

i p

oniż

ej, a

takż

e na

pow

ierz

chni

brz

uśca

; na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wid

oczn

y 1

odci

sk (p

oza

ślad

ami s

tano

wią

cym

i zdo

bien

ie),

na ś

cian

kach

w

ewnę

trzn

ych

wid

oczn

e dr

obne

odc

iski

146

144d

286

2fr

agm

ent 1

– g

órna

czę

ść n

aczy

nia

(szy

jka)

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów; n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

idoc

zne

bard

zo d

robn

e, li

cz-

ne o

dcis

ki, n

a pr

zeło

mac

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 2 –

frag

men

t szy

jki n

aczy

nia,

na

ścin

kach

zew

nętr

znyc

h br

ak o

dcis

ków,

na

prze

łom

ie

odci

ski o

sade

k kł

oska

147

131b

296

1fr

agm

ent 1

– z

dobi

ony

wyl

ew (5

82),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej 1

wyr

aźny

neg

atyw

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

i na

prz

ełom

ach

brak

odc

iskó

w

148

131b

d/13

2ac

299

3fr

agm

ent 1

– d

no w

raz

z fr

agm

enta

mi ś

cian

ek; n

a dn

ie w

idoc

zny

frag

men

t mus

zli o

raz

3 po

tenc

jaln

e od

cisk

i roś

linne

; na

ścia

nkac

h ze

-w

nętr

znyc

h br

ak o

dcis

ków

; fra

gmen

t 2 –

wyl

ew, b

rak

odci

sków

; fra

gmen

t 3 –

brz

usie

c z

frag

men

tem

dna

, na

ścia

nce

wew

nętr

znej

bra

k od

cisk

ów, n

a ze

wnę

trzn

ej 1

odc

isk

149

139b

314

1fr

agm

ent 1

– d

no, n

a st

roni

e ze

wnę

trzn

ej w

idoc

zne

poje

dync

ze o

dcis

ki, n

a pr

zeło

mie

bra

k od

cisk

ów

150

178a

455

1fr

agm

ent 1

– b

rzus

iec

(790

), na

wew

nętr

znej

ści

ance

wid

oczn

e 2

nega

tyw

y, p

oza

tym

bra

k od

cisk

ów

151

198b

611

1fr

agm

ent 1

– w

ylew

, na

ścia

nce

zew

nętr

znej

1 n

egat

yw, n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej 2

nie

wie

lkie

odc

iski

152

193b

637

2fr

agm

ent

1 –

wyl

ew, n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej b

rak

odci

sków

, na

wew

nętr

znej

1 n

egat

yw;

frag

men

t 2

– zd

obio

ny w

ylew

, na

zew

nętr

znej

śc

ianc

e sł

abo

czyt

elny

odc

isk

nasa

dy k

łosk

a; n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej w

yraź

ny n

egat

yw

Tabe

la 1

7.2.

Wilk

osto

wo,

sta

n. 2

3/34

, gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i, w

oj. k

ujaw

sko-

pom

orsk

ie. W

ynik

i ozn

acze

ń od

cisk

ów ro

ślin

nych

Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

1

Poac

eae.

/Cer

ealia

traw

y/zb

oża

4od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 8

), tw

orzą

orn

amen

t; uł

ożen

ie n

egat

ywow

ych

odci

sków

uni

emoż

liwiło

jedn

ozna

czne

ozn

acze

nie

Poac

eae

inde

t. tr

awy

2od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 6

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne10

odci

ski n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 6)

Poac

eae

inde

t. tr

awy

8od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

w i

kłos

ków

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

8), n

iecz

ytel

ne c

echy

dia

gnos

tycz

ne



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

2

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

odci

ski n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 114

)

Poac

eae.

/Cer

ealia

traw

y/zb

oża

3od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

w n

akła

dają

ce s

ię n

a si

ebie

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

4)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

frag

men

tu k

łosk

a na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

4)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

4)

cf T

ritic

um s

p.ps

zeni

ca (?

)1

odci

sk fr

agm

entu

kło

ska

z zi

arni

akam

i na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 9

4), u

łoże

nie

nega

tyw

u un

iem

ożli-

wia

obs

erw

ację

cec

h di

agno

styc

znyc

h

Cer

ealia

inde

t.zb

oża

5od

cisk

i czł

onów

osa

dek

kłos

ka n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 103

), tw

orzą

dru

gą li

nię

orna

men

tu

3

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne11

10 o

dcis

ków

nie

ozna

czal

nych

na

zew

nętr

znej

ści

ance

ora

z 1

odci

sk n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 11)

Poac

eae

inde

t./C

erea

liatr

awy/

zboż

a2

odci

ski f

ragm

entó

w ź

dźbe

ł ora

z fr

agm

entó

w n

asad

kło

sków

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 5

8)

Poac

eae

inde

t./C

erea

liatr

awy/

zboż

a4

odci

ski f

ragm

entó

w ź

dźbe

ł ora

z fr

agm

entó

w n

asad

kło

sków

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 8

)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

3od

cisk

i osa

dek

kłos

ków

na

kraw

ędzi

wyl

ewu

(frag

m. 8

), tw

orzą

orn

amen

t

4

Triti

cum

sp.

psze

nica

2od

cisk

i zia

rnia

ków

na

zew

nętr

znej

str

onie

dna

(fra

gm. 1

89)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

2od

cisk

i zia

rnia

ków

na

zew

nętr

znej

str

onie

dna

(fra

gm. 1

89)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1110

sła

bo c

zyte

lnyc

h od

cisk

ów fr

agm

entó

w p

lew

ek n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce o

raz

1 od

cisk

źdź

bła

na ś

cian

ce

wew

nętr

znej

(fra

gm. 2

23)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

asio

na n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 244

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 170

)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

2sł

abo

czyt

elne

odc

iski

frag

men

tów

ple

w n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej (f

ragm

. 170

)

5In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

43

odci

ski n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej o

raz

1 od

cisk

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

(fra

gm. 6

5), n

ieoz

nacz

alne

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

nas

ady

kłos

ka n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej (f

ragm

. 35)

6In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

13od

cisk

i na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

7), n

ieoz

nacz

alne

Poac

eae

inde

t.tr

awy

3od

cisk

i kło

sków

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 1

7), c

echy

dia

gnos

tycz

ne n

iecz

ytel

ne

7In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

6od

cisk

i na

ścia

nce

zew

nętr

znej

wyl

ewu

(frag

m. 5

92),

nieo

znac

zaln

e

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

odci

sk n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej o

raz

nega

tyw

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

(fra

gm. 5

92),

nieo

znac

zaln

e

8Po

acea

e in

det.

traw

y15

odci

ski f

ragm

entó

w o

sade

k kł

oskó

w, s

łabo

czy

teln

e, n

akła

dają

ce s

ię n

a w

ewnę

trzn

ej s

tron

ie (f

ragm

. 19)

9–

––

brak

odc

iskó

w

10Tr

iticu

m d

icoc

con

psze

nica

pła

skur

ka2

odci

ski n

asad

ek k

łosk

a na

ści

ance

zew

nętr

znej

(fra

gm. 6

9+75

), na

lini

i orn

amen

tu

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 2

3)

11Po

acea

e in

det.

traw

y5

odci

ski f

ragm

entó

w k

łosk

ów n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej (f

ragm

. 175

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne11

słab

o cz

ytel

ne, f

ragm

enta

rycz

nie

zach

owan

e śl

ady

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 145

)



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

12In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

1od

cisk

frag

men

tu g

ałąz

ki n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 148

)Po

acea

e in

det.

traw

y1

odci

sk fr

agm

entu

kło

ska

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 148

)

13In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

32

odci

ski n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej, 1

odc

isk

na w

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 129

), ni

eczy

teln

ePo

acea

e in

det.

traw

y5

nakł

adaj

ące

się

na s

iebi

e od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

, nie

czyt

elne

cec

hy d

iagn

osty

czne

(fra

gm. 1

34)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

4na

kład

ając

e si

ę na

sie

bie

odci

ski f

ragm

entó

w k

łosk

ów, n

iecz

ytel

ne c

echy

dia

gnos

tycz

ne (f

ragm

. 104

)

14

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne5

3 od

cisk

i na

ścia

nce

wew

nętr

znej

, 2 o

dcis

ki n

a ze

wnę

trzn

ej (f

ragm

. 689

z u

chem

), po

zyty

wy

niec

zyte

lne,

br

ak c

ech

diag

nost

yczn

ych

Poac

eae

inde

t.tr

awy

3sł

abo

czyt

elne

odc

iski

frag

men

tów

kło

sków

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

89 z

uch

em)

cf. A

lnus

glu

tinos

aol

sza

czar

na1

odci

sk o

rzes

zka

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 26)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne10

słab

o cz

ytel

ne, n

akła

dają

ce s

ię n

a si

ebie

odc

iski

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

89 w

ięks

zy)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk s

tron

y bo

czne

j nas

ady

plew

y

15C

oryl

us/Q

uerc

usle

szcz

yna/

dąb

1od

cisk

ow

ocu

na w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 7)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a w

ewnę

trzn

ej s

tron

ie (f

ragm

. 31)

16

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk fr

agm

entu

gał

ązki

na

wew

nętr

znej

str

onie

(fra

gm. 1

2)Po

acea

e in

det.

traw

y1

odci

sk fr

agm

entu

kło

ska

na w

ewnę

trzn

ej s

tron

ie (f

ragm

. 12)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

zew

nętr

znej

str

onie

(fra

gm. 1

2)Po

acea

e in

det.

wie

chlin

owat

e1

odci

sk fr

agm

entu

kło

sa z

ewnę

trzn

ej s

tron

ie (f

ragm

. 39)

, sła

bo c

zyte

lny

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

wew

nętr

znej

str

onie

(fra

gm. 3

9)Po

acea

e in

det.

traw

y1

nega

tyw

owy

odci

sk z

iarn

iaka

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 8

7), c

echy

dia

gnos

tycz

ne n

iecz

ytel

neTr

iticu

m d

icoc

con

psze

nica

pła

skur

ka1

odci

sk n

asad

ki k

łosk

a na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 8

7)Tr

iticu

m m

onoc

occu

mps

zeni

ca s

amop

sza

1od

cisk

nas

adki

kło

ska

na k

raw

ędzi

wyl

ewu

(frag

m. 8

7)Po

acea

e in

det.

traw

y6

odci

ski f

ragm

entó

w k

łosk

ów o

raz

plew

na

zew

nętr

znej

str

onie

(fra

gm. 9

2), o

dcis

ki s

łabo

czy

teln

eTr

iticu

m m

onoc

occu

mps

zeni

ca s

amop

sza

1od

cisk

nas

adki

kło

ska

na z

ewnę

trzn

ej s

tron

ie (f

ragm

. 92)

17

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk s

tron

y bo

czne

j nas

ady

plew

y na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 7

9)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

2od

cisk

i nas

adek

kło

ska

na p

rzeł

omie

(fra

gm. 7

9)Tr

iticu

m m

onoc

occu

mps

zeni

ca s

amop

sza

3od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 3

03)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne7

słab

o cz

ytel

ne o

dcis

ki n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 328

)Po

acea

e in

det.

traw

y6

odci

ski f

ragm

entó

w p

lew

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 3

28)

18

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

odci

ski n

a ze

wnę

trzn

ej s

tron

ie d

na (f

ragm

. 10)

Poac

eae

inde

t. tr

awy

3od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

i pl

ew n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 186

)In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

1od

cisk

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

86)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

zia

rnia

ka n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 121

), ce

chy

diag

nost

yczn

e ni

ezau

waż

alne



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

19Tr

iticu

m m

onoc

occu

mps

zeni

ca s

amop

sza

75

odci

sków

frag

men

tów

kło

sków

na

ścia

nce

zew

nętrz

nej o

raz

2 od

cisk

i na

ścia

nce

wew

nętrz

nej (

fragm

. 45)

Poac

eae

inde

t.w

iech

linow

ate

4sł

abo

czyt

elne

odc

iski

frag

men

tów

kło

sków

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 6

0)

20

Triti

cum

sp.

psze

nica

3od

cisk

i nas

adek

kło

ska,

nak

łada

jące

się

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

6)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk fr

agm

entu

kło

ska

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 16)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

7od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

, nak

łada

jące

się

(fra

gm. 2

6)

21

Poac

eae

inde

t.tr

awy

8od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

ora

z źd

źbeł

(fra

gm. 6

9)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk fr

agm

entu

kło

ska

(frag

m. 6

9)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk fr

agm

entu

kło

ska

(frag

m. 4

7)

Triti

cum

sp.

psze

nica

4od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

, nak

łada

jące

się

(fra

gm. 7

1)

22

Triti

cum

sp.

psze

nica

2od

cisk

i fra

gmen

tów

nas

ad k

łosk

a, n

akła

dają

ce s

ię, n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 85)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk fr

agm

entu

gał

ązki

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

19)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 86)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

odci

ski n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 106

)

23Tr

iticu

m sp

elta

psze

nica

ork

isz

1od

cisk

frag

men

tu k

łosk

a na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 3

3)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

8od

cisk

i źdź

beł (

zdob

ieni

e na

brz

uścu

, fra

gm. 3

3)

24

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

3od

cisk

i osa

dek

kłos

ka n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 73)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

kło

ska

na z

ewnę

trzn

ej s

tron

ie d

na (f

ragm

. 7)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk n

asad

ki k

łosk

a na

prz

ełom

ie (f

ragm

. 7)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

6sł

abo

czyt

elne

odc

iski

frag

men

tów

nas

ad k

łosk

ów, k

łosk

ów i

plew

(ści

anki

zew

nętr

zne

frag

m. 7

)

25Po

acea

e in

det.

traw

y1

odci

sk z

iarn

iaka

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 5

), br

ak w

yraź

nych

cec

h di

agno

styc

znyc

h

26Po

acea

e in

det.

traw

y4

odci

ski f

ragm

entó

w k

łosk

ów (f

ragm

. 15)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

zia

rnia

ków

w p

lew

ach

wył

aman

ych

z kł

oska

(fra

gm. 1

5)

27

Poac

eae

inde

t.tr

awy

12na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 2

1) s

łabo

czy

teln

e od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

Triti

cum

dic

occo

n ps

zeni

ca p

łask

urka

1na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 2

1) o

dcis

k fr

agm

entu

nas

ady

kłos

ka

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1na

wew

nętrz

nej ś

cian

ce (f

ragm

. 44)

odc

isk

ziar

niak

a, b

rak

cech

dia

gnos

tycz

nych

, by

okre

ślić

naw

et ro

dzaj

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne5

na w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 44)

1 p

odłu

żny

odci

sk o

raz

4 od

cisk

i nas

ion,

bra

k ce

ch d

iagn

osty

czny

ch

28

Inde

trm

inat

nieo

kreś

lone

1w

ewnę

trzn

a śc

iank

a (fr

agm

. 441

)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1w

ewnę

trzn

a śc

iank

a (fr

agm

. 441

), od

cisk

frag

m. ź

dźbł

a

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

wew

nętr

zna

ścia

nka

(frag

m. 3

32),

słab

o cz

ytel

ny o

dcis

k na

sion

a?

Pace

ae in

det.

traw

y4

zew

nętr

zna

ścia

nka

(frag

m. 3

32),

słab

o cz

ytel

ne o

dcis

ki fr

agm

entó

w k

łosk

ów



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

29C

erea

lia in

det.

zboż

a8

odci

ski n

asad

ek k

łosk

a (fr

agm

. 91)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

odci

ski n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 112

)

30Po

acea

e in

det.

traw

y1

odci

sk z

iarn

iaka

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

04),

cech

y di

agno

styc

zne

niec

zyte

lne

Triti

cum

sp.

psze

nica

1fr

agm

ent n

asad

y kł

oska

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 5

8)

31

Poac

eae

inde

ttr

awy

1od

cisk

frag

men

tu ź

dźbł

a (fr

agm

. 5)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk fr

agm

entu

nas

ady

kłos

ka n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 5)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

prze

łom

ie (f

ragm

. uch

a)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

2sł

abo

czyt

elne

odc

iski

frag

men

tów

kło

sków

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. u

cha)

32

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk n

asad

ki k

łosk

a na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

)

Triti

cum

sp.

psze

nica

1fr

agm

ent n

asad

y kł

oska

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

)

Poac

eae

inde

ttr

awy

1od

cisk

frag

men

tu ź

dźbł

a na

ści

ance

zew

nętr

znej

(fra

gm. 1

8)

Poac

eae

inde

ttr

awy

1fr

agm

enta

rycz

nie

zach

owan

y od

cisk

ple

wki

(fra

gm. 3

4)

33Po

acea

e in

det

traw

y21

wza

jem

nie

prze

cina

jące

się

odc

iski

frag

men

tów

kło

sków

na

wew

nętr

znej

ści

ance

, bra

k m

ożliw

ości

jedn

o-zn

aczn

ego

okre

ślen

ia g

atun

ku

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

odci

ski n

asio

n na

ści

ance

zew

nętr

znej

, bra

k ce

ch d

iagn

osty

czny

ch

34C

erea

lia in

det

zboż

a1

słab

o cz

ytel

ny o

dcis

k fr

agm

entu

kło

sa

Poac

eae

inde

ttr

awa

1od

cisk

frag

men

tów

ple

w

35Tr

iticu

m sp

elta

psze

nica

ork

isz

1od

cisk

frag

men

tu k

łosk

a

36In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

1od

cisk

nas

iona

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 2

5), c

echy

dia

gnos

tycz

ne n

ieza

uważ

alne

37Tr

iticu

m m

onoc

occu

mps

zeni

ca s

amop

sza

1od

cisk

nas

ady

kłos

ka n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej w

lini

i zdo

bien

ia (f

ragm

. 40)

38

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 126

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne5

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 81)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 21)

39In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

2od

cisk

i nas

ion?

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 2

7)

40

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

frag

men

tu k

łosk

a (fr

agm

. 164

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

asio

na, b

rak

cech

dia

gnos

tycz

nych

(fra

gm. 1

64)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

2od

cisk

i fra

gmen

tów

źdź

beł (

frag

m. 2

14)

41C

erea

lia in

det.

zboż

a3

odci

ski f

ragm

entó

w c

złon

ów n

asad

y kł

osa

na w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 13)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

frag

men

tu ź

dźbł

a na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

3)



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

42Tr

iticu

m m

onoc

occu

mps

zeni

ca s

amop

sza

1od

cisk

nas

ady

kłos

ka n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 33)

43Tr

iticu

m d

icoc

con

psze

nica

pła

skur

ka1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

zew

nętr

znej

str

onie

dna

(fra

gm. 3

3)

Poac

eae.

/Cer

ealia

traw

y/zb

oża

3od

cisk

i fra

gmen

tów

osa

dek

kłos

ków,

nak

łada

jące

się

na

sieb

ie, n

a ze

wnę

trzn

ej s

tron

ie (f

ragm

. bez

num

e-ru

)

44Tr

iticu

m d

icoc

con

psze

nica

pła

skur

ka1

odci

sk z

iarn

iaka

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

(fra

gm. 4

4?)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

odci

ski n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej (f

ragm

. 4)

45C

erea

lia in

det.

zboż

a4

odci

ski f

ragm

entó

w c

złon

ów n

asad

y kł

osa

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (

frag

m. 1

37),

twor

zą d

rugą

lini

ę or

na-

men

tu

Poac

eae.

/Cer

ealia

traw

y/zb

oża

1od

cisk

frag

men

tu ź

dźbł

a na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 7

7)

46Po

acea

e./C

erea

liatr

awy/

zboż

a3

do w

ykon

ania

orn

amen

tu (

linii

pion

owyc

h) w

ykor

zyst

ano

frag

men

ty o

sade

k kł

oskó

w;

ich

ułoż

enie

uni

e-m

ożliw

ia je

dnoz

nacz

ne o

kreś

leni

e, c

zy n

ależ

ały

do tr

aw d

ziki

ch c

zy d

o zb

óż

47

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk fr

agm

entu

gał

ązki

(?),

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 134

)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

nas

ady

kłos

ka n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 134

)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 1

34)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

3od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

(fra

gm. 1

34)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

ski n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej (f

ragm

. 171

)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

3od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

(fra

gm. 2

)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

(fra

gm. 2

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

słab

o cz

ytel

ne o

dcis

ki n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 169

)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

nas

ady

kłos

ka n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 116

)

48

Triti

cum

sp.

psze

nica

1od

cisk

frag

men

tu k

łosk

a na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 2

93),

cech

y di

agno

styc

zne

niec

zyte

lne

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 122

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

odci

ski n

asio

n (?

) na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 2

71),

cech

y di

agno

styc

zne

niec

zyte

lne

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 235

)

49Po

acea

e in

det.

traw

y1

odci

sk z

iarn

iaka

na

prze

łom

ie (f

ragm

. 38)

, bra

k ce

ch d

iagn

osty

czny

ch

50Po

acea

e in

det.

traw

y1

odci

sk fr

agm

entu

kło

sa (w

iech

y) n

a pr

zeło

mie

(fra

gm. 9

4)

51Po

acea

e/C

erea

liatr

awy/

zboż

a1

odci

sk p

lew

y na

ści

ance

zew

nętr

znej

(fra

gm. 7

)

52

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk e

lem

entu

dre

wni

aneg

o (?

) na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 8

6)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 111

), br

ak ja

kich

kolw

iek

cech

dia

gnos

tycz

nych

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 112

), br

ak c

ech

diag

nost

yczn

ych



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

53Tr

iticu

m s

p.ps

zeni

ca1

odci

sk fr

agm

entu

kło

ska

na w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 1)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

frag

men

tu p

lew

ki n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 1)

54In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

1od

cisk

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

3od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

wek

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 1

)

55Tr

iticu

m s

p.ps

zeni

ca1

frag

men

tary

czny

odc

isk

nasa

dy k

łosk

a (fr

agm

. 1)

56

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

odci

ski n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 43)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

6od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

wek

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

(fra

gm. 4

3)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

5od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

wek

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 4

8)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

5od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

wek

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

4)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

43

odci

ski f

ragm

entó

w p

lew

ek n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce o

raz

1 od

cisk

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 2

2)

57Tr

iticu

m sp

elta

psze

nica

ork

isz

1od

cisk

nas

adki

kło

ska

na w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 5)

58Tr

iticu

m sp

elta

psze

nica

ork

isz

1od

cisk

zia

rnia

ka n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej (f

ragm

. 36)

59In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

1od

cisk

nas

iona

na

prze

łom

ie (f

ragm

. 26)

, bra

k ce

ch d

iagn

osty

czny

ch

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk fr

agm

entu

łupi

ny (?

) na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

8)

60

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk fr

agm

entu

łupi

ny (?

) na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 9

9)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

odci

ski n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 398

)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 3

98)

61

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 415

)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

nas

ady

kłos

ka n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 415

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

r.349

)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk p

lew

y na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 3

49)

62

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 2)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

3od

cisk

i fra

gmen

tu p

lew

ek n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 12)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

2od

cisk

i fra

gmen

tu p

lew

ek n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 28)

63Tr

iticu

m d

icoc

con

psze

nica

pła

skur

ka1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 2

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

odci

ski n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej (f

ragm

. 3)

64Tr

iticu

m d

icoc

con

psze

nica

pła

skur

ka1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

2od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

wek

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 6

)

65

Tritc

um s

p. p

szen

ica

1od

cisk

zia

rnia

ka n

a pr

zeło

mie

(fra

gm. 1

6)

Poac

eae/

cere

alia

traw

y/zb

oża

1od

cisk

dw

óch

ziar

niak

ów n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 293

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk g

ałąz

ki n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 220

)



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

66Tr

iticu

m m

onoc

occu

mps

zeni

ca s

amop

sza

1od

cisk

nas

ady

kłos

ka n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 249

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

asio

na (?

), br

ak c

ech

diag

nost

yczn

ych

67

Poac

eae

inde

t.tr

awy

3od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

w n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 281

)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

kło

ska

na p

rzeł

omie

(fra

gm. 2

81)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 147

)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

frag

men

tu k

łosa

na

prze

łom

ie (f

ragm

. 138

)

Triti

cum

sp.

psze

nica

1od

cisk

nas

ady

plew

y na

prz

ełom

ie (f

ragm

. 321

0

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

odci

ski o

sade

k kł

oska

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

64)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a pr

zeło

mie

(fra

gm. 1

64)

68

Triti

cum

spel

taps

zeni

ca o

rkis

z1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 2

56)

Poac

eae/

Cer

ealia

traw

y/zb

oża

1od

cisk

zia

rnia

ka n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 125

), br

ak w

yraź

nych

cec

h di

agno

styc

znyc

h

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

podł

użny

odc

isk

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 125

)

69In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

2od

cisk

na

prze

łom

ie (f

ragm

. 2),

brak

wyr

aźny

ch c

ech

diag

nost

yczn

ych

70

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

frag

men

tu ź

dźbł

a na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 3

94)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 513

)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

kło

ska

na p

rzeł

omie

(fra

gm. 5

19)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

3od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

w n

a pr

zeło

mie

(fra

gm. 5

19)

Triti

cum

sp.

psze

nica

2od

cisk

i fra

gmen

tów

osa

dek

kłos

ka (f

ragm

. 130

+45

50

71Po

acea

e in

det.

traw

y1

odci

sk k

łosa

wew

nątr

z na

czyn

ia (f

ragm

. 60)

, nie

stet

y, c

echy

dia

gnos

tycz

ne n

iew

idoc

zne

Poac

eae/

Cer

ealia

traw

y/zb

oża

1od

cisk

frag

men

tu k

łosa

(fra

gm. 1

21)

72Tr

iticu

m d

icoc

con

psze

nica

pła

skur

ka1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

prze

łom

ie (f

ragm

. 20)

73Po

acea

e./C

erae

liatr

awy/

zbo

ża12

odci

ski f

ragm

entó

w tr

zonó

w k

łosó

w n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 106

)

74Po

acea

e in

det.

traw

y7

odci

ski f

ragm

entó

w ź

dźbe

ł (?)

na

zew

nętr

znej

ści

ance

, pon

iżej

kra

węd

zi w

ylew

u (fr

agm

. 115

)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

6od

cisk

i fra

gmen

tów

źdź

beł (

?) n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce, p

oniż

ej k

raw

ędzi

wyl

ewu

(frag

m. 1

12)

75Tr

iticu

m d

icoc

con

psze

nica

pła

skur

ka1

odci

sk z

iarn

iaka

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 2

0)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a pr

zeło

mie

(fra

gm. 2

0)

76

Triti

cum

spel

taps

zeni

ca o

rkis

z1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

54)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

prze

łom

ie (f

ragm

. 18)

Poac

eae

inde

ttr

awy

6od

cisk

i fra

gmen

tów

nas

ady

kłos

ka n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej (f

ragm

. 18)



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

77Po

acea

e in

det

traw

y2

odci

ski f

ragm

entó

w n

asad

y kł

oska

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 2

0)

78

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 59)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 6)

cf. T

ritic

um sp

elta

psze

nica

ork

isz

1od

cisk

frag

men

tu n

asad

y kł

oska

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

odci

ski n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 8?)

, odc

iski

nac

hodz

ące

na s

iebi

e

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

frag

men

tu k

łosa

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 8

?)

79

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

3 od

cisk

i na

zew

nętr

znej

ści

ance

ora

z 1

odci

sk n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 252

), ni

eozn

acza

lne

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

odci

ski n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 234

), ni

eozn

acza

lne

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

zia

rnia

ka n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 204

), br

ak c

ech

umoż

liwia

jący

ch d

okła

dne

ozna

czen

ie

80

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

odci

ski s

łabo

czy

teln

e, n

a ze

wnę

trzn

e śc

ianc

e (fr

agm

. 68)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

frag

men

tu k

łosk

a na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

8)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 89)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a3

odci

ski o

sade

k kł

oska

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 8

9)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

3od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

na

zew

nętr

znej

str

onie

dna

(fra

gm. 1

82),

odci

ski n

acho

dząc

e na

sie

bie

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

nas

ady

kłos

ka n

a pr

zeło

mie

(fra

gm. 1

82)

81

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

odci

ski n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 37)

Triti

cum

sp.

psze

nica

3od

cisk

i osa

dek

kłos

ka n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 37)

, nak

łada

ją s

ię n

a si

ebie

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

kło

ska

na w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 39)

82Tr

iticu

m sp

elta

psze

nica

ork

isz

1od

cisk

nas

ady

kłos

ka n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 17)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

odci

ski n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 17)

, nie

ozna

czal

ne

83In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

1od

cisk

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

4)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

3od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

w n

a pr

zeło

mac

h (fr

agm

. 17)

84

cf. P

olyg

onac

eae

rdes

tow

ate?

1od

cisk

orz

eszk

a na

ści

ance

zew

nętr

znej

(fra

gm. b

ez n

umer

u)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

2 od

cisk

i na

ścia

nce

zew

nętr

znej

ora

z 1

odci

sk n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 37)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej (f

ragm

. 17)

85Tr

iticu

m d

icoc

con

psze

nica

ork

isz

32

odci

ski n

asad

ek k

łosk

a na

ści

ance

zew

nętr

znej

ora

z 1

odci

sk o

d st

rony

boc

znej

nas

ady

plew

y

86

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

ple

wy

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 17)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne6

odci

ski n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 17)

, nie

ozna

czal

ne

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne5

odci

ski n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej (f

ragm

. 22)

Poce

ae in

det.

traw

y9

odci

ski p

lew

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 2

5)

Triti

cum

sp.

psze

nica

1od

cisk

zia

rnia

ka n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 25)



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

87–

––

brak

odc

iskó

w

88In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

1od

cisk

nas

iona

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 9

), br

ak c

ech

pozw

alaj

ącyc

h do

prec

yzow

ać o

znac

zeni

e

89Tr

iticu

m d

icoc

con

psze

nica

pła

skur

ka1

odci

sk fr

agm

entu

kło

ska

bez

ziar

niak

ów n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 3)

90In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

1ne

gaty

w p

o ga

łązc

e (fr

agm

. 33)

91In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

4od

cisk

i na

ścia

nce

zew

nętr

znej

nie

czyt

elne

(fra

gm. 1

27)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

odci

ski n

asio

n na

ści

ance

wew

nętr

znej

, cec

hy d

iagn

osty

czne

nie

czyt

elne

(fra

gm. 1

27)

92

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

3od

cisk

i osa

dek

kłos

ka (f

ragm

. 119

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne5

odci

ski n

a ze

wnę

trzn

ej i

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 7

8?)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

1 od

cisk

sła

bo c

zyte

lny

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce, 1

odc

isk

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej, b

rak

cech

dia

gnos

tycz

-ny

ch (f

ragm

. 120

)

93Tr

iticu

m m

onoc

occu

mps

zeni

ca s

amop

sza

2sł

abo

czyt

elne

odc

iski

frag

men

tów

nas

adek

kło

sków

(fra

gm. 3

2)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

nega

tyw

y na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 3

2)

94In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

8sł

abo

czyt

elne

odc

iski

(fra

gm. 9

9)

95

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

frag

men

tu ź

dźbł

a na

prz

ełom

ie (f

ragm

. 46)

Triti

cum

spel

taps

zeni

ca o

rkis

z1

odci

sk z

iarn

iaka

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 4

6)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

odci

ski b

ez w

yraź

nych

cec

h di

agno

styc

znyc

h na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 4

6)

96

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 254

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne10

odci

ski n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. bez

nr)

Poac

eae

inde

t.w

iech

linow

ate

1sł

abo

czyt

elny

odc

isk

plew

y (fr

agm

. 17)

Cer

ealia

inde

t.zb

oża

1sł

abo

czyt

elny

odc

isk

frag

men

tu k

łosk

a (z

iarn

iak

wra

z z

nasa

dką

kłos

ka) f

ragm

. 17

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

asio

na n

a pr

zeło

mie

(fra

gm. 1

7)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 172

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

nega

tyw

po

frag

men

cie

gałą

zki,

zew

nętr

zna

ścia

nka

(frag

m. 2

58)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

odci

ski n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 236

)

97

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

odci

ski n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 29)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 107

)

Triti

cum

sp.

psze

nica

1od

cisk

frag

men

tu k

łosa

na

prze

łom

ie (f

ragm

. 107

)

98In

dete

rmin

ata

nieo

kreś

lone

1od

cisk

nas

iona

, bra

k ce

ch d

iagn

osty

czny

ch (f

ragm

. 230

)



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

99

Poac

eae/

Cer

ealia

traw

y/zb

oża

3sł

abo

czyt

elne

odc

iski

frag

men

tów

kło

sków

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 9

1)

nieo

znac

zaln

e–

4na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 3

8)

Poac

eae/

Cer

ealia

traw

y/zb

oża

2sł

abo

czyt

elne

odc

iski

frag

men

tów

kło

sków

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 3

8)

cf. H

orde

um s

p.ję

czm

ień

(?)

1sł

abo

czyt

elny

odc

isk

frag

men

tu n

asad

y kł

oska

na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 2

14)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

1 od

cisk

na

zew

nętr

znej

ści

ance

, 2 o

dcis

ki n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 19)

100

Cer

ealia

inde

t.zb

oża

1od

cisk

zia

rnia

ka n

a ze

wnę

trzn

ej s

tron

ie d

na (f

ragm

. 100

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

nega

tyw

y na

zew

nętr

znej

str

onie

dna

(101

)

101

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk k

łosk

a na

prz

ełom

ie (f

ragm

. 22)

102

cf. T

ritic

um m

onoc

cocu

mps

zeni

ca s

amop

sza

(?)

1ba

rdzo

sła

bo c

zyte

lny

odci

sk n

asad

ki k

łosk

a (fr

agm

. 15)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

nega

tyw

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

5)

103

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

nega

tyw

po

gałą

zce

na w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 20)

104

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

nega

tyw

po

gałą

zce,

na

prze

łom

ie fr

agm

entu

dna

(fra

gm. 2

0)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

ślad

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 7

0)

105

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne5

odci

ski n

a ze

wnę

trzn

ej s

tron

ie d

na (f

ragm

. 13)

, nie

ozna

czal

ne

106

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

wew

nętr

zna

ścia

nka

(frag

m. 1

85)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne5

odci

ski n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. uch

a)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

zew

nętr

zna

ścia

nka

ucha

(fra

gm. 2

3)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne7

odci

ski n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej, m

otyw

zdo

bnic

zy (f

ragm

. 145

)

107

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne15

niew

ielk

ich

rozm

iaró

w o

dcis

ki, z

arów

no n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej, j

ak i

wew

nętr

znej

(fra

gm. 3

4)

108

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 3)

109

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk n

asad

ki k

łosk

a na

zew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 2

6)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 26)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

odci

ski n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce o

raz

na p

rzeł

omie

(fra

gm. 4

0)

110

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

1 od

cisk

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

)

111

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

1 od

cisk

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

, 1 o

dcis

k na

ści

ance

wew

nętr

znej

(fra

gm. 4

1)

112

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 54)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

3od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

(fra

gm. 6

7)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

nega

tyw

(fra

gm. 3

1)

113

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 9

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

odci

ski n

a pr

zeło

mac

h (fr

agm

. 9 i

10)



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

114

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a4

1 od

cisk

na

zew

nętr

znej

ści

ance

, 2 n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 23)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

ścia

nka

wew

nętr

zna

(frag

m. 1

1)

115

Poac

eae

inde

t.tr

awy

2od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

w n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 176

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

na w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 176

)

Triti

cum

sp.

psze

nica

1od

cisk

frag

men

tu k

łosk

a na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 1

36)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk n

asad

y kł

oska

na

prze

łom

ie (f

ragm

. 129

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

na p

rzeł

omie

(fra

gm. 1

29)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

zia

rnia

ka n

a pr

zeło

mie

(fra

gm. 5

2)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a pr

zeło

mie

(fra

gm. 1

63)

Triti

cum

sp.

psze

nica

1od

cisk

zia

rnia

ka n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 59)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

frag

men

tu k

łosk

a (fr

agm

. 116

)

116

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

frag

men

tu ź

dźbł

a (fr

agm

. 131

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

odci

ski n

a ze

wnę

trzn

ej i

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 3

)

117

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

na p

rzeł

omie

(fra

gm. 2

2)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

na ś

cian

ce w

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 22)

118

Poac

eae

inde

t.tr

awy

20od

cisk

i zar

ówno

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

, jak

i w

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 27)

Poac

eae

inde

t. tr

awy

3od

cisk

i fra

gmen

tów

kło

sków

(fra

gm. 2

5)

119

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a5

odci

ski n

asad

ek k

łosk

a (fr

agm

. 16)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne7

odci

ski z

arów

no n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce, j

ak i

na k

raw

ędzi

(fra

gm. 4

8)

120

Poac

eae

inde

t.tr

awy

4od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

w n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (5

6)

121

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

2 od

cisk

i na

zew

nętr

znej

ści

ance

brz

uśca

i 2

na w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 15)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

na w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 26)

; neg

atyw

po

drew

nian

ym e

lem

enci

e (?

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

na p

rzeł

omie

frag

m. 2

6

122

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne6

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej n

egat

ywy

być

moż

e po

gał

ązka

ch (f

ragm

. 5),

nieo

znac

zaln

e

123

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

frag

m. 1

8

124

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

frag

m. 9

125

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

odci

ski n

asad

ek k

łosk

a na

ści

ance

zew

nętr

znej

(fra

gm. 7

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

odci

ski n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 7)

126

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

1 od

cisk

na

wew

nętr

znej

ści

ance

, 1 o

dcis

k na

zew

nętr

znej

ści

ance

; w

tra

kcie

wyk

onyw

ania

neg

atyw

ów

frag

men

t pęk

ł



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

127

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

1 od

cisk

nas

ady

kłos

ka, 1

odc

isk

wid

ełek

(fra

gm. 3

0)

128

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

odci

ski n

asad

ek k

łosk

a, p

rzeł

om (f

ragm

. 4)

cf. A

gros

tem

ma

gith

ago

kąko

l pol

ny1

nega

tyw

po

owoc

u, p

rzeł

om (f

ragm

. 4)

129

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 6)

130

Poac

eae/

cere

alia

traw

y/zb

oża

1od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

wek

(fra

gm. 2

73)

Triti

cum

sp.

psze

nica

1

odci

sk z

iarn

iaka

(fra

gm. 2

73)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

odci

sk n

asad

ki k

łosk

a (fr

agm

. 81)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

nas

adki

kło

ska

(frag

m. 8

1)

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

nas

adki

kło

ska

(frag

m. 2

01)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

2od

cisk

i fra

gmen

tów

ple

wek

(fra

gm. 1

51)

Triti

cum

sp.

ps

zeni

ca2

odci

ski f

ragm

entó

w n

asad

ek k

łosk

a (fr

agm

. 52)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 2

44)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej (f

ragm

. 323

)

131

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk g

ałąz

ki n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 58)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

odci

ski n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 47)

132

Poac

eae

inde

t.tr

awy

21

odci

sk ź

dźbł

a na

wew

nętr

znej

ści

ance

prz

ęślik

a?; 1

odc

isk

frag

men

tów

kło

sków

na

wew

nętr

znej

str

onie

de

nka

Cer

ealia

inde

t.zb

oża

1od

cisk

zia

rnia

ka

133

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

na z

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce

134

––

–za

obse

rwow

any

nega

tyw

sta

now

ił po

zost

ałoś

ć po

kam

ieni

u

135

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne5

prze

łom

frag

men

tu b

rzuś

ca (f

ragm

. 35)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

1 od

cisk

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

, 2 o

dcis

ki n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej;

okrą

gły

nega

tyw

to

pozo

stał

ość

po

kam

ieni

u (fr

agm

. 34)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

odci

sk n

asad

ek k

łosk

a na

wew

nętr

znej

ści

ance

(fra

gm. 6

5)

Poac

eae

traw

y6

odci

ski f

ragm

entó

w p

lew

na

ścia

nce

zew

nętr

znej

(fra

gm. 9

5)

136

Hor

deum

sp.

jęcz

mie

ń1

1 od

cisk

zia

rnia

ka n

a w

ewnę

trzn

ej s

tron

ie d

na (f

ragm

. 179

)

Poac

eae

inde

t.tr

awy

2od

cisk

i zia

rnia

ków

na

frag

men

cie

brzu

śca

(?),

na p

rzeł

omac

h (fr

agm

. 150

)

Poac

eae

inde

ttr

awy

31

odci

sk n

asad

ki k

łosk

a z

frag

men

tem

ple

wki

ora

z 2

odci

ski n

asad

ki k

łosk

a (fr

agm

. 176

)

Triti

cum

sp.

psze

nica

1od

cisk

nas

ady

kłos

ka (f

ragm

. 176

)

137

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

138

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

1 z

3 po

tenc

jaln

ych

odci

sków

nie

sta

now

ił po

zost

ałoś

ci o

dcis

ku ro

ślin

y

139

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk k

łosk

a (fr

agm

. 11)

140

Cer

ealia

/cf.

Triti

cum

sp.

zboż

a/ps

zeni

ca (?

)1

odci

sk z

iarn

iaka

, wew

nętr

zna

stro

na d

na (f

ragm

. 47)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

zew

nętr

zna

stro

na d

na (f

ragm

. 47)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

prze

łom

y or

az z

ewnę

trzn

a śc

iank

a fr

agm

entu

dna

(fra

gm. 1

4)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

zew

nętr

zna

ścia

nka

brzu

śca

(frag

m. 1

03)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

na ś

cian

ce z

ewnę

trzn

ej i

na p

rzeł

omie

(fra

gm. 4

9)

Triti

cum

sp.

psze

nica

1od

cisk

i nas

adek

kło

ska;

ści

anka

zew

nętr

zna

brzu

śca

(frag

m. 1

81)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

ski n

asad

ek k

łosk

a; ś

cian

ka z

ewnę

trzn

a br

zuśc

a (fr

agm

. 181

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a pr

zeło

mie

(fra

gm. 1

26)

141

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne2

słab

o cz

ytel

ne o

dcis

ki n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce (f

ragm

. 598

)

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk n

asad

ki k

łosk

a na

prz

ełom

ie

Poac

eae

inde

ttr

awy

4sł

abo

czyt

elne

frag

men

ty p

lew

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne3

odci

ski n

asio

n, c

echy

dia

gnos

tycz

ne n

iecz

ytel

ne

Triti

cum

dic

occo

nps

zeni

ca p

łask

urka

1od

cisk

frag

men

tu k

łosk

a

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1sł

abo

czyt

elny

odc

isk

frag

men

tu p

lew

y

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

odci

ski n

asad

ek k

łosk

a

Poac

eae

inde

t.tr

awy

1od

cisk

frag

men

tu p

lew

y

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

odci

sk fr

agm

entu

nas

ady

kłos

ka

Poac

eae

inde

ttr

awy

4sł

abo

czyt

elne

odc

iski

frag

men

tów

ple

w

Cer

ealia

inde

t.zb

oża

1sł

abo

czyt

elny

frag

men

t nas

ady

kłos

ka

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a3

odci

ski o

sade

k kł

oska

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a ze

wnę

trzn

ej ś

cian

ce fr

agm

. wyl

ewu

142

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

odci

ski f

ragm

entó

w n

asad

ek k

łosk

a na

prz

ełom

ie (f

ragm

.11?

)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

nega

tyw

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

(fra

gm. 1

1?)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

wew

nętr

zna

ścia

nka

(frag

m. 7

70)

143

Triti

cum

di

cocc

on/m

onoc

occu

mps

zeni

ca

płas

kurk

a/sa

mop

sza

1ne

gaty

w z

iarn

iaka

, pom

imo

wyk

onan

ia p

ozyt

ywów

ora

z po

mia

rów,

nie

był

o je

dnoz

nacz

nego

wyn

iku



Nr

prób

ki

Wyn

iki o

znac

zeń

Uw

agi

Tak

son

(łac

.)T

akso

n (p

l)[n

] od

cisk

ów

144

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

odci

ski f

ragm

entó

w o

sade

k kł

oska

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

okrą

gław

y od

cisk

na

zew

nętr

znej

ści

ance

145

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne4

odci

ski n

a śc

ianc

e ze

wnę

trzn

ej s

łabo

czy

teln

e, b

rak

cech

dia

gnos

tycz

nych

Cer

ealia

inde

t.zb

oża

1sł

abo

czyt

elny

odc

isk

frag

men

tu n

asad

y kł

oska

na

ścia

nce

wew

nętr

znej

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne10

niew

ielk

ie i

słab

o cz

ytel

ne o

dcis

ki n

a śc

ianc

e w

ewnę

trzn

ej

146

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne15

słab

o cz

ytel

ne o

dcis

ki n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

odci

ski n

asad

ek k

łosk

a na

prz

ełom

ie

147

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

asio

na?,

bra

k ce

ch d

iagn

osty

czny

ch

148

Triti

cum

sp.

psze

nica

1fr

agm

enta

rycz

ny o

dcis

k na

sadk

i kło

ska,

cec

hy d

iagn

osty

czne

nie

czyt

elne

149

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

1 od

cisk

frag

men

tu k

łosk

a or

az 1

odc

isk

frag

men

tu n

asad

y kł

oska

150

Triti

cum

sp.

psze

nica

1od

cisk

zia

rnia

ka n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (7

90)

Inde

term

inat

ani

eokr

eślo

ne1

odci

sk n

a w

ewnę

trzn

ej ś

cian

ce (7

90)

151

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a1

frag

men

t nas

ady

kłos

ka

152

Triti

cum

mon

ococ

cum

psze

nica

sam

opsz

a2

na o

bydw

u fr

agm

enta

ch s

twie

rdzo

no p

o je

dnym

odc

isku

frag

men

tu k

łosk

a



Przy identyfi kacji posługiwano się rysunkami zawartymi w cytowanych wyżej atlasach, kluczach oraz publikacjach.

W wyniku przeprowadzonej analizy zaobser-wowano łącznie 996 negatywów na 347 fragmen-tach ceramiki. Wśród zidentyfi kowanych odcisków najliczniejszą grupę stanowią ślady nieokreślone (Indeterminata). Stwierdzono je w 156 przypad-kach. Łączna liczba tego rodzaju śladów to 435, co stanowi 43,67% wszystkich obserwacji. W grupie 561 oznaczonych odcisków stwierdzono obecność śladów roślin uprawnych – zbóż (197 egzem.),

roślin zielnych1 (362 egzem.) – oraz pojedyncze ślady drzew/krzewów (2 egzem.). Wśród oznaczo-nych negatywów dominowały ślady traw dzikich (Poaceae indet.), a także tych oznaczonych jako – być może – trawy lub zboża (Poaceae/Cerealia). W grupie odcisków zaliczonych do zbóż najlicz-niejsze były relikty pszenic. Łącznie stwierdzono 168 ślady tego zboża. Odnotowano także pojedyn-cze odciski jęczmienia (2 egzem.). Część z anali-

1 Do grupy roślin zielnych wliczono odciski określone jako Poaceae indet. oraz te oznaczone jako Poaceae/Cerealia.

Ryc. 17.1. Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wybrane fragmenty ceramiki naczyniowej: 1 – fragment ceramiki z próby nr 196; 2 – fragment ceramiki z próby nr 197; 3 – fragment ceramiki z próby nr 198; 4 – fragment na-czynia z próby nr 205 (fot. J. Abramów)



Ryc. 17.2. Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wybrane fragmenty ceramiki naczyniowej: 1 – fragment wylewu z próby nr 290; 2 – fragment zdobionego wylewu z próby nr 91; 3 – fragment dna z próby nr 209; 4 – fragment zdobionego brzuśca z próby nr 115 (fot. J. Abramów)

zowanych negatywów zaliczono generalnie do gru-py zbóż (Cerealia indet. – 27 egzem.).

Wśród najczęściej odnotowanych pszenic do-minowały ślady pszenicy samopszy (Triticum mo-nococcum) – 82 egzem. (ryc. 17.3: 1, 17.5: 3-4). Poza tym gatunkiem stwierdzono także pszeni-cę płaskurkę (Triticum dicoccon) – 40 egzem. (ryc. 17.3: 2-3) oraz orkisz (T. spelta) – dziewięć egzem. (ryc. 17.4: 1-3). Część z zaobserwowa-nych negatywów oznaczono jedynie do pozio-mu rodzaju pszenica (Triticum sp.) – 36 egzem. Wpływ na taki stopień znaczenia miały fragmen-tarycznie zachowane nasady kłosków, gdzie brak cech diagnostycznych uniemożliwił precyzyjne określenie, do którego z gatunków pszenicy na-leżał ślad. Poza zbożami, odnotowano także poje-dyncze nasiono należące prawdopodobnie do ką-kolu polnego (Agrostemma githago) – pospolitego

chwastu segetalnego. Poza tym na fragmentach ceramiki widoczne były niewielkich rozmiarów odciski należące prawdopodobnie do dzikich ro-ślin zielnych. Słabo czytelne negatywy o małych rozmiarach uniemożliwiły zaobserwowanie cech diagnostycznych. Szczegółowy opis formy zacho-wania poszczególnych odcisków zawiera tabela 17.2.

W trakcie analizy materiału natrafi ono na bar-dzo interesujące fragmenty wylewów oraz brzuś-ców. Na ułamkach wylewów pochodzących z prób: W1 (fragm. 8), W2 (fragm. 8; ryc. 17.7: 1-2), W28 (fragm. 91; ryc. 17.6: 3-4), W74 (fragm. 112 i 115) i W92 (fragm. 119; ryc. 17.6: 1-2), do wy-konania ornamentów wykorzystano fragmenty zbóż (osadki kłosków). Z kolei do ozdobienia brzuśca z próby W23 użyto źdźbła należącego najogólniej do traw (ryc. 17.7: 3-5).



Ryc. 17.3. Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wybrane fragmenty ceramiki naczyniowej: 1 – fragment kłoska pszenicy samopszy (Triticum monococcum), negatywowy odcisk na fragmencie naczynia z próby nr 89; 2 – negaty-wowy odcisk kłoska pszenicy płaskurki (Triticum dicoccon) na fragmencie dna naczynia z próby nr 93; 3 – negatywowe od-ciski (górne zdjęcie) oraz pozytywy wykonane w plastelinie (dolne zdjęcie) nasad kłoska pszenicy płaskurki (T. dicoccon) na fragmencie naczynia z próby 93 (fot. J. Abramów, podziałka na zdjęciach oznacza 1 mm)



Ryc. 17.4. Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wybrane fragmenty ceramiki naczyniowej: 1 – negaty-wowy odcisk ziarniaka pszenicy orkisz (Triticum spelta) z próby nr 127; 2 – negatywowy odcisk nasady kłoska pszenicy orkisz (Triticum spelta) z próby nr 92; 3 – nasada kłoska pszenicy orkisz (Triticum spelta) z próby nr 92, pozytyw wykonany w plastelinie (fot. J. Abramów, podziałka na zdjęciach oznacza 1 mm)



Ryc. 17.5. Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Wybrane fragmenty ceramiki naczyniowej: 1 – fragment ceramiki z próby nr 199 z zaznaczonym negatywowym odciskiem fragmentu kłoska; 2 – fragment ceramiki z próby nr 199 zbliżenie na pozytyw wykonany na plastelinie; 3 – fragment ceramiki z próby 209, zbliżenie na odcisk widełek kłosków pszenicy samopszy (Triticum monococcum) i płaskurki (T. dicoccon); 4 – fragment ceramiki z próby 209, zbliżenie na od-cisk widełek kłosków pszenicy samopszy (Triticum monococcum) i płaskurki (T. dicoccon) pozytyw wykonany na plastelinie (fot. J. Abramów, podziałka na zdjęciach 2 i 4 oznacza 1 mm)



Ryc. 17.6. Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski, woj. kujawsko-pomorskie. Wybrane fragmenty cerami-ki naczyniowej; 1 – fragment ceramiki z próby nr 161; 2 – zbliżenie na odciski fragmentów nasadek kłosków pszenicy płaskurki (Triticum dicoccon), fotografi a dolna; zbliżenie na pozytyw wykonany w plastelinie (z prawej, górne zdjęcie); 3 – fragment ceramiki z próby nr 98; 4 – zbliżenie na odciski fragmentów kłosków zbóż (Cerealia indet.) na ceramice z próby nr 98 z prawej (fot. J. Abramów)



Ryc. 17.7. Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski, woj. kujawsko-pomorskie. Wybrane fragmenty ceramiki naczyniowej; 1 – fragment wylewu z próby nr 72, widok na krawędź wylewu; 2 – fragment wylewu z próby nr 72, zbliże-nie na odciski fragmentów nasadek kłosków pszenicy płaskurki (Triticum dicoccon); 3 – fragment brzuśca z próby nr 92; 4 – fragment brzuśca z próby nr 92, zbliżenie na zdobienie wykonane źdźbłem trawy (Poaceae indet.); 5 – fragment brzuś-ca z próby nr 92, zbliżenie na wykonany w plastelinie odcisk porównawczy (fot. J. Abramów, podziałka na fot. 4 i 5 oznacza 1 mm)



Ryc. 17.8 Wilkostowo, stan. 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski, woj. kujawsko-pomorskie. Wybrane fragmenty ceramiki naczyniowej; 1 – fragment wylewu z próby nr 84, widoczny odcisk owocu leszczyny lub dębu (Corylus/Quercus); 2 – frag-ment ceramiki z próby nr 83, zbliżenie na negatywowy odciski orzeszka olszy czarnej (cf. Alnus glutinosa); 3 – fragment ceramiki z próby nr 83, zbliżenie na pozytyw orzeszka olszy czarnej (cf. Alnus glutinosa) wykonany w plastelinie; 4 – dno z próby nr 73, widoczne odciski ziarniaków traw lub zbóż (Poaceae/Cerealia; fot. J. Abramów, podziałka na fot. 4 i 5 ozna-cza 1 mm)



Poza odciskami roślin uprawnych na poje-dynczych fragmentach stwierdzono ślady należą-ce do drzew/krzewów, a także do roślin zielnych. W pierwszym przypadku mowa o odcisku orzecha/łupiny leszczyny lub dębu (Corylus/Quercus), któ-ry odnotowano na wewnętrznej ściance naczynia z próby W15 (fragm. 7; ryc. 17.8: 1) oraz nega-tywie należącym najprawdopodobniej do orzeszka olszy czarnej (cf. Alnus glutinosa), zaobserwowa-nym w próbie W24 (fragm. 26, ryc. 17.8: 2-3).

W trakcie wykonywania analizy stwierdzono, że odciski zazwyczaj występowały na zewnętrznych ściankach i zewnętrznych stronach den. Bardzo często miały układ „wielowarstwowy” nakładają-cych się na siebie negatywów. Może to wskazywać na proces przygotowywania naczyń do wypału na podsypce z plew zgromadzonych wokół/w pobli-żu gospodarstwa. Jednocześnie ślady ziarniaków odkryte na dnie z próby W4 (fragm. 189; ryc. 17.8: 4) wskazują raczej na celowe ich ułożenie. Przełomy poszczególnych fragmentów nie zawiera-ły wielu odcisków roślinnych.

Na podstawie dotychczas uzyskanych wyników można przypuszczać, że najchętniej wykorzystywa-nym zbożem była pszenica samopsza, przy mniej-szym udziale pszenicy płaskurki i orkiszu. Ślady

leszczyny/dębu wskazują na zbieranie tych owo-ców zapewne także w celach konsumpcyjnych.

Podsumowując, wśród blisko 1000 negatywów składających się w dużej części z nieoznaczalnych fragmentów, a także z nakładających się na sie-bie odcisków fragmentów plew, kłosków i śladów słomy, oznaczono pozostałości roślin uprawnych – zbóż, a także pojedyncze ślady drzew/krzewów oraz dzikich roślin zielnych. Szczątki zbóż to głównie fragmenty nasad kłosków, ułamki plew i plewek, a także kłosków. Zdecydowana większość kłosków nie zawierała ziaren (co może wskazywać, że były one wymłócone).

Obecność takich gatunków jak pszenica pła-skurka, pszenica samopsza oraz jęczmień, po-twierdza ich uprawę przez mieszkańców stano-wiska w Wilkostowie. Wymienione gatunki były odnotowane także na innych neolitycznych sta-nowiskach Polski, m.in. z Gniechowic, woj. dol-nośląskie [Gluza 1994], Strachowa, woj. dolno-śląskie [Lityńska-Zając 1997], Miechowic, woj. kujawsko-pomorskie, czy Brześcia Kujawskiego, woj. kujawsko-pomorskie [Bieniek 2005]. Obydwa wspomniane gatunki pszenic należą do najczęściej rejestrowanych w neolitycznych materiałach ar-cheobotanicznych [Lityńska-Zając 1997b: 462].

17.2. Charakterystyka gatunków

Łącznie w materiale badawczym dotychczas jed-noznacznie oznaczono trzy gatunki zbóż2. Były to pszenice: płaskurka, samopsza oraz orkisz, któ-rych ślady stwierdzono na ceramice. Poza tym stwierdzono także obecność odcisków należących do jęczmienia. Pomimo braku możliwości dokład-niejszego oznaczenia, zdecydowano się również przytoczyć jego opis. Charakterystyka przepro-

2 Gatunek jest podstawową jednostką taksonomiczną [Szweykowska, Szweykowski 2007: 21].

wadzona została pod kątem warunków siedlisko-wych3, morfologii i biologii rośliny, sposobów jej wykorzystania oraz występowania w materiale ar-cheobotanicznym na terenie naszego kraju.

3 Warunki siedliskowe dotyczą miejsc występowania najbardziej typowych dla danego gatunku. Określane są na podstawie współcześnie prowadzonych badań geobotanicz-nych i taksonomicznych. Charakteryzują polskie populacje na tle lokalnych warunków klimatycznych i edafi cznych [zob. Zarzycki i in. 2002].

17.2.1. Hordeum – jęczmień

Warunki siedliskowe. Jęczmień należy do gru-py starych, pierwotnych roślin uprawnych [Gąsio-rowski 1997: 33]. Udaje się najlepiej w klimacie umiarkowanym, na żyznych glebach. Jest gatun-kiem bardzo odpornym na suszę i może rosnąć na glebach gorszych niż pszenica [Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005]. Jęczmień ozimy najlepiej plo-

nuje na glebach żyznych, z głęboką warstwą orną. Z kolei jęczmień jary wymaga gleb zasobnych w wapń i próchnicę [Gąsiorowski 1997].

Morfologia i okres wegetacji. Źdźbła wznie-sione o wysokości 80-120 cm, kłosy wzniesione lub tuż przed dojrzewaniem lekko zwisające o długości 4-10 cm [Grau i in. 1984]. Odznacza się krótkim



okresem rozwoju i małą wrażliwością na tempera-turę [Lityńska-Zając 1997]. Minimalna temperatu-ra potrzebna do kiełkowania ziaren to 3-5°C, opty-malna to 19-27°C, natomiast maksymalny zakres temperatur to 30-40°C [Gąsiorowski 1997].

Wykorzystanie. Jęczmień zwyczajny używany jest głównie jako pasza, a w mniejszym stopniu do wyrobu kasz i mąki. Mąka uzyskana z ziaren sto-sowana jest do wypieku chleba [Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005]. Współcześnie odmiany jęcz-mienia o dużej zawartości białka wykorzystywane są na kaszę, paszę i dla gorzelni, natomiast odmia-ny ubogie w białko przeznaczone są do browarów [Dorywalski 1956].

Występowanie na stanowiskach archeolo-gicznych. Pozostałości jęczmienia zwyczajnego

odnotowano na licznych stanowiskach Polski. Były to zarówno ziarniaki, jak i odciski ziarniaków. Od czasów neolitu jęczmień należał do najważniej-szych zbóż – na równi z pszenicą płaskurką. Do-minował natomiast w gospodarce okresu halsz-tackiego oraz rzymskiego [Lityńska-Zając 1997, tam dalsza literatura; Lityńska-Zając, Wasyliko-wa 2005]. Obecność jęczmienia odnotowano na neolitycznych stanowiskach, m.in. w Strachowie, woj. dolnośląskie [Lityńska-Zając 1997a], Janów-ku, woj. dolnośląskie [Klichowska 1968], w Ry-bitwach, woj. kujawsko-pomorskie [Klichowska 1969a], Sobocisku, woj. dolnośląskie [Klichowska 1969b], czy w Husynnem, woj. lubelskie [Kli-chowska 1969c].

17.2.2. Triticum dicoccon – pszenica płaskurka

Warunki siedliskowe. Płaskurka jest zbożem uprawianym na dość żyznych, nieco suchych gle-bach wapiennych. W uprawie są formy jare i ozi-me. Jest to gatunek o niskich wymaganiach glebo-wych i termicznych [Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005].

Morfologia i okres wegetacji. Pszenica pła-skurka należy do tzw. pszenic oplewionych4, u których z dojrzałych ziaren podczas młocki nie odpadają plewy. Źdźbła pszenicy dorastają do wy-sokości ok. 80-150 cm. Okres kwitnienia to czas od czerwca do lipca [Grau i in. 1984].

Wykorzystanie. Z ziarna pszenicy płaskurki wytwarza się mąkę i kaszę [Dowiat 1985]. Może być wykorzystywana także jako karma dla zwierząt [Grau i in. 1984].

4 Pszenice oplewione (niewymłacające się) to takie, któ-rych ziarna są zamknięte w kłoskach i nie wypadają pod-czas młocki [Bieniek 2005].

Występowanie na stanowiskach archeolo-gicznych. Na stanowiskach archeologicznych z terenu Polski płaskurka spotykana jest od neoli-tu, w którym była najczęściej uprawianym gatun-kiem pszenicy, np. Prądnik Czerwony w Krakowie, woj. małopolskie [Lityńska-Wasylikowa 2005 – tam dalsza literatura], Zarębowo, woj. kujawsko-pomorskie [Klichowska 1975]. Ten gatunek psze-nicy przeważał także w uprawach w epoce brązu. Stanowiska archeobotaniczne tego zboża to m.in.: Bruszczewo, woj. wielkopolskie; Wąsosz, woj. dol-nośląskie [Klichowska 1975]. Często występowa-ła także w KŁ; np. w materiale z Biskupina, woj. kujawsko-pomorskie [Jaroń 1938]. Stanowiska z okresu rzymskiego, na których odnotowano ten takson, to m.in.: Igołomia, woj. małopolskie; Kra-ków-Nowa Huta, woj. małopolskie, czy Jakuszowi-ce, woj. świętokrzyskie [Lityńska-Zając 1997]. Od okresu rzymskiego rola tego zboża zaczęła maleć [Lityńska-Zając 1997].

17.2.3. Triticum monococcum – pszenica samopsza

Warunki siedliskowe. Pszenica samopsza upra-wiana może być na terenach umiarkowanie suchych, zwykle żyznych, zawierających wapń. Podłoże, na którym rośnie, może być kamieniste, gliniaste albo ilaste [Grau i in. 1984]. Jest mało wymagająca i od-porna na mróz [Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005].

Morfologia i okres wegetacji. Jest to gatunek jednoroczny, o źdźbłach wzniesionych, osiągają-

cych wysokość 60-140 cm. Powierzchnia źdźbeł jest gładka, tylko w obrębie kolanek gęsto owło-siona. Kłosy zawsze wzniesione, wyraźnie bocz-nie spłaszczone, dość gęste i sztywne [Grau i in. 1984]; kłos się rozpada [Podbielkowski 1992]. Sa-mopsza kwitnie od czerwca do lipca. Jest to roślina należąca do pszenic oplewionych – niewymłacają-cych się [Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005].



Wykorzystanie. Samopsza jest gatunkiem sła-bo plonującym [Grau i in. 1984]. Ziarno stosuje się jako paszę dla koni, ale bywa także przerabia-ne na kaszę. Mąka otrzymana z ziaren nie nadaje się do wypieku chleba [Podbielkowski 1992].

Występowanie na stanowiskach archeolo-gicznych. Najwięcej stanowisk, na których od-notowano obecność samopszy, pochodzi z neolitu. W późniejszych okresach znaczenie tego gatunku znacznie spada. Na terenie naszego kraju nie była ona uprawiana jako samodzielne zboże, zawsze od-notowywano ją w towarzystwie pszenicy płaskurki [Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005]. Neolityczne

stanowiska, na których zarejestrowano pozosta-łości tego gatunku, to m.in.: Tomaszowice, woj. małopolskie [Gluza 1986], Jerzmanowice, woj. małopolskie, Kraków-Pleszów, woj. małopolskie, Radziejów, woj. kujawsko-pomorskie, Szlachcin, woj. wielkopolskie, i Sobocisko, woj. dolnośląskie [Klichowska 1975], a także Miechowice i Brześć Kujawski woj. kujawsko-pomorskie [Bieniek 2005]. Pozostałości pszenicy samopszy stwier-dzono również na stanowiskach z okresu wpływów rzymskich, m.in. w Krakowie-Płaszowie, woj. ma-łopolskie, i Słopanowie, woj. wielkopolskie [Lityń-ska-Zając 1997, tam dalsza literatura].

17.2.4. Triticum spelta – pszenica orkisz

Warunki siedliskowe. Orkisz jest gatunkiem mało wymagającym pod względem glebowym i od-pornym na niskie temperatury i dużą wilgoć [Ja-nuševič 1976 za: Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005: 83].

Morfologia i okres wegetacji. Jest to gatunek jednoroczny z wyprostowanym, bardzo wysoko wy-stającym źdźbłem, osiągającym przeważnie wyso-kość 60-150 cm. Kłosy są wąskie, wydłużone, na przekroju poprzecznym czworokanciaste. Kwitnie w czerwcu [Grau i in. 1984].

Wykorzystanie. Pszenica orkisz dostarcza do-brej jakości mąkę, służy także do wyrobu kasz. Może

być wykorzystana też jako pasza dla zwierząt [Li-tyńska-Zając, Wasylikowa 2005; Grau i in. 1984].

Występowanie na stanowiskach arche-ologicznych. W Polsce orkisz należy do pszenic najrzadziej odkrywanych na stanowiskach ar-cheobotanicznych. Na naszych terenach pojawił się w neolicie, być może już w kulturze ceramiki wstęgowej rytej. Znacznie chętniej uprawiany był w KPL [Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005]. Stano-wiska na których odnotowano pszenicę orkisz, to m.in.: Strachowice, woj. dolnośląskie [Lityńska-Za-jąc 1997a], Kraków-Pychowice, woj. małopolskie, Kryspinów, małopolskie [Lityńska-Zając 2001].


Maciej Pawlikowski

18. Wyniki badań mineralogicznych i technologicznych ceramiki i polepy

Wykonano badania mineralogiczne i technologicz-ne fragmentów naczyń ceramicznych KPL i KAK,

polepy oraz wypalonego w warunkach laboratoryj-nych lokalnego surowca.

18.1. Metody badań

Wszystkie próby analizowano w sposób standardo-wy w celu otrzymania wyników nadających się do porównywania ze sobą oraz z ceramiką z innych stanowisk tego okresu. W celu katalogowania wy-ników oraz ich porównywania wykorzystano pro-gram komputerowy POTTERY. Określono cechy makroskopowe i mikroskopowe ceramiki.

Cechy makroskopowe charakteryzowano w na-stępującej kolejności: barwa, barwa przełomu (część wewnętrzna, środkowa i zewnętrzna), wy-gładzanie (obmazywanie), malowanie, glazura, zdobienie (linie, punkty, zygzaki).

Badania mikroskopowe wykonano wykorzystu-jąc preparaty do spolaryzowanego światła prze-chodzącego. W tym celu ceramikę cięto na pile diamentowej. Otrzymane plasterki szlifowano, polerowano, a następnie przylepiono do szkiełka podstawowego. Po dalszym polerowaniu preparat przykrywano szkiełkiem nakrywkowym i suszono. W badaniach wykorzystano mikroskop Polmi A z przystawką fotografi czną, a obserwowane zjawi-ska dokumentowano mikrofotografi ami. Wybrane zjawiska dokumentowano także fotografi ami wyko-nanymi w technice cyfrowej.

Analizy mikroskopowe obejmowały badania skła-du mineralnego i ziarnowego. Wykonano je, zliczając po około 1000 ziaren minerałów w każdej próbce. Analizy prowadzono w preparatach mikroskopo-wych do spolaryzowanego światła przechodzącego. Ich wyniki przeliczano na procenty i zestawiono w następującej kolejności: masa ceramiczna (ilasta), kwarc, skalenie potasowe, plagioklazy, okruchy skał osadowych, magmowych i metamorfi cznych (każdy typ zliczano osobno), muskowit, biotyt, minerały ciężkie, okruchy ceramiki, węglany i in.

Uziarnienie ceramiki zliczano w następujących przedziałach ziarnowych: 15-60, 60-100, 100- -200, 200-400, 400-1000, 1000-2000, > 2000 mikrometrów.

Oznaczano także mikroskopowo orientacyjną temperaturę wypału ceramiki na podstawie stop-nia przeobrażenia minerałów ilastych – czytelne-go jako stopień ich izotropizacji optycznej. Błąd oznaczenia sprawdzony eksperymentalnie wynosił ± 50o C.

Otrzymane wyniki badań porównywano kom-puterowo ze sobą w celu ustalenia podobieństw i różnic pomiędzy masami ceramicznymi. Wyko-rzystano do tego program komputerowy POTTE-RY. Umożliwia on porównywanie poszczególnych cech mas ceramicznych, np. zawartości kwarcu, jak również wzajemnie wszystkich 35 oznacza-nych cech.

Przy zestawianiu cech opisowych, takich jak barwa, zdobienie itd., wymagano ich identyczno-ści – jako podstawy do stwierdzenia podobieństwa; przykładowo: barwa centralnej części przełomu szara i szara. Porównując cechy charakteryzowane liczbowo (wyniki analiz mikroskopowych) za jed-nakowe uznano wartości nieróżniące się między sobą więcej niż o ± poprawkę. Wielkość popra-wek dla poszczególnych analizowanych składni-ków (minerałów i ziaren), jak też dla przedziałów wartości liczbowych ustalono na podstawie badań eksperymentalnych polegających na dziesięcio-krotnym analizowaniu tej samej próbki. Tak np. ilość kwarcu w masie garncarskiej wynosząca 50% objęta jest poprawką ±1%. Oznacza to, że ta ilość kwarcu w programie POTTERY uważana jest za identyczną z zawartościami kwarcu wyno-

Rzepecki-Wilkostwo-r16-18.indd Sek1:9Rzepecki-Wilkostwo-r16-18.indd Sek1:9 2014-06-16 15:57:062014-06-16 15:57:06


szącymi (w innych próbkach) 51-49%. Wszystkie opisywane cechy uznano za równowartościowe.

Wyniki analizy podobieństw do siebie mas garncarskich podawane są w programie POTTERY w procentach, gdzie 100% oznacza identyczność

mas, zaś 0% zupełny brak podobieństwa. Kom-puterowa analiza podobieństw zestawiona została tabelarycznie dla mas ceramicznych o podobień-stwach przekraczających 50%.

18.2. Wyniki badań

Analizy objęły 69 próbek (tab. 18.1). Próbka P55 reprezentuje lokalny surowiec, który prawdopo-dobnie był wykorzystywany do produkcji badanej ceramiki. Surowiec ten został „zarobiony” z wodą, a z otrzymanej masy ceramicznej uformowano małe cegiełki i wypalono je w temperaturach 600 i 700o

C (ryc. 18.1). Wypał prowadzono w zaprogramo-wanych temperaturach w piecu mufl owym, w at-mosferze utleniającej przez 5 godzin. Po wypaleniu i wystudzeniu cegiełki sfotografowano i wykonano

z nich preparaty mikroskopowe. Wypalony suro-wiec badano identyczne jak starą ceramikę. Dane wprowadzono (zgodnie z numeracją prób) do pro-gramu POTTERY i porównano do wyników badań ceramicznych zabytków archeologicznych w celu ustalenia, które z naczyń są lokalne, a które mogą być wykonane z innego surowca niż lokalny.

Rezultaty badań mikroskopowych zawiera ta-bela 18.2 oraz ryc. 18.2-18.9. Wyniki analizy po-równawczej zawiera zestawienie 3 (płyta CD).

Tabela 18.1. Zestawienie analizowanych próbek

Nr próbki Wykop Obiekt Zawartość Uwagi

P1 18 26 ceramika KPL




P5 96a 250 ceramika KPL


P7 144d 286 ceramika KPL

P8 144c 290 ceramika KPL


P10 131b 296 ceramika KPL

P11 131bd 299 ceramika KPL



P14 170d 464 ceramika KPL









P23 6 ceramika KPL skupisko A1




511Wyniki badań mineralogicznych i technologicznych ceramiki i polepy

Nr próbki Wykop Obiekt Zawartość Uwagi


P27 96a ceramika KPL skupisko A5

P28 167c ceramika KPL skupisko A6

P29 131d ceramika KPL skupisko A7



P32 184a ceramika KPL skupisko 10














P46 139b ceramika KPL skupisko A24


P48 199b ceramika KPL skupisko A26



P51 109d ceramika KPL skupisko B1

P52 110a ceramika KAK skupisko B1


P54 190b ceramika KAK

P55 próbka gliny z okolic stanowiska


P57 144b/d 281 ceramika KAK

P58 170b ceramika KAK

P59 100c ceramika KAK

P60 189c ceramika KAK

P61 131a/b 228 polepa

P62 144c 290 polepa

P63 144c – polepa

P64 131a 295 polepa

P65 131b 296 polepa

P66 131a – polepa

P67 144d – polepa

P68 171b 531 polepa

P69 29 – polepa



Tabela 18.2. Dane surowcowe i mineralogiczno-petrografi czne ceramiki z Wilkostowa

Numer próbki P1 P2 P3 P4 P5 P6 P7 P8 P9 P10

Temperatura wypału (w °C) 700 700 650 700 650 650 650 650 650 650

Skład mineralny (w %)

Minerały ilaste 78,0 91,0 79,0 82,0 50,0 62,0 95,0 67,0 50,0 76,0

Kwarc 19,8 5,6 19,1 11,4 48,0 9,0 2,5 27,4 44,9 20,3

Skaleń potasowy 0,0 0,0 0,0 0,7 0,0 1,2 0,0 0,9 1,5 0,0

Plagioklazy 0,9 0,0 0,9 1,1 0,6 0,6 0,9 3,7 0,7 0,7

Okruchy skał osadowych 0,0 2,1 0,0 1,6 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Okruchy skał magmowych 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 11,6 0,0 0,0 0,0 0,0

Okruchy skał metamorfi cznych 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Muskowit 0,6 0,6 0,5 0,9 0,8 0,0 0,9 0,9 2,3 2,9

Biotyt 0,0 0,3 0,1 0,1 0,0 5,1 0,0 0,1 0,4 0,0

Minerały ciężkie 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 1,0 0,0

Fragmenty ceramiki 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Węglany 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Inne 0,7 0,2 0,3 2,2 0,6 0,2 0,7 0,8 0,1 0,1

Skład ziarnowy (w %)

15-60 μm 55,0 43,0 42,0 33,0 51,0 28,0 45,0 32,0 27,0 33,0

60-100 μm 23,0 33,0 33,0 28,0 24,0 26,0 27,0 27,0 40,0 41,0

100-200 μm 17,0 15,0 18,0 24,0 18,0 28,0 22,0 28,0 27,0 21,0

200-400 μm 3,0 5,0 7,0 13,00 6,0 14,0 6,0 9,0 5,0 4,0

400-1000 μm 1,0 3,0 0,0 2,00 1,0 3,0 0,0 3,0 1,0 1,0

1000-2000 μm 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0 1,0 0,0 0,0

> 2000 μm 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0




Minerały ilaste 62,0 85,0 79,0 69,0 74,0 52,0 72,0 73,0 75,0 48,0

Kwarc 32,4 14,0 18,6 21,4 17,1 36,5 21,9 22,0 15,4 21,6

Skaleń potasowy 2,6 0,1 0,3 0,0 0,0 0,4 1,0 0,1 0,3 3,5

Plagioklazy 1,5 0,0 0,3 0,0 0,0 1,2 0,2 0,2 0,3 4,0




Muskowit 0,4 0,1 1,0 0,9 1,7 1,1 0,2 0,6 0,1 0,4

Biotyt 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 0,0 3,8 3,9



Węglany 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0

Inne 0,2 0,5 0,8 0,3 0,4 0,2 1,1 0,8 0,2 0,3


15-60 μm 33,0 43,0 32,0 27,0 45,0 57,0 55,0 30,0 40,0 15,0

60-100 μm 31,0 26,0 33,0 32,0 32,0 22,0 27,0 32,0 30,0 23,0

100-200 μm 26,0 22,0 27,0 27,0 17,0 15,0 15,0 26,0 19,0 34,0

200-400 μm 7,0 8,0 12,0 10,0 6,0 6,0 6,0 12,0 9,0 17,0

400-1000 μm 3,0 1,0 0,0 3,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2,0 5,0



1000-2000 μm 0,0 0,0 1,0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 6,0

> 2000 μm 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0




Minerały ilaste 82,0 73,0 81,0 73,0 64,0 82,0 76,0 64,0 82,0 80,0

Kwarc 17,8 19,1 18,8 24,6 34,1 16,8 20,8 26,2 17,7 19,1

Skaleń potasowy 0,0 0,1 0,0 0,7 0,2 0,2 0,1 1,6 0,0 0,3

Plagioklazy 0,0 0,2 0,0 0,5 0,3 0,0 0,5 1,0 0,0 0,2




Muskowit 0,1 0,3 0,2 0,2 0,1 0,2 0,1 0,0 0,0 0,2

Biotyt 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 0,0 0,0 2,6 0,0 0,0



Węglany 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Inne 0,1 0,3 0,0 0,4 0,4 0,1 0,6 0,2 0,2 0,2


15-60 μm 40,0 46,0 27,0 27,0 27,0 44,0 46,0 31,0 52,0 33,0

60-100 μm 31,0 34,0 39,0 38,0 23,0 36,0 25,0 24,0 28,0 25,0

100-200 μm 22,0 10,0 30,0 28,0 30,0 13,0 22,0 23,0 15,0 29,0

200-400 μm 5,0 8,0 9,0 4,0 18,0 7,0 7,0 19,0 2,0 11,0

400-1000 μm 2,0 1,0 4,0 3,0 2,0 0,0 0,0 3,0 3,0 2,0

1000-2000 μm 0,0 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

> 2000 μm 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0




Minerały ilaste 76,0 64,0 65,0 83,0 73,0 68,0 81,0 83,0 80,0 81,0

Kwarc 23,6 95,0 24,1 14,1 25,6 29,2 15,5 16,8 17,8 18,6

Skaleń potasowy 0,0 0,0 1,3 0,8 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0

Plagioklazy 0,0 0,2 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1




Muskowit 0,1 0,3 0,0 0,0 0,1 0,2 0,0 0,1 0,0 0,1

Biotyt 0,0 0,1 0,8 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0



Węglany 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Inne 0,2 0,2 0,2 0,1 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 0,2


15-60 μm 51,0 61,0 39,0 43,0 56,0 45,0 29,0 48,0 42,0 42,0

60-100 μm 25,0 19,0 21,0 27,0 27,0 35,0 24,0 26,0 28,0 28,0

100-200 μm 18,0 13,0 19,0 22,0 9,0 14,0 28,0 20,0 23,0 17,0

200-400 μm 6,0 4,0 16,0 6,0 7,0 5,0 13,0 5,0 6,0 10,0



400-1000 μm 0,0 3,0 5,0 2,0 1,0 1,0 6,0 1,0 1,0 11,0

1000-2000 μm 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

> 2000 μm 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0




Minerały ilaste 82,0 65,0 75,0 85,0 71,0 89,0 81,0 79,0 93,0 66,0

Kwarc 16,7 32,7 24,7 14,4 27,5 10,2 18,8 20,2 6,4 33,0

Skaleń potasowy 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,0 0,0 0,0 0,4 0,2

Plagioklazy 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1




Muskowit 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1

Biotyt 0,1 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0



Węglany 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Inne 0,4 1,8 0,1 0,1 0,1 0,3 0,1 0,1 0,1 0,2


15-60 μm 37,0 50,0 48,0 41,0 25,0 44,0 48,0 36,0 66,0 66,0

60-100 μm 29,0 29,0 29,0 32,0 37,0 24,0 27,0 30,0 19,0 17,0

100-200 μm 21,0 15,0 15,0 20,0 26,0 19,0 22,0 27,0 11,0 9,0

200-400 μm 12,0 4,0 8,0 7,0 11,0 11,0 3,0 7,0 3,0 6,0

400-1000 μm 1,0 0,0 0,0 0,0 1,0 2,0 0,0 0,0 1,0 2,0

1000-2000 μm 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

> 2000 μm 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Numer próbki P51 P52 P53 P54 P55 P56 P57 P58 P59

Temperatura wypału (w °C) 700 650 650 600 650 650 650 650 650


Minerały ilaste 69,0 65,0 63,0 44,0 72,0 82,0 68,0 57,0 89,0

Kwarc 20,8 15,0 15,2 50,0 9,6 13,5 18,2 31,6 5,8

Skaleń potasowy 0,1 0,3 1,7 2,6 1,0 0,7 3,3 1,0 1,1

Plagioklazy 0,2 0,5 1,8 1,0 0,5 1,5 0,3 0,8 0,3

Okruchy skał osadowych 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Okruchy skał magmowych 6,9 16,6 17,8 0,0 16,2 0,7 9,5 6,0 3,0

Okruchy skał metamorfi cznych 2,5 0,0 0,0 2,0 0,0 0,0 0,0 3,0 0,0

Muskowit 0,1 0,0 0,1 0,1 0,1 0,3 0,1 0,1 0,1

Biotyt 0,3 2,3 0,2 0,1 0,4 0,1 0,3 0,3 0,4

Minerały ciężkie 0,0 0,2 0,1 0,1 0,1 0,0 0,1 0,1 0,0

Fragmenty ceramiki 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0

Węglany 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Inne 0,1 0,1 0,1 0,0 0,1 0,2 0,2 0,1 0,3


15-60 μm 21,0 21,0 43,0 24,0 35,0 39,0 27,0 27,0 44,0

60-100 μm 30,0 21,0 33,0 30,0 35,0 33,0 2,0 26,0 23,0

100-200 μm 30,0 32,0 14,0 38,0 24,0 21,0 26,0 26,0 9,0



200-400 μm 13,0 19,0 4,0 8,0 5,0 7,0 13,0 16,0 13,0

400-1000 μm 5,0 9,0 6,0 0,0 1,0 0,0 7,0 4,0 11,0

1000-2000 μm 1,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 1,0 0,0

> 2000 μm 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Ryc. 18.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbka P55. Cegiełka z lokalnego surowca wypalona w 600oC (a) i w 700oC (b)



Ryc. 18.2. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbki P1-P8. W próbce P6 widoczna domieszka skał magmo-wych z grupy granitu biotytowego zbliżonego do granitów wołyńskich. Mikroskop polaryzacyjny, polaroidy częściowo X, powiększenie 60 ×



Ryc. 18.3. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbki P9-P16. W próbce P11 widoczna domieszka pojedyn-czych okruchów szamotu (ciemne ziarno). Mikroskop polaryzacyjny, polaroidy częściowo X, powiększenie 60 ×



Ryc. 18.4. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbki P17-P19, P21-P25. W próbce P17 obraz spalonej sub-stancji organicznej występującej w formie pyłu. Mikroskop polaryzacyjny, polaroidy częściowo X, powiększenie 60 ×



Ryc. 18.5. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbki P26-P33. Mikroskop polaryzacyjny, polaroidy częściowo X, powiększenie 60 ×



Ryc. 18.6. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbki P34-P41. W próbce P35 widoczne okruchy szamotu, a w P36 szamotu i kwarcu. W próbce P39 widoczna plamistość struktury masy ceramicznej po jej wypaleniu. Wynika ona z niestarannego rozmieszania surowca. Mikroskop polaryzacyjny, polaroidy częściowo X, powiększenie 60 ×



Ryc. 18.7. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbki P42-P49. W próbce P46 uwidocznione duże, jasne i ostrokrawędziste ziarno granitu dodane do masy ceramicznej jako materiał schudzający. Mikroskop polaryzacyjny, pola-roidy częściowo X, powiększenie 60 ×



Ryc. 18.8. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbki P50-P57. W próbce P52 uwidocznione ziarno skalenia, a w P54 widoczne okruchy tłuczonego kwarcu i granitu dodane do masy ceramicznej jako materiał schudzająca. Próbka P55 – mikroskopowy obraz lokalnej gliny wypalonej w 600 stopniach. Widoczny znaczny udział ziaren piasku. W prób-kach P56 i P57, widoczne okruchy granitu. Mikroskop polaryzacyjny, polaroidy częściowo X, powiększenie 60 ×



Ryc. 18.9. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbki P58-P65. Próbki P61-P65 dają mikroskopowy obraz przepalonych polep zbudowanych głównie z ziaren kwarcu i niewielkiej ilości substancji ilastej. W próbce P65 widoczne fragmenty szamotu. Mikroskop polaryzacyjny, polaroidy częściowo X, powiększenie 60 ×



Przy porównywaniu ceramiki jako próg podo-bieństwa przyjęto wartość 50%, co oznacza, że w załączonym spisie znajdują się tylko te naczy-nia, które podobne są do innych naczyń w więcej niż 50%. Wyników analiz o podobieństwie <50% nie zamieszczano. Wyniki komputerowej analizy porównawczej powinny być rozumiane następują-co (przykład: analiza P1):

zapis Pl – Wil – P10 LCZ = 71% (pr. wzor-cowa -> Pl – Wil – P1) oznacza, że próbka P1 z Wilkostowa jest podobna do próbki P10 z Wil-kostowa w 71%. Innymi słowy, oba naczynia ce-ramiczne zarówno technologicznie, mineralogicz-nie, jak i gra nulometrycznie są do siebie bardzo podobne, co sugeruje wykonanie ich taką samą techniką z bardzo podobnego surowca oraz z za-stosowaniem zbliżonej technologii.

Wykonano również badania mineralogiczne w celu sprawdzenia ewentualnej obecności soli

(halitu) w jednym z fragmentów naczyń przekaza-nych do badań (próbka P1).

Halit (sól) jest minerałem izotropowym trud-nym w obserwacjach mikroskopowych prowadzo-nych z zastosowaniem mikroskopii polaryzacyjnej. Krystalizuje w układzie regularnym (kostkowym). W mikroskopowych badaniach prowadzonych w normalnym świetle jest przeźroczysty, w obser-wacjach prowadzonych w świetle spolaryzowanym jest czarny.

W związku z powyższym badania na obecność soli zarówno w lokalnej glinie (próbka – P55), jak i w jednym wytypowanym naczyniu (próbka P1) wykonano w poniżej opisany sposób.

Obie próbki wysuszono i po wysuszeniu utar-to. Jednakowe ilości obu próbek (po 100 g) zalano wodą destylowaną i intensywnie zmieszano. Mie-szanie powtórzono kilkakrotnie. Po opadnięciu materiału na dno i sklarowaniu się wody odciąg-nięto ją strzykawką i przefi ltrowano przez drobny

Ryc. 18.10. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbki P66-P69. Mikroskopowy obraz przepalonych polep zbudowanych głównie z ziaren kwarcu i niewielkiej ilości substancji ilastej. W próbce P67 dobrze widoczne okruchy wę-gielków drzewnych. Mikroskop polaryzacyjny, polaroidy częściowo X, powiększenie 60 ×



fi ltr papierowy. Otrzymany przesącz wlewano sys-tematycznie do szalek Petriego, na których dnie umieszczono szkiełka mikroskopowe. Tym sposo-bem odparowywano cały roztwór powstały podczas reakcji wody z próbkami P55 i P1, prowadząc do systematycznej jego koncentracji. Po odparowaniu całego roztworu na szkiełkach wykrystalizowały składniki rozpuszczone w wodzie z obu analizowa-nych próbek. Dzięki temu w osadzie powstałym na szkiełkach skoncentrowano rozpuszczalne skład-niki znajdujące się w glinie i ceramice, których klasycznymi badaniami mikroskopowymi nie moż-na było rozpoznać.

Szkiełka z wykrystalizowanym osadem podda-no badaniom mikroskopowym z zastosowaniem mikroskopu polaryzacyjnego. Prowadzono je przy częściowo skrzyżowanych polaroidach. Obserwa-cje dokumentowano mikrofotografi ami wykonany-mi także za pomocą mikroskopu skaningowego.

Z badań wynika, że w obu próbkach występuje sól (halit), przy czym glina jest znacznie słabiej zasolona niż masa ceramiczna naczynia. W lokal-nej glinie obok soli (halitu), który wykrystalizował na szkiełkach w postaci idiomorfi cznych kryształ-ków o pokroju sześcianów, notuje się drobne agre-

gaty kryształów gipsu (ryc. 18.10-18.13). Większa ilość soli w masie ceramicznej niż w glinie może sugerować wykorzystywanie naczynia do zagęsz-czania solanki. Gdyby bowiem miała miejsce je-dynie fi ltracja solanki z lokalnych osadów do masy ceramicznej, jej ilość byłaby zbliżona do tej, która występuje naturalnie w glinie, a w naczyniu jest jej znacznie więcej (choć nadal są śladowe ilości). Mając na względzie otrzymane wyniki badań, z du-żym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że na stanowisku Wilkostowo korzystano z lokal-nych koncentracji soli (solanki?). Wniosek ten potwierdza zarówno obecność halitu, jak i wystę-powanie agregatów gipsowych. Gips jest bowiem minerałem (ewaporatem) nierozłącznie związanym z występowaniem halitu.

Analizy laboratoryjne objęły również próbki polepy. Stwierdzono, że o ile polepy są do siebie podobne (patrz wyniki komputerowej analizy po-równawczej) w ponad 50%, to żadna z polep nie jest surowcowo i ziarnowo podobna do analizowa-nych mas ceramicznych w ponad 50%. Oznacza to, że naczynia ceramiczne i polepy wykonywano z zupełnie różnego materiału.

18.3. Wnioski

Wykonane badania dostarczyły licznych interesu-jących informacji o ceramice pochodzącej ze sta-nowiska w Wilkostowie. Wynika z nich, co nastę-puje: 1. Znaczna część ceramiki jest podobna do sie-

bie zarówno mineralogicznie, granulometrycz-nie, jak i technologicznie, co wskazuje na jej lokalną produkcję.

2. Zidentyfi kowano pewną grupę próbek charak-teryzujących się pewnymi odmiennościami. Są to próbki P4, P8, P11, P16, P21, a zwłasz-cza próbka P52, która ma większość cech odmiennych od badanej ceramiki i wykazuje mniejsze od 50% podobieństwa do wszystkich pozostałych próbek.

3. Podobieństwa mas ceramicznych i cech tech-nologicznych wskazują, że ceramika KPL nie różni się zasadniczo pod względem badanych cech mineralogicznych i technologicznych od ceramiki KAK.

4. Bez wątpienia większość ceramiki wykonywa-no z lokalnego surowca o cechach zbliżonych do badanej lokalnej gliny (próbka P55). Złoże

to nie było jednak bezpośrednio wykorzysty-wane do produkcji naczyń. Należy przyjąć, że gdzieś w pobliżu jest inne, lokalne źródło surowca, który był wykorzystywany w czasach funkcjonowania stanowiska.

5. Masy ceramiczne badanych naczyń przy-gotowane były niestarannie, o czym świad-czy obecność w większości próbek „klusek” nierozmieszanego surowca. Mimo to pojem-niki charakteryzują się znaczną twardością i odpornością mechaniczną. Zawdzięczają to wyłącznie świetnej jakości surowca, który po-mimo stosunkowo niskich temperatur wypa-łu (600-700oC) pozwolił wytwarzać naczynia o znakomitych cechach. Dotyczy to zarówno ceramiki KPL, jak i KAK.

9. Zastanawiające jest wypalanie niemal wszyst-kich naczyń w atmosferze redukcyjnej, o czym świadczą ciemne przełomy ścianek ceramiki. Niektóre z naczyń studzono z dostępem po-wietrza, co powodowało brązowo-czerwone wybarwienie samej powierzchni ceramiki. Na tej podstawie można przypuszczać, że cera-



Ryc. 18.11. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbka P55. Legenda: 1 – kryształki halitu (soli – strzałki) otrzymane po krystalizacji roztworu wodnego, którym przemyto glinę; 2 – kryształki halitu (soli – strzałki) oraz agregatowe kryształki gipsu (krzyżyki) otrzymane po krystalizacji roztworu wodnego, którym przemyto glinę. Mikroskop polaryzacyjny, 1 polaroid, powiększenie 100 ×



Ryc. 18.12. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbka P1. Legenda: 1 – kryształki halitu (strzałki) otrzyma-ne po krystalizacji roztworu wodnego, którym przemyto pokruszoną ceramikę; 2 – agregat kryształów gipsu otrzymany po krystalizacji roztworu wodnego, którym przemyto pokruszoną ceramikę. Mikroskop polaryzacyjny, polaroidy częściowo X, powiększenie 100 ×



Ryc. 18.13. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbka P1. Kryształki soli (halitu) wykrystalizowane z roztwo-ru po przemyciu ceramiki. Mikroskop skaningowy, powiększenie wg skali



Ryc. 18.14. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Próbka P1. Legenda: a – widmo EDS kryształka soli (halitu – punkt 3) wykrystalizowanego z roztworu użytego do przemycia ceramiki; b – widmo EDS kryształka soli (halitu – punkt 4) wykrystalizowanego z roztworu użytego do przemycia ceramik



mikę wypalano w piecach bez dostępu powie-trza lub przy jedynie słabym jego dostępie, i to wyłącznie w końcowej fazie wypalania. Za taką interpretacją przemawia także wystę-pująca (niemal zawsze śladowa) domieszka drobnych węgielków (w tabelach zliczana jako inne – other). Jej mikroskopowe obserwacje sugerują, że ceramikę wytwarzano w miejscu, gdzie był przepalony materiał organiczny. Najprawdopodobniej do masy ceramicznej nie dodawano drewna, a węgielki dostawały się do niej podczas jej „zarabiania”. Dodatek do masy ceramicznej wiórów, trocin lub sieczki bowiem powoduje powstawanie CO2 w trakcie spalania (przy wypale), co mogłoby niszczyć (rozsadzać) naczynia. Interesujące jest, że zarówno nieschudzana, jak i schudzana ce-ramika wypalała się równie dobrze. Decyduje o tym świetny surowiec. Należy zauważyć, że większości mas ceramicznych nie schudzano.

10. W ceramice znajduje się często niewielka do-mieszka szamotu obserwowanego w postaci okruchów o różnym stopniu obtoczenia.

11. Pojedyncze masy garncarskie schudzano, uży-wając do tego celu głównie okruchów granitów, w tym granitów biotytowych (w tabelkach zli-czane jako okruchy skał magmowych). Naczy-nia te wykonane są z bardzo dobrze zmiesza-nych i homogenicznych mas ceramicznych.

12. Naczynia wykonane z mas garncarskich z dodatkiem granitów „stoją” technologicz-nie wyżej od pozostałych próbek. Dowodzą także tego, że ich producenci wiedzieli o ko-rzystnym wpływie domieszki tych skał (nie ze względu na „odchudzanie” surowca, lecz z uwagi na obecność skalenia potasowego). Jego obecność wypływała na lepszą jakość końcowego produktu. Możliwe, że są to naczy-nia importowane. Jak wiadomo, granity bioty-towe występują na Wołyniu. Jednak ustalenie ich pochodzenia w analizowanej ceramice na tym etapie badań jest niemożliwe.

13. Zaskakujące okazały się badania zasolenia lo-kalnej gliny (P55) i naczynia w formie misy (próbka P1). Zarówno w glinie, jak i cerami-

ce dzięki zastosowaniu specjalnej techniki badań stwierdzono występowanie śladowych ilości soli (halitu). Ilość soli w glinie okazała się mniejsza od ilości soli we fragmencie ce-ramiki. Może to sugerować wykorzystywanie, przez ówczesnych mieszkańców stanowiska, lokalnych źródeł soli. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że Wilkostowo znajduje się w strefi e występowania solnych struktur wie-ku permskiego (Cechsztyn) oraz źródeł solan-kowych (Ciechocinek).

14. W próbkach gliny i „wyciągów” wodnych z ceramiki rozpoznano także śladowe ilości gipsu, co potwierdza obecność w pobliżu sta-nowiska złóż lub źródeł solnych [Pawlikowski 1976].

15. Badania wykazały, że polepy są do siebie zbliżone składem mineralnym i ziarnowym. W składzie mineralnym wahania dotyczą nie-mal wyłącznie proporcji, w jakich występują minerały.

16. Polepy są ubogie w minerały ilaste i pomimo wypalenia ich w stosunkowo wysokich tempe-raturach kruszą się i są rozsypliwe. Wynika to z małego udziału minerałów ilastych, któ-re po wypaleniu tworzą mocną więźbę polepy. W badanych próbkach dominuje kwarc.

17. W ilastej części polep (wszystkich) występu-je niewielka ilość anhydrytu, co potwierdza obecność w okolicy wcześniej rozpoznanych w masach ceramicznych naczyń minerałów solnych.

18. Skład mineralny i ziarnowy polep jest diame-tralnie różny od składu mineralnego i ziarno-wego mas ceramicznych badanych wcześniej naczyń. Oznacza to, że materiał do polep pozyskiwano z innego miejsca niż surowiec do wykonywania naczyń ceramicznych. We wszystkich polepach rozpoznano śladowe ilo-ści węgielków drzewnych, rzadziej okruchy ceramiki, zaś kierunkowy układ minerałów blaszkowych (muskowitu) w polepach wska-zuje, że polepy formowano metodą kierunko-wego obmazywania.


Daniel Okupny, Anna Fortuniak, Julita Tomkowiak

19. Zapis procesów prahistorycznej antropopresji w dorzeczu środkowej Tążyny w świetle geochemicznych badań osadów biogenicznych z Wilkostowa

na obszarze zlewni, zmiany pokrywy roślinnej oraz użytkowania ziemi na obszarze zlewni. W związku z narastającą antropopresją i obciążeniem środo-wiska substancjami toksycznymi (metalami ciężki-mi) skład chemiczny osadów stał się przedmiotem zainteresowania wielu badaczy [m.in. Ławacz i in. 1978; Birch i in. 1996; Bojakowska, Sokołowska 1996; Zachmann i in. 2004; Tylmann 2005]. W za-leżności od stopnia antropopresji, form aktywności człowieka oraz lokalizacji zbiorników akumulacji biogenicznej w stosunku do prehistorycznego osad-nictwa zapis ten może wystąpić w różnej postaci i mieć zmienne natężenie [Cieśla, Stupnicka 1980; Hildebrandt-Radke i in. 2011].

Wprowadzenie

Osady biogeniczne (jeziorne i torfowiskowe) są naturalnym archiwum pozwalającym na śledzenie zapisu przemian środowiska geografi cznego w prze-szłości [Tobolski 2000]. Jedną z wielu metod bada-nia osadów biogenicznych (organogenicznych) jest analiza geochemiczna. Wśród czynników, które wy-wierają wpływ na skład chemiczny osadów wypeł-niających zbiorniki akumulacji biogenicznej, Bo-rówka [2007] wymienia m.in.: budowę geologiczną i litologię obszaru zlewni, sposób zasilania i dre-nażu wód jeziornych, intensywność procesów foto-syntezy warunkującą natężenie procesu wytrącania się węglanu wapnia, morfologię mis jeziornych, bilans wodny jeziora, zmiany natężenia denudacji

19.1. Cel i metodyka badań

Zasadniczym celem przeprowadzonych badań jest określenie udziału głównych procesów sedymen-tacyjnych (sedymentacji terygenicznej, bioge-nicznej i chemogenicznej), odpowiedzialnych za wytworzenie się pokrywy osadowej w zbiorniku akumulacji biogenicznej w Wilkostowie, z które-go pobrano rdzeń osadów o niezaburzonej struk-turze [Forysiak i Twardy, w tym tomie, rozdz. 2]. Określenie udziału wymienionych wyżej procesów w badanym profi lu pozwoliło na rekonstrukcję zmian środowiskowych w najbliższej okolicy sta-nowiska badawczego (zlewni zbiornika) ze szcze-gólnym podkreśleniem działalności człowieka.

Pobrany za pomocą próbnika Instorf rdzeń (miąższość 220 cm) podzielono w laboratorium na odcinki o długości 2 cm, z czego ogółem pobra-no 110 próbek osadów. W laboratorium Katedry Geomorfologii i Paleogeografi i oraz w Pracowni Geologii Wydziału Nauk Geografi cznych Uni-wersytetu Łódzkiego dla tych próbek oznaczono podstawowe składniki litogeochemiczne zgod-

nie z wytycznymi Turskiego [1986], Tobolskiego [2000] oraz Myślińskiej [2001]: materię orga-niczną (metodą strat prażenia w piecu mufl owym w temperaturze 550oC), węglan wapnia (metodą objętościową za pomocą aparatu Scheiblera) oraz krzemionkę bio- i terygeniczną (przez rozpuszcze-nie próbki w kwasie solnym i wodorotlenku pota-su). Określone stosunki ilościowe wymienionych składników posłużyły do klasyfi kacji udokumen-towanych utworów zgodnie z procedurą Markow-skiego [1980]. Określono również odczyn osadów (metodą potencjometryczną – przez rozpuszczenie próbki w wodzie destylowanej) oraz stopień rozkła-du torfu według skali von Posta. Ponadto w Labo-ratorium Geochemicznym Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Szczecińskiego dla 55 próbek wyko-nano szczegółowe badania geochemiczne (tj. ozna-czenie zawartości mikro- i makroelementów). Po-zbawiony materii organicznej popiół po prażeniu był roztwarzany na mokro w mikrofalowym mine-ralizatorze przy użyciu stężonego kwasu azotowe-

Rzepecki-Wilkostwo-r19-21-n.indd 1Rzepecki-Wilkostwo-r19-21-n.indd 1 2014-06-17 09:23:422014-06-17 09:23:42


go, 10% kwasu solnego oraz perhydrolu. W uzy-skanym roztworze metodą spektrometrii absorpcji atomowej oznaczono pierwiastki o wymowie pale-ogeografi cznej: Na, K, Ca, Mg, Fe, Mn oraz metale ciężkie: Cu, Zn, Pb, Ni oraz Cr. Tok postępowania laboratoryjnego przedstawia rycina 19.1.

W analizie przemian warunków środowisko-wych, jakie panowały podczas depozycji osadów, wykorzystano kilka wskaźników geochemicznych odzwierciedlających najważniejsze zmiany w pro-porcjach udziału wybranych elementów (wskaź-nik erozji zlewni jako stosunek sumy zawartości krzemionki terygenicznej, sodu, potasu i magnezu do wapnia; wskaźniki eutrofi zacji wód zbiornika jako stosunek koncentracji żelaza do wapnia oraz stosunek zawartości krzemionki biogenicznej do krzemionki terygenicznej; wskaźniki typu denu-dacji w zlewni zbiornika jako stosunek udziału sodu do potasu oraz zawartości wapnia do magne-zu; wskaźnik węglanowości osadów jako stosunek zawartości węglanu wapnia do materii organicz-nej oraz wskaźnik zmian warunków oksydacyjno-redukcyjnych w glebach zlewni oraz w samym zbiorniku jako stosunek koncentracji żelaza do manganu). Warto zaznaczyć, że stosunki zawarto-ści sodu do potasu oraz wapnia do magnezu były wykorzystywane także w celu określenia tendencji zmian zasolenia zbiornika wodnego [m.in. Wosz-czyk 2005].

Przed przystąpieniem do analizy czasowej zmienności zawartości badanych pierwiastków określono dla każdego z nich wielkość tła geoche-micznego (poziomu odniesienia, poziomu referen-cyjnego). Najczęściej za tło geochemiczne uważa-na jest wielkość koncentracji danego pierwiastka w osadach czy glebach pozbawionych wpływu

zanieczyszczeń antropogenicznych [Lis, Pasiecz-na 2001]. W przypadku stanowiska Wilkostowo za tło geochemiczne uznano wartość środkową (medianę) spośród wyników składu chemicznego (z wyjątkiem ołowiu, którego zawartość była poza granicą oznaczalności) dla warstwy osadów sprzed okresu wzmożonego dopływu zanieczyszczeń. Otrzymane w opisany wyżej sposób wartości tła geochemicznego mieszczą się w granicach regio-nalnego tła geochemicznego odczytanego z Atlasu geochemicznego Polski w skali 1: 2 500 000 oraz można je zaliczyć do I (najwyższej) geochemicz-nej klasy czystości osadów wodnych wyznaczonej przez Bojakowską i Sokołowską [1998]. Zgodnie z procedurą zaproponowaną przez Borówkę [1992] obliczono współczynniki koncentracji oznaczo-nych pierwiastków (stosunek zawartości danego pierwiastka w próbce do tła geochemicznego) oraz ich miejsce w szeregu migracyjnym (procentowy udział poszczególnych współczynników koncen-tracji w sumie 11 współczynników koncentracji dla danej próbki). Obliczono także średnie warto-ści poszczególnych składników chemicznych (me-diana), współczynniki zmienności poszczególnych składników (stosunek odchylenia standardowego do wartości średniej) we wszystkich typach osa-dów akumulowanych w różnych warunkach śro-dowiskowych oraz wzajemne związki korelacyjne pomiędzy analizowanymi elementami geochemicz-nymi (współczynnik korelacji Pearsona – r, przy poziomie istotności�α�= 0,05). W celu wydziele-nia w badanym profi lu poziomów geochemicznych, różniących się zasadniczo pod względem składu chemicznego, zastosowano hierarchiczną analizę skupień.

19.2. Charakterystyka geochemiczna udokumentowanych osadów

Zgodnie z zaproponowanym przez Markowskiego [1980] kryterium podziału utworów jeziornych w badanym profi lu osadów można wyróżnić cztery typy gytii (ryc. 19.2). W spągu rdzenia Wil-1, bez-pośrednio na średnioziarnistych piaskach zalega gytia detrytusowo-wapienna, w której udokumen-towano najwyższy w całym profi lu udział materii mineralnej, przekraczający 45% wagowych suchej próbki. Sedymentacja tego typu osadu zachodziła w warunkach silnego dystrofi zmu (lekko kwaśny odczyn osadu, średnia zawartość węglanu wapnia nieprzekraczająca 11%, niska wartość wskaźnika

węglanowości wynosząca średnio 0,3 oraz wysoka zawartość żelaza – przekraczająca nawet 170 mg/g s.m.; ryc. 19.2). Stwierdzono podwyższoną zawar-tość krzemionki terygenicznej (średnio 30%), mie-dzi (do 30 mg/g s.m.), niklu (do 24 mg/g s.m.) oraz potasu (do 0,15 mg/g s.m.). Udział pozostałych pierwiastków mieści się w granicach regionalnego tła geochemicznego. Występująca na głębokości 206-200 cm gytia ilasto-wapienna została wyróż-niona na podstawie wzrostu zawartości materii mi-neralnej średnio do 50% oraz węglanu wapnia do 25%, przy jednoczesnym spadku zawartości ma-


533Zapis procesów prehistorycznej antropopresji w dorzeczu środkowej Tążyny w świetle geochemicznych badań...

Ryc. 19.1. Tok postępowania laboratoryjnego (wg Borówki 1992 – uzupełnione). 1 – analizy wykonane w laboratorium Ka-tedry Geomorfologii i Paleogeografi i oraz w Pracowni Geologii Wydziału Nauk Geografi cznych UŁ, 2 – analizy wykonane w Laboratorium Geochemicznym Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Szczecińskiego



Ryc

. 19.

2. D

iagr

am g

eoch

emic

zny

osad

ów b

ioge

nicz

nych

z p

rofi l

u W

ilkos

tow

o (W

il-1)

na

tle li

tolo

gii i

wie

ku o

sadó

w; o

bjaś

nien

ia li

tolo

gicz

ne: 1

– p

odło

że m

iner

alne

, 2 –

gyt

ia d

etry

-tu

sow

o-w

apie

nna,

3 –

gyt

ia il

asto

-wap

ienn

a, 4

– g

ytia

wap

ienn

a, 5

– k

reda

jezi

orna

, 6 –

siln

ie ro

złoż

ony

torf

zie

lny



terii organicznej do około 25%. Osad ten cechu-je wzrost zawartości wapnia (do ponad 120 mg/g. s.m.), sodu (do 0,15 mg/g s.m.) oraz chromu (do 41 μg/g s.m.), a także prawie dwukrotny spadek zawartości żelaza (do 64 mg/ g s.m.) i potasu (do 0,08 mg/g s.m.).

W zalegającej powyżej cienkiej (6-centy me-trowej) warstwie gytii detrytusowo-wapiennej wzrasta zawartość materii organicznej do około 34% przy jednoczesnym spadku zawartości ma-terii mineralnej do 45%. Mimo, że potas nadal jest na pierwszym miejscu w szeregu migracyjnym pierwiastków (ryc. 18.3A), to sód wysuwa się na drugie miejsce, zaś wapń na piąte miejsce. W za-legającej na głębokości 194-96 cm gytii wapien-nej zawartość węglanu wapnia waha się w grani-cach 40-78%. Biorąc pod uwagę zróżnicowaną zawartość wapnia, w obrębie tej warstwy można wyróżnić cztery fazy wzrostu zawartości tego me-talu, którego kulminacje pojawiają się na głębo-kościach, gdzie udokumentowano wzrost udziału węglanu wapnia oraz wzrost wartości wskaźnika węglanowości. Uwagę zwracają dwa okresy pod-wyższonej zawartości manganu (pierwszy na głę-bokości 186--168 cm – średnia zawartość manga-nu wynosi 6,2 mg/g s.m., drugi zaś na głębokości 126-116 cm – średnia zawartość manganu wynosi 5,4 mg/g s.m.). To właśnie na tych głębokościach mangan wysuwa się na pierwsze miejsce w szere-gu migracyjnym pierwiastków (przy jednoczesnym spadku wapnia na 2-4 miejsce). W warstwie tej obserwuje się gwałtowny wzrost ku górze zawar-tości krzemionki biogenicznej (z kilku procent na głębokości 194 cm do nieco około 20% na głębo-kości 96 cm) oraz stopniowy spadek na tym sa-mym odcinku zawartości krzemionki terygenicznej z nieco ponad 20% do niecałych 10%.

Zalegająca nad gytią wapienną cienka (4-cen-tymetrowa) warstwa gytii detrytusowo-wapiennej została wyróżniona na podstawie gwałtownego wzrostu zawartości materii organicznej (do ponad 60%), przy jednoczesnym spadku zawartości ma-terii mineralnej do 24,7% oraz węglanu wapnia do 14%. Osad ten cechuje się prawie dwukrotnym wzrostem zawartości sodu względem tła geoche-micznego. Mimo tego sód nadal utrzymuje się na piątym miejscu w szeregu migracyjnym. Na pierw-sze miejsce w szeregu migracyjnym (podobnie jak w spągowej części rdzenia) wysuwa się potas, któ-rego zawartość pięciokrotnie przekracza poziom tła geochemicznego. Ponadto obserwuje się tutaj wzrost zawartości magnezu (do 4,2 mg/g s.m.),

cynku (do 6 μg/g s.m.), miedzi (do 15 μg/g s.m.) oraz niklu (do 17 μg/g s.m) przy jednoczesnym spadku zawartości manganu (do 0,5 mg/g s.m.) oraz chromu (do 14 μg/g s.m). Zanotowano rów-nież spadek odczynu osadu z 7 dla gytii wapiennej do 6,6.

Zalegająca powyżej warstwa osadów o miąższo-ści 4 cm została określona, jako kreda jeziorna ze względu na wzrost zawartości węglanu wapnia do 84%. Dwukrotny wzrost zawartości wapnia wzglę-dem tła geochemicznego spowodował, że pierwia-stek ten ponownie wysunął się na pierwsze miejsce w szeregu migracyjnym. Udokumentowano spadek zawartości pierwiastków litofi lnych (sodu, potasu, magnezu, żelaza czy niklu) oraz udziału materii mineralnej do kilku procent. Osadzanie tego typu osadu przerwana zostało ponownym wzrostem ma-terii organicznej (do 68%) oraz materii mineral-nej (do około 20%). Sedymentacja zalegającej na głębokości 88-84 cm gytii detrytusowo-wapiennej zachodziła w warunkach wzmożonej dostawy pier-wiastków litofi lnych. W porównaniu z zalegającą na głębokości 96-92 cm warstwą gytii detrytuso-wo-wapiennej obserwuje się tutaj nieco wyższą zawartość sodu (0,22 mg/g s.m.), potasu (0,26 mg/g s.m.), magnezu (4,5 mg/ g s.m.) oraz niklu (22 μg/g s.m.), a także dwukrotnie niższą zawar-tość żelaza (66 mg/ g s.m.). Na pierwsze miejsce w szeregu migracyjnym pierwiastków wysuwa się potas, podczas gdy sód jest na czwartym miejscu. Dolną granicę kolejnej warstwy osadów (tj. kredy jeziornej) wyznacza wzrost zawartości węglanu wapnia do około 90% oraz spadek udziału mate-rii mineralnej do około 6% i materii organicznej do 4%, górną zaś spadek zawartości węglanu wap-nia do 66% oraz wzrost udziału materii organicz-nej do około 30%. Osady tej warstwy cechują się niewielką zmiennością zawartości wapnia (280- -430 mg/g s.m.), potasu (0,03-0,06 mg/g s.m.) oraz cynku (3-4,5 μg/g s.m). Udokumentowano wyraźny spadek wskaźnika węglanowości z 25 na głębokości 82-80 cm do 8 na głębokości około 55 cm. Natomiast niewielki spadek koncentracji wapnia na tej głębokości może świadczyć, że część tego pierwiastka występuje w postaci węglanu że-laza (wzrost zawartości żelaza do 18 mg/g s.m.). Najniższa wartość wskaźnika węglanowości (nieco powyżej 5) występuje jednak na głębokości 48-46 cm, gdzie ze względu na spadek zawartości węgla-nu wapnia do 76% oraz wzrost materii organicznej do 14% wyróżniono warstwę gytii detrytusowo-wa-piennej o miąższości zaledwie 2 cm. Pod wzglę-



Ryc

. 19.

3. M

iejs

ce w

ybra

nych

pie

rwia

stkó

w w

sze

regu

mig

racy

jnym

(A) o

raz

pion

owa

zmie

nnoś

ć w

skaź

nikó

w g

eoch

emic

znyc

h (B

) na

tle li

tolo

gii (

patr

z ry

c. 2

) i w

ieku

osa

dów



dem chemicznym osad ten podobny jest do kredy jeziornej poza niewielkim wzrostem zawartości pierwiastków litofi lnych (sodu, potasu, magnezu i niklu). Wartości te są wyższe o kilkanaście pro-cent od tła geochemicznego. Stopniowe zarastanie zbiornika jeziornego obrazuje zmiana charakteru litologicznego osadów na głębokości 22-14 cm (przejście od kredy jeziornej przez gytię detrytu-sowo-wapienną do torfu zielnego). Wyróżnioną na podstawie spadku zawartości węglanu wapnia (średnio do 30%) i wzrostu materii organicznej (średnio do 45%) gytię detrytusowo-wapienną (na głębokości 22-15 cm) cechuje stopniowy wzrost

zawartości potasu, żelaza i cynku oraz gwałtowny (nawet o kilkadziesiąt procent) spadek zawartości wapnia, sodu i chromu. W obiegu geochemicznym pojawia się ołów.

W zalegającej w stropie profi lu (od 14 cm do powierzchni terenu) warstwie torfu zielnego o sil-nym stopniu rozkładu (średnio 80%) stwierdzono najwyższy średni udział materii organicznej (około 60%) przy jednocześnie najniższej średniej warto-ści wskaźnika węglanowości (0,19). Uwagę zwraca też najwyższa w całym profi lu pionowym zawartość cynku (około 85 μg/g s.m.) i ołowiu (około 25 μg/g s.m.).

19.3. Działalność człowieka w dorzeczu środkowej Tążyny na tle faz rozwoju zbior-nika w Wilkostowie

Rozkład analizowanych elementów geochemicz-nych rejestrujących fazy rozwoju badanego zbior-nika akumulacji biogenicznej wykazuje duże zróż-nicowanie, świadczące o wyraźnych zmianach typu i intensywności procesów wpływających na sedymentację poszczególnych serii osadów. Pio-nowa zmienność składu chemicznego udokumen-towanych osadów zależy od litologii oraz warun-ków ich sedymentacji. W wyniku hierarchicznej analizy skupień wyróżniono dziewięć faz (w tym 5 naturalnych i 4 antropogeniczne) rozwoju zbiorni-ka akumulacji biogenicznej w Wilkostowie.

Pierwsza faza (W-I) rozwoju przypada na młodszą część okresu preborealnego (9860 +/- 100 lat BP), ma charakter naturalny i obejmuje gytię detrytusowo-wapienną z niewielkim prze-warstwieniem gytii ilasto-wapiennej. Zwiększona zawartość takich pierwiastków, jak sód, potas czy nikiel, świadczy o naturalnej, wzmożonej denu-dacji mechanicznej zlewni podczas depozycji wy-mienionej wyżej pokrywy osadowej. Wspomniane wcześniej elementy należą do pierwiastków silnie sorbowanych przez minerały ilaste, przez co kom-pleks sorpcyjny tworzącej się wówczas pokrywy osadowej może zawierać wielokrotnie większe ilości danych pierwiastków niż w roztworze wod-nym [Małecki 2006; Woszczyk, Spychalski 2007]. Znajduje to potwierdzenie w podwyższonej war-tości wskaźnika erozji zlewni oraz w stosunku za-wartości sodu do potasu (ryc. 18.3B). Przewaga zawartości żelaza nad wapniem oraz manganem świadczy o dostawie tego pierwiastka do zbiornika w sposób bierny, wraz ze składnikami pochodze-nia terygenicznego.

Udokumentowane w kolejnej, naturalnej fazie rozwoju (W-II) zbiornika zmiany zawartości ma-kro- i mikroelementów dowodzą stopniowej zmia-ny charakteru denudacji w otoczeniu jeziora z me-chanicznej na chemiczną (sześciokrotna przewaga koncentracji sodu nad potasem oraz ponad trzy-stukrotna przewaga udziału wapnia nad magne-zem). Gwałtowny wzrost zawartości węglanu wap-nia (do nieco poniżej 80%) wynika z obecności w wodach jeziora kwaśnego węglanu wapnia (do-stawa w wyniku ługowania piaszczystego podłoża zlewni zbiornika) oraz biologicznego odwapnienia wody przez roślinność makrofi tyczną. Z prac Sta-siak [1963] czy Więckowskiego [1966] wynika, że wytrącanie osadu węglanowego zachodzić może w warunkach silnego natlenienia wód jeziornych, gdzie przy braku dwutlenku węgla makrofi ty zmu-szone są do pobierania dwutlenku węgla z roz-puszczonego w wodzie kwaśnego węglanu wapnia. Dobre natlenienie wód podczas sedymentacji opi-sywanego osadu w Wilkostowie objawia się niską wartością stosunku Fe/Mn (średnia wartość nie przekracza 13) oraz w niewielkiej zawartości ma-terii organicznej (średnia wartość nie przekracza 11%) spowodowanej szybkim rozkładem szcząt-ków organicznych.

W okresie atlantyckim (naturalna faza W-III) w zlewni funkcjonującego wówczas jeziora nadal dominowały procesy denudacji chemicznej (sto-sunek sodu do potasu >1), a udokumentowany na głębokości 128-115 cm etap z podwyższoną wartością wskaźnika erozji zlewni można wiązać z okresową dostawą do jeziora materiału teryge-nicznego wskutek przewagi zasilania rzecznego lub



powierzchniowego (mangan na pierwszym miejscu w szeregu migracyjnym). Okres ten poprzedza jed-nak gwałtowny spadek udziału manganu, któremu towarzyszy wzrost stosunku Fe/Mn. Według Bo-rówki i Tomkowiak [2011] taka sytuacja może być spowodowana podniesieniem się poziomu wody w jeziorze i pogorszeniem warunków tlenowych w strefi e przydennej lub odpływem powierzchnio-wym z jeziora, który z kolei odpowiada za częścio-wy odpływ rozpuszczonych związków manganu.

Sedymentacja gytii wapiennej została przerwana wzmożoną dostawą materii organicznej oraz pier-wiastków litofi lnych (czyli migrujących w obrębie zlewni w sposób bierny; poziom antropogeniczny W-IV). Podobna sytuacja (czyli gwałtowny spadek zawartości węglanu wapnia oraz materii mineralnej na koszt materii organicznej) ma miejsce na głębo-kości 88-84 cm (poziom antropogeniczny W-VI). Obie warstwy (fazy antropogeniczne W-IV i W-VI), rozdzielone kredą jeziorną (fazą naturalną?), ce-chuje podwyższona wartość wskaźnika erozji zlew-ni, podwyższona wartość wskaźnika eutrofi zacji wody, zmiana charakteru denudacji z chemicznej na mechaniczną oraz ograniczenie ługowania zlew-ni (gwałtowne spadki stosunku Ca/Mg oraz wskaź-nika węglanowości). Z analizy składu chemicznego osadów (poziomów W-IV i W-VI), których sedy-mentacja zaczęła się na przełomie mezo- i neoho-locenu (6020 ± 20 lat BP; MKL-1271) wynika, że wyraźny zapis działalności człowieka poprzedza wzrost, a następnie spadek zawartości takich pier-wiastków jak wapń czy miedź. Przyczyną tego może być zahamowanie procesu recyrkulacji wskutek wzrostu intensywności odpływu gruntowego oraz zakwaszenie gleb w zlewni jeziora. Według Bo-rówki [1992] przyczyną silnego zahamowania pro-cesów recyrkulacji pierwiastków, które z czasem prowadzi do szybkiego zubożenia gleb i spadku za-sobów substancji łatwo migrujących w roztworach wodnych, jest wylesienie zlewni jeziora. W wyni-ku wylesienia zlewni jeziora do zbiornika zostały dostarczone wskutek wymywania z gleb substancje biogenne (kilkakrotny wzrost krzemionki bioge-nicznej). Zgodnie z propozycją współczynników wzbogacenia wybranych metali ciężkich obliczo-nych dla gleb przez Astona i in. [1998] można sądzić, że w wyniku prahistorycznej działalności człowieka w badanym okresie na każde 100 m2 zlewni jeziora w Wilkostowie wypaleniu mogło ule-gać około 500 kg drewna w ciągu roku. Z badań przeprowadzonych przez S. Rzepeckiego [w tym to-mie, rozdz. 4-5] wynika, że w bezpośrednim otocze-

niu zbiornika brakuje śladów działalności człowie-ka, związanej z kulturą ceramiki wstęgowej rytej. W trakcie badań odkryte zostały natomiast bardzo liczne materiały KPL. Zatem zapisane w składzie chemicznym osadów, zaliczonych do poziomów W-IV i W-VI, procesy prahistorycznej antropopre-sji prawdopodobnie wiązać można z tą kulturą.

Niewykluczone, że istotnym czynnikiem kształ-tującym skład chemiczny osadów z opisywanych wyżej dwóch warstw gytii detrytusowo-wapien-nej był wzrost zasolenia wód jeziornych wskutek zwiększonej wydajności źródeł wód solankowych zlokalizowanych w okolicach Inowrocławia [Twar-dy i Forysiak – w przygotowaniu]. Zasolenie wód jeziornych jest ważnym czynnikiem obiegu żelaza, manganu, glinu, magnezu oraz węglanu wapnia [Woszczyk i in. 2008]. Zgodnie z poglądami Lissa [1978] o wzroście zasolenia wód jeziornych w tym okresie świadczyć może dwukrotny względem tła geochemicznego wzrost zawartości żelaza i ma-gnezu. Autor ten uważa, że intensywna sedymen-tacja wymienionych wyżej pierwiastków podczas wzrostu zasolenia wód wynika z koagulacji cząstek zawieszonych w wodzie w warunkach zwiększonej siły jonowej. Należy jednak pamiętać, że zarówno żelazo, jak i magnez ze względu na silną korela-cję np. z krzemionką terygeniczną zaliczane są do pierwiastków litofi lnych [Borówka 1992] i mogły być dostarczane do jeziora w Wilkostowie w spo-sób bierny. Z kolei Schettler i in. [2006] podkre-ślają, że w wodach zasolonych magnez jest waż-nym inhibitorem krystalizacji węglanu wapnia. Znajduje to potwierdzenie w spadku zawartości węglanu wapnia w osadach z Wilkostowa, gdzie na wspomnianych wyżej głębokościach udział tego składnika w masie próbki spada prawie sześcio-krotnie. Najwyższe w całym profi lu wartości kon-centracji magnezu mogą wynikać z gospodarczego wykorzystania karnalitu (uwodnionego chlorku potasu i magnezu o wzorze KMgCl3*6H2O), który na Kujawach często towarzyszy złożom halitu (soli kamiennej) [Chwałek 2010]. Za gospodarczym wykorzystaniem wód solankowych oraz karnali-tu przemawia również kilkunastokrotna przewaga magnezu nad potasem. Według Polańskiego i Smu-likowskiego [1969] sole potasowe krystalizują pod koniec procesu ewaporacji, przy zupełnym niemal wyczerpaniu basenu solnego, co rzadko tylko bywa w przyrodzie osiągane. Mimo wyższej rozpuszczal-ności karnalitu od halitu [Macioszczyk 1987] sole potasowo-magnezowe wykorzystywane mogą być w metalurgii, konserwowaniu żywności czy pro-



dukcji nawozów sztucznych. Wzrost zasolenia wód jeziornych może objawiać się także wysunięciem sodu na pierwsze miejsce w szeregu migracyjnym pierwiastków [Borówka 2007]. W badanym profi -lu sód tylko dwukrotnie zajmuje pierwsze miejsce w szeregu migracyjnym, tj. na głębokościach 190--188 cm i 34-32 cm. W pierwszym przypadku nie udokumentowano wpływu działalności człowieka na środowisko przyrodnicze w przeciwieństwie do drugiego okresu, gdzie zanotowano niewielki wzrost wskaźnika erozji zlewni (prawdopodobnie związanego z działalnością człowieka w epoce że-laza). Zawartość sodu w obu przypadkach nie prze-kracza jednak 0,22 mg/g s.m., czyli maksymalnej wartości dla wielu znanych z literatury stanowisk osadów jeziornych i torfowych [Digerfeldt 1972; Tallis 1973; Huttunen i in. 1978; Borówka 1992; Wojciechowski 2000; Borówka i in. 2011].

Gwałtowna zmiana warunków sedymentacji osadów z gytii detrytusowo-wapiennej na kredę jeziorną (naturalny? poziom W-V) może wynikać z zaprzestania na pewien czas działalności gospo-darczej w bezpośrednim otoczeniu jeziora (spadek wartości wskaźnika erozji zlewni, spadek eutrofi za-cji wód jeziornych), podwyższenia poziomu wody w jeziorze i wzrostu ługowania węglanu wapnia ze zlewni jeziora (wzrost stosunku Ca/Mg oraz wskaź-nika węglanowości) lub z redepozycji powierzch-niowej warstwy osadów dennych, np. wskutek podwyższonej dynamiki wód naddennych.

Kolejna naturalna faza rozwoju zbiornika (po-ziom W-VII) obejmuje kredę jeziorną o miąższości około 60 cm z niewielkim przewarstwieniem gytii detrytusowo-wapiennej na głębokości 48-46 cm. Przyczyną sedymentacji kredy jeziornej, która zalega na głębokości 82-24 cm było intensywne ługowanie otoczenia jeziora i wymywanie z piasz-czystych osadów znacznych ilości węglanu wapnia. Na związek występowania kredy jeziornej z czyn-nikami lokalnymi, a zwłaszcza litologią obszaru zlewni, zwracali uwagę m.in. Markowski [1980], Borówka [1992] oraz Wojciechowski [2000]. Aku-mulacja osadu przebiegała w warunkach dobrego natlenienia wód, o czym świadczy niski stosunek Fe/Mn (średnia wynosi około 7) oraz obniżona trofi a w jeziorze (średnia wartość wskaźnika Fe/

/Ca nie przekracza 0,1). Udokumentowane w tej warstwie trzy okresy niewielkiego wzrostu wskaź-nika erozji zlewni pokrywają się z okresami nie-wielkiego wzrostu eutrofi zacji wód jeziora oraz ze spadkiem intensywności ługowania węglanu wap-nia ze zlewni jeziora (niewielkie spadki stosunku Ca/Mg oraz wskaźnika węglanowości). Okresy te najprawdopodobniej można wiązać z działalnością człowieka w epokach brązu i żelaza. Wyliczone wskaźniki są jednak czterokrotnie mniejsze niż w neolicie, dlatego można sądzić, że działalność osadnicza nie była prowadzona w bezpośrednim otoczeniu jeziora.

Sedymentacja gytii detrytusowo-wapiennej oraz sedentacja silnie rozłożonego torfu zielnego (po-ziomy antropogeniczne W-VIII i W-IX) świadczą o zarośnięciu dystrofi cznego zbiornika jeziornego. Maksymalna w całym profi lu pionowym zawartość cynku oraz żelaza dowodzi silnie redukcyjnych warunków w wodach zbiornika. Podwyższona kon-centracja takich pierwiastków jak potas, sód czy ołów wynika z uruchomienia procesów denudacji mechanicznej w obrębie zlewni badanego basenu sedymentacyjnego. Z kolei niewielka ilość wszyst-kich oznaczonych na głębokości 10-8 cm metali, przy jednoczesnym gwałtownym wzroście zawarto-ści ołowiu, świadczy o zasilaniu badanego obiektu przez wody opadowe. Jednak stwierdzona w pozio-mie geochemicznym W-VIII silna korelacja zawar-tości ołowiu z materią mineralną (współczynnik korelacji r=0,8) świadczy również o dostawie tego pierwiastka wskutek denudacji mechanicznej. Obecność ołowiu poprawia własności odlewnicze starożytnych wyrobów, w związku z czym stano-wi ważny element składu chemicznego narzędzi z epoki żelaza [Niewęgłowski 1986]. Najwyższe koncentracje ołowiu udokumentowano na głębo-kościach, gdzie spada zawartość materii mine-ralnej (poziom W-IX), w związku z czym dostawa tego metalu na teren badanego stanowiska wiąże się z migracją atmosferyczną. Zgodnie z klasyfi ka-cją Wenga i in. [2003] osady zalegające w stropie badanego obiektu należy zaliczyć do skażonych przez działalność człowieka. W osadach tych na pierwszym miejscu w szeregu migracyjnym pier-wiastków jest cynk, a na drugim ołów.

19.4. Wnioski

Przedstawione wyniki badań geochemicznych po-zwoliły na rekonstrukcję głównych etapów ewo-

lucji zbiornika jeziornego w Wilkostowie, a do najważniejszych czynników kształtujących skład



chemiczny badanych osadów zaliczono: budowę geologiczną i litologię obszaru zlewni, sposób za-silania i bilans wodny zbiornika oraz zmiany natę-żenia i charakteru denudacji na obszarze zlewni.

Skutki prahistorycznej działalności antropo-genicznej w dorzeczu środkowej Tążyny widoczne są w zmianie sedymentacji osadów biogenicznych z gytii wapiennej na gytię detrytusowo-wapienną.

Wzmożona działalność człowieka w neolicie w okolicach Wilkostowa przejawia się wzrostem zawartości pierwiastków litofi lnych (sodu, po-tasu, magnezu oraz niklu) w osadach, wzrostem wskaźnika erozji zlewni, podwyższoną trofi ą wód zbiornika, zmianą charakteru procesów denuda-cji (z chemicznej na mechaniczną), spadkiem in-

tensywności ługowania węglanu wapnia ze zlewni zbiornika oraz obniżeniem odczynu pokrywy gle-bowej w zlewni zbiornika. Kilkakrotny wzrost lub spadek analizowanych wskaźników pozwala są-dzić, że dynamika zmian środowiska w okresach korelowanych z działalnością człowieka była duża w porównaniu z okresami naturalnej sedymentacji jeziornej.

Wysunięcie się magnezu i żelaza na czoło-we miejsca w szeregu migracyjnym pierwiastków przy jednoczesnym spadku udziału węglanu wap-nia w osadach zdeponowanych w neolicie może świadczyć o gospodarczym wykorzystaniu wód so-lankowych.


20. Wilkostowo 23/24. Od narodzin do śmierci osady

Znaczenie pomocnicze może mieć też anali-za wielkoskalowej mapy roślinności potencjalnej autorstwa J.M. Matuszkiewicza [2008]. Wska-zać można również na przesłanki palinologicz-ne pochodzące z będącego wciąż w opracowaniu profi lu zlokalizowanego na północ od stanowiska Przybranówek 43, czyli w odległości ok. 1,3 km od Wilkostowa 23/24. Według wstępnych analiz dr M. Obremskiej z Instytutu Nauk Geologicznych PAN w Warszawie w okresie atlantyckim rejon ten zajmowały mieszane zbiorowiska leśne, w których obecna były: sosna, dąb, wiąz, lipa i leszczyna [ e-mail z dnia 4 marca 2014 r.].

Jakkolwiek, biorąc pod uwagę obecny stan ba-dań, trudno jest o jednoznaczne wnioski, można jednak zaryzykować twierdzenie, że w momencie pojawienia się osadników KPL w okolicy stano-wiska dominowały zbiorowiska w typie kwaśnych dąbrów, borów świeżych lub mieszanych. Oczy-wiście niżej położone tereny dolinne zajęte były przez łęgi, olsy i łozowiska [Wysocki, Sikorski 2011; Witkowska-Żuk 2012].

Zarysowany kierunek rekonstrukcji środowiska oznaczałby wyższą niż współcześnie przydatność rolniczą gleb wykształconych na podłożu piasku. Choć z pewnością były one mniej urodzajne niż czarne ziemie, to jednak nie nakładały tak dużych ograniczeń uprawowych, jak ma to miejsce obecnie [Rzepecki 2004: 140]. Można je zapewne porów-nać z dzisiejszym kompleksem żytnim dobrym lub bardzo dobrym [Kowaliński 1995: 335]. Współ-cześnie uznaje się, że plonowanie pszenicy na gle-bach kompleksu żytniego cechuje duża zmienność [Budzyński, Szempliński 2003: 92]. Szczególne zagrożenia dotyczą pszenic jarych, które narażone są na niedostateczne nawodnienie.

Wracając jednak do Wilkostowa, warto pokreś-lić, że rozkład poszczególnych typów gleb przy zastosowaniu ekwidystant o promieniu 1 i 2 km wskazuje na wyraźną preferencję gleb najsła-biej dziś wypadających bonitacyjnie (tab. 20.1,

Podstawowym celem tego rozdziału będzie sfor-mułowanie hipotez opisujących i wyjaśniających cechy osadnictwa neolitycznego na omawianym stanowisku. Zgodnie z sugestią zawartą w tytule rozdziału użyty tu zostanie model ontogenetyczny – odwołujący się do trzech zasadniczych etapów istnienia organizmów żywych i systemów kultu-rowych (inicjacji, rozkwitu, zaniku). Choćby ze względu na naturę tego procesu największa ilość informacji dotyczy etapu środkowego – związane-go z rozkwitem osady.

Przed przystąpieniem do właściwej części wy-wodu warto przypomnieć i nieco skomentować za-gadnienia łączące się z uwarunkowaniami środo-wiskowymi położenia osady [por. Forysiak, Twardy w tym tomie, rozdz. 2; Domańska, Forysiak, Rze-pecki, Twardy 2013]. Z perspektywy gospodarki neolitycznej kluczowym elementem środowiska były gleby i pokrywające je zbiorowiska roślinne. Oba elementy ekosystemu są silnie z sobą powią-zane, lecz niestety w ciągu ostatnich tysiącleci uległy daleko idącym transformacjom. W przy-padku gleb wykształconych na podłożu piasku podstawowy kierunek zmian polegał na wzroście intensywności bielicowania profi lu glebowego przy jednoczesnym zwiększaniu się jego zakwaszenia [Bednarek, Dziadowiec, Pokojska, Prusinkiewicz 2011: 33-35], opisuje go tzw. X faza rozwojowa gleb Polski [Konecka-Betley, Kuźnicki, Zawadzki 1995: 347].

Wiedza na temat pokrywy glebowej projekto-wana na współczesne mapy pozwala podejmować próby rekonstrukcji typów zbiorowisk roślinnych zajmujących dane gleby [por. Kruk, Przywara 1983]. Mapy glebowe o większych skalach sugeru-ją dominację w bezpośrednim pobliżu stanowiska niemal wyłącznie gleb bielicoziemnych. Jedynym wyjątkiem są gleby hydrogeniczne [Domańska, Forysiak, Rzepecki, Twardy 2013: 112]. Zbliżony obraz ujawnia analiza map wykonanych w skali 1: 5000 (ryc. 20.1) [por. Rzepecki 2013].



Ryc. 20.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Pokrywa glebowa w promieniu 1 i 2 km od stanowiska. Legen-da: a – położenie stanowiska; b – gleby bielicowe/rdzawe; c – gleby płowe; d – gleby brunatne; e – czarne ziemie; f – gle-by hydrogeniczne; g – wody

ryc. 20.1). Odliczając powierzchnię wód i obsza-rów podmokłych oraz wykluczając gospodaro-wanie na czarnych ziemiach, należy założyć, że w promieniu 1 km od osady znajdowało się ok. 208 ha gleb pozostających w zainteresowaniu lud-ności KPL. Wyliczenie to zakłada wykorzystanie obszarów usytuowanych poza barierami wodnymi – dolinami kanału Parchani i Tążyny. W przypad-ku rozszerzenia granicy promienia eksploatacji te-renu do 2 km trzeba założyć, że osadnicy „pucha-rowi” mieli możliwość wykorzystania powierzchni

ok. 427 ha. Z pewnością granice realnie użytkowa-nych terenów nie miały równie idealnych granic, trzeba jednak przyznać, że możliwości rolniczej eksploatacji w bezpośrednim otoczeniu stanowi-ska były dość duże. Podkreślenia wymaga również znaczne nasycenie okolicy wodami i obszarami podmokłymi. Niezależnie od tego, że odgrywały one rolę naturalnych granic eksploatowanych te-rytoriów, to z pewnością oferowały także możliwo-ści wykorzystania tych środowisk w celu realizacji bardziej przyswajających strategii przetrwania.

Tabela 20.1. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Współczesne udziały procentowe poszczególnych typów gleb

EkwidystantaTypy gleb

bielicowe/rdzawe płowe brunatne czarne ziemie hydrogeniczne wody

1 km 64,5 2,5 0 3 28 2,5

2 km 50,5 16 2 12 17,5 2


543Wilkostowo 23/24. Od narodzin do śmierci osady

20.1. Inicjacja osadnictwa

Około 3525 BC jedna z grup wioskowych KPL na Kujawach stanęła w obliczu sytuacji decyzyj-nej [w znaczeniu teorii decyzji: Kozielecki 1977] o fundamentalnym znaczeniu. Dotyczyła ona pro-blemu selekcji miejsca, w którym miała zostać za-łożona przyszła osada. Spośród niewiadomej (choć potencjalnie olbrzymiej) liczby dopuszczalnych alternatyw ostatecznie zdecydowano się osiedlić na terenie dzisiejszego stanowiska Wilkostowo 23/24. Warto zastanowić się nad podłożem walo-ryzacji tego miejsca.

Podstawowymi cechami położenia stanowiska jest jego usytuowanie w widłach Tążyny i Kanału Parchańskiego, w środowisku gleb wykształconych na podłożu piasku [por. uwagi zawarte wyżej; Fo-rysiak, Twardy w tym tomie, rozdz. 2]. Niezależ-nie od walorów gospodarczych takiej lokalizacji doskonale wpisuje się ona w normy topofi lii roz-poznane dla społeczności KPL [Czerniak 1994: 105-107; Rzepecki 2004: 134-138; Domańska, Forysiak, Rzepecki, Twardy 2013]. Innymi sło-wy, było to środowisko znane i preferowane przez lokalne grupy „pucharowe”. Rolę łatwego w in-terpretacji bioindykatora odgrywały z pewnością zbiorowiska roślinne [Rzepecki 2013].

Rola Tążyny jako osi lokalnej aglomeracji osad-nictwa KPL wynikała nie tylko z jej znaczenia ekonomicznego. Odgrywała również rolę natural-nego szlaku wodnego prowadzącego z doliny Wisły w głąb Wysoczyzny Kujawskiej. Dodajmy, szla-ku doskonale znanego już w okresie kolonizacji wczesnorolniczej Kujaw i wykorzystywanego także w późnym neolicie.

Podstawowe przesłanki wpływające na kieru-nek doboru siedlisk nadal nie rozstrzygają jednak o wyjątkowości terenu przyszłej osady. W środko-wym odcinku doliny Tążyny istnieje wiele miejsc spełniających powyższe, generalne wymogi. Choć

trudno oczywiście o rozstrzygnięcia, to trzeba zwrócić uwagę na kilka cech, które zapewne pod-nosiły atrakcyjność omawianej lokalizacji.

Po pierwsze, północna granica sandru, w obrę-bie którego ulokowano osadę, ma bardzo strome zbocza (ryc. 4.12). Stanowiły one istotną przeszko-dę terenową, wpływającą choćby na możliwości zaopatrzenia w wodę ludzi i zwierząt. W odróżnie-niu, zachodni stok tej formy łagodnie opada w kie-runku dna doliny [Forysiak, Twardy w tym tomie, rozdz. 2]. Po drugie, powierzchnia stanowiska ma charakter płaski, doskonale nadający się do zabu-dowy. Jest ona również na tyle wyniesiona, aby po-zwoliło to na uniknięcie zagrożenia powodziowego. Po trzecie, w bezpośrednim pobliżu zlokalizowana była dogodna przeprawa, która umożliwiała poko-nanie istotnej, szczególnie dla transportu kołowego czy stad bydła, przeszkody terenowej w postaci za-bagnionego dna doliny Tążyny [por. rozdz. 4.1.1]. Po czwarte w końcu, był to obszar niezdewasto-wany wcześniejszą gospodarką człowieka. Efeme-ryczny pobyt grup mezolitycznych łowców [por. Domańska w tym tomie, rozdz. 11] nie mógł być istotny dla potencjału ekologicznego stanowiska. Wyniki analiz geochemicznych sugerują wpraw-dzie wcześniejsze (W-IV; ok. 4981-4845 BC) odlesienie okolic późniejszej osady. Jednak usy-tuowanie chronologiczne tego poziomu wskazuje raczej na związek z naturalnym pożarem lasu. Do momentu pojawienia się osadników KPL uległ on z pewnością całkowitej odbudowie. Zaznaczę, że z aktywnością ludności „pucharowej” łączę tutaj poziom W-VI profi lu geochemicznego. Dodać war-to, że istotne znaczenie w procesie doboru miejsca pod osadę mogło mieć również korzystanie z hi-potetycznych słonych źródeł [Pawlikowski w tym tomie, rozdz. 18; Okupny, Fortuniak, Tomkowiak w tym tomie, rozdz. 19].

20.1.1. Rozplanowanie osady i budowa domów

Proces selekcji odpowiedniej lokalizacji urucha-miał długotrwałą sekwencję zdarzeń związanych z założeniem osady. Z perspektywy jej mieszkań-ców zasadnicze znaczenie miały decyzje dotyczą-ce usytuowania poszczególnych budynków oraz wysiłki zmierzające do ich budowy.

20.1.1.1. Układ budynkówStan studiów nad formą osad późnoneolitycznej KPL na Kujawach trudno uznać za zadowalający. Unikając rozwijania wątków historiografi cznych, zgodzić wypada się z generalną uwagą M. Nowaka [2009: 371], że dyskusje nad osadnictwem „pu-charowym” ogniskują się wokół problemu wielko-ści osad. Rozwiązania w tym zakresie determinują



dalsze interpretacje dotyczące zagospodarowania przestrzeni, demografi i i organizacji społecznej [dla grupy wschodniej KPL np.: Pelisiak 2003; Rybicka 2004].

Dla omawianego typu analiz używa się zróżni-cowanego wachlarza przesłanek: wyników analiz stylistycznych i technologicznych ceramiki (a), analiz radiowęglowych (b), stratygrafi cznych (c) oraz „urbanistycznych” (d). Pokrótce omówię je w odniesieniu do Wilkostowa, zamykając ten wą-tek sformułowaniem wniosków (e).

a. Wnikliwa analiza ceramiki KPL ujawniła pewien zakres zmienności badanych cech (por. rozdz. 5). Potencjalnie pozwala to na wnioskowa-nie o nieciągłości lub raczej rytmiczności zasie-dlenia osady. Jednak, jak wcześniej już argumen-towałem, rozpoznana „sekwencja” chronologiczna ma całkowicie fi kcyjny charakter. Falsyfi kują ją wyniki analiz funkcjonalnych [rozdz. 5.4.2] oraz chronologii radiowęglowej [rozdz. 8].

b. Prezentowane w rozdz. 8 rezultaty symulacji modeli zasiedlenia osady przekonują do akcepta-cji hipotezy o jednorazowym [w sensie „fazy osad-niczej”; por. Kadrow 1991: 57] pobycie ludności „pucharowej” na stanowisku. Przypomnę, że za najbardziej prawdopodobne uznano jej istnienie w interwale 3523 – 3449 BC.

c. Odwołanie się powyżej do pojęcia „fazy osadniczej” nie było przypadkowe. Można wszak zakładać, że w ramach jednego epizodu okupacji funkcjonowało wiele „faz budowlanych” – czyli okresów trwania pojedynczych gospodarstw, prze-noszonych następnie w bezpośrednie sąsiedztwo obszarów opuszczonych [Kadrow 1990: 72]. Brak obserwacji przecinania się obiektów nie może być więc w tym przypadku rozstrzygający.

d. Na celowość rozplanowania i „swoisty ład” przestrzenny osad KPL zwróciła uwagę A. Kul-czycka-Leciejewiczowa [2002: 39]. Obserwacje te zostały rozbudowane w pracy A. Pelisiaka [2003: 130-137] poświęconej osadnictwu z dorzecza Gra-bi. W tym ujęciu szczególnie istotnymi wskaźnika-mi współczesności poszczególnych stref osad stały się istnienie centralnego placu oraz symptomy orga-nizacji układów chat. Ponieważ kwestia ta dotych-czas nie była omawiana w odniesieniu do Wilkosto-wa, pozwolę sobie na nieco dłuższy komentarz.

Rozplanowanie chat można opisać za pomocą dwóch koncentrycznych elips. Wewnętrzna, obej-mująca obszar 1282 m2, obejmuje chaty U3, U4, U7, U8 i prawdopodobnie również U9 (ryc. 20.2). Co istotne, cała mieści się ona w przestrzeni ob-

jętej wykopami. Z kolei elipsa zewnętrzna (obszar 8047 m2) obejmuje pozostałe rozpoznane chaty, tj. U1, U2, U5, U6 i U10. Stan przebadania wykopa-liskowego jej powierzchni można szacować na ok. 70%, co pozwala na wysnucie przypuszczenia, że pierwotnie liczba domów znajdujących się na ze-wnętrznym obwodzie osady była większa i sięgała liczby 7-10 sztuk. Osadę można więc rekonstru-ować jako nieregularną okolnicę (ryc. 20.3-20.4) [Szymańska 2009: 127].

Dodam w tym miejscu, że badano ewentualne następstwo obiektów (dat radiowęglowych) usytu-owanych w strefi e „wewnętrznego” i „zewnętrzne-go” obwodu osady. Sformułowano również model, w którym funkcją pozycji chronologicznej obiektów byłaby odległość od hipotetycznego centrum osa-dy. Symulacje te (wykonane w programie OxCal) przyniosły efekt w postaci odrzucenia możliwości akceptacji takich rozwiązań.

e. Wyniki analiz stylistycznych ceramiki, Baye-sowskiego modelowania danych radiowęglowych oraz organizacji układu domów przekonują do ak-ceptacji hipotezy o jednorazowym (w znaczeniu fazy osadniczej i budowlanej) charakterze badanego osiedla. W tym czasie składało się ono z 12-15 do-mów, zasiedlonych zapewne przez ok. 60-85 osób.

20.1.1.2. Budowa chatPrzejdźmy obecnie do mikroskali zjawiska lokacji osady, czyli problemu wznoszenia pojedynczych domów. Jak wiadomo z dotychczas prezentowa-nych analiz, do ich budowy niezbędnych było kil-ka surowców: drewniane słupy, niewielkie gałęzie oraz glina [por. rozdz. 4 i 10]. Najogólniej rzecz biorąc, „wilkostowskie” chaty reprezentowały więc budownictwo glino-drzewne [Szewczyk 2010].

Trzebież dostarczała pierwszego z wymienio-nych wyżej materiałów, tzn. drewna. Liczne znale-ziska siekier kamiennych [Szydłowski, Rzepecki w tym tomie, rozdz. 13] i krzemiennych [Domań-ska w tym tomie, rozdz. 11] oraz wyniki badań traseologicznych [Winiarska-Kabacińska w tym tomie, rozdz. 12] jednoznacznie poświadczają powszechność zajęć związanych ze ścinką drzew i ciesielstwem. Biorąc pod uwagę położenie geo-logiczne stanowiska oraz dotychczasową wiedzę o preferencjach ludności KPL [Kośko 1981: 150; Nowak 2009: 398], można przypuszczać, że istot-ny był w tym przypadku udział sosny. Jej drew-no jest miękkie, łatwe w obróbce, a jednocześnie wyróżnia się znaczną wytrzymałością. W stanie suchym jest ono porównywalne do dębiny. Inną


Ryc

. 20.

2. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. Sc

hem

atyc

zna

reko

nstr

ukcj

a ro

zpla

now

ania

osa

dy. L

egen

da: a

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ków



Ryc. 20.3. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Rekonstrukcja wyglądu osady. Rys. M. Wiechno

Ryc. 20.4. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Rekonstrukcja wyglądu osady. Rys. M. Michałowicz

cechą drewna sosnowego jest podatność na tzw. siniznę, czyli zarażenie grzybami z rodziny Ophio-toma. Nadają mu one charakterystyczne szaronie-bieskie zabarwienie, jednocześnie zdecydowanie obniżając nasiąkliwość. Trwałość drewna sosno-

wego w stanie suchym szacuje się nawet na kilka-set lat. Cecha ta powoduje również jego szczególną przydatność we wznoszeniu budynków kompozyto-wych – z zastosowaniem gliny [Kopkowicz 1958: 81; Szewczyk 2010: 269].



Można przypuszczać, że podobnie jak w sło-wiańskim budownictwie ludowym, ścinkę prowa-dzono w okresie zimowym, gdy drzewa pozbawio-ne są soków. Następnie drewno aż do wyschnięcia leżakowało, uzyskując optymalne własności bu-dowlane [Lenard 1993: 64; Szewczyk 2010: 270; Czerwiński 2012: 11].

Odciski zachowane na polepie [rozdz. 10] in-formują, że rolę podstawowego surowca budowla-nego odgrywały też gałęzie o bardzo niewielkiej średnicy (do kilku cm). Rozstrzygnięcie ich przy-należności gatunkowej było niemożliwe, a ma ona jednocześnie znaczenie krytyczne dla oszacowania długości możliwej eksploatacji domów. Problem ten szerzej skomentuję w dalszej części wywodu.

Innym niezbędnym materiałem była glina słu-żąca do konstrukcji ścian [por. rozdz. 10]. Odrzu-cając możliwość jej transportu z przeciwleg łego brzegu doliny, należy przyjąć, że wydobywano ją w strefi e położonej w odległości ok. 1 km na wschód od stanowiska. Występują tam złoża o du-żym stopniu spiaszczenia, a więc odpowiadające charakterystyce mineralogicznej polepy [por. Paw-likowski w tym tomie, rozdz. 18]. Również w tym przypadku wskazuje się na konieczność leżako-wania surowca, a dokładniej jego przemrażania [Szewczyk 2010: 272].

Biorąc pod uwagę nieodzowność wyschnięcia ścian oblepianych gliną, należy przypuszczać, że budowę domów zaczynano wiosną. W pierwszym kroku należało wykopać doły fundamentowe, w których umieszczano drewniane słupy. Niewy-kluczone, że w przypadku części chat jednocześnie odbywały się czynności rytualne, których świa-dectwem byłyby odkryte wyjątkowo liczne zbiory ceramiki zalegającej w dołkach posłupowych (ob. 106 w chacie U3).

Osadzenie pali drewnianych tworzyło niezbędną konstrukcję słupową. Następnie zaś „próżne miejsce między słupami wypełnia się […] koszem z prętów wyplatanym i wylepia się gliną” [Mokłowski 1903: 330]. Dane z Wilkostowa potwierdzają, że glinę nanoszono metodą „kierunkowego obmazywania” [Pawlikowski w tym tekście, rozdz. 18]. Z cyto-wanego opracowania wynika również występowa-nie we wszystkich próbkach polepy śladów węgli drzewnych. Wskazuje to na udział ognia w proce-sie oczyszczania terenu pod przyszłą osadę.

Źródła etnografi czne, obfi cie dostępne ze wzglę-du na popularność „budownictwa koszowego” na Słowiańszczyźnie, warunkują budowę tego rodza-ju chat zapewnieniem stałego dostępu wody. Była

ona niezbędna nie tylko ze względu na koniecz-ność rozrabiania surowca glinianego, lecz również zraszania schnących ścian [np.: Moszyński 1967: 506-508; Szewczyk 2010: 285-288; 2013; Czer-wiński 2012: 17]. Nie trzeba chyba dodawać, że lokalizacja Wilkostowa nie stwarzała w tym wzglę-dzie problemów.

Użytkowanie chat wymagało wcześniejszego wyschnięcia ścian, które mogło trwać kilka mie-sięcy, a więc np. od wiosny do jesieni. Konieczne było też pokrycie połaci dachowych. Brak w tym przypadku bezpośrednich danych, można jedynie sugerować użycie trzciny porastającej brzegi po-bliskich zbiorników wodnych. Jej zbiór znajduje wyraźne potwierdzenie w wynikach analiz traseolo-gicznych krzemieni [Winiarska-Kabacińska w tym tomie, rozdz. 12].

Współczesne obserwacje przekonują, że okres użytkowania chat wznoszonych w technologiach glinodrzewnych mógł być potencjalnie bardzo dłu-gi. Generalnie wskazuje się na ich trwałość sięga-jącą 70-150 lat [Szewczyk 2010: 269; por. Pelisiak 2003: 106]. Dla wytrzymałości ścian glinoplecio-nych [Szewczyk 2013: 32], a więc takich, jakie obserwowano w Wilkostowie, decydujące znacze-nie ma rodzaj materiału użytego do wykonania plecionki. Dalej zacytuję opinię otrzymaną dzię-ki uprzejmości dr. hab. inż. Jarosława Szewczyka z Politechniki Białostockiej – obecnie czołowego specjalisty w Polsce zajmującego się budownic-twem glinodrzewnym:

„– trwałość słomy zanurzonej w glinie, to jest odciętej od bezpośrednich zmian atmosferycznych, przekracza 40-50 lat (górna granica trwałości i wytrzymałości słomianej plecionki nie jest znana; szacowałbym ją na około 80, może 100 lat),

– trwałość plecionki wiklinowej zanurzonej w glinie szacowałbym podobnie, jak w przypadku słomy (wiklina oraz inne gatunki wierzby dają sto-sunkowo nietrwałe drewno, bardziej od słomy po-datne na zagrzybienie),

– trwałość zanurzonej w glinie plecionki z chru-stu z drzew iglastych (świerka, sosny, jodły) oraz z grabu szacowałbym na 50-150 lat,

– współcześnie najtrwalsza okazuje się plecion-ka jałowcowa zanurzona w glinie – jej trwałość może wynosić, moim zdaniem, 80-200 lat (jeśli taka ściana pozostaje w stanie zupełnie suchym, może trwać niemal wiecznie)” [J. Szewczyk; e-mail z dnia 1 marca 2014 r.].

Jak wyżej zaznaczyłem, brak danych dotyczą-cych przynależności gatunkowej prętów drewnia-



nych tworzących plecionki „wilkostowskich” chat. Nie ma jednak wątpliwości, że postulowany w wy-niku analiz radiowęglowych około siedemdziesię-cioletni okres eksploatacji domów nie znajdował przeszkód natury technologicznej.

Wznoszone budynki miały relatywnie duże wa-lory użytkowe. Glina zawarta w ścianach lepianek ma zdolność do regulowania wilgotności powie-trza, magazynowania ciepłoty i konserwacji drew-na konstrukcyjnego [Minke 2013: 15]. Oczywiście domy budowane w ten sposób wymagają corocznej konserwacji. Okleina ścian ma tendencję do pę-kania, kruszenia i odpadania. Jednak jej naprawa jest dość prosta, gdyż niewypaloną polepę wystar-czy rozpuścić w wodzie i ponownie nanieść na po-wierzchnię ścian [Minke 2013: 15].

20.1.1.3. Forma domówIlość i jakość informacji dotyczących formy bu-dynków, mimo zaawansowanego stanu zniszczenia części z nich [por. rozdz. 4.3.2], umożliwia prze-prowadzenie ich krótkiej charakterystyki. Jej pod-stawą będą obserwacje dotyczące najlepiej zacho-wanych chat: U3 (ryc. 4.55), U4 (ryc. 4.56), U5 (ryc. 4.57), U7 (ryc. 4.58), U9 (ryc. 4.59) i U10 (ryc. 4.60).

Już pobieżny przegląd cytowanych wyżej struk-tur ujawnia ich duże zróżnicowanie. Manifestuje się ono choćby poprzez porównanie powierzchni chat. Choć średnią wyliczono na ok. 39 m2 (mediana: 42 m2), to rozstęp omawianego parametru jest bar-dzo duży; wartość minimalna wyniosła 15 m2 (chata U10), a wartość maksymalna – 63 m2 (chata U4).

Inną cechą różnicującą jest obecność lub brak podcieni. Większość analizowanych tu chat była ich

pozbawiona – tworząc najprostszą formę budynku (ryc. 20.5). Świadectwa istnienia podcieni zostały natomiast udokumentowane w odniesieniu do chat U3 i U7. W obu przypadkach ich centrum zajmowa-ły jamy o niejasnym przeznaczeniu gospodarczym (odpowiednio: ob. 112 i 442). Propozycję rekon-strukcji wyglądu chaty U3 prezentuje rycina 20.6.

Istnieją również duże różnice w orientacji prze-strzennej domów, były one wcześniej akcentowa-ne. Współgra z tym wielość rozwiązań usytuowa-nia wejść do budynków. Niepewnych przesłanek dostarczają dane dotyczące lokalizacji materia-łów ruchomych. Jako przykład niech posłużą tu dane dotyczące ceramiki o najmniejszej wadze (≤ 2 g), której rozrzut zapewne koresponduje ze strefami szczególnie narażonymi na rozdeptywa-nie (ryc. 5.1). I tak, w przypadku chaty U5 można sugerować, że wejście skierowane było w stronę centrum osady. Z kolei w przypadku budynku U7 zasadne wydaje się przypuszczenie, że wychodziło ono na północ, w kierunku podcieni.

Warto zauważyć także, że rekonstruowane dla Wilkostowa cechy technologii budowlanej oraz ar-chitektury chat nie są niczym wyjątkowym. Bardzo zbliżone konstrukcje znane są z terenów zajmowa-nych przez całą grupę wschodnią KPL [np.: Kośko 1988; Kulczycka-Leciejewiczowa 2002; Papier-nik, Rybicka 2002; Pelisiak 2003; Nowak 2009: 354-360; Balcer 2012], a obserwacje z Sarnowa 1A wskazują, że były to rozwiązania stosowane już u zarania tego systemu [Wiklak 1990: 118]. Zgo-dzić się więc trzeba z opiniami sytuującymi oma-wiane wzorce w podstawowym nurcie tradycji kul-turowych społeczności KPL [Rybicka 2004: 201; Balcer 2012: 86].

Narracja poprzedniego rozdziału koncentrowała się wokół zagadnień związanych z najbardziej po-wierzchniowym, utylitarnym aspektem założenia osady i budowy domów. Jednak tak dobrze zrozumia-ła dla człowieka współczesnego redukcja powyżej opisanych czynności do trywialnej „przeprowadzki” nie byłaby zapewne perspektywą zrozumiałą dla osadników KPL. Wielomiesięczne wysiłki związa-ne z czynnościami budowlanymi stanowią jedynie dobrze znany nam awers tego procesu. A przecież gdzieś na granicy poznania jest jego druga strona.

Opuszczanie poprzedniego miejsca pobytu oraz stopniowe przenoszenie aktywności ze „starej”

20.2. Osada w stadium rozkwitu

do „nowej” osady musiało burzyć dotychczasowy porządek rzeczy i zawieszać rutynę dnia codzien-nego. Przesiedlenie traci tu swój linearny, prze-strzenny wymiar i nabiera treści metafi zycznych – stając się „czasem przejścia” również w znacze-niu symbolicznym [Gennep 1981]. W tym ujęciu zamieszkanie w nowym miejscu stanowiło element kulminacyjny, zwrotny w makrocyklu znanego wszechświata, a transformacyjny charakter budo-wy nowej osady jawi się jako akt powtarzający ko-smogonię, porządkujący chaos i niepewność oraz uruchamiający egzystencję w cyklach rocznych [np.: Tuan 1987: 224-238; Eliade 2008: 27-48].



Ryc. 20.5. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Rekonstrukcja chaty U5. Rys. M. Michałowicz

Ryc. 20.6. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Rekonstrukcja chaty U3. Rys. M. Michałowicz

z „postliminalnym”, czyli na powrót zintegrowa-nym i uporządkowanym etapem życia „wilkostow-skiej” społeczności KPL [Gennep 1981: 36].

W niniejszej części pracy chciałbym prześledzić najważniejsze, poznawalne dzięki archeologii, aspekty życia mieszkańców osady, jakie wiążą się



20.2.1. Rolnictwo

ką, orkiszem i jęczmieniem. Pomijając marginal-nie występujące odciski jęczmienia, świadectwa upraw pszenic wskazują na ich wzajemne relacje ilościowe w stosunku 8:4:1 (samopsza: płaskurka: orkisz). Zbliża to strukturę upraw na stanowisku do wzorców notowanych dla kujawskich społecz-ności „wstęgowych” [Bieniek 2008: 328]. W przy-padku pierwszego z wymienionych gatunków, for-ma białek glutenowych ogranicza jego przydatność do produkcji pieczywa [Abramów w tym tomie, rozdz. 17; Jankowska i inni 2011]. Nie są to jed-nak przeszkody całkowicie uniemożliwiające wy-piek. Możliwe było też użycie ziarna do produkcji kasz [Lityńska-Zając, Wasylikowa 2005: 69].

Budowa wiarygodnych estymacji dotyczących efektywności upraw w neolicie jest zadaniem bardzo trudnym [por. Kruk, Milisauskas, Alexan-drowicz, Śnieszko 1996: 49-53; Bogaard 2004: 22-25]. W ostatniej z cytowanych prac autorka przytacza m.in. dane historyczne dotyczące wczes-nośredniowiecznego ekstensywnego rolnictwa zbo-żowego w Europie Środkowej. Wskazują one na zbiory rzędu 0,45-0,55 tony/hektar, przy czym relacja ziaren wysianych do zebranych wynosiła ok. 1: 2,5-3. Można więc przyjąć, że dla zapewnie-nia zbioru w wysokości ok. 1,5 tony należało objąć uprawami areał ok. 2,5 ha [Poklewski 1974]. Jedna trzecia ziarna musiała być oczywiście przeznaczo-na pod zasiew, prowadzony być może wiosną [Bie-niek 2008: 338]. Dodam, że dla Kujaw dedykuje się współcześnie tzw. II termin wysiewu pszenic jarych (20-30 marzec) [Budzyński, Szempliński 2003: 124]. Jak wcześniej wspominałem, efektyw-ność zbiorów pszenic jarych jest silnie skorelowa-na z wielkością opadów. Być może relacja ta legła u podstaw znaczenia kultów akwatycznych wśród społeczności grupy wschodniej KPL.

Przyjmując, że istnienie jednej, pięcioosobowej rodziny wymagało dysponowania przez nią ok. 1 to-ną ziarna przeznaczanego do spożycia [Kruk, Mi-lisauskas, Alexandrowicz, Śnieszko 1996: 49], potrzeby społeczności „wilkostowskiej” należy sza-cować na ok. 12-15 ton rocznie. Wraz z konieczno-ścią zabezpieczenia ziarna siewnego wymagałoby to prowadzenia upraw na obszarze ok. 30-37 ha. Nawet stosując tu „regułę 50%” [Kruk, Milisau-skas, Alexandrowicz, Śnieszko 1996: 50], nie są to wielkości przekraczające możliwości bezpośred-niego zaplecza osady [por. uwagi we wstępie do tego rozdziału]. Można więc przyjąć, że pola ulo-

Przedstawione dotychczas obserwacje nie pozo-stawiają wątpliwości, że zajęcia rolnicze miały podstawowe znaczenie dla strategii przetrwania społeczności KPL osiadłej w Wilkostowie. Poniżej zarysowane zostaną główne jej elementy.

20.2.1.1. Kultywacja pólEtapem poprzedzającym uprawę była konieczność usunięcia roślinności z powierzchni przyszłych pól. Posiadane dane wskazują na duże znaczenie techniki żarowej. Przypomnę tylko, że średniorocz-nie w zlewni jeziora znajdującego się na przedpolu stanowiska na każde 100 m2 powierzchni spalano ok. 500 kg drewna [Okupny, Fortuniak, Tomko-wiak w tym tomie, rozdz. 19]. Choć z pewnością część tego surowca była wykorzystywana w związku z przygotowywaniem posiłków i ogrzewaniem [Kruk, Milisauskas 1999: 148], nadal jednak cytowana wielkość daje pojęcie o wręcz rabunkowej skali zniszczeń powodowanych w zbiorowiskach leśnych.

Wypalanie lasu nie chroniło przed ręcznym usuwaniem resztek pniaków i korzeni. Miało to szczególne znaczenie dla możliwości zastosowania radła [Wiślański 1969: 213; Tabaczyński 1970: 159] zapewne wykorzystywanego przez mieszkań-ców osady. Użycie siły pociągowej bydła prócz wiedzy ogólnej odnoszącej się do gospodarki spo-łeczności KPL [ostatnio: Kruk, Milisauskas 1999: 158-161; Rzepecki 2004: 132; Kruk 2008: 48-54] sugerują wyniki analiz osteologicznych [Waszczuk w tym tomie, rozdz. 15].

Przyjmuje się, że pola eksploatowano w syste-mie wypaleniskowo-odłogowym [np. Tabaczyński 1970: 161; Kruk 1980: 329; 2008: 59; Kruk, Milisauskas 1999: 147] z dominującą rolą eks-tensywnego rolnictwa zbożowego. W ten model doskonale wpisują się dane znane z Wilkostowa [Abramow w tym tomie; rozdz. 17]. Jeśli traktować odciski zachowane na polepie jako rodzaj próbki losowej, to podkreślenia wymaga ogromna prze-waga pszenic (168 przypadków) nad jęczmieniem (2 przypadki). Równie istotny wydaje się zupełny brak poświadczeń uprawy roślin strączkowych, ta-kich jak soczewica, bób czy groch. Z perspekty-wy wyników uzyskanych analiz gospodarka rolna KPL na omawianym stanowisku jawi się jako mo-nokultura. W odróżnieniu od np. Radziejowa Ku-jawskiego, Zarębowa i Opatowic [Wiślański 1969: 176; Klichowska 1970; 1979] w Wilkostowie za-uważalna jest przewaga samopszy nad płaskur-



kowane były w bezpośrednim sąsiedztwie obszaru zamieszkanego.

Wyniki badań krzemieni potwierdzają użycie do zbioru zbóż różnych grup typologicznych narzę-dzi, większość z nich zaopatrzona była w oprawy [Winiarska-Kabacińska w tym tomie, rozdz. 12]. Interesujące, że zaznacza się wśród nich wyraźna preferencja do użycia narzędzi wykonanych z su-rowców importowanych – krzemienia czekolado-wego (6 egz.) i wołyńskiego (10 egz.). Dominują one nad okazami wykonanymi z lokalnego surowca bałtyckiego (4 egz.).

Silne związanie ekonomiki osadników KPL z Wilkostowa z produkcją zbożową wymuszało dłu-gotrwałe przechowywanie plonów. Przypomnę, że dla zapewnienia minimum egzystencji oraz bez-pieczeństwa zasiewów corocznie trzeba było prze-chowywać w obrębie osady ok. 18-22 ton pszeni-cy. Spośród dużej gamy służących temu rozwiązań [np.: Moszyński 1967: 241-248] wskazać można na możliwość użycia drążonych w ziemi i odpowiednio zabezpieczonych jam zasobowych. W Wilkostowie zidentyfi kowano łącznie 44 jamy, którym przypisano takie funkcje. Ich wspólną objętość oszacowano na 66,96 m3, co biorąc pod uwagę własności pszenicy (1 m3 pszenicy waży ok. 0,75-0,85 tony), pozwala-łoby na zgromadzenie ok. 53 ton ziarna. W rzeczy-wistości równocześnie wykorzystywano zapewne jedynie część jam, trudna do oszacowania pozostaje również ilość miejsca niezbędnego do przechowy-wania innych surowców (np. mięsa). Niemożliwy do estymacji jest też zakres użycia, do pełnienia zbli-żonych funkcji, jam o nieznanym przeznaczeniu go-spodarczym. Wszystko to sprawia, że jakiekolwiek wyliczenia mogą dawać jedynie bardzo orientacyj-ny wgląd w badane zagadnienia. Zwrócę jednak uwagę, że nawet po redukcji o połowę zsumowanej objętości jam magazynowych, jakimi jednocześnie dysponowano w osadzie, uzyskana wielkość pozwa-lała na przechowywanie ok. 27 ton ziarna.

Warto dokonać tu kilku dalszych szacunków, choć są one z pewnością obciążone wysokim ry-zykiem popełnienia błędu. Jak wcześniej wspo-mniałem, uprawa ok. 2,5 ha powierzchni pól mo-gła przynosić plon w postaci ok. 1,5 tony pszenicy. Akceptacja przypuszczenia, że w okresie pożniw-nym w Wilkostowie przechowywano ok. 27 ton ziarna, umożliwia dokonanie estymacji dotyczą-cych koniecznej powierzchni upraw, którą należy szacować na ok. 45 ha. Nie był to problem, zwa-żywszy na potencjał otoczenia stanowiska. Ponad-to, zakładając dominujący udział pszenicy w menu

grupy wioskowej, należy przypuszczać, że przywo-łana wyżej wielkość produkcji pozwalała na za-spokojenie podstawowych potrzeb relatywnie du-żej społeczności. W przypadku Wilkostowa ok. 20 ton pszenicy przeznaczonej do spożycia zapewnić mogło przetrwanie nawet ok. 100 osób.

Elementem niezbędnym w procesie przetwa-rzania ziarna było jego zmielenie. Produkcję mąki i kasz na omawianym stanowisku potwierdzają znaleziska 17 sztuk żaren [por. Szydłowski, Rze-pecki w tym tomie, rozdz. 13].

Rycina 20.7 prezentuje informacje dotyczą-ce najważniejszych etapów działań związanych z przetwórstwem zboża (zbiór, przechowywanie ziarna i jego mielenie). Jej analiza dostarcza inte-resujących wniosków.

Jamy zasobowe – czyli hipotetyczne „silosy” zbożowe – nie tworzą jednego wzorca dystrybucji. Przede wszystkim można wskazać na ich wystę-powanie wokół chat. W promieniu 5 m od hipo-tetycznych linii przebiegu ścian znalazło się 10 jam. Wskazać tu można na następujące relacje przestrzenne:

– chata U3: ob. 168 (objętość: 0,7 m3),– chata U4: ob. 420 i 464 (łączna objętość:

2,79 m3),– chata U5: ob. 286, 290, 291, 295 i 296 (łącz-

na objętość: 9,22 m3),– chata U8: ob. 195 (objętość: 0,5 m3),– chata U9: ob. 85 (objętość: 0,23 m3).Zaakcentowania wymaga brak jam zasobowych

wokół chat U1, U2, U6, U7 i U10. Warto połączyć tę obserwację z dużą pojemnością jam zgromadzo-nych w pobliżu chaty U5. Nawet jeśli jednocześnie do celów zasobowych wykorzystywano tylko poło-wę z nich, to nadal trzeba uznać, że gromadzono tam wielkości przekraczające zapotrzebowanie jednej grupy rodzinnej. Obie okoliczności mogły-by przemawiać za przyjęciem tezy o kontroli części zasobów ziarna przez niektóre grupy rodzinne. Sy-tuacja nie jest jednak tak prosta. Można wskazać bowiem również symptomy kooperacji, wspólno-towego wykorzystania „silosów”. W tym miejscu warto przyjrzeć się jamom, które ulokowano poza układami chat. Do ich pogrupowania wykorzysta-no metodę ekwidystant z ograniczeniem promienia przeszukiwania do 15 m. Rezultatem zastosowania tej procedury jest możliwość wyznaczenia czterech stref aglomeracji jam.

Pierwszą z nich wydzielić można w zachod-niej części osady, obejmuje ona ob. 132, 232, 236, 250, 251, 306 i 402-404 (łączna objętość:


Ryc

. 20.

7. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. R

ozpl

anow

anie

i gr

upow

anie

jam

zas

obow

ych.

Leg

enda

: a –

jam

y za

sobo

we;

I –

o po

jem

nośc

i ≥ 1

,12

m3 ;

II –

o p

ojem

nośc

i 1,

13-1

,69

m3 ;

III –

o p

ojem

nośc

i 1,7

-2,0

3 m

3 ; IV

– o

poj

emno

ści ≤

2,0

4 m

3 ; b

– ża

rna;

c –

tłuk

oroz

cier

acze

; d –

nar

zędz

ia k

rzem

ienn

e ze

śla

dam

i zbi

oru

zbóż

; e –

hip

otet

yczn

y za

sięg

bu

dynk

ów; f

– w

kop



12,81 m3). Drugi układ rozpoznano w południo-wo-wschodniej części wykopów i należą do nie-go ob. 30, 44, 49, 52, 130, 592, 600, 604 i 611 (łączna objętość: 11,11 m3). Trzeci układ rozpo-znano między chatami U4 i U7, obejmuje on jamy: 415, 473, 525, 526, 531, 532, 536 i 537 (łączna objętość: 12,29 m3). Ostatnia z wyróżnionych stref grupuje ob.: 278, 347, 297, 298, 500 i 538 (łącz-na objętość: 10,34 m3).

Występowanie w obrębie stref koncentracji „silosów” narzędzi żniwnych, żaren i rozcieraczy wskazuje na ich związek czynnościami przecho-wywania i przetwarzania ziarna. Podkreślałem już wcześniej, że mało prawdopodobne jest jedno-czesne funkcjonowanie wszystkich jam omawia-nego typu. Nie ma chyba jednak wątpliwości, że w świadomości mieszkańców osady istniały strefy dedykowane realizacji zajęć związanych z obróbką ziarna. Skutkowało to m.in. lokowaniem w ich ob-rębie kolejnych generacji jam zasobowych.

Wspomniałem wyżej, że rozkład „silosów” sta-nowi prawdopodobnie reminiscencję realizacji różnych typów zachowań społecznych, np. istnie-nia siatki aliansów łączących poszczególne grupy rodzinne. Właściwie tylko w jednym przypadku można sądzić, że zasoby gromadzone w jamach zasobowych pozwalały na zabezpieczenie potrzeb żywieniowych pojedynczej rodziny (chata U4). Mieszkańcy pozostałych budynków realizowali inne wzorce postępowania: kontroli zasobów (chata U5) i kolektywnego gromadzenia ziarna w wydzie-lonych strefach poza chatami. Jeszcze raz podkreś-lę, że koncentracje jam zasobowych zgromadzone w bezpośrednim sąsiedztwie chaty U5 oraz w jej nieco szerszym kontekście (ekwidystanta = 15 m) grupują jamy o łącznej pojemności 19,56 m3, czyli ok. 28% objętości wszystkich „silosów”. Stano-wi to wyraźny wskaźnik stopnia akumulacji dóbr związanego z tym budynkiem.

Warto w tym miejscu odnieść się jeszcze do problemu dystrybucji jam o nieokreślonym zna-czeniu gospodarczym [por. rozdz. 4.3.1.2]. Część z nich mogła np. służyć do krótkotrwałego prze-chowywania ziarna, np. w związku z potrzebą jego suszenia, segregowania czy prażenia.

Niezabezpieczone ściany i dna jam sugerują, że powstawały one w odpowiedzi na doraźne potrze-by gospodarcze. Musiało to przyspieszać procesy ich destrukcji, z pewnością były więc mniej trwa-łe niż jamy zasobowe. Podobnie jak w przypadku tych ostatnich, do pogrupowania jam o niesprecy-zowanym przeznaczeniu gospodarczym użyto me-

tody ekwidystant z tym, że zastosowano mniejszy promień przeszukiwania (5 m). Ma to uwypuklić różnice w ich stabilności i znaczeniu dla realiza-cji podstawowych potrzeb gospodarczych. Wynik analizy prezentuje rycina 20.8. Mimo przyjętych parametrów większość (ok. 57%) jam utworzyła niewielkie koncentracje. Składają się one z 2-4 obiektów. Część z nich zlokalizowana jest wokół chat (U1, U3, U10). Dodać warto, że pojedyn-cze jamy wystąpiły wokół większości obiektów mieszkalnych.

20.2.1.2. HodowlaOpracowanie serii szczątków kostnych [Waszczuk w tym tomie, rozdz. 15] dokumentuje dominację zwierząt udomowionych w menu dań mięsnych. Zaznacza się w tym przypadku wyraźna przewa-ga kości bydła (72,1%) nad szczątkami świni (14,1%) oraz owcy (11,7%). Człowiekowi towarzy-szył także pies.

Mimo pewnych wątpliwości teoretycznych związanych z zastosowaniem metody fragmentów dla oszacowania struktury stad [Marciniak 1996: 75-77], można chyba przyjąć, że społeczność KPL z Wilkostowa hodowała głównie bydło wysokorosłe. Było ono użytkowane dwukierunkowo: dla zapew-nienia mięsa (osobniki młodsze) oraz wykorzysta-nia możliwości przyżyciowych (rozrodu, siły pocią-gowej, być może również mleka; osobniki starsze w wieku 3,5-5 lat). Jest to stan dość powszechnie opisywany dla ludności „pucharowej” z Polski [ostatnie podsumowanie: Nowak 2009: 415].

Wzajemne relacje szczątków owcy i świni ce-chują się na Kujawach znaczną zmiennością [Waszczuk w tym tomie, rozdz. 15]. W przypadku Wilkostowa zaznacza się nieznaczna przewaga ko-ści świni. Przynajmniej część osobników była dość długo utrzymywana przy życiu, a celem takiej ho-dowli było uzyskiwanie dużych ilości tłuszczu (sło-niny). Z kolei przewaga kości osobników względnie młodych w przypadku owiec sugeruje, że podsta-wowym celem ich hodowli było uzyskanie mięsa. Znaleziska przęślików dokumentują także wyko-rzystanie walorów przyżyciowych owiec – związa-nych z pozyskiwaniem wełny.

K. Waszczuk [w tym tomie, rozdz. 15] pod-kreśliła, wynikające z odmiennych preferencji ekologicznych, trudności w łączeniu stad różnych gatunków zwierząt. Jak wspomniała cytowana au-torka, szczególne ograniczenia dotyczyły chowu owiec. Wynikały one z faktu, że środowiska pod-mokłe lub z okresowo stagnującą wodą nie nadają


Ryc

. 20.

8. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. R

ozpl

anow

anie

i gr

upow

anie

jam

o n

iesp

recy

zow

anym

prz

ezna

czen

iu g

ospo

darc

zym

. Leg

enda

: a –

jam

a; b

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ków

; c –

wko

p



się właściwie do hodowli tego gatunku [Jankow-ski, Niżnikowski 1996: 463]. W przypadku Wil-kostowa wspomniane przeszkody dotyczyły całego zachodniego przedpola osady. Z kolei jej wschod-nie rubieże i obszary dalej w tym kierunku poło-żone nie nakładały żadnych ograniczeń dla chowu zwierząt, który polegał na wypasach leśnych [por. Rasmussen 1990; Valde-Nowak 1995: 132-141; 1999; Kruk, Milisauskas, Alexandrowicz, Śniesz-ko 1996: 50-52; Lüning 2000: 46-49]. Tereny po-łożone na wschód od osady stanowiły więc natu-ralny kierunek penetracji hodowców.

Bez wątpienia hodowla dostarczała poważnych ilości mięsa. Sposoby rzeźnego użytkowania zwie-rząt zostały już szczegółowo omówione [Waszczuk w tym tomie, rozdz. 15]. Nie chcąc powtarzać za-wartych tamże obserwacji, zwrócę jedynie uwagę na podstawowe elementy wywodu. Wszystkie ga-tunki hodowlane zabijano na terenie osady – co potwierdzają odkrycia pochodzące z większości partii ich szkieletów. Mięso było rąbane, krojone oraz fi letowane w celu podziału na porcje. Część kości nosi ślady rozbijania, które miało na celu wydobycie szpiku kostnego. Zaznacza się przy tym interesująca zależność pozwalającą sugerować, że gotowano głównie wieprzowinę. Oczywiście mię-so było również pieczone, a taki sposób obróbki dotyczył wszystkich gatunków udomowionych. Z oczywistych względów nie można zarysować

skali działań polegających na jego konserwowaniu (suszeniu, wędzeniu, mrożeniu).

Poważne ograniczenia wiarygodności wszelkich ujęć przestrzennych dotyczących materiału oste-ologicznego wynikają z dwóch powodów. Po pierw-sze, zabezpieczające warstwy orsztynów miały wyraźnie nieciągły charakter. Wobec tego niemal z pewnością można stwierdzić, że kości pierwotnie zalegały w większej, niż to obserwowano w czasie eksploracji, liczbie obiektów. Po drugie zaś, wyko-rzystanie kulinarne nie zamykało cyrkulacji kości na terenie osady. Były one palone, gryzione oraz zjadane przez psy, długotrwale zalegały na po-wierzchni i tylko niekiedy zsypywano je do obiek-tów [Waszczuk w tym tomie, rozdz. 15]. Tak długi cykl redepozycji szczątków kostnych obejmował wszystkie gatunki zwierząt hodowlanych. Choć prawdopodobnie w sposób najbardziej pieczoło-wity starano się zbierać kości świni. Jednak i tu można zwrócić uwagę na ich występowanie w ob-rębie warstwy kulturowej.

Mimo powyższych zastrzeżeń chciałbym zwró-cić uwagę na rycinę 20.9, która ukazuje dystry-bucję w obrębie obiektów kości poszczególnych gatunków zwierząt hodowlanych. Symptomy re-gularności zdradza jedynie występowanie kości psa, które zarejestrowano wyłącznie w obrębie południowo-wschodniej części obszaru badanego (ob. 187, 207, 604 i 637).

Informacje wskazujące na pozarolnicze pozyski-wanie żywności są niezwykle ubogie. Zbiorniki wodne znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie osady dostarczały ryb i mięczaków. Choć zapis ar-cheologiczny potwierdza jedynie zbieractwo skójki słodkowodnej [Waszczuk w tym tomie, rozdz. 15], to należy przypuszczać, że brak w nim drobnych szczątków lokalnie występujących ryb jest efek-tem ich szczególnej podatności na zniszczenie w środowisku gleb kwaśnych. O tym, że ryby sta-nowiły element diety społeczności osiadłej w Wil-kostowie, przekonuje znalezisko płytek kostnych jesiotra oraz ogólna wiedza dotycząca znaczenia ichtiofauny w neolicie [Makowiecki 2003: 142]. Zidentyfi kowane pozostałości jesiotra są też jed-noznacznym wskaźnikiem organizacji wypraw ło-wieckich lub okazjonalnego połowu realizowanego przy okazji innych zajęć. Niezależnie od ich cha-rakteru wymagały one realizacji eskapad w kie-

runku dna doliny Wisły, czyli na odległość około 17 km w linii prostej lub 26 km, posuwając się wzdłuż brzegów Tążyny.

Korzystano zapewne również z tzw. użytków leśnych, choć i tu źródłowo można to potwierdzić jedynie w odniesieniu do łupiny/orzecha dębu lub leszczyny [Abramów w tym tomie, rozdz. 17]. Obie rośliny mogły być spożywane zarówno przez zwie-rzęta, jak i ludzi.

Mieszkańcy osady realizowali także szeroką gamę czynności łowieckich. W materiale kostnym zidentyfi kowano szczątki jelenia, dzika, tura i ry-sia. Do zwierząt dzikich należy zapewne zaliczyć również kości konia [Waszczuk w tym tomie, rozdz. 15]. Wykorzystywano mięso i futra upolowanych zwierząt, zaś poroże jelenia i zęby dzika używane były także do produkcji narzędzi [Waszczuk w tym tomie, rozdz. 16]. Komentując ustalenia cytowa-nej autorki, można zwrócić uwagę, że przedmiot

20.2.2. Zbieractwo, rybołówstwo i łowiectwo


Ryc

. 20.

9. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

ystr

ybuc

ja k

ości

zw

ierz

ąt h

odow

lany

ch w

obi

ekta

ch. L

egen

da: a

– b

ydło

; b –

św

inia

; c –

ow

ca; d

– p

ies;

e –

hip

otet

yczn

y za

sięg

bud

ynkó

w; f

– w

kop



wykonany z poroża jelenia (ob. 604) jest zapew-ne reliktem topora o formie typowej dla lokalnych społeczności kultury późnej ceramiki wstęgowej [Grygiel 2008: 1859-1867].

Analizowano dystrybucję przestrzenną znale-zisk związanych z opisywaną sferą aktywności mieszkańców osady (ryc. 20.10). Można tu jedynie

podkreślić brak preferencji do selekcji szczątków zwierząt dzikich. Deponowano je niemal w tych samych obiektach, co kości zwierząt hodowlanych. Wyjątek stanowi tu ob. 531 w którym zarejestrowa-no pozostałości jesiotra bez kontekstu innych ma-teriałów osteologicznych.

20.2.3. Garncarstwo

Termiczne przetwórstwo gliny stanowi najlepiej udokumentowany aspekt aktywności gospodarczej ludności KPL na terenie omawianej osady [rozdz. 5 i 6]. Masowość odkryć ceramiki naczyniowej wynika z dwóch podstawowych czynników: jej znaczenia w procesie przygotowywania żywności oraz długotrwałości zasiedlenia osady.

Czynności związane z wykonaniem naczyń inicjowały wysiłki polegające na wydobyciu oraz dostarczeniu na teren osady surowca [por. No-wak 2009: 489-497]. Na bezpośrednim zapleczu stanowiska brak wychodni gliny. Wspominałem wyżej, że silnie spiaszczone źródła tego surowca zlokalizowane są w odległości ok. 1 km. Jednak bardziej prawdopodobne wydaje się korzystanie z zasobów ulokowanych w głębi wysoczyzny more-nowej. Próbka P55 przekazana do badań mineralo-gicznych [Pawlikowski w tym tomie, rozdz. 18] po-brana została na gruntach wsi Przybranówek, czyli na północny wschód od stanowiska, w odległości 1,65 km w linii prostej od stanowiska. Przypomnę tylko, że cechuje się ona znacznym podobień-stwem do surowca użytego do wyrobu większości naczyń. Wydobycie gliny wymagało oczywiście jej transportu na teren osady, konieczne było w tym przypadku przekroczenie rozlewiska Tążyny, co z pewnością wydłużało i utrudniało to zadanie.

W kolejnych etapach, być może poprzedzonych leżakowaniem lub innymi formami oczyszczania gliny, przystępowano do wzbogacenia części mas garncarskich o różnorakie domieszki. Jednoznacz-ną intencjonalność należy przypisać wprowadzaniu szamotu oraz domieszek „węglanowych” – tłuczo-nych kości (tt6) i muszli (tt9). Uzasadnień dla tych czynności szukać należy zarówno w sferze utylitar-nej, jak i symbolicznej [Nowak 2009: 497-504].

Po uzyskaniu właściwych parametrów masy garncarskie używane były do ręcznego lepienia naczyń lub drobnych przedmiotów glinianych [por. rozdz. 6]. Liczne odciski roślinne wskazują, że odbywało się to na terenie osady, wśród resztek

związanych z czynnościami oczyszczania ziarna lub jego mielenia. Z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że produkcja naczyń oraz ich użytkowanie odbywało się w obrębie opisanych wyżej koncentracji jam zasobowych.

Wytwórcy naczyń posługiwali się narzędziami kościanymi w formie łopatek i gładzików [Wasz-czuk w tym tomie, rozdz. 16]. W trakcie schnięcia nanoszono również ornamenty, stosowano w tym celu różnorakie stemple i rylce. Frapującą kwestią, wymagającą dalszych prac, jest kwestia użycia do wykonania zdobień fragmentów zbóż, a dokładniej fragmentów ich kłosów lub, co jest mniej pewne, źdźbeł [Abramów w tym tomie, rozdz. 17]. Dodam tylko, że formy ornamentów wykazują silne powią-zanie z poszczególnymi typami naczyń [rozdz. 5.3].

Wyschnięcie wylepionych form umożliwia-ło przystąpienie do wypalenia, które realizowa-no w temperaturze 600-700oC [Pawlikowski tym tomie, rozdz. 18], zapewne działo się to w ogni-skach. Atmosfera wypału regulowana była poprzez odcięcie dopływu tlenu, czyli zasypanie paleni-ska. Preferowano wypał w atmosferze redukcyjnej, dążąc prawdopodobnie do uzyskania czarnych po-wierzchni naczyń. Na tym tle wyraźnie manifestu-je się odmienność fl asz z kryzą, które starano wy-palać się w atmosferze utleniającej, co nadawało im jasnożółtą lub kremową barwę [rozdz. 5.3].

Forma poszczególnych naczyń była związana m.in. z pełnioną funkcją [por. Nowak 2009: 502]. Szczegółowe diagnozy są trudne do sformułowania choćby ze względu na niemal pewną, w stosunku do składu pierwotnych garniturów ceramicznych, deformację struktury udziału poszczególnych ty-pów naczyń [por. rozdz. 5.3].

Najłatwiej rozpoznawalne były fl asze z kryzą (220 egzm.). Interesująca wydaje się hipoteza o ich związku z przechowywaniem i użyciem halucyno-genów. Podobne sugestie formułowane są zresztą w przypadku łyżek [Bąbel 2006: 175-181]. Liczne występowanie fl asz z kryzą wskazywałoby na niemal


Ryc

. 20.

10. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

ystr

ybuc

ja p

ozos

tało

ści z

wie

rząt

dzi

kich

w o

biek

tach

. Leg

enda

: a –

ssa

ki; b

– m

ięcz

aki i

ryb

y; c

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg

budy

nków

; d –

wko

p



„przemysłową” produkcję opiatów, jednak interpre-tacja ta nie znajduje potwierdzenia w dotychczaso-wych wynikach badań palinologicznych rdzenia z Przybranówka [por. wstęp do tego rozdziału].

Warto również zwrócić uwagę na niemal zbi-lansowane relacje pomiędzy pucharami lejkowa-tymi (153 egzem.) i misami/wazami (166 egzem.). Były to najpewniej podstawowe formy naczyń uży-wanych do przyrządzania i spożywania posiłków. Z kolei takim formom, jak puchary moździerzowate (24 egzem.) i zbliżone do nich garnki (29 egzem.), można przypisać pełnienie funkcji zasobowych. Ich stosunkowo ograniczona liczba i niewielka objętość wyklucza jednak użycie do długotrwałego przecho-wywania (np. ziarna), miało ono raczej charakter doraźny, związany z codziennymi potrzebami gospo-darstw domowych. Sam kształt amfor (rozpoznano 121 egzem.), który utrudnia wylewanie, sugeruje ich związek z przechowywaniem płynów. Intere-sujące, że znaczna część form lepiej zachowanych (ryc. 5.86) jest bogato zdobiona – szczególnie mo-tywami „drabinek”. Zdaniem niektórych autorów, może to dodatkowo wzmacniać przekonanie o ich związku z wodą lub nawet kultami akwatycznymi [por. Woźny 1996: 43-44].

Ze względu na marginalny udział ostatnie nie-wymienione formy, tj. dzban (1 egzem.) i kubek (1 egzem.), jak również puchar z okrągłym dnem (1 egzem.), nie mogły mieć poważniejszego zna-czenia w realizacji codziennych wysiłków związa-nych z preparacją żywności.

20.2.3.1. Użytkowanie naczyńTytuł tej części pracy może być nieco mylący. Jej celem nie jest bowiem pogłębianie interpretacji funkcjonalnej związanej z poszczególnymi typami naczyń. Chciałbym się tu zająć przede wszystkim społecznym znaczeniem garncarstwa i wykorzy-staniem jego produktów. Zacząć jednak trzeba od końca, czyli od momentu depozycji zniszczonych fragmentów pojemników ceramicznych.

Choć przeprowadzone analizy wskazują na do-bry stan zachowania warstwy kulturowej [rozdz. 4.2.3] i przemawiają za uznaniem wysokiego stop-nia pierwotności układów koncentracji stłuczki ceramicznej, to nie należy interpretować ich jako prostych odwzorowań stref wytwarzania i użytko-wania naczyń. Przywołajmy kilka obserwacji.

Charakterystyczne fragmenty ceramiki pod-dano analizie „sklejek” i zidentyfi kowano 637 układów łączących fragmenty o różnej lokalizacji (ryc. 20.11). Dodam, że cytowana rycina uwzględ-

nia jedynie połączenia o długości przekraczają-cej 1 m. Wyraźnie uwidacznia ona, że większość „sklejek” łączy fragmenty zlokalizowane blisko siebie, najczęściej w obrębie wyróżnianych sku-pisk. Na przykład wschodnia część skupiska A3 jest niemal cała „usiana” połączeniami. Abstra-hując tymczasem od przyczyn tego stanu, można zestawić tę obserwację z wynikami analiz cera-miki [rozdz. 5]. Szczególnie inspirujących wnio-sków dostarcza analiza fragmentów pochodzących z naczyń wykonanych w najrzadziej używanych technologiach. Wcześniej opisywano koncentra-cje ceramiki „szamotowo-mineralnej”, tt2-4+10; ryc. 5.10), schudzonej gruboziarnistym szamotem (tt8; ryc. 5.11), kośćmi (tt6; ryc. 5.12) oraz tłu-czonymi muszlami (tt9; ryc. 5.13). Każdorazowo wyraziście izolowany układ ich skupień sugeru-je, że są to w istocie pozostałości pojedynczych, zniszczonych naczyń. Spostrzeżenie to można rów-nież odnieść do koncentracji wyjątkowo rzadkich form zdobień [por. rozdz. 5.3]. Komentowane dane wskazują na generalnie „zogniskowany” prze-strzennie proces destrukcji pojemników. Nie jest to jednak aż tak oczywiste – o czym niżej.

Wśród układów „sklejek” zaobserwowano rów-nież połączenia bardzo długie (dochodzące do 50 m). Jako przykład mogą służyć choćby ukła-dy łączące strefę chaty A4 i aglomerację A24 lub chatę U9 i skupisko A27. Jednoznacznie informu-ją one o usuwaniu naczyń ze stref ich hipotetycz-nego zniszczenia. Danych na ten temat dostarcza również analiza dystrybucji wagowej stłuczki. Wspominano powyżej, że szczególnie rozkład naj-lżejszych fragmentów informuje o lokalizacji stref narażonych na intensywne udeptywanie (ryc. 5.1). Znacząca obecność tej frakcji stłuczki w obrębie chat U2, U4 i U7 przy jednoczesnym ogólnym ubó-stwie materiału ceramicznego przekonuje o sprzą-taniu ich wnętrz [por. Pelisiak 2003: 121]. Inter-pretacja ta może zostać rozciągnięta również na pozostałe obiekty. Niemal nie obserwuje się w nich występowania ceramiki o wadze przekraczającej 10 g (ryc. 5.4-5.6). Na marginesie podkreślę brak ceramiki i koncentracji polepy budowlanej w ob-rębie chaty U10. Może to oznaczać, że chata zo-stała opuszczona niedługo po jej wzniesieniu. Być może z powodów bezpieczeństwa nie spalono jej, co skutkowało jej powolnym rozpadem, w czasie którego polepa całkowicie się rozlasowała.

Podsumowując ten wątek, należy raz jeszcze zaznaczyć, że obserwowane rozkłady dystrybucji poszczególnych form naczyń oraz wykorzystywa-


Ryc

. 20.

11. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

ystr

ybuc

ja „

skle

jek”

cer

amic

znyc

h. L

egen

da: a

– o

biek

t nie

ruch

omy;

b –

ukł

ady

„skl

ejek

”; c

– z

asię

g ko

ncen

trac

ji ce

-ra

mik

i; d

– hi

pote

tycz

ny z

asię

g bu

dynk

ów; e

– w

kop



nych domieszek i zdobień są w stosunku do użyt-kowanych garniturów ceramicznych (przynajmniej częściowo) zdeformowane zachowaniami miesz-kańców osady. Istniały dwie zasadnicze formy usuwania zdefragmentowanych naczyń. Po pierw-sze, pozostawiano je w strefach szczególnie inten-sywnie wykorzystywanych gospodarczo. Przykła-dem tego jest np. sytuacja wokół chat U3, U5, U8 i U9. Wyraźnie nakładają się tu zasięgi skupisk ceramiki, krzemieni i kamieni (ryc. 20.12). Po drugie jednak, część mieszkańców regularnie usu-wała zniszczoną ceramikę poza zasięg chat i stref do nich przyległych (np. chaty U2, U4, U6 i U7). W efekcie tego na granicach osady gromadzono różnorakie odpady. Tak należy właśnie postrzegać koncentrację A3 wraz z układami krzemieni (D2 i D3) oraz zabytków kamiennych (E1). Diagnoza ta może być chyba też rozciągnięta na materiał KPL występujący w strefi e podstawy stoku.

Przedstawione rozważania istotnie ograniczają wiarygodność bezrefl eksyjnego łączenia dystry-bucji ceramiki z jej walorami interpretacyjnymi, dotyczącymi relacji łączących poszczególne domy (rodziny). Niestety, dla części z nich brak danych, co – rzecz jasna – nie oznacza, że nie korzystano w ich obrębie z naczyń.

Pamiętając o powyższym zastrzeżeniu, trudno jednak nie pokusić się o zarysowanie problemu interakcji społecznych obserwowanych przez pry-zmat zróżnicowania receptur technologicznych (a), zdobień (b) i form naczyń (c). Rozdział zamknie krótkie podsumowanie (d).

a. Przeprowadzone analizy technologii wytwa-rzania naczyń [rozdz. 5.1] wyraźnie wskazują ge-neralną zbieżność stosowanych rozwiązań. Ponad połowa (52,68%) stłuczki pochodzi z pojemników ceramicznych schudzanych szamotem (tt5+7; ryc. 5.8). Użycie domieszek „szamotowo-mineralnych” (tt2-4+10), tłuczonych kości (tt6), gruboziarni-stego szamotu (tt8) i rozdrabnianych muszli (tt9) miało wymiar wyłącznie okazjonalny. Na tym tle wyróżnia się relatywnie liczne (26%) zastosowanie glin „tłustych” (tt1), których występowanie jest dość wyraźnie zrelatywizowane do południowo- -wschodniej części osady (ryc. 5.9) oraz kontekstu chaty U5. Z obserwacjami tymi koresponduje roz-rzut ceramiki wypalanej w atmosferze utleniającej (ryc. 5.19).

b. Zdobnictwo naczyń cechuje się dużą jedno-rodnością stosowanych rozwiązań [por. rozdz. 5.3]. Zaakcentowania wymaga jednak kilka spostrzeżeń łamiących ten obraz. Oparte są one na obserwacjach

ornamentów występujących względnie licznie i wy-kazujących tendencję do strefowego występowania.

Wątki słupków sporządzonych w technice bruz-dowej (G5D-G; ryc. 5.36) grupują się w północnej strefi e osady (chaty U5 i U6). Z kolei słupki wyko-nane z użyciem grzebyka (G5E) odkryto w więk-szości w południowej części stanowiska. Do tego terenu ograniczone jest też występowanie słupków umieszczonych na plastycznych listwach (G5G). Wyróżniająca się pozycja chaty U5 uwidacznia się także poprzez ograniczenie do terenu koncentracji A7 motywów: podwójnej listwy plastycznej zdo-bionej odciskami palca (G6B2; ryc. 5.40), karbo-wania kryz fl asz (G9; ryc. 5.48) i plastycznych gu-zów (G14; ryc. 5.57). Z generalnie południowym członem stanowiska (chaty U2, U8, U9 i U10) związane są natomiast „skomplikowane” wersje zygzaków (G8B; ryc. 5.46).

W szerokiej strefi e rozciągającej się między chatami U1 i U3 (w nieco szerszym ujęciu doty-czy to również chat U8 i U9) występował wątek podkrawędnych zygzaków (G7; ryc. 5.42) oraz or-namenty brzuścowe: odcisków palcowych (G11; ryc. 5.48), segmentów wykonanych grzebykiem (G15B; ryc. 5.57), a także zygzaków w wersji G19 (ryc. 5.63). Jednak biorąc pod uwagę śmietniskowy (zbiorczy względem chat) charakter koncentracji A3 jest to – być może – opinia zbyt daleko idąca.

Z kolei chata U3 wyraźnie wyróżnia się obec-nością linii rytych podkreślających załom brzuś-ca naczyń (G20; ryc. 5.67). Z chatą U5 łączy ją obecność pionowych linii wykonanych w technice bruzdowej (G21B; ryc. 5.67). Podobne obserwacje odnieść można do zdobnictwa linii rytych w ukła-dzie chaotycznym (G24; ryc. 5.74), a – być może – również ornamentyki pasmowo-grzebykowej (G23). Natomiast złożone ornamenty budowane z zastosowaniem techniki rycia i punktów „obra-mowujących” (G26A; ryc. 5.79) łączą chaty U1, U5 i skupisko A3.

c. W odniesieniu do form naczyń [por. rozdz. 5.3] inspirujące są obserwacje dotyczące pucha-rów moździerzowatych, które grupują się w kon-tekście chaty U3 i skupiska A3 (ryc. 5.85). Pod-kreślałem również brak fl asz z kryzą w obrębie chaty U4 (ryc. 5.89) oraz koncentrację tej formy w obrębie chaty U5.

d. Za obrazem pozornej unifi kacji wytwórczości naczyń wśród „wilkostowskiej” społeczności KPL kryje się zdecydowanie bardziej skomplikowana rzeczywistość. Szczególnie masowość przesłanek technologicznych unaocznia skalę jej złożoności.


Ryc

. 20.

12. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. R

ozpl

anow

anie

ukł

adów

sku

pień

. Leg

enda

: a –

kon

cent

racj

e ce

ram

iki;

b –

konc

entr

acje

wyt

wor

ów k

rzem

ienn

ych;

c –

kon

-ce

ntra

cje

wyt

wor

ów k

amie

nnyc

h; e

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ków

; f –

wko

p



Tendencja do różnicowania metod przygotowa-nia mas ceramicznych oraz prowadzenia wypału naczyń odwzorowuje odmienności w rodzinnych (grupowych) tradycjach garncarskich. Podobnych wniosków dostarcza analiza zdobnictwa i form na-czyń. Można tu jedynie dodać, że występowanie względnie rzadkich ich form w kontekście róż-nych chat może być uznane za przesłankę na rzecz prowadzenia systematycznej (?) wymiany pojem-ników w obrębie grupy wioskowej. Obserwowane cechy dystrybucji stanowiłyby w tym ujęciu ele-ment utrzymywania równowagi i środek negocja-cji pomiędzy kultywowaniem tradycji rodzinnych, a potrzebą respektowania jedności grupy. Samo zaś zróżnicowanie tradycji garncarskich byłoby remi-niscencją istniejących układów społecznych, jed-nocześnie ujawniając aktywną rolę naczyń w ich kreowaniu i podtrzymywaniu [Hodder 1990].

W proponowanej interpretacji szczególna blis-kość łączy chaty położone w południowo-wschodniej części stanowiska (U2, U8, U9 i U10?), a w nie-co szerszym ujęciu należałoby tę grupę poszerzyć (głównie wyniki analiz zdobnictwa) o chaty U1 i U2. Wyróżnia się także kontekst chaty U5. Aby nie po-wtarzać przedstawionych wyżej informacji, zaznaczę tylko, że w jego ramach rejestrowane są elementy technologiczne, morfologiczne i zdobnicze obecne we wszystkich pozostałych układach. Budynek ten wydziela również podwyższony i zaglomerowany udział fl asz z kryzą (ryc. 5.89). W oczywisty sposób obserwacje te konweniują z danymi dotyczącymi specyfi cznych norm przechowywania i przygotowa-nia żywności (koncentracja jam zasobowych – cha-ta U5; spożywanie mięsa psa – chaty U2, U8, U9 i U10).

Zwykle te dwie sfery obróbki surowców omawiane są osobno, co wynika z tego, że stanowią przed-miot zainteresowania archeologów o różnych spe-cjalizacjach [Domańska w tym tomie, rozdz. 11; Winiarska-Kabacińska w tym tomie, rozdz. 12; Szydłowski, Rzepecki w tym tomie, rozdz. 13]. Niemal automatycznie przyjmowany jest więc ob-raz pierwotnej rozłączności tych działań w ramach czynności różnych wytwórców-specjalistów. Poni-żej wskażę na przesłanki pozwalające nieco zrela-tywizować to ujęcie. Aby nie powtarzać informacji zawartych w cytowanych tekstach, ograniczę się do ich autorskiej interpretacji.

Na wstępie należy zwrócić uwagę na to, że obróbka i wykorzystanie narzędzi krzemiennych i kamiennych cechują się wyraźną dwoistością. Jej osią jest relacja do surowców importowanych. W przypadku wytworów krzemiennych wyraźnie przeważają one w grupie profesjonalnych narzędzi zaopatrzonych w oprawy [Kabacińska w tym tomie, rozdz. 12]. Pomijając egzemplarze przepalone oraz grociki, zarejestrowano w tej grupie 11 wytworów z krzemienia wołyńskiego, dziewięć okazów z krze-mienia czekoladowego i jedynie trzy egzemplarze wykonane z krzemienia bałtyckiego. Jak wcześniej wspominałem, wszystkich używano do zbioru zbóż lub/i wyprawiania skór zwierzęcych.

Również obróbka kości i rogu opierała się na narzędziach wykonanych z surowców impor-towanych (czekoladowy – 9 egzem., wołyński –

2 egzem., bałtycki – 3 egzem.). Podobnie rzecz ma się w odniesieniu do obróbki roślin (w tym trzciny). Zaobserwowano tu wyraźną dominację krzemienia wołyńskiego (11 egzem.) nad czekola-dowym (6 egzem.) i bałtyckim (3 egzem.). Jedynie w przypadku obróbki drewna sugerować można bardziej zbilansowaną relację surowcową (wołyń-ski – 4 egzem., bałtycki – 3 egzem., czekoladowy – 2 egzem.).

Przytoczone obserwacje jednoznacznie infor-mują o wyjątkowo wysokiej waloryzacji krzemie-ni egzotycznych. Warto w tym miejscu zaryso-wać miejsce „wilkostowskiej” społeczności KPL w systemie akwizycji surowców importowanych. Dla oceny tego zjawiska istotne znaczenie ma nie-wielki zakres odkryć związanych z obróbką brył omawianej grupy krzemieni [Domańska 2013, por. rozdz. 11]. Miejscowe wykorzystanie rdzeni po-świadczone jest jedynie w odniesieniu do surowca czekoladowego. Interesujące, że świadectwa jego wykorzystania wykazują pewną nieciągłość prze-strzenną. Przypomnę tu obserwację L. Domańskiej [w tym tomie, rozdz. 11], że w obrębie powierzch-ni próbnej OI notowany jest wyraźnie podwyższo-ny udział krzemienia czekoladowego. Może być to wskaźnik istnienia wewnętrznego (wioskowego) systemu redystrybucji tego surowca.

Wytwory z pozostałych surowców egzotycznych sprowadzano zapewne w formie gotowych narzędzi służących do obróbki zbóż oraz skór i mięsa (krze-

20.2.4. Obróbka krzemienia i kamienia



mień wołyński) oraz siekier (krzemień świecie-chowski i wołyński).

Wysoka pozycja narzędzi z krzemieni impor-towanych w połączeniu z ograniczonym zakresem ilościowym importu [por. Kruk, Milisauskas 1999: 157] niejako wymuszała maksymalne ich wykorzy-stanie – stąd obserwacje reutylizacji przy zastoso-waniu techniki odłupkowej i łuszczniowej.

Podsumowując ten wątek, można podkreślić, że osadnicy z Wilkostowa byli głównie odbiorcami surowców importowanych. Należy raczej wyklu-czyć odgrywanie przez nich istotnej roli w dystry-bucji krzemieni „luksusowych”.

Na tym tle interesująco prezentuje się wytwór-czość oparta na przetwarzaniu surowca lokalnego [Domańska w tym tomie, rozdz. 11]. Zarejestro-wano zarówno naturalne, nieobrobione konkrecje (119 egzem.), rdzenie (6 egzem.), jak i liczne efek-ty ich obróbki (wióry, odłupki, odłupki łuszcznio-we). Narzędzia z krzemienia bałtyckiego służyły jako substytuty egzemplarzy importowanych. Jedy-nie na 19 wytworach odnotowano ślady cięcia zbóż i roślin oraz obróbki drewna, kości i poroża. Do-dam, że ślady takie zaobserwowano na 56 okazach wykonanych z surowców importowanych.

Interesująca jest również sytuacja dotyczą-ca zabytków ze skał niekrzemionkowych. Niemal wszystkie przedmioty (99%) wykonano z surow-ców występujących lokalnie [Szydłowski, Rzepec-ki w tym tomie, rozdz. 13]. Nie można zapominać jednak, że zjawisko importu dotyczyło wyłącznie narzędzi tnących, tu ich udział sięga 20%. Ze Śląska sprowadzono siekierki (serpentynit i łu-pek kwarcytowo-serycytowy), z zachodnich Czech pochodzi przetworzone ciosło „wstęgowe” (łupek aktynolitowy), zaś jedną siekierkę sprowadzono z Wołynia (bazalt). Generalnie zachodnią prowe-niencję ma również forma topora (diabaz).

Jak wynika z przytoczonych wyżej proporcji, pozostałe narzędzia zarejestrowane w Wilkostowie wykonano z surowców miejscowych, powszechnie występujących na nieodległej wysoczyźnie more-nowej. Co ciekawe, wyniki analizy KDE ujawniły dość wysoki stopień koncentracji okazów wiąza-nych z gromadzeniem lub przygotowaniem surow-ca. Wcześniej wspominano o rozkładzie wyróżnio-nych skupisk. Obecnie chciałbym skonfrontować je z koncentracjami dotyczącymi obróbki krzemie-ni (ryc. 20.12). Jest uderzające, że większość aglo-meracji obu rodzajów zabytków wykazuje daleko idące współzależności przestrzenne. Najlepiej stan ten dokumentuje układ skupisk D1-E4, zajmują

one niemal dokładnie tą samą przestrzeń na połu-dnie od chaty U5. Z układem odłupków kamien-nych koresponduje tu koncentracja świadectw obróbki krzemienia, złożona z odłupków, łuszczni i odłupków łuszczniowych oraz okruchów.

Równie interesująco wygląda sytuacja wokół chat U8 i U9. Skupisko odłupków kamiennych (D6) zajmuje w tym przypadku całą przestrzeń chaty U9, wachlarzowato rozciągając się przed jej południowo-zachodnim krańcem. W obrębie chaty wystąpiło także kilka egzemplarzy siekier kamien-nych (por. ryc. 13.10). Na część omawianej kon-centracji nakłada się ponadto skupisko krzemieni D6. Również w tym przypadku większość zareje-strowanych w niej okazów to odłupki, łuszcznie i odłupki łuszczniowe oraz łuski i okruchy. Iden-tyczna sytuacja dotyczy skupienia D5. Na margi-nesie można zauważyć, że układ skupień zabytków z krzemienia i kamienia bardzo wyraźnie przecina w tym przypadku linię hipotetycznego przebiegu ścian chaty U8. Może to oznaczać, że pierwotnie jej kraniec północno-wschodni stanowiły podcie-nia, tam również ulokowane było prawdopodobnie wejście do budynku. W strefi e hipotetycznego wej-ścia do chaty U3 rozpoznano skupisko materiału kamiennego, a w jej podcieniach – koncentrację odpadów z produkcji krzemieniarskiej.

Opisane relacje przestrzenne skłaniają do sfor-mułowania wniosku o współzależności obróbki eratycznych surowców krzemiennych i kamien-nych. Należy sądzić, że były one realizowane przez te same osoby, głównie na potrzeby zaspokojenia podstawowych potrzeb domowych (chaty U3 i U5). Brak śladów obróbki krzemienia i kamienia wokół wszystkich chat sugeruje, że ich mieszkańcy za-opatrywali się w produkty ich obróbki u miejsco-wych, półprofesjonalnych wytwórców. Wydaje się, że funkcjonowanie takiego warsztatu można wiązać przede wszystkim z kontekstem chaty U9, dla któ-rej rekonstruować można pełen przebieg procesu obróbki (surowiec, odpadki i produkty – siekiery). Być może temu należy zawdzięczać również inne cechy dystrybucji wytworów krzemiennych: ich wyjątkową liczność w obrębie stref D5-D7 oraz obszaru OIII, a także podwyższony udział su-rowca wołyńskiego. Przetwarzanie zniszczonych, a jednocześnie szczególnie wartościowych narzę-dzi z tego surowca, powierzano więc wioskowemu specjaliście.

Wspomnieć warto jeszcze o układach uloko-wanych poza kontekstem obiektów mieszkalnych. Wzajemną bliskość położenia wykazują koncen-



tracje D7 i E7. Z kolei skupiska D2, D3 i E1 kore-spondują z rozległą strefą śmietniskową związaną z aglomeracją ceramiki oznaczoną jako A3. Podob-na sytuacja dotyczy relacji między koncentracjami E3 i A5. Nie można więc wykluczyć, że analo-gicznie jak w przypadku ceramiki, część układów skupień związanych z drobnymi przedmiotami ka-miennymi i krzemiennymi jest w istocie świadec-twem ich redeponowania.

Świadectwa dotyczące obróbki skał na tere-nie osady w Wilkostowie wyraźnie potwierdzają, sformułowaną wyżej, tezę o dwoistości form zajęć

związanych z wykorzystaniem i obróbką narzę-dzi krzemiennych i kamiennych. Z jednej strony preferowano stosowanie surowców egzotycznych, docierających na teren osady głównie w postaci gotowych narzędzi – zapewne dzięki funkcjonowa-niu „profesjonalnej” sieci dystrybucji. Z drugiej zaś strony niewielka skala importu powodowała konieczność szukania surogatów w postaci surow-ców miejscowych. Produkowano z nich zarówno narzędzia służące do zbiorów, przetwarzania tusz mięsnych i skór/futer, jak i prowadzenia wyrębu (siekiery krzemienne i kamienne).

20.2.5. Kuśnierstwo i tkactwo

Do wyrobu odzieży wykorzystywano skóry i futra zwierząt oraz zapewne wełnę. Czynności kuśnier-skie, związane z cięciem i oczyszczaniem (skro-baniem) skór potwierdzają ślady zaobserwowane na 12 narzędziach [Winiarska-Kabacińska w tym tomie, rozdz. 12]. Większość z nich była opra-wiona, a wszystkie wykonano z surowców impor-towanych: czekoladowego (4 egzem.) i wołyńskie-

go (8 egzem.). Z tymi znaleziskami korespondują cztery odkrycia szydeł/przekłuwaczy [Waszczuk w tym tomie, rozdz. 16].

Realizację zadań tkackich potwierdza odkrycie na stanowisku 22 przęślików glinianych [rozdz. 6]. Jednocześnie brak jakichkolwiek wskaźników upra-wy lnu sugeruje, że podstawowym surowcem była w tym przypadku wełna [Chmielewski 2009].

20.2.6. Solowarstwo (?)

Wykorzystanie słonych wód do zagęszczania soli i jej produkcji w neolicie na Kujawach należy do grupy węzłowych problemów poznawczych, nie-stety również do zagadnień w minimalnym stopniu rozpoznanych [Szmyt 2013: 110]. Dotychczas je-dynymi przesłankami pozwalającymi wnioskować o możliwości przetwórstwa soli była współczesna wiedza o geologii regionu [por. Forysiak, Twardy w tym tomie, rozdz. 2] oraz występowanie halofi tów [Wilkoń-Michalska 1963; 1971]. Do tych nader wątłych podstaw można dołożyć także przesłankę toponomastyczną związaną z bezpośrednim za-pleczem stanowiska, czyli rzeką Tążyną. Od śred-niowiecza znana ona była m.in. jako Thanzina, Tazyna, Tonczyna, Tężyca, Teleżyna, Thelązna i Te-leżna. Jej nazwa pochodzi od słowa „tężeć” [Duma 1999: 87]. We wszystkich wymienionych formach pobrzmiewa morfem „tęg-/tęż-/tąż”, którego źródeł należy poszukiwać w słowach „tęgi” i „tęga”. Łą-czą się one m.in. ze znaczeniami: „sztywny”, „wy-bitny”, „wartościowy” i „skondensowany”. „Od tęgi pochodzą czasowniki: tężeć […] ‘stawać się tęgim, gęstnieć, krzepnąć, sztywnieć’, np. galare-

ta tężeje, ciało tężeje oraz tężyć […] ‘czynić tęgim, zagęszczać, koncentrować, np. tężyć sól (a stąd tężnia)” [Długosz-Kurczabowa 2003: 77].

Niezależnie jednak od występowania źródeł so-lankowych, halofi tów oraz toponomastyki mówią one co najwyżej o potencjale środowiska, a nie o jego wykorzystaniu w neolicie. Stąd tak duże znaczenie danych dotyczących możliwości zagęsz-czania solanki na omawianym stanowisku [Pawli-kowski tym tomie, rozdz. 18; Okupny, Fortuniak, Tomkowiak w tym tomie, rozdz. 19]. Wydaje się, że obecnie jest zbyt wcześnie, aby jednoznacznie intepretować podwyższony udział kryształów hali-tu w próbce P1. Nie można wykluczyć, że jest on efektem wielokrotnego gotowania wody zawiera-jącej naturalną domieszkę soli. Odgrywałaby ona w tym przypadku rolę swoistej przyprawy – wpły-wając zapewne na smak potraw. Byłoby to intere-sujące, ale wciąż pasywne wykorzystanie zasobów wód solankowych. Ubóstwo danych powoduje ko-nieczną wstrzemięźliwość interpretacyjną, jest to jednak jeden z najbardziej interesujących tropów do dalszych badań.



20.2.7. W systemie relacji międzygrupowych

sadniczym motorem był system dystrybucji rdzeni i wytworów krzemiennych wykonanych z surow-ców południowych: czekoladowego, wołyńskiego i świeciechowskiego. Ta sama diagnoza obejmuje epizodyczny dopływ narzędzi tnących sporządzo-nych z bazaltów wołyńskich [Chachlikowski 1996; Szydłowski, Rzepecki w tym tomie, rozdz. 13]. Towarzyszył temu intensywny dopływ małopol-skich wzorców garncarstwa [komponent „c”; por. rozdz. 5.4]. Częścią tego systemu były społeczno-ści zasiedlające obszary położone wzdłuż Wisły [Rybicka 2004].

c. Elementy łączone z oddziaływaniami spo-łeczności subneolitycznych ujawniają się przez pryzmat analiz ceramiki [komponent „d”; por. rozdz. 5.4]. Teoretycznie możliwe było ich lokal-ne, tzn. „kujawskie” przyswojenie. Jednak biorąc pod uwagę charakter garncarstwa „pucharowe-go” z ziemi chełmińskiej [Kukawka 1991; 1994; 2010], bardziej prawdopodobne wydaje się, że na Kujawy trafi ły one za pośrednictwem tamtejszych społeczności KPL. Byłby to element bilateralnej wymiany, któremu towarzyszyłoby upowszechnia-nie się wzornictwa wióreckiego (w wersji wielko-polskiej) na terenach położonych na północ od Wisły oraz ornamentyki „subneolitycznej” na Ku-jawach. Intensywności kontaktów między oboma obszarami zawdzięczać pewnie trzeba ograniczony napływ bursztynu [por. rozdz. 14].

20.2.7.1. Ślady pobytu ludności kultury amfor kulistychJak wiadomo z wcześniejszych części pracy [por. rozdz. 4.3.4 i 8.1.2], współcześnie z rozwojem osa-dy doszło do epizodycznego pobytu(ów) na terenie osady społeczności „amforowej”. O jego krótko-trwałości, obok symulacji dat radiowęglowych, jednoznacznie świadczy szczupłość danych (cera-mika, krzemienie) wiążących się z tym faktem [por. rozdz. 6; ryc. 20.13]. Analiza cytowanej ryciny do-starcza intrygujących przesłanek. Przede wszyst-kim trzeba wskazać na izolację skupisk B1 i B2, gdzie zarejestrowano większość ceramiki omawia-nej kultury. To wyobcowanie z przestrzeni osady ma również swój wymiar topografi czny, ślady aktyw-ności KAK grupują się na zboczu, wyraźnie poza terenem najintensywniej wykorzystywanym przez osadników KPL. Ze względu na zniszczenie tamtej strefy na skutek defl acji trudno jednoznacznie dia-gnozować charakter tych reliktów, można je jednak

Omawiając poszczególne typy wytworów, wskazy-wałem na ich wartości wskaźnikowe – odnoszące się do identyfi kacji systemów więzi, w jakie uwi-kłana była ludność KPL. Nie ma potrzeby powta-rzania tych informacji, warto krótko je jednak zsu-mować. Zaznaczę od razu, że z wywodu wyłączony zostanie wątek relacji KPL – KAK, który wymaga osobnego omówienia.

Osadnicy KPL z omawianego stanowiska zaan-gażowani byli w funkcjonowanie rozległych i prze-cinających się systemów kontaktów międzygru-powych. Nie ma powodów, aby twierdzić, że ich miejsce w tym systemie było szczególnie wyjątkowe, raz jeszcze można natomiast zaakcentować, iż poło-żenie osady premiowało i ułatwiało podtrzymywanie więzi społecznych. Porządkując geografi cznie nar-rację, należy zauważyć, że wzmiankowania wyma-gają relacje: zachodnie (a), południowo-wschodnie (b) i północne (c). Ich osiami były szlaki wodne, tzn. Odra i Noteć oraz Wisła, a Tążyna stanowiła ich naturalny zwornik. Choćby sama geografi a osadnic-twa KPL wskazuje, że bezpośrednimi kooperantami ludności „wilkostowskiej” były grupy zasiedlające całe dorzecze Tążyny – aż do jej ujścia do Wisły, czyli ulokowane w odległości nieprzekraczającej możliwości całodziennego marszu [Domańska, Fo-rysiak, Rzepecki, Twardy 2013]. Wspominałem już wyżej, że o realizacji takich wypraw (wiosna-jesień) świadczą pozostałości konsumpcji jesiotra. Również część naczyń mogła pochodzić z wymiany z bytu-jącymi w pobliżu innymi grupami KPL. Wskazują na to wyniki analiz próbek P4, P8, P11, P16 i P21 [Pawlikowski w tym tomie, rozdz. 18].

a. Społeczności KPL z Wielkopolski odgrywały rolę akwizycyjną w dystrybucji wzorców kulturo-wych pochodzących ze strefy rozciągającej się od nasady Półwyspu Jutlandzkiego, poprzez Meklem-burgię, Brandenburgię, międzyrzecze Łaby – So-ławy, aż do Śląska i Czech [komponent „e”; por. rozdz. 5.4]. Ta linia kontaktów odpowiedzialna jest również za dopływ przedmiotów i wzorców związa-nych z zachodnimi wzorcami kamieniarstwa [por. Szydłowski, Rzepecki w tym tomie, rozdz. 13].

b. Źródeł stabilnego wykorzystania Wisły w podtrzymywaniu kontaktów między wczesnorol-niczymi społecznościami Kujaw i Małopolski moż-na poszukiwać we wczesnym neolicie. Tradycje te obecne były również wśród środkowoneolitycznych społeczności KPL [Rzepecki 2004] i rozwijały się u zarania późnego neolitu. Można sądzić, że ich za-


Ryc

. 20.

13. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. D

ystr

ybuc

ja ź

róde

ł kul

tury

am

for k

ulis

tych

. Leg

enda

: a –

obi

ekt n

ieru

chom

y; b

– o

biek

t z z

awar

tośc

ią c

eram

iki K

AK

o w

a-dz

e ≥

250

g; c

– o

biek

t z z

awar

tośc

ią c

eram

iki K

AK

o w

adze

251

-750

g; d

– o

biek

t z z

awar

tośc

ią c

eram

iki K

AK

o w

adze�≤�7

51 g

; e –

cer

amik

a K

AK

; f –

zas

ięg

konc

entr

acji

cera

mik

i K

AK

; g –

hip

otet

yczn

y za

sięg

bud

ynkó

w; h

– w

kop



generalnie opisać jako pozostałość obozowiska ulokowanego na skraju osady KPL (ryc. 20.14). Przytoczenia warta jest także obserwacja dotycząca jednej z próbek (P52) ceramiki KAK opracowanej przez M. Pawlikowskiego. Wyniki jej analiz wska-zują na wyraźną odmienność surowcową gliny, z ja-kiej została ona wykonana. To dość przekonujące świadectwo „obcości” (w znaczeniu mikroregionu) grupy przybyłej na teren osady.

Symptomom izolacji towarzyszą jednak także wskaźniki kooperacji. Ich efektem było depono-wanie resztek naczyń w tych samych obiektach, które wykorzystywane były przez ludność KPL [por. rozdz. 4.3.4]. Co więcej, większość naczyń „amforowych” została wykonana z glin wykorzy-stywanych przez ludność KPL.

Na marginesie zwrócę uwagę, że np. ob. 420 po wyrwaniu z kontekstu całej osady można interpre-tować jako jamę „amforową” z niewielką (redepo-nowaną) domieszką ceramiki KPL. Jest to klucz do zrozumienia (przynajmniej części) analogicz-nych odkryć z innych stanowisk.

Z punktu widzenia Wilkostowa, dychotomii tra-dycji garncarskich towarzyszą dalsze asocjacje: podstawa stoku (KAK) – plateau (KPL) i obozo-wisko (KAK) – osada (KPL). Można je uzupełnić

Ryc. 20.14. Wilkostowo 23/24, gm. Aleksandrów Kujawski. Rekonstrukcja wyglądu osady kultury pucharów lejkowatych wraz z obozowiskiem kultury amfor kulistych. Rys. M. Wiechno

o jeszcze jeden wątek. Prolog dynamizacji osad-nictwa KAK, czytelny poprzez wkraczanie w strefę gleb piaszczystych, premiował zwiększanie w ho-dowli roli bydła. Dla najwcześniejszego odcin-ka tego procesu (faza IIa) podkreślany jest przy tym wciąż zaskakująco wysoki udział kości świ-ni [Szmyt 1996; 2004], co próbuje się wyjaśniać niewielkim zakresem przestrzennym wędrówek [Kośko, Szmyt 2004: 11]. Generalnie jednak spo-łeczności „amforowe” już wówczas kultywowały dość mobilne formy gospodarowania. Umożliwia to uzupełnienie wcześniejszego ciągu skojarzeń o relację: półwędrowni hodowcy (KAK) – rolnicy (KPL). Może to wspierać, intuicyjnie niekiedy wy-rażane przypuszczenia, że wyjaśnień relacji mię-dzy ludnością „amforową” a „pucharową” należy szukać w sferze specjalizacji i podziału pracy [Wi-ślański 1969: 244-245].

Szczupłość danych odnoszących się do pobytu ludności KAK w Wilkostowie wyklucza stabilność (mierzoną latami) postulowanej współpracy. Za-pewne miała ona charakter efemeryczny. Można sobie wyobrazić, że była ona np. związana z „kon-trolowaniem” przez ludność KPL miejscowego brodu i wymuszaniem krótkotrwałych świadczeń związanych z możliwością jego przekroczenia.



wyżej obserwacje stanowią cenną przesłankę dla oceny relacji łączących oba systemu kulturowe.

Unikając jednoznaczności w ocenie zgłaszanych hipotez, trzeba jednak podkreślić, że przytaczane

20.2.8. Eksploatacja przestrzeni osady i organizacja społeczna

Wątki dotyczące sposobów wykorzystania terenu osady pojawiały się niemal od początku pracy. W tym rozdziale zostaną one krótko podsumowane i skomentowane. W analizach odnosić się będę je-dynie do osiedla, a pominę zagadnienia związane z funkcjonowaniem współczesnych jej obozowisk. Zalesienie niemal całego obszaru, na którym były one (hipotetycznie) zlokalizowane, wyklucza wyj-ście poza sferę banału.

Relikty osadnictwa KPL na omawianym stano-wisku cechują się dobrym, a na tle grupy wschod-niej, wręcz bardzo dobrym stanem zachowania. Nie można jednak zapominać, że wciąż mamy do czynienia ze stanem zdeformowanym w stosunku do pierwotnych elementów zagospodarowania osa-dy. Podkreślałem już wcześniej, że jednoznacznym tego wskaźnikiem jest brak rejestracji ognisk [por. rozdz. 4.3.3]. Innym problemem, z którym należy się liczyć, jest asynchronia niektórych elementów zagospodarowania w trakcie kilkudziesięcioletniej eksploatacji osiedla. Zastrzeżenia te nie wyklucza-ją jednak zarysowania wniosków dotyczących jego wewnętrznej struktury.

Podstawowym elementem organizującym osa-dę były dwie (nieregularne) koncentryczne elipsy zorientowane na osi NW-SE, wokół których roz-lokowano budynki mieszkalne (ryc. 20.15). Co ciekawe, taki dobór kształtu osady w świecie zdo-minowanym przez czworokąty domów i ostrokąty grobowców nie jest wcale wyborem oczywistym [Bradley 2012: 139-146]. Niezależnie od treści religijnych i społecznych, jakie mogły być z tym związane, oczywiste jest porządkujące znaczenie tego układu, w centrum którego znalazł się pusty plac – majdan. Dodam tylko, że w środku majdanu ulokowano ob. 241 – jamę niewyróżniającą się za-wartością w treści archeologiczne.

Powyższa perspektywa przywodzi na myśl układ zintegrowany i homogeniczny. W rzeczywistości jednak, jak wyżej argumentowałem, przestrzeń ta pełna jest dysharmonii i nieciągłości. Układy chat nie były bowiem prostym uszeregowaniem wzdłuż wyidealizowanych linii geometrycznych, lecz stanowiły odpowiedź na istniejące sojusze we-wnątrzgrupowe. To w ramach tych integrujących poszczególne rodziny – zapewne rodowych – grup

realizowano większość codziennych zadań gospo-darczych (np.: wytwarzanie ceramiki, zbiór, prze-chowywanie i przetwarzanie ziarna, gotowanie). Odpowiadają temu układy koncentracji jam zaso-bowych, jam o nieokreślonym przeznaczeniu go-spodarczym oraz skupiska odpadów ceramicznych (ryc. 20.15). Dobrym przykładem takiej struktury jest zespół chat U2, U8, U9 i U10. Doszukać się go można również w układzie jam pomiędzy chatami U1 i U3 oraz U4 i U7, a być może także U5 i U6.

Przestrzeń osady pełna była również bardziej jednoznacznych oznak podziału, czyli płotów, lecz z uwagi na szczątkowy stan ich zachowania trudno w tym przypadku o bardziej szczegółowe interpretacje.

Nie chciałbym jednak rysować tu obrazu spo-łeczności zatomizowanej i rozrywanej wewnętrz-nymi napięciami. Nie można zapominać o tym, że w myśl prezentowanych hipotez osadę zaludniało około 60-85 osób, których współpraca stanowiła warunek sine qua non dla jej istnienia. Jednym z tego przejawów są nieliczne symptomy wewnętrz-nej specjalizacji pracy – widoczne głównie przez pryzmat funkcjonowania warsztatu kamieniarza/ /krzemieniarza w otoczeniu chat U8 i U9 oraz praw-dopodobną wymianę naczyń (jako pojemników?) pomiędzy poszczególnymi rodzinami lub/i rodami.

Innym elementem stabilizującym strukturę spo-łeczną była forma jej organizacji wykraczającej poza grupy rodzinne.

Badając osady grupy wschodniej, najczęściej nie można dostrzec bezpośrednich wskaźników zróżnicowania społecznego jej mieszkańców. Mo-notonia i ubóstwo wyposażenia skłania niektórych badaczy do formułowania przypuszczeń o niemal egalitarnym charakterze omawianych społeczności [Rybicka 2004: 213]. Jednak te same grupy wzno-siły grobowce jaskrawo ujawniające dominującą pozycję części mężczyzn. Istotą tych monumen-tów, niezależnie od treści religijnych, było speł-nianie funkcji komemoratywnych – skierowanych na upamiętnienie jednostek wybitnych [Veit 1999; por. Chmielewski 1952; Rzepecki 2004: 139-140; 2011; Midgley 2005]. Życiu grup „pucharowych” towarzyszyła również obecność toporów, a szerzej – narzędzi z wyodrębnionym ostrzem. Szczególnie


Ryc

. 20.

15. W

ilkos

tow

o 23

/24,

gm

. Ale

ksan

drów

Kuj

awsk

i. St

refy

zag

ospo

daro

wan

ia o

sady

. Leg

enda

: a –

hip

otet

yczn

e os

ie r

ozpl

anow

ania

bud

ynkó

w; b

– ja

my

zaso

bow

e zl

okal

izo-

wan

e pr

zy c

hata

ch;

c –

konc

entr

acje

jam

zas

obow

ych

poza

str

efą

chat

; d

– ko

ncen

trac

je ja

m o

nie

spre

cyzo

wan

ym p

rzez

nacz

eniu

gos

poda

rczy

m;

e –

wyb

ierz

yska

; f –

kon

cent

racj

e ce

ram

iki K

PL; g

– z

asię

g w

arsz

tató

w o

brób

ki k

rzem

ieni

a i k

amie

nia;

h –

pło

ty; i

– h

ipot

etyc

zny

zasi

ęg b

udyn

ków

; j –

wko

p



toporom trzeba przypisać odgrywanie roli insy-gniów bezpośrednio wskazujących na znaczenie i autorytet ich właścicieli. O wysokiej waloryzacji tych przedmiotów świadczy sporządzanie ich mi-niatur [Bąbel 1980].

Byłoby skrajnym uproszczeniem przypusz-czenie, że stan wewnętrznego zhierarchizowania ujawniał się wyłącznie w przypadku śmierci przy-wódców. W rzeczywistości budowa megalitu była jedynie spektakularną manifestacją permanent-nego stanu zróżnicowania pozycji poszczególnych jednostek. Innymi słowy, badając osady, również trzeba próbować diagnozować symptomy różnic w dystrybucji oznak kontroli, prestiżu i władzy.

Powyższe uwagi wprowadzające mają na celu zbudowanie odpowiedniego tła dla oceny sytu-acji badanej osady. Proponuję podsumować tu spostrzeżenia dotyczące chaty U5. Przekonanie o jej wyróżniającej się pozycji wynika z cech jej bezpośredniego kontekstu: koncentracji jam za-sobowych (ryc. 20.7), znaleziska destruktu topora (ryc. 13.10), wyjątkowej koncentracji fl asz z kryzą

(ryc. 5.89) oraz uniwersalności (w odniesieniu do innych chat) technologii, zdobnictwa i form na-czyń, co wyżej odczytane zostało jako symptom wymiany wewnątrzgrupowej (wioskowej). Wykaz ten można chyba również uzupełnić o wyraźnie podwyższony udział krzemienia czekoladowego w strefi e OI – co związane byłoby z redystrybucją surowców i wytworów importowanych.

W tej interpretacji chata U5 jawi się jako spe-cyfi czny punkt na „mapie” Wilkostowa, którego mieszkańcy odgrywali wyjątkową rolę społeczną, zasadzającą się na kontroli i redystrybucji części zasobów. Używając języka ekonomii politycznej [np.: Earle 1997], należy powiedzieć, że są to, wraz z obserwacjami z grobowców megalitycznych, istotne wskaźniki instytucji wodzostwa (chiefdom) konstytuującego oś społeczną grupy. Interesujące, że hipotetyczny „wódz”/wodzowie” mieszkający w chacie U5 dysponowaliby budynkiem o niewiel-kiej powierzchni. W tradycji marksizującej byłoby to zapewne zinterpretowane jako wyraz „maskowa-nia” istniejących różnic społecznych.

W ostatnich latach wielokrotnie akcentowano eko-logiczną opresyjność modelu gospodarczego re-alizowanego przez społeczności KPL [np.: Kruk, Milisauskas, Alexandrowicz, Śnieszko 1996: 100- -103; Kruk, Milisauskas 1999: 172; Pelisiak 2003: 186-188]. Najkrócej rzecz ujmując, dotyczy ona poważnego zakresu dewastacji drzewostanu w bezpośrednim otoczeniu osad.

W przypadku Wilkostowa, nawet nie budując zbyt wyrafi nowanych modeli, można łatwo zauwa-żyć, że całkowite wytrzebienie około 430 ha lasu usytuowanych w promieniu 2 km od stanowiska mogło powodować zaledwie 10 epizodów porzuca-nia pól i zastąpienia ich uprawami „nowin”. Ak-ceptując około siedemdziesięcioletni okres użyt-kowania osady, trzeba przyjąć, że działoby się to w cyklach siedmioletnich. Nie są to wielkości mo-gące budzić sprzeciw.

Odlesienia przekładały się nie tylko na poja-wienie się defi cytów dziewiczych lasów, które były preferowanym celem rolnictwa KPL. Powodowały również problemy w zaopatrzeniu w drewno opa-łowe. Towarzyszyły temu inne symptomy kryzysu – dotyczące stanu budynków mieszkalnych. Jesz-cze raz zacytuję tu J. Szewczyka: „z czasem ple-

20.3. Opuszczenie osady

cionka traci swe właściwości: przestaje być sztywna, przestaje być zbrojeniem w glinianej ścianie. Jeśli w dłuższym okresie (tygodni, miesięcy) również gli-niana polepa wilgotnieje, wówczas także ona traci sztywność, a ściana zaczyna się chylić. Toteż stare gliniane chałupy poznawano po mocno powykrzy-wianych ścianach. Z czasem wykrzywienie rosło do tego stopnia, że chałupę należało opuścić i zbu-dować nową. Na Ukrainie, gdzie to budownictwo przeważało, dawne lepianki służyły zwykle 50-80 lat” [J. Szewczyk, e-mail z dnia 1 marca 2014 r.].

Problemy ekologiczne wraz z tymi wynikają-cymi ze stanu chat zmuszały do podjęcia decyzji o przeniesieniu osady na nowy teren. W ten spo-sób domykał się kolejny makrocykl istnienia oma-wianej społeczności i rozpoczynano poszukiwania terenu pod kolejną osadę. Wraz z mieszkańcami zniknęły wszystkie będące w użyciu przedmio-ty mające dla ich właścicieli wymierną wartość. Ostatnim akordem działalności osadników było spalenie osady. To doprawdy symboliczne i godne zakończenie dla społeczności, dla której rolnictwo żarowe i zastosowanie ognia było podstawowym elementem życia. Jego początkiem i końcem.


21. Zakończenie

będzie przypominała tę powieść. Że nienależnie od naturalnych różnic w interpretacji stanowić ona będzie na tyle inspirujące tworzywo, iż umożliwi użycie danych z Wilkostowa do realizacji innych programów studiów. A pytań, które wymagają od-powiedzi nie brakuje. Najpilniejsze zadania stoją-ce przed archeologią „niżowych pucharów lejko-watych” można zawrzeć w „programie pięciu R”:

restrukturyzacja systemu taksonomii i chro-1. nologii fazy wióreckiej,rekonstrukcja opisu „niżowego” systemu 2. osadnictwa KPL, szczególnie w aspekcie jego trwałości,rewizja poglądów opisujących formy i kie-3. runki kontaktów międzygrupowych, szcze-gólnie tych dotyczących KAK,rozpoznanie ewentualnych form wykorzysta-4. nia źródeł solankowych,rozbudowa modeli opisujących wpływ go-5. spodarki KPL na środowisko.

Mam nadzieję, że najbliższe lata choć w części zaspokoją te potrzeby.

Celem pracy była prezentacja źródeł pozyskanych w trakcie badań osady KPL na stanowisku Wilko-stowo 23/24. Zakres prac terenowych, dobry stan zachowania obiektów oraz użycie nowoczesnych narzędzi analitycznych pozwoliły na osiągnięcie – chciałbym w to wierzyć – rezultatów, które na trwałe wejdą do dyskusji nad osadnictwem „pu-charowym” na Niżu Polski. Na szczególne podkre-ślenie zasługuje masowość dostępnych obserwacji, w tym dotyczących sfery zwykle słabo osiągalnej dla archeologów, a związanej ze strukturą zasie-dlenia oraz podstawami egzystencji tych spo-łeczności. Możliwa była także realizacja szeroko zakrojonego programu datowań radiowęglowych stanowiska oraz przeprowadzenie innych analiz specjalistycznych. Wszystko to czyni z Wilkostowa zespół wyjątkowy.

Profesor Maria Janion we wprowadzeniu do Turbota Güntera Grassa napisała, że można go czytać jak książkę kucharską, historię Kaszub i Kaszubów lub manifest feministyczny. Mam na-dzieję, że przedkładana monografi a choć trochę


Bibliografi a

Bednarek R., Dziadowiec H., Pokojska U., Prusinkiewicz Z. 2011 Badania ekologiczno-gleboznawcze, Warszawa.

Behrensmeyer A.K. 1978 Taphonomic and ecologic infor-mation from bone weathering, Paleobiology 4/2, s. 150--162.

Benecke N. 1988 Archäologische Untersuchungen an Tier-knochen aus der frühmittelalterlichen Siedlung Menzlin, Materialhefte zur Ur- und Frühgeschichte Mecklemburgs, Bd. 3, Schwerin.

Benecke N. 2006 Late Prehistoric Exploatation of horse in Central Germany and Neighboring Areas: the Archaeo-zoological Record, w: S.L. Olsen, S. Grant, A.M. Choyke, L. Bartosiewicz (eds.) Horses and Humans: The Evolution of the Human-Equine Relationship, Oxford, s. 195-208.

Beran J. 1993 Untersuchungen zur Stellung der Salzmünder Kultur im Jungneolithikum des Saalegebietes, Wilkau- -Hesslau.

Bielecka E. 2006 Systemy informacji geografi cznej. Teoria i zastosowanie, Warszawa.

Bieniek A 1999 The use of plant resources in the early cen-turies AD in the basis of plant macroremains from the Roman Iron Age site at Wąsosz Górny, near Kłobuck, Central Poland, Acta Palaeobotanica 39, s. 137-169.

Bieniek A. 2005 „Nowy” typ pszenicy oplewionej w materia-łach archeobotanicznych, w: K. Wasylikowa, M. Lityń-ska-Zając, A. Bieniek (red.) Roślinne ślady człowieka. Botanical Guidebook 28, s. 265-280.

Bieniek A. 2008 Neolithic plant husbandry in the Kujawy re-gion of central Poland, w: S. Colledge, J. Conolly (eds.) The Origins and Spread of Domestic Plants in South-West Asia and Europe, Walnut Creek, s. 327-342.

Binford L.R. 1978 Researching ambiguity: frames of refer-ence and site structure, w: S. Kent (ed.) Method and The-ory for Activity Area Formation, New York, s. 449-512.

Binford L.R. 1981 Bones. Ancient men and modern myth, New York.

Birch L., Hanselmann K.W., Bachofen R. 1996 Heavy met-al conservation in Lake Cadagno sediments: historical records of anthropogenic emissions in a meromitic alpine lake, Water Research 30/3, s. 679-687.

Bogaard A. 2004 Neolithic farming in Central Europe. An archeobotanical study of crop husbandry practices, Lon-don-New York.

Bogolubski S. 1968 Pochodzenie i ewolucja zwierząt domo-wych, Warszawa.

Bojakowska I., Sokołowska G. 1998 Geochemiczne klasy czysto-ści osadów wodnych, Przegląd Geologiczny 46/1, s. 49-54.

Aczel A.D. 2000 Statystyka w zarządzaniu, Warszawa.Adameck M., Broocks S., Jensen A., Tilch V. 1990 Versu-

chezum Brotbacken in der späten Bronzezeit. Zur Re-konstruktion des Backofens von Neu-Ulm, Archäologi-sche Mitteilungen aus Nordwestdeutschland, Beiheft 4, s. 131-138.

Antkowiak E., Balcerzak J., Białous J., Bigorajski B., Cza-bański T., Domach I., Drewniak A., Fiderkiewicz A., Filipowicz W., Fiszmanowa F., Forkasiewicz J., Góra M., Greulich S., Jackiewicz E., Jasiorowski H., Kielanow-ski J., Kiliańska J., Kermen W., Kołakowska E., Kubas S., Laskowska M., Lis J., Majewski T., Makaruk J., Nie-dzielska K., Osotowska J., Pyszkowska K., Radziejew-ska W., Rogowska M., Słomczyńska H., Staszyński L., Szklarzewicz J., Szprokoff Z., Tucholska A., Weit E., Wiącek M., Wronecka A. 1955 Poradnik gospodyni wiejskiej, Warszawa.

Arnold E., R., Greenfi eld H.J. 2006 The Origins of Trans-humant Pastoralism in Temperate South Eastern Eu-rope: A Zooarchaeological Perspective from the Central Balkans, Oxford.

Aston M.A., Martin M.H., Jackson A.W. 1998 The use of heavy metal soil analysis for archeological surveying, Chemosphere, 37/3, s. 465-477.

Balcer B. 1983 Wytwórczość narzędzi krzemiennych w neoli-cie ziem polskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk--Łódź.

Balcer B. 2012 Budownictwo mieszkalne i gospodarcze w neolicie ziem Polski, Warszawa.

Bayliss A., Bronk Ramsey Ch. 2004 Pragmatic Bayesians: a Decade of integrating Radiocarbon Dates into Chrono-logical Models, w: C.E. Buck, A.R. Millard (eds.) Tools for Constructing Chronologies. Crossing Disciplinary Boundaries, Springer, s. 25-41.

Bayliss A., van der Plicht J., Bronk Ramsey Ch., McCormac G., Healy F., Whittle A. 2011 Towards generational time-scales: the quantitative interpretation of archaeological chronologies, w: A. Whittle, F. Healy, A. Bayliss, Gather-ing Time. Dating the Early Neolithic Enclosures of South-ern Britain and Ireland, Vol. 1, Oxford, s. 17-59.

Bąbel J.T. 1980 Kult topora w neolicie ziem polskich, Wia-domości Archeologiczne 45, s. 3-43.

Bąbel J.T. 2006 Środki psychoaktywne w kulturach mega-litycznych Europy Środkowej. Zarys problematyki, w: J. Libera, K. Tunia (red.) Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, Lublin- -Kraków, s. 171-193.

Rzepecki-Wilkostwo-koncowka.indd 1Rzepecki-Wilkostwo-koncowka.indd 1 2014-06-17 10:27:232014-06-17 10:27:23


Bojakowska I., Sokołowska G. 1996 Metale ciężkie w osa-dach jezior Pojezierza Kaszubskiego, Przegląd Geolo-giczny 44/9, s. 920-923.

Borówka R.K. 1992 Przebieg i rozmiary denudacji w obrębie śródwysoczyznowych basenów sedymentacyjnych podczas późnego vistulianu i holocenu, Poznań.

Borówka R.K. 2007 Geochemiczne badania osadów jezior-nych strefy umiarkowanej, Studia Limnologica et Telma-tologica 1/1, s. 33-42.

Borówka R.K., Forysiak J., Bieniek B., Kloss M., Obremska M., Pawłowski D., Kulikowskiy M., Witkowski A., Kie-rzek A., Żurek S. 2011 Zapis warunków środowiskowych w dolinie dolnej Widawki na podstawie analizy utworów biogenicznych torfowiska Korzeń, w: J. Forysiak, M. Ziuł-kiewicz (red.) Torfowiska dorzecza Widawki – wybrane problemy i przykłady, Łódź-Bełchatów, s. 75-92.

Borówka R.K., Tomkowiak J. 2011 Skład chemiczny osadów z profi lu torfowiska Żabieniec, w: J. Twardy, S. Żurek, J. Forysiak (red.) Torfowisko Żabieniec – warunki natu-ralne, rozwój i zapis zmian paleoekologicznych w jego osadach, Poznań.

Bradley R. 2012 The Idea of Order. The Circular Archetype in Prehistoric Europe, Oxford.

Bronk Ramsey Ch. 2001 Development of the radiocarbon calibration program, Radiocarbon 43, s. 355-363.

Bronk Ramsey Ch. 2009 Bayesian analysis of radiocarbon dates, Radiocarbon 51, s. 337-360.

Buck C.E., Cavanagh W.G., Litton C.D. 1996 Bayesian Approach to Interpreting Archaeological Data, Chester- -New York-Brisbane-Toronto-Singapore.

Budzyński W., Szempliński W. 2003 Pszenica, w: Z. Jasień-ska, A. Kotecki (red.) Szczegółowa uprawa roślin, t. 1, Wrocław, s. 71-132.

Butzer W.K. 1982 Archaeology as human ecology: Method and theory for a contextual approach, Cambridge.

Cappers R.T.J., Bekker R.M., Jans J.E.A. 2006 Digital seeds atlas of the Netherlands, Groningen.

Chachlikowski P. 1994 Osiedla kultury pucharów lejkowa-tych w Podgaju, woj. włocławskie, stanowisko 6A, Po-znań.

Chachlikowski P. 1996 Kamieniarstwo późnoneolitycznych społeczeństw Kujaw, Poznań.

Chełkowski Z. 1960 Pozostałości ryb w materiale wykopali-skowym osady kultury pucharów lejkowatych w Ustowie, pow. Szczecin, Materiały Zachodniopomorskie 6, s. 9-34.

Chmielewski T.J. 2009 Po nitce do kłębka… O przędzalnic-twie i tkactwie młodszej epoki kamienia w Europie Środ-kowej, Warszawa.

Chmielewski W. 1952 Zagadnienie grobowców kujawskich w świetle ostatnich badań, Łódź.

Chodorowski J. 2009 Geneza, wiek oraz cechy diagnostycz-ne orsztynu w świetle badań gleb piaszczystych Kotliny Sandomierskiej, Lublin.

Chomsky N. 1982 Zagadnienia teorii składni, Wrocław- -Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź.

Chwałek J. 2010 Kopalnia soli „Kłodawa”. Historyczny za-rys warunków powstania kopalnie oraz jej budowy i roz-budowy, w: P.P. Zagożdżon, M. Madziarz (red.) Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury, t. 3, Wrocław, s. 60-71.

Cieśla A., Stupnicka E. 1980 Wpływ osadnictwa na skład chemiczny osadów jeziornych, Archeologia Polski 24/1, s. 7-17.

Conolly J., Lake M. 2006 Geographical Information Sys-tems in Archaeology, Cambridge.

Costamagno S., Théry-Parisot I., Brugal J.-P., Guibert, R. 2005 Taphonomic consequences of the use of bones as fuel – Experimental data and archaeological applica-tions, w: T. O’Connor (ed.) Biosphere to Lithosphere, Oxford, s. 51-62.

Czebreszuk J. 1996 Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań.

Czebreszuk J., Kośko A., Szmyt M. 2006 Zasady analizy źródeł ceramicznych z okresu późnego neolitu oraz inter-stadium epok neolitu i brązu na Kujawach, w: A. Kośko, M. Szmyt Opatowice. Wzgórze Prokopiaka, t. 1, Poznań, s. 39-64.

Czebreszuk J., Szmyt M. 2001 The 3rd Millenium BC in Kujawy in the Light of 14C Dates, w: J. Czebreszuk, J. Müller 2001 Die absolute Chronologie in Mitteleuro-pa 3000-2000 v.Chr., Poznań-Bamberg, s. 177-208.

Czerniak L. 1988 Czynniki zewnętrzne w rozwoju kulturo-wym społeczeństw Kujaw w okresie wczesnego i środko-wego neolitu, w: A. Cofta-Broniewska (red.) Kontakty pradziejowych społeczeństw Kujaw z innymi ludami Europy, Inowrocław, s. 55-79.

Czerniak L. 1989 Teoretyczne problemy archeologicznej systematyki kulturowej. Przykład badań nad zróżnico-waniem cech technologicznych ceramiki kultur z kręgu naddunajskiego, w: A. Cofta-Broniewska (red.) Kujaw-skie przyczynki do badań nad neolitem Europy, Inowro-cław, s. 33-76.

Czerniak L. 1994 Wczesny i środkowy okres neolitu na Kuja-wach 5400-3650 p.n.e., Poznań

Czerniak L., Kośko A. 1980 Zagadnienie efektywności po-znawczej analizy chronologicznej ceramiki na podstawie cech technologicznych, Archeologia Polski 25, s. 247-280.

Czerniak L., Kośko A. 1993 Z badań nad genezą i systematy-ką kultury pucharów lejkowatych na Kujawach, Poznań.

Czerwiński T. 2012 Budownictwo ludowe w Polsce, War-szawa.

Dahl G., Hijort A. 1976 Having Herds. Pastoral Herd Growth and Household Economy, Stockholm Studies in Social Anthropology, Stockholm.

DeBoer R.W. 1983 The archaeological record as preserved death assemblage, w: J.A. Moore, A.S. Keene (red.) Ar-chaeological hammers and theories, Academic Press, New York, s. 19-36.

Digerfeldt G. 1972 The post-glacial development of Lake Trummen. Regional vegetation history, water level changes and palaeolimnology, Folia Limnologica Scan-dinavica 16, s. 1-104.

Długosz-Kurczabowa K. 2003 Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.

Dmochowski P. 2005 A new classifi cation of erratic fl int from western Poland, w: A. Wiśniewski, T. Płonka, M. Bur-dukiewicz (eds.) The Stone. Technique and Technology, Wrocław, s. 217-226.

Domańska L. 1983 Wybrane zagadnienia krzemieniarstwa strefy nadmorskiej w epoce kamienia, w: T. Malinowski


577Bibliografi a

(red.), Problemy epoki kamienia na Pomorzu, Słupsk, s. 217-228.

Domańska L. 1995 Geneza krzemieniarstwa kultury pucha-rów lejkowatych na Kujawach, Łódź.

Domańska L. 2000 Krzemienne groty kultury pucharów lejkowatych z Poczałkowa, stanowisko 38, gmina Alek-sandrów Kujawski, w: Archaeologia et Historia. Księga jubileuszowa dedykowana Pani Profesor Romanie Bar-nycz-Gupieńcowej, Łódź, s. 113-118.

Domańska L. 2006 Materiały krzemienne, w: A. Kośko, M. Szmyt (red.) Opatowice – Wzgórze Prokopiaka, t. 1: Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wy-soczyzny Kujawskiej, Poznań, s. 223-235.

Domańska L. 2013 Krzemieniarstwo horyzontu klasyczno-wióreckiego kultury pucharów lejkowatych na Kujawach, Łódź.

Domańska L., Forysiak J., Rzepecki J., Twardy J. 2013 The TRB culture settlement in the middle Tążyna Valley: a case study, w: S. Kardow, P. Włodarczak (eds.) Environ-ment and subsistence – forty years after Janusz Kruk’s “Settlement studies…” Rzeszów-Bonn, s. 105-116.

Domańska L., Rzepecki S. 2001 Osiedla kultury pucharów lejkowatych ze stanowiska Przybranówek 43, gm. Alek-sandrów Kujawski w świetle badań przeprowadzonych w latach 1994-1997, Łódzkie Sprawozdania Archeolo-giczne 7, s. 13-62.

Domańska L., Rzepecki S. 2008 Z badań nad recepcją południowo-wschodnich wzorców kulturowych w wiel-kodolinnych społecznościach kultury pucharów lejkowa-tych, w: J. Bednarczyk, J. Czebreszuk, P. Makarowicz, M. Szmyt (red.) Na pograniczu światów. Studia z pra-dziejów międzymorza bałtycko-pontyjskiego ofi arowane Profesorowi Aleksandrowi Kośko w 60. rocznicę uro-dzin, Poznań, s. 93-104.

Domańska L., Wąs M. 2005-2006 Mezolityczne obozowi-sko łowieckie ze stanowiska Dąbrowa Biskupia 71, woj. kujawsko-pomorskie, w: K. Szymczak, M. Przeździecki (red.) In Memoriam Valdemari Chmielewski. Księga poświęcona pamięci profesora Waldemara Chmielew-skiego, Warszawa, s. 179-190.

Domańska L., Wąs M. 2005-2007 Dąbrowa Biskupia, site 71. New data for evidence of the Mesolithic special-ized camps, w: M. Masojć, T. Płonka, B. Ginter and S.K. Kozłowski (eds.) Contributions to the Central Eu-ropean Stone Age. Papers dedicated to the late Profes-sor Zbigniew Bagniewski, Wrocław, s. 141-152.

Domańska L., Wąs M. 2005 Dąbrowa Biskupia, Site 71 – New Data for evidence of the Early Holocene specialized camps from Poland, Suyanggae and Her Neighbours 10, s. 229-245.

Domańska L., Wąs M. 2005-2009 Dąbrowa Biskupia 71: a specialized camp from the Maglemose culture, w: S.B. McCartan, R. Schulting, G. Warren, P. Woodman (eds.) Mesolithic Horizons, I, s. 261-268.

Dorywalski J. (red.) 1956 Nasionoznawstwo roślin upraw-nych, Warszawa.

Dowiat J. 1985 Kultura Polski Średniowiecznej X-XIII w., Warszawa.

Driesch A. 1976 A guide to the measurement of animal bones from archeological sites, Peabody Museum Bulletins, 1.

Duma J. 1999 Gewässernamen im linken Zufl ugßgebiet der Weichsel zwischen Pilica und Brda (Nazwy wodne w zlewsiku lewych dopływów Wisły od Pilicy po ujście Brdy), Stuttgart.

Dunicz A., Filipowicz W., Gostyński A., Kermen W., Krze-ski L., Oberfeld H., Wojtatowicz Z. 1955 Poradnik we-terynaryjny, Warszawa.

Dzięgielewski K. 2007 Possibilities of identifi cation and dating of tree windthrow structures on archaeological sites (based on the examples from Podłęże, site 17), Spra-wozdania Archeologiczne 59, s. 393-417.

Earle T. 1997 How Chiefs Come to Power, The Political Economy in Prehistory, Stanford.

Ebersbach R., Schade Ch. 2004 Modeling the Intensity of Linear Pottery Land Use – An Example from the Mörlen-er Bucht in the Wetterau Basin, Hesse, Germany, http://ipna.unibas.ch/archbiol/pdf/2004_Ebersbach_Schade_modelling_LBK_landuse.pdf.

Eliade M. 2008 Sacrum a profanum, WarszawaFrance D. L. 2009 Human and Nonhuman Bone Identifi ca-

tion, A Color Atlas, CRC Press. Frazer J.G. 1969 Złota gałąź, Warszawa.Furholt M. 2009 Die nördlichen Badener Keramikstile im

Kontext des mitteleuropäischen Spätneolithikums (3650--2900 v. Chr.), Bonn.

Gatnar E. 1998 Symboliczne metody klasyfi kacji danych, Warszawa.

Gąsiorowski H. 1997 Jęczmień.Chemia i technologia, Po-znań.

Gennep A. 1981 Obrzędy przejścia. Systematyczne studium ceremonii, Warszawa.

Gilewska S. 1986 Podział Polski na jednostki geomorfolo-giczne, Przegląd Geografi czny 58, s. 15-40.

Giżbert W., Woźniak Z. 1964 Rolnicza osada w Nowej Hu-cie-Mogile, Materiały Archeologiczne 5, s. 69-81.

Gluza I. 1986 Ślady neolitycznego rolnictwa w obiektach kultury lendzielskiej z Tomaszowic, gm. Wielka Wieś, woj. Kraków, Materiały Archeologiczne 23, s. 225- -231.

Gluza I. 1994 Wstępne wyniki badań odcisków roślinnych ze stanowisk kultury ceramiki wstęgowej rytej w Gniechowi-cach i Starym Zamku, woj. wrocławskie, Polish Botani-cal Studies, Guidebook Series 11, s. 55-69.

Gluza I., Kubica-Kabacińska E. 2005 Odciski roślinne na wczesnośredniowiecznych prażnicach ze stanowiska Kra-ków Nowa Huta Mogiła 62a, Botanical Guidebooks 28, s. 195-217.

Godynicki S. 1970 Proporcje między niektórymi wymiarami kości odnóży i czaszki u sarny, Roczniki Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu 49, s. 21-37.

Godynicki S., Świtka A. 1983 Proporcje wielkościowe kości w ręce i stopie u sarny, Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, Archeozoologia 8, s. 33-41.

Goździk J. 1995 A permafrost evolution and its impact on some depositional conditions between 20 and 10 ka in Poland, Biuletyn Peryglacjalny 34, s. 53-72.

Górski J. 2007 Chronologia kultury trzcinieckiej na lessach niecki nidziańskiej, Kraków.

Grau, Kremer, Möseler, Rambold, Tribel 1984 Trawy. Lek-sykon przyrodniczy, Warszawa.



Gregg S. A. 1988 Foragers and Farmers: Population Inter-action and Agricultural Expansion in Prehistoric Eu-rope, Chicago.

Grisse A. 2006 Früh – und mittelkupferzeitliche Streitäxte im westlichen Mitteleuropa, Bonn.

Grund Ch. 2008 Die Michelsberger Kultur. Studien zur Chronologie, Bonn.

Grygiel R. 2004 Neolit i początki brązu w rejonie Brześcia Kujawskiego i Osłonek, t. 1, Łódź.

Grygiel R. 2008 Neolit i początki brązu w rejonie Brześcia Kujawskiego i Osłonek, t. 2, Łódź.

Grygiel R., Bogucki P. 1991 A settlement of the Funnel Bea-ker Culture at Nowy Młyn, site 6 (Kujavia, Poland) – initial results, w: D. Jankowska (red.) Die Trichterbe-cherkultur. Neue Forschungen und Hypotesen. Teil II, Poznań 1991, s. 133-142.

Gumiński W. 1989 Gródek Nadbużny. Osada kultury pucharów lejkowatych, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź.

Gurba J. 1959 Cmentarzysko kultury czasz lejowatych w miejscowości Kolonia Strzelce, pow. Puławy, Sprawoz-dania Archeologiczne 5, s. 259-267.

Gurba J. 1969 Materiały kultury czasz lejowatych z okolic Nałęczowa, w pow. puławskim, Studia i Materiały Lu-belskie 4, s. 67-99.

Halstead P., Collins P., Isaakidou V.2002 Sorting the Sheep from the Goats: Morphological Distinctionsbetween the Mandibles and Mandibular Teeth of Adult Ovisand Capra, Journal of Archaeological Science, 29, s. 545-553.

Hansen H.O. 1966 Bognaeseksperimenti, Lejre.Hartbrecht M. 1999 Calzinierungsprozesse und der enmög-

liche Verbrennungs bedingungen unter Berücksichtigung paläoanthropologischer Besonderheiten des mittleren Holozäns, unveröffentlichte Arbeit, Bremen.

Heizer R.F. 1943 Aconite poison whaling in Asia and Amer-ica: an Aleutian transfer to the New World, Bureau of American Ethnology Bulletin 133, Anthropological Pa-pers 24, s. 415-468.

Herodot (tłum. S. Hammer) 1959 Dzieje, Warszawa.Hildebrandt-Radke I., Janczak-Kostecka B., Spychalski W.

2011 Zapis procesów prehistorycznej antropopresji w oto-czeniu stanowiska archeologicznego w Bruszewie (cen-tralna Wielkopolska) na podstawie badań osadów rynny glacjalnej Samicy, Landform Analysis 16, s. 87-91.

Hodder I. 1990 Style as historical quality, w: M. Conkey, Ch. Hastorf (ed.) The uses of style in archaeology, Cam-bridge.

Holsten H., Nikulka F. 1990 Eisenerzverhüttungals For-schungsprojekt: Planung, Durchführung, Auswertung, w: M. Fansa (ed.) Experimentelle Archäologie in Deutschland, Archäologische Mitteilungenaus Nord-westdeutschland 4, s. 379-393.

Huttunen P., Merilainen J., Tolonen K. 1978 The history of a small dystrophied forest lake, southern Finland, Pol-skie Archiwum Hydrobiologii 25, s. 189-202.

Ilkiewicz J. 1989 From studies on cultures of the 4th millen-nium B.C. in the central part of the Polish coastal area, Przegląd Archeologiczny 36, s. 17-55.

Iwaszkiewicz M. 1985 Szczątki ryb z osady mezolityczno-ne-olitycznej w Dąbkach koło Darłowa, Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, t. 164, Archeozoologia 10, s. 3-6.

Jacomet S. 2006 Identifi cation of cereal remains from ar-chaeological sites, Basel.

Jankowska M., Kędzior Z., Pruska-Kędzior A., Chojnacka E., Binder A. 2011 Porównanie właściwości funkcjonal-nych glutenu z pszenicy samopszy i pszenicy zwyczajnej, Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 6, s. 79-90.

Jankowski S., Niżnikowski R. 1996 Chów owiec, w: Hodow-la zwierząt, t. 1, s. 391-480.

Jaroń B. 1938 Szczątki roślinne z wczesnego okresu żelazne-go w Biskupinie (Wielkopolska), w: J. Kostrzewski (red.) Gród prasłowiański w Biskupinie, powiat żniński, Po-znań, s. 104-130.

Jaworski A. 2011 Hodowla lasu. Sposoby zagospodarowa-nia, odnawiania lasu przebudowa i przemiana drzewo-stanów, Warszawa.

Jaworski A. 2011a Hodowla lasu. Charakterystyka hodow-lana drzew i krzewów leśnych, Warszawa.

Jażdżewski K. 1936 Kultura pucharów lejkowatych w Polsce Zachodniej i Środkowej, Poznań.

Józwiak B. 2003 Społeczności subneolitu wschodnioeuro-pejskiego na Niżu Polskim w międzyrzeczu Odry i Wisły, Poznań.

Józwiak M., Przybył A. 2005 Osadnictwo kultury pucharów lejkowatych, w: L. Czerniak (red.) Badania archeolo-giczne na trasie budowy autostrady A2. Dopiewo, gmi-na loco, stanowiska 70, 29, 26 (AUT 129, 130, 131), Poznań, maszynopis w archiwum NID w Warszawie, s. 276-392.

Kabaciński J., Sobkowiak-Tabaka I. 2004 Komorniki. Chata ludności kultury pucharów lejkowatych, Poznań.

Kadrow S. 1991 Iwanowice. Stanowisko Babia Góra, część 1. Rozwój przestrzenny osady z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków.

Kadrow S. 1998 The „Pompei Premise” and Archaeological Investigations in Poland – Selected Aspects, w: W. Hen-sel, S. Tabaczyński, P. Urbańczyk (eds.) Theory and practice of archaeological research. Dialogue with data: the archaeology of complex societies and its context in the 90s, Warszawa, s. 285-301.

Kawecki Z. 1988 Zoologia stosowana, Warszawa.Keeler D. 2007 GIS Visualization of Spatial Structure at

Multiple Scales within Paleolithic Sites, w: R.B. Salis-bury, D. Keeler (eds.) Space – Archeology’s Final Fron-tier? An Intercontinental Approach, Cambridge, s. 94--108.

Keeley L.H. 1980 Experimental determination of stone tool uses: a microwear analysis, Chicago.

Kempisty A. 1958 Narzędzia z kości i rogu południowej gru-py kultury pucharów lejkowatych z terenu Wyżyny Mało-polskiej, Materiały Starożytne 4, s. 301-320.

Kirsch E. 1994 Beiträge zur älteren Trichternecherkultur in Brandenburg, Potsdam.

Klichowska M. 1975 Najstarsze zboża z wykopalisk Polskich, Archeologia Polski 20/1, s. 83-140.

Klichowska M. 1968 Odciski zbóż na neolitycznej polepie i ceramice z Janówka, pow. Dzierżoniów, Sprawozdania Archeologiczne 29, s. 451-452.

Klichowska M. 1969a Odciski roślinne na neolitycznej cera-mice ze stanowiska nr 3 w Rybitwach, pow. Inowrocław, Sprawozdania Archeologiczne 21, s. 395-396.


579Bibliografi a

Klichowska M. 1969b Odciski jęczmienia zwyczajnego na neolitycznej polepie z Sobociska, pow. Oława, Sprawoz-dania Archeologiczne 21, s. 397.

Klichowska M. 1969c Wyniki badań szczątków roślinnych z neolitycznej osady w Husynnem, pow. Chełm z 1966 roku, Sprawozdania Archeologiczne 20, s. 418.

Klichowska M. 1970 Neolityczne szczątki roślinne z Radzie-jowa Kujawskiego, Prace i Materiały Muzeum Archeolo-gicznego i Etnografi cznego w Łodzi 17, s. 165-174.

Klichowska M. 1970 Neolityczne szczątki roślinne z Ra-dziejowa Kujawskiego, Prace i Materiały Muzeum Ar-cheologicznego i Etnografi cznego w Łodzi 17, s. 165--174.

Klichowska M. 1979 Pszenica z neolitycznego stanowiska w Opatowicach, woj. włocławskie, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnografi cznego w Łodzi 26, s. 57-65.

Kondracki J. 1978 Geografi a fi zyczna Polski, Warszawa.Knöll H. 1981 Kragenfl aschen. Ihre verbreitung und ihre

Zeitstellung im europäischen Neolithikum, Neumün-ster.

Kolda J. 1936 Srovnavaci anatomie zviratdomacich Se zre-telem k anatomii cloveka, Brno.

Konecka-Betley K., Kuźnicki F., Zawadzki S. 1995 Syste-matyka i charakterystyka gleb Polski, w: S. Zawadzki (red.) Gleboznawstwo, Warszawa, s. 340-470.

Kopkowicz F. 1958 Ciesielstwo polskie, Warszawa.Korobkowa G. 1999 Narzędzia w pradziejach. Podstawy ba-

dania funkcji metodą traseologiczną, Toruń.Kostrzewa J. 1981 Morfogeneza doliny Tążyny, Przegląd

Geografi czny 53/4, s. 803-818.Kośko A. 1981 Udział południowo-wschodnioeuropejskich

wzorców kulturowych w rozwoju niżowych społeczeństw kultury pucharów lejkowatych. Grupa mątewska, Po-znań.

Kośko A. 1988 Osady kultury pucharów lejkowatych w Inowrocławiu-Mątwach, woj. Bydgoszcz, stanowisko 1, Inowrocław.

Kośko A. 2000 Osadnictwo społeczności kultury pucharów lejkowatych (grupy: wschodnia i radziejowska), w: Koś-ko A. (red.) Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, t. 3: Kujawy, cz. 4: Osad-nictwo kultur późnoneolitycznych oraz interstadium epok neolitu i brązu: 3900-1400/1300 przed Chr, Po-znań, s. 19-133.

Kośko A. 2003 Radiocarbon Chronology of the Mątwy Group of the Funnel Beaker Culture. The Question of Chronoloical and Cultural Position of Linear-Comb Pot-tery, Baltic-Pontic Studies 12, s. 67-81.

Kośko A. 2006 Ceramika kultury pucharów lejkowatych, w: A. Kośko, M. Szmyt, Opatowice – Wzgórze Prokopiaka, t. 1, Poznań, s. 139-211.

Kośko A. 2010 W kręgu pewnej niedokończonej dyskusji, Fontes Archaeologici Posnanienses 46, s. 11-18.

Kośko A., Przybył A., Szmyt M. 2007 Ceramika naczyniowa kultury pucharów lejkowatych, w: A. Kośko, M. Szmyt 2007a Opatowice – Wzgórze Prokopiaka, t. 2, Poznań, s. 31-245.

Kośko A. Rączkowski W., Szmyt M. 2006 Badania arche-ologiczne na Wzgórzu Prokopiaka na tle etapów jego go-

spodarczego wykorzystywania w XX wieku, w: A. Kośko, M. Szmyt (red.) Opatowice – Wzgórze Prokopiaka, t. 1, Poznań, s. 27-38.

Kośko A. Sikorski A., Szmyt M. 2010 „Corded” and „cord – like” ornamentation in the Vistula and Dnieper interfl u-vial region in the 5th-4th Mill. BC. Introduction to inter-disciplinary research, Baltic-Pontic Studies 15, s. 13-48.

Kośko A. Sikorski A., Szmyt M. 2010a „Cord” and „cord – like” ornaments on the pottery of Funnel Beaker Culture Societies on the Polish Lowlands in the 4th Millennium BC, Baltic-Pontic Studies 15, s. 146-155.

Kośko A., Szmyt M. 2004 Hodowla w systemach gospodarki na Niżu: IV-III tys. przed Chr. (Kultury: pucharów lejko-watych i amfor kulistych), w: A. Kośko, M. Szmyt (red.), Nomadyzm a pastoralizm w międzyrzeczu Wisły i Dnie-pru (neolit, eneolit, epoka brązu), Poznań, s. 103-117.

Kośko A., Szmyt M. 2006 Opatowice – Wzgórze Prokopiaka, t. 1, Poznań.

Kośko A. Szmyt M. 2007 Opatowice – Wzgórze Prokopiaka, t. 2, Poznań.

Kośko A., Łuksza A. 2007 Ceramika naczyniowa kultury pu-charów lejkowatych, w: A. Kośko, M. Szmyt (red.) Opa-towice – Wzgórze Prokopiaka, t. 2, Poznań, s. 69-133.

Kośko A., Przybył A. 2004 Kultura pucharów lejkowatych, w: J. Bednarczyk, A. Kośko (red.) Od najdłuższego domu najstarszych rolników do dworu staropolskiego. Wyniki badań archeologicznych na trasach gazociągów Mogilno–Włocławek i Mogilno–Wydartowo, Poznań, s. 235-313.

Kowaliński S. 1995 Użytkowanie i bonitacja gleb w Pol-sce, w: S. Zawadzki (red.) Gleboznawstwo, Warszawa, s. 313-339.

Kozarski S., Nowaczyk B. 1999 Paleogeografi a Polski w vi-stulianie, w: L. Starkel (red.) Geografi a Polski. Środowi-sko przyrodnicze, Warszawa, s. 79-103.

Kozielecki J. 1977 Psychologiczna teoria decyzji, Warszawa.Kozłowski S.K. 1972 Pradzieje ziem polskich od IX do V

tysiąclecia p.n.e., Warszawa.Kozłowski S.K. 1989 Mesolithic in Poland. A New Ap-

proach, Warszawa.Krajewski K. 1977 Późnoplejstoceńskie i holoceńskie pro-

cesy wydmotwórcze w pradolinie warszawsko-berlińskiej w widłach Warty i Neru, Łódź.

Kruk J. 1980 Gospodarka w Polsce południowo-wschodniej w V-III tysiącleciu p.n.e., Wrocław-Warszawa-Kraków- -Gdańsk.

Kruk J. 2008 Wzory przeszłości. Studia nad neolitem środko-wym i późnym, Kraków.

Kruk J., Milisauskas S. 1983 Chronologia absolutna osad-nictwa neolitycznego z Bronocic, woj. kieleckie, Arche-ologia Polski 28, s. 257-320.

Kruk J., Milisauskas S. 1991 Neolithic Upland Settlement at Bronocice, w: D. Jankowska (red.) Die Trichterbe-cherkultur. Neue Forschungen und Hypotesen, Teil II, Poznań, s. 173-180.

Kruk J., Milisauskas S. 1999 Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu. The Rise and Fall of Neolithic Socie-ties, Kraków.

Kruk J., Milisauskas S., Alexandrowicz S.W., Śnieszko Z. 1996 Osadnictwo i zmiany środowiska naturalnego wy-



żyn lessowych. Studium archeologiczne i paleogeogra-fi czne nad neolitem w dorzeczu Nidzicy, Kraków.

Kruk J. Przywara L. 1983 Roślinność potencjalna jako meto-da rekonstrukcji naturalnych warunków rozwoju społecz-ności pradziejowych, Archeologia Polski 28, s. 19-50.

Krupska A. 1996 Szczątki kostne zwierząt z wielokulturowe-go stanowiska nr 2 w Dobrzejewicach w woj. legnickim, Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, t. 283, s. 53--69.

Krysiak K. 1950 Szczątki zwierzęce z osady neolitycznej w Ćmielowie pow. Opatów, Wiadomości Archeologiczne 17/2-3, s. 165-228.

Krysiak K. 1952 Szczątki zwierzęce z osady neolitycznej w Ćmielowie pow. Opatów, Wiadomości Archeologiczne 8/2-3, s. 251-290.

Krysiak K. 1956 Materiał zwierzęcy z osady neolitycznej w Gródku Nadbużnym pow. Hrubieszów, Wiadomości Archeologiczne 23/1, s. 49-60.

Krysiak K. 1966/1967 Szczątki zwierzęce z osady neolitycz-nej w Zawichoście-Podgórzu, pow. Sandomierz, Wiado-mości Archeologiczne 32/3-4, s. 376-384.

Krysiak K. 1983 Anatomia zwierząt, t. 1: Aparat ruchowy, Warszawa.

Krysiak K., Lasota A. 1971 Zwierzęce materiały kostne z osady Kamień Łukawski, pow. Sandomierz, Wiadomo-ści Archeologiczne 36/2, s. 187-202.

Krysiak K., Lasota A. 1973 Szczątki zwierzęce z wkopu IV na neolitycznym stanowisku w Zawichoście-Podgórzu, pow. Sandomierz, Wiadomości Archeologiczne 38, s. 83-89.

Krystek M., Młodecka H., Polański K., Szydłowski M. 2011 Neolityczne narzędzia z metabazytów typu Jizerske hory (Masyw Czeski) na obszarze Polski, Biuletyn Państwowe-go Instytutu Geologicznego 444, s. 113-124.

Krzyszowski A. 2010 Osadnictwo kultury pucharów lej-kowatych, w: Wielokulturowe osadnictwo na stan. 9 w Dąbrówce, gm. Kowal, woj. kujawsko-pomorskie (A1-AUT141), maszynopis w archiwum Narodowego Insty-tutu Dziedzictwa w Warszawie, brak paginacji.

Küchelmann H.Chr. 2001 Verbrennung von Hühnerknochen im Lagerfeuer, unveröffentlichtes Versuchsprotokoll, Bre-men.

Kukawka S. 1991 Kultura pucharów lejkowatych na ziemi chełmińskiej w świetle źródeł ceramicznych, Toruń.

Kukawka S. 1997 Na rubieży środkowoeuropejskiego świa-ta wczesnorolniczego. Społeczności Ziemi Chełmińskiej w IV tysiącleciu p.n.e., Toruń.

Kukawka S. 2010 Subneolit północno-wschodnioeuropejski na Niżu Polskim, Toruń.

Kukawka S. 2010a Naczynia z pasmową ornamentyką grze-bykową na Niżu Polskim – próba weryfi kacji kulturowo- -chronologicznej, Fontes Archaeologici Posnanienses 46, s. 19-30.

Kulczycka-Leciejewiczowa A. 2002 Kilka uwag o bu-downictwie ludności kultury pucharów lejkowatych, w: A. Abramowicz, J. Maik (red.) Budownictwo i budowni-czowie w przeszłości, Łódź, s. 39-48.

Kulczycka-Leciejewiczowa A. 2002 Zawarża. Osiedle neo-lityczne w południowopolskiej strefi e lessowej, Wrocław.

Kulpa W. 1988 Nasionoznawstwo chwastów, Warszawa.

Kurzawa J. 2001 Zagadnienie najwcześniejszych faz kultury ceramiki sznurowej na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej, Poznań.

Kysely R. 2008 Aurochs and potential crossbreeding with domestic cattle in Central Europe in the Eneolithic pe-riod. A metric analysis of bone from the archaeological site of KutnaHora-Denemark (Czech Republic), Antro-phozoologica 43, Paris.

Lasota-Moskalewska A. 1982 Kości zwierzęce z neolitycznej osady w Stryczowicach, gm. Waśniów, woj. kieleckie, Wiadomości Archeologiczne 47/2, s. 267-271.

Lasota-Moskalewska A. 1984 Morphotic changes of domes-tic cattle skeleton from the Neolithic Age to the begin-ning of the Iron Age, Wiadomości Archeologiczne 45/2, s. 119-163.

Lasota-Moskalewska A. 1997 Podstawy archeozoologii. Szczątki ssaków, Warszawa.

Lasota-Moskalewska A. 2005 Zwierzęta udomowione w dzie-jach ludzkości, Warszawa.

Lasota-Moskalewska A. 2008 Archeozoologia. Ssaki, War-szawa.

Lasota-Moskalewska A., Kobryń H. 1993 Proportions of the shafts of metapodial bones in mediaeval cattle, Annals of Warsaw Agricultural University-SGGW, Vet. Med. 18.

Lasota-Moskalewska A., Kobryń H., Sulgustowska Z., Sie-maszko J., Brzozowski J. 1997 Animal Bones as a Source of Calcium for Mesolithic Man, Przegląd Archeologicz-ny 45, s. 25-32.

Lasota-Moskalewska A., Kobryń H., Świeżyński K. 1987 Changes in the size of the domestic and Wild pig from the Neolithic to the Middle Age, Acta Theriologica 32, s. 51-81.

Lasota-Moskalewska A., Szymczak K., Khudzhanazarov M. 2009 A problem of the Earliest Horse domestication. Data from the Neolithic Camp Ayakagytma “the site”, Uzbeki-stan, Central Asia, Archaeologia Baltica 11, s. 14-22.

Latałowa M., Pińska K. 2010 Zawartość botaniczna dwóch naczyń z pozostałości osady ludności łużyckich pól po-pielnicowych w Polanowie na Pojezierzu Gnieźnieńskim, w: A. Pydyn (red.) Archeologia Jeziora Powidzkiego, Toruń, s. 197-226.

Lenard J. 1993 Budownictwo wiejskie, Warszawa.Lis J., Pasieczna A. 2001 Tło geochemiczne i anomalie

w środowiskach powierzchniowych ziemi w Polsce, Ze-szyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Seria: Górnictwo 248, s. 123-127.

Liss P.S. 1978 Conservative and non-conservative behaviour of dissolved constituents during estuarine mixing, w: J.D. Burton, P.S. Liss (eds.) Estuarine chemistry, Lon-don-New York-San Francisco, s. 93-130.

Lityńska-Zając M. 1997 Roślinność i gospodarka rolna w okresie rzymskim. Studium archeobotaniczne, Kraków.

Lityńska-Zając M. 1997a Wyniki badań odcisków roślin-nych z neolitycznego stanowiska w Strachowie, woj. Wrocław, w: A. Kulczycka-Leciejewiczowa, Strachów. Osiedle neolitycznych rolników na Śląsku, Wrocław, s. 267-277.

Lityńska-Zając M. 1997b Środowisko i uprawa roślin w cza-sach pra- i wczesnohistorycznych, w: K. Tunia (red.)


581Bibliografi a

Z archeologii Małopolski. Historia i stan badań zachod-niomałopolskiej wyżyny lessowej, Kraków, s. 459-481.

Lityńska-Zając M. 1999 Odciski żyta zwyczajnego Secale cereale L. z późnego okresu rzymskiego na stanowisku 1 w Pokrzywnicy, gm. Pawłów, w: Rośliny w dawnej go-spodarce człowieka. Warsztaty archeobotaniczne ’97, Polish Botanical Studies. Guidebook Series 23, s. 211--217.

Lityńska-Zając M. 2001 Makroskopowe szczątki roślinne ze stan. 3 w Kryspinowie i stan. 2 w Krakowie-Pychowi-cach, w: S. Kardow (red.) Via Archaeologica: Przyroda i człowiek, Kraków, s. 93-127.

Lityńska-Zając M., Nalepka D. 2012 Człowiek a świat roś-lin, w: S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Za-lewska (red.) Przeszłość społeczna. Próba konceptuali-zacji, Poznań, s. 1026-1036.

Lityńska-Zając M., Wasylikowa K. 2005 Przewodnik do ba-dań archeobotanicznych, Poznań.

Longley A.P., Goodchild F.M., Maguire J.D., Rhind W.D. 2008 GIS. Teoria i praktyka, Warszawa.

Lucas G. 2012 Understanding the Archaeological Record, Cambridge.

Lüning J. 1968 Die Michelsberger Kultur. Ihre Funde in zeitlicher und räumlicher Gliederung, Bericht der Rö-misch-Gemanischen Komission 48, s. 1-305.

Lüning J. 2000 Steinzeitliche Bauern in Deutschland. Die Landwirtschaft im Neolithikum, Bonn.

Lutnicki W. 1972 Uzębienie zwierząt domowych, Warszawa--Kraków.

Lyman R.L. 2010 What Taphonomy Is, What it Isn’t, and Why Taphonomists Should Care about the Difference, Journal of Taphonomy 8, s. 1-16.

Lyman R.L. 1994 Vertebrate Taphonomy, Cambridge. Ławacz W., Planter M., Stasiak K., Tatur K., Więckowski

K. 1978 The past, present and future of Tyree Mazurian Lakes, Polskie Archiwum Hydrobiologii 25, s. 233-238.

Maciosczyk A. 1989 Hydrogeochemia, Warszawa.Maetzke G. 1986 Źródła archeologiczne jako odwzorowanie

procesu społeczno-kulturowego, w: W. Hensel, G. Dona-to, S. Tabaczyński (red.) Teoria i praktyka badań arche-ologicznych, Ossolineum, s. 246-302.

Mailnsky-Buller A., Hovers E., Marder O. 2011 Making time: ‘Living floors’, ‘palimpsests’ and site formation processes – Aperspective from the open-air Lower Paleo-lithic site of Revadim Quarry, Israel, Journal of Anthro-pological Archaeology 30, s. 89-101.

Makarowicz P. 2001 The Second Half of the Third and Sec-ond Millenium BC in Kujawy, Northern Poland in the Light of 14C Determinations, w: J. Czebreszuk, J. Mül-ler 2001 Die absolute Chronologie in Mitteleuropa 3000-2000 v.Chr., Poznań-Bamberg, s. 209-270.

Makowicz-Poliszot D. 2002 Zwierzęce szczątki kostne ze sta-nowiska kultury pucharów lejkowatych z Zawarży, w: A. Kulczycka-Leciejewiczowa (red.) Zawarża, osiedle neolityczne w południowopolskiej strefi e lessowej, Wro-cław, s. 135-160.

Makowiecki D. 1985a Zwierzęce szczątki z osady neolitycznej w Brąchnówku woj. toruńskie, Roczniki Akademii Rol-niczej w Poznaniu, t. 164, Archeozoologia 10, s. 7-17.

Makowiecki D. 1985b Szczątki zwierzęce z osady kultury pu-charów lejkowatych w Podgaju woj. włocławskie, Rocz-niki Akademii Rolniczej w Poznaniu, t. 164, Archeozo-ologia 10, s. 19-24.

Makowiecki D. 1988 Zwierzęce szczątki kostne z miejsca obrzędowego ludności kultury pucharów lejkowatych w Kruszy Podlotowej, gmina Inowrocław, Roczniki Aka-demii Rolniczej w Poznaniu, t. 198, Archeozoologia 13, s. 31-44.

Makowiecki D. 2001 Hodowla oraz użytkowanie zwierząt na Ostrowie Lednickim w średniowieczu. Studium arche-ozoologiczne, Poznań.

Makowiecki D. 2003 Historia ryb i rybołówstwa w holoce-nie na Niżu Polskim w świetle badań archeoichtiologicz-nych, Poznań.

Makowiecka M. 2007 Zwierzęce szczątki kostne, w: A. Koś-ko, M. Szmyt, Opatowice – Wzgórze Prokopiaka, t. 3, Poznań, s. 359-362.

Makowiecki D. 2004 Badania archeozoologiczne pozosta-łości kostnych z osad pradziejowych odkrytych na tra-sie gazociągu Mogilno–Włocławek, w: J. Bednarczyk, A. Kośko (red.) Od długiego domu najstarszych rolni-ków do dworu staropolskiego. Wyniki badań archeolo-gicznych na trasach gazociągów Mogilno–Włocławek i Mogilno–Wydartowo, Poznań, s. 525-551.

Makowiecki D. 2009 Gospodarka zwierzętami w mikrore-gionie Żuławki Małej, gm. Wyrzysk, w: J. Rola (red.) Późnoneolityczny węzeł komunikacyjny w strefi e środ-kowej Noteci (Żuławka Mała, gmina Wyrzysk), Poznań, s. 125-138.

Makowiecki D., Makowiecka M. 2000 Gospodarka zwierzę-tami społeczności kultury pucharów lejkowatych (grupy: wschodnia i radziejowska) oraz kultury amfor kulistych, w: A. Kośko (red.) Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego. Osadnictwo kul-tur późnoneolitycznych oraz interstadium epok neolitu i brązu: 3900-1400/1300 przed Chr., t. III, vol. 4, Po-znań, s. 347-378.

Makowiecki D., Makowiecka M. 2007 Zwierzęce szczątki kostne z obiektów osadowych i z warstwy kulturowej, w: A. Kośko, M. Szmyt (red.), Opatowice-Wzgórze Proko-piaka, t. 2, Poznań, s. 241-247.

Makowiecki D., Van Neer W. 1996 Fish Romains from the Late Neolithic site of Rzucewo (Baltic Coast, Poland), Archeofauna 5, s. 111-119.

Małecki J. 2006 Wyznaczanie parametrów migracji zanie-czyszczeń w środowisku porowatym dla potrzeb badań hydrogeologicznych i ochrony środowiska: poradnik me-todyczny, Warszawa.

Małecka-Kukawka J. 2001 Między formą a funkcją. Tra-seologia neolitycznych zabytków krzemiennych z ziemi chełmińskiej, Toruń.

Manikowska B. 1993 Mineralogy and abrasion of sand grainsdue to Vistulian (Late Pleistocene) aeolian pro-cesses in Central Poland, Geologije en Mijnbouw 72, s. 167-177.

Marciniak A. 1996 Archeologia i jej źródła. Materiały fau-nistyczne w praktyce badawczej archeologii, Warszawa-Poznań.



Marciniak A. 2005 Placing Animals in the Neolithic: Social Zooarchaeology of Prehistoric Farming Communities, London.

Marciniak A. 2012 Paradygmaty badawcze w archeologii, w: S. Tabaczyński, A. Marciniak, D. Cyngot, A. Zalew-ska (red.) Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, Poznań, s. 29-83.

Markowski S. 1980 Struktura i właściwości podtorfowych osadów jeziornych rozprzestrzenionych na Pomorzu Za-chodnim jako podstawa ich rozpoznawania i klasyfi kacji, Mater. pokonf. „Kreda jeziorna i gytie”, t. 2, PTPNoZ, Oddz. Gorzów-Zielona Góra, s. 44-55.

Marshall F., Pilgram T. 1991 Meat versus within-bone nu-triens: another look at the meaning of body part repre-sentation in archaeological sites, Journal of Archaeo-logical Science 18, s. 149-163.

Matuszkiewicza J.M. 2008 Geobotanical regionalization of Poland (Regionalizacja geobotaniczna Polski), IGiPZ PAN, Warszawa, 2008, http://www.igipz.pan.pl/Regio-ny-geobotaniczne-zgik.html.

Michczyński A. 2011 Tworzenie chronologii bezwzględ-nych na podstawie datowania metodą radiowęglową, Gliwice.

Midgley M. 2005 The Monumental Cemeteries of Prehistoric Europe, Brimscombe Port.

Milisauskas S., Kruk J. 1991 Utilization of cattle for trac-tion during the later Neolithic in southeastern Poland, Antiquty 65, s. 562-566.

Milisauskas S., Kruk J., Pipes M.-L., Makowicz-Poliszot D. 2012 Ubój i mięso. Aspekty neolitycznej gospodarki zwie-rzęcej. Bronocice-studium przypadku, Kraków.

Minke G. 2013 Podręcznik budowania z gliny. Materiało-znawstwo. Technologia. Architektura, Warszawa.

Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002 Flo-wering plants and pteridophytes of Poland. A checklist, Kraków.

Mokłowski K. 1903 Sztuka ludowa w Polsce, Lwów.Moszyński K. 1967 Kultura ludowa Słowian, Warszawa.Mycielska-Dowgiałło E. 1995 Wybrane cechy teksturalne

osadów i ich wartość interpretacyjna, w: E. Mycielska- -Dowgiałło, J. Rutkowski (red.) Badania osadów czwar-torzędowych. Wybrane metody i interpretacja wyników, Warszawa, s. 29-105.

Myślińska E. 2001 Grunty organiczne i laboratoryjne meto-dy ich badania, Warszawa.

Niedenthal O. Spennemann D. 1985 Vorbericht zur Ausgra-bungen in der bronzezeitlichen Grube mit Keramik. Fehl-bränden in Nidderau-Heldenbergen, Neues Magazin Hanauische Geschichte 8(5), s. 249-253.

Niesiołowska E. 1967 Materiały neolityczne ze stanowiska 6 w Pikutkowie, pow. Włocławek, Prace i Materiały Mu-zeum Archeologicznego i Etnografi cznego w Łodzi 14, s. 79-144.

Niewęgłowski A. 1986 Problemy i metody metaloznawczych badań starożytnych wyrobów z miedzi i jej stopów, Kwar-talnik Historii Kultury Materialnej 34/2, s. 289-329.

Niewiarowski W. 1983 The ice marginal channels and val-leys, they origin and development,Study of Kuyavian Lake District, w: D.J. Briggs, R.S. Waters (eds.), Studies in Quaternary Geomorphology, Cambridge, s. 97-108.

Niewiarowski W., Pasierbski A., Tomczak A. 1976 Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Toruń, A – mapa utworów powierzchniowych, Warszawa.

Niewiarowski W., Wilczyński A. 1979 Objaśnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200 00, ark. Toruń, War-szawa.

Nowaczyk B. 1986 Wiek wydm, ich cechy granulometryczne i strukturalne a schemat cyrkulacji atmosferycznej w Pol-sce w późnym vistulianie i holocenie, Poznań.

Nowak M. 2009 Drugi etap neolityzacji ziem polskich, Kra-ków.

Panek T. 2009 Statystyczne metody wielowymiarowej anali-zy porównawczej, Warszawa.

Papiernik P., Rybicka M. 2002 Annopol. Osada kultury pu-charów lejkowatych na Pojezierzu Gostynińskim, Łódź.

Pawlikowski M. 1976 Studium mineralogiczno-petrogra-fi czne utworów terrygeniczno-chemicznych złoża solnego Wieliczki, Prace Mineralogiczne 56, s. 67-123.

Pelisiak A. 2003 Osadnictwo. Gospodarka. Społeczeństwo. Studia nad kulturą pucharów lejkowatych na Niżu Pol-skim, Rzeszów.

Pełka-Gościniak J. 2000 Development of aeolian relief in ar-eas transformed by human impact (a case study of Bu-kowno neighbourhood – eastern part of Silesian Upland, w: R. Dulias, J. Pełka-Gościniak (eds.) Aeolian processes in different landscape zones, Sosnowiec, s. 129-142.

Piątkowska-Małecka J., Gubernat J. 2003 Pies w neolicie na ziemiach polskich, Światowit 5 (46), s. 207-242.

Piechocki A. 1971 Szczątki mięczaków z cmentarzyska kul-tury pucharów lejkowatych na stanowisku 1 w Sarnowie, pow. Włocławek z grobowca 8, Prace i Materiały Mu-zeum Archeologicznego i Etnografi cznego w Łodzi, Se-ria Archeologiczna, 18, s. 131-138.

Podbielkowski Z. 1992 Rośliny użytkowe, Warszawa.Poklewski T. 1974 Układ pól ornych w średniowiecznym

Spicymierzu, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 22/3, s. 491-498.

Polański A., Smulikowski K. 1969 Geochemia, Warszawa.Prinke D. 2008 Społeczności neolitu na peryferiach kujaw-

skiego mezoregionu kulturowego, w: J. Bednarczyk, J. Czebreszuk, P. Makarowicz, M. Szmyt (red.) Na pogra-niczu światów. Studia z pradziejów międzymorza bałtyc-ko-pontyjskiego ofi arowane Profesorowi Aleksandrowi Kośko w 60. Rocznicę urodzin, Poznań, s. 423-450.

Prinke D. 2010 Osadnictwo ludności kultur wstęgowych i kultury pucharów lejkowatych na stanowisku nr 1 w Głuchowie, woj. wielkopolskie. Część I. Analiza kul-turowo-chronologiczna ceramiki, Fontes Archaeologici Posnanienses 46, s. 43-105.

Prinke D., Weber A. 1982 Konary, gm. Darrow Biskupia, woj. Bydgoszcz, stan. 6A-6B (przyczynek do studiów nad „centralnokujawskim” nurtem technologicznego i styli-stycznego rozwoju ceramiki kultury pucharów lejkowa-tych), Sprawozdania Archeologiczne 34, s. 25-51.

Przespolewska H. 2000 Cechy morfologiczne owcy domowej (ovisammon f. aries) z Europy Środkowej w świetle ba-dań kostnych materiałów wykopaliskowych, Warszawa.

Przybył A. 2006 Zagadnienie znaczenia szlaku noteckiego w rozwoju późnoneolitycznej kultury pucharów lejkowa-tych, w: H. Machajewski, J. Rola (red.) Pradolina No-


583Bibliografi a

teci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlowych, Piła-Płotki, s. 45-52.

Przybył A. 2009 Społeczności późnoneolitycznej kultury pu-charów lejkowatych na Kujawach. Problem wpływów z kręgu kultury badeńskiej, Poznań.

Pyżewicz K., Rozbiegalski P., Skorupka T., Dmochowski P. 2008 Dwa odosobnione znaleziska tylczaków schyłkowo-paleolitycznych z Wielkopolski i Kujaw, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 9, s. 13-24.

Radomski L. Świeżyński K. 1967 Szczątki zwierzęce z neoli-tycznego stanowiska nr 6 w Pikutkowie, pow. Włocławek, wydobyte podczas prac wykopaliskowych w roku 1937, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnogra-fi cznego w Łodzi 14, s. 145-158.

Rapp (Rip) G., Hill L.Ch. 2006 Geoarchaeology. The Earth – Science Approach to Archaeological Interpretation, New Haven-London.

Rasmussen P. 1990 Leaf foddering in the earliest Neolithic agriculture. Evidence from Switzerland and Denmark, Acta Archaeologica 60, s. 71-86.

Rączkowski W. 2002 Archeologia lotnicza – metoda wobec teorii, Poznań.

Renfew C., Bahn P. 1991 Archeology: Theories, methods and practice, New York.

Rybicka M. 1995 Przemiany kulturowe i osadnicze w III tys. przed Chr. na Kujawach. Kultura pucharów lejkowatych i amfor kulistych na Pagórach Radziejowskich, Łódź.

Rybicka M. 2004 Kultura pucharów lejkowatych na Pojezie-rzu Gostynińskim. Chronologia. Osadnictwo. Gospodar-ka, Łęczyca.

Rybicka M. 2006 Kilka uwag na temat chronologii i roz-mieszczenia grobowców megalitycznych na kujawskich cmentarzyskach kultury pucharów lejkowatych, w: J. Li-bera, K. Tunia (red.) Idea megalityczna w obrządku po-grzebowym kultury pucharów lejkowatych, Lublin-Kra-ków, s. 67-76.

Rzepecki S. 1997 Wstępne wyniki badań przeprowadzonych w roku 1996 na stanowisku Przybranówek 43, Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne 3, s. 17-25.

Rzepecki S. 2001 Wyniki badań na stanowisku kultury pu-charów lejkowatych Poczałkowo 36, gmina Aleksandrów Kujawski, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archa-eologica 23, s. 3-18.

Rzepecki S. 2003 Osadnictwo kultury pucharów lejkowa-tych, w: L. Czerniak L (red.) Badania archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni Węgla Brunat-nego „Bełchatów” S.A., t. 3, Poznań, s. 245-286.

Rzepecki S. 2004 Społeczności środkowo neolitycznej kultu-ry pucharów lejkowatych na Kujawach, Poznań.

Rzepecki S. 2011 U źródeł megalityzmu w kulturze pucha-rów lejkowatych, Łódź.

Rzepecki S. 2013 Beside the mainstream. Some refl ections on the LBK in Kujavia, Sprawozdania Archeologiczne 65, s. 79-130.

Samsonowicz A. 1991 Łowiectwo w Polsce Piastów i Jagiel-lonów, Wrocław.

Sapalski J. 1862 Pogląd na historię naturalną Guberni Ra-domskiej, Kielce.

Schettler G., Romer R.L., O’Connell M., Molloy K. 2006 Holocene climatic variations and postglacial sea-level

rise geochemically recorded in the sediments of the brak-ish karst lake An Loch Mór, western Ireland, Boreas 35, s. 674-693.

Schierren M.C. 1997 Studien zur Trichterbecherkultur in Südostholstein, Bonn.

Schiffer M.B. 1972 Archeological Context and Systematic Context, American Antiquity 37, s. 156-165.

Schiffer M.B. 1976 Behavioral Archaeology, New York.Schiffer M.B. 1983 Toward the Identyfi cation of Formation

Processes, American Antiquity 48, s. 675-706.Schiffer M.B. 1987 Formation Processes of the Archeologi-

cal Record, Albuquerque.Schiffer M.B. 2010 Behavioral Archaeology. Principles and

Practice, London-Oakville.Schramm Z. 1967 Różnice morfologiczne niektórych kości

kozy i owcy, Roczniki Wyższej Szkoły Rolniczej w Po-znaniu 36, s. 107-131.

Schramm Z. 1987 Zwierzęcy materiał kostny z osady ludno-ści kultury pucharów lejkowatych w Mrowinie, Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, t. 184, Archeozoologia 12, s. 75-89.

Schramm Z. 1991Szczątki kostne zwierząt z osady ludności kultury pucharów lejkowatych w Śremie, woj. poznań-skie, Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, t. 221, Archeozoologia 15, s. 43-54.

Schulting R. 2011 The Radiocarbon Dates, w: R.M. Cleary, H. Kelleher (eds.) Archaeological Excavations at Tul-lahedy, Count Tipperary: Neolithic Settlement in North Munster, The Collins Press, s. 145-161.

Sherratt A. 1981 Plough and Pastoralism: Aspects of the Secondary Products Revolution, w: I. Hodder, G. Isaac, N. Hammond (eds.) Patterns of the Past: Studies in Honour of David Clarke, Cambridge, s. 261-306.

Sherratt A. 1983 The secondary exploitation of animals in the Old World, World Archaeology 15/1, s. 90-104.

Shipman P., Foster G., Schoeninger M. 1984 Burnt Bones and Teeth: an Experimental Study of Color, Morphology, Crystal Structure and Shrinkage, Journal of Archaeo-logical Science 11, s. 301-325.

Sobczak A., Sydow S. (w druku) Szczegółowa mapa geolo-giczna Polski w skali 1: 50 000, ark. Przysiek (401), Warszawa.

Sobociński M. 1981 Szczątki kostne zwierząt z osady neoli-tycznej w Łagiewnikach, Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, t. 131, Archeozoologia 7, s. 75-94.

Sobociński M. 1985 Szczątki kostne z osad ludności kultury ceramiki wstęgowej na Kujawach (ze studiów nad rozwo-jem kultur wstęgowych na Kujawach), Roczniki Akade-mii Rolniczej w Poznaniu, t. 164, Archeozoologia 10, s. 87-126.

Sobociński M. 1989/1990 Zwierzęce szczątki kostne z osad neolitycznych w Łojewie, woj. bydgoskie, Roczniki Aka-demii Rolniczej w Poznaniu, t. 206, Archeozoologia 14, s. 91-113.

Sobociński M., Makowiecki D. 1990 Stan badań nad źró-dłami archeozoologicznymi kultury amfor kulistych, w: A. Cofta-Broniewska (red.) Kultura amfor kulistych w rejonie Kujaw, Poznań, s. 177-187.

Sommer U. 1991 Zur Entstehung archäologischer Fund-vergesellschaftungen. Versuch einer archäologischen



Taphonomie, w: Studien zur Siedlungsarchäologie I, s. 51-193.

Sommer U. 1993 Dirt theory, or archaeological sites seen as rubbish heaps, Journal of Theorithical Archeology 1, s. 47-60.

Sommer U. 2012 Wer hat Dornröschen aufgeweckt? Ta-phonomie und Mainstream – Archäologie, w: T. Link, D. Schimmelpfennig (red.) Taphonomische Forschungen (nicht nur) zum Neolithikum, Welt und Erde, Loogh, s. 15-34.

Stach A., Podsiadłowski S. 2002 Pulverizing and wind ero-sion as infl uence by spatial variability of soil texture, Quaestiones Geographicae 22, s. 67-78.

Stasiak J. 1963 Historia Jeziora Kruklin w świetle osadów strefy litoralnej, Warszawa.

Stein K.J. 2001 A Review of Site Formation Processes and Their Relevance to Geoarchaeology, w: P. Goldberg, V.T. Holiday, R. Ferring (eds.) Earth Sciences and Ar-chaeology, New York, s. 37-51.

Stupnicka E. 1989 Geologia regionalna Polski, Warszawa.Sych L. 1964 Szczątki zwierząt z neolitycznej osady w Książ-

nicach Wielkichm, w: S. Nosek (red.) Studia i materiały do badań nad neolitem Małopolski, Wrocław, s. 329- -337.

Szczypek T. 1994a Inicjalne kopczyki piaszczyste typu „neb-kha”, w: B. Nowaczyk, T. Szczypek (red.) Vistuliań-sko-holoceńskie zjawiska i procesy eoliczne (wybrane zagadnienia), Poznań, s. 89-98.

Szczypek T. 1994b Pasowość rzeźby defl acyjno-akumulacyj-nej (na przykładzie piaskowni w Bukownie na Wyżynie Śląskiej), w: B. Nowaczyk, T. Szczypek (red.) Vistuliań-sko-holoceńskie zjawiska i procesy eoliczne (wybrane zagadnienia), Poznań, s. 77-88.

Szczypek T., Wach J. 1991 Rozwój współczesnej wydmy w warunkach silnej antropopresji, Katowice.

Szczypek T., Wach J. 1998 Rozwój pagórków antropogenicz-nych pod wpływem czynnika eolicznego, w: T. Szczypek, J. Wach (red.) Współczesne procesy eoliczne, Sosnowiec.

Szewczyk J. 2010 Budownictwo z polan opałowych (cordwo-od masonry albo stackwall), Białystok.

Szewczyk J. 2013 Nietypowe budulce w architekturze. Czyli o budowlanym zastosowaniu gliny, popiołu, łajna, mo-czu, sierści, słoniny i podobnych materii. O ich estetyce, semantyce i roli w architekturze, Białystok.

Szmoniewski B.S., Lityńska-Zając M. 2005 Prażnice z wczes-nośredniowiecznego grodziska w Stradowie, gm. Czarno-cin, w: Roślinne ślady człowieka, Botanical Guidebooks 28, s. 219-229.

Szymańska D. 2009 Geografi a osadnictwa, Warszawa.Szmyt M. 1992 Łojewo, gm. Inowrocław, woj. bydgoskie,

stan. 35, osiedle z fazy wczesnowióreckiej kultury pucha-rów lejkowatych. (Z badań nad genezą i systematyką kultury pucharów lejkowatych na Kujawach), Sprawoz-dania Archeologiczne 44, s. 49-98.

Szmyt M. 1996 Społeczności kultury amfor kulistych na Ku-jawach, Poznań.

Szmyt M. 2000 Osadnictwo kultury amfor kulistych, w: A. Kośko (red.) Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego, t. 3: Kujawy, cz. 4: Osadnictwo kultur późnoneolitycznych oraz inter-

stadium epok neolitu i brązu: 3900-1400/1300 przed Chr., Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, s. 135-329.

Szmyt M. 2004 Wędrówki dalekie i bliskie. Ze studiów nad organizacją społeczną i gospodarką ludności kultury am-for kulistych na terenie Europy Środkowej i Wschodniej, w: A. Kośko, M. Szmyt (red.) Nomadyzm a pastoralizm w międyrzeczu Wisły i Dniepru (neolit, eneolit, epoka brązu), Wydawnictwo Poznańskie, Poznań, s. 117-136.

Szmyt M. 2013 Late Neolithic Landscapes on the Polish Lowland: people, culture and economy in Kujawy – 4th and 3rd millennia BC, Poznań-Bonn.

Szweykowska A., Szweykowski J. 2007 Botanika, t.1: Mor-fologia, Warszawa.

Szydłowski M. 2010 Analiza przedmiotów kamiennych z osad KCWR w Szarowie i Targowisku w Małopolsce (w druku).

Szydłowski M. 2011a Badania zabytków kamiennych z Po-morza w latach 2007-2009, w: M. Fudziński, H. Paner (red.), XVII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, Gdańsk, 49-54.

Szydłowski M. 2011b Analiza Petroarcheologiczna narzędzi kamiennych ze stanowiska Stobno 12, w: M. Fudziński, H. Paner (red.), XVII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza, Gdańsk, s. 76-78.

Szydłowski M. 2011c Zabytki kamienne (nieprzemienne) ze stanowiska Polesie 1, gm. Łyszkowice, woj. łódzkie, w: J. Górski, P. Makarowicz, A. Wawrusiewicz (red.) Osady i cmentarzyska społeczności trzcinieckiego kręgu kul-turowego w Polesiu, stanowisko 1, woj. łódzkie, Łódź, s. 284-305.

Ślusarski Z. 1950 Nowe groby i cmentarzyska kultury czasz lejowatych z Lasu Stockiego i Stoku w pow. puławskim, AUMCS 5, sectio F, s. 9-54.

Świeżyński K. 1964/1965 Szczątki zwierzęce z neolitycznej osady bagiennej w Szlachcinie w pow. średzkim, Prze-gląd Archeologiczny 17, s. 80-83.

Świeżyński K. 1971 Zwierzęce szczątki kostne z cmenta-rzyska kultury pucharów lejkowatych na stanowisku 1 w Sarnowie, pow. Włocławek i grobowca 8, Prace i Ma-teriały Muzeum Archeologicznego i Etnografi cznego w Łodzi 18, s. 139-145.

Tabaczyński S. 1970 Neolit środkowoeuropejski. Podstawy gospodarcze, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Tallis J.H. 1973 The terrestialization of lake basins in north Cheshire, with special preference to the development of a Schwingmoor structure, The Journal of Ecology, 61/2, s. 537-567.

Tarka R. 1992 Tektonika wybranych złóż soli w Polsce na podstawie badań mezostrukturalnych, Prace PIG, 137.

Tobolski K. 2000 Przewodnik do oznaczania torfów i osa-dów jeziornych, Warszawa.

Tuan Y.-F. 1987 Przestrzeń i miejsce, Warszawa.Turski R. 1986 (red.) Gleboznawstwo. Ćwiczenia dla stu-

dentów wydziałów rolniczych, Warszawa.Twardy J. 2008 Transformacja rzeźby centralnej części Polski

w warunkach antropopresji, Łódź.Tylmann W. 2005 Lithological and geochemical record of

anthropogenic changes in recent sediments of a small and shallow Lake (Lake Pusty Staw, northern Poland), Journal of Palaeolimnology 33, s. 313-325.


585Bibliografi a

Tymrakiewicz W. 1959 Atlas chwastów, Warszawa.Tymrakiewicz W. 1976 Atlas chwastów, Warszawa.Urbańczyk P. 1986 Formowanie się układów stratyfi kacyj-

nych jako proces źródłoznawczy, w: W. Hensel, G. Dona-to, S. Tabaczyński (red.) Teoria i praktyka badań arche-ologicznych, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s. 184-245.

Urbańczyk P. 2012 Stratygrafi a, w: S. Tabaczyński, A. Mar-ciniak, D. Cyngot, A. Zalewska (red.) Przeszłość spo-łeczna. Próba konceptualizacji, Poznań, s. 429-450.

Valde-Nowak P. 1995 Osadnictwo wczesnorolnicze średnio-górza niemieckiego. Frühackerbauliche Besiedlung des Deutschen Mittelgebirges, Kraków.

Valde-Nowak P. 1999 Neolit środkowoeuropejskich obszarów górskich. Przesłanki paleobotaniczne, Polish Botanical Studies 23, s. 11-38.

Veit U. 1999 Überlegungen zur Funktion und Bedeutung der Megalithgräber, w: K.W. Beinhauer, G. Cooney, Ch.E. Guksch, S. Kus (red.) Studien zur Megalithik. The Megalithic Phenomenon, Weissbach, p. 395-419.

Vermeersch M.P., Bubel S. 1997 Postdepositional artefacts scattersing in a podzols. Processes and consequences for late Paleolithic and Mesolithic sites, Anthropolologie XXXV/2, s. 119-130.

Wahl J. 1982 Leichenbranduntersuchungen – Ein Überblick-über die Bearbeitungs- und Aussagemöglichkeitenvon Brandgräbern, PrähistorischeZeitschrift 57, s. 1-125.

Walesiak M., Dudek A. 2006 Symulacyjna optymalizacja wyboru procedury klasyfi kacyjnej dla danego typu da-nych – charakterystyka problemu, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Prace Katedry Ekonome-trii i Statystyki 17, s. 635-646.

Waszczuk K. 2012 Analiza archeozoologiczna szczątków kostnych z wielokulturowego stanowiska Grabkowo 8, gm. Kowal, maszynopis w posiadaniu autorki.

Waters R.M. 1992 Principles of Geoarchaeology. A North American Perspective, Tuscon.

Wawrzykowska B. 1981 Osada kultury pucharów lejkowa-tych w Brąchnówku, woj. Toruń, w: T. Wiślański (red.) Kultura pucharów lejkowatych w Polsce (studia i mate-riały), Poznań, s. 109-118.

Wawrzykowska B. 1991 The Funnel Beaker Culture Set-tlement in Brąchnówko, Site 1, Toruń District, w: D. Jankowska (red.) Die Trichterbecherkultur. Neue Forschungen und Hypotesen, Teil II, Poznań, s. 127- -131.

Wąs M. 2011 Krzemień pomorski w pradziejach Pomorza Gdańskiego, w: B. Matraszek, S. Sałaciński (red.) Krze-mień narzutowy w pradziejach. Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, 8, w druku.

Weng H.X., Hang X.M., Chen X.H., Wu N.Y. 2003 The sta-bility of the relative content rations of Cu, Pb, Zn in soils and sediments, Environmental Geology 45/1, s. 79-85.

Werner A. 1990 Backöfen der Jungsteinzeit – Vom Ausgra-bungsbefund zur original getreuen funktionstüchtigen Rekonstruktion, w: M. Fansa (red.) Experimentelle Ar-chäologie in Deutschland, Archäologische Mitteilungen aus Nordwestdeutschland 4, s. 126-130.

Wheatley D., Gillings M. 2002 Spatial Technology and Ar-chaeology. The Archeological Applications of GIS, London.

Wheatley D. 1995 Cumulative viewshed analysis: a GIS- -based method for investigating intervisibility, and its archaeological application, w: G. Lock, Z. Stančič (eds.) Archeology and geographical Information Sys-tems. A European Perspective, London, s. 171-185.

White D.A. 2013 LIDAR, Point Cloud, and Their Archaeo-logical Applications, w: D.C. Comer, M.J. Harrower (ed.) Harrower Mapping Archaeological Landscapes from Space, Springer, s. 175-186.

Wiemer R. 1995 Another way to deal with maps in archae-ological GIS, w: G. Lock, Z. Stančič (ed.) Archaeol-ogy and geographical Information Systems. A European Perspective, London, s. 301-311.

Wierzbicki J. 2013 Wielka kolonizacja. Społeczności kultu-ry pucharów lejkowatych w dorzeczu środkowej Warty, Poznań.

Więckowski K. 1966 Osady denne Jeziora Mikołajskiego, Warszawa.

Wiklak H. 1990 Z badań nad osadnictwem fazy Sarnow-skiej kultury pucharów lejkowatych w Sarnowie na Kuja-wach, Sprawozdania Archeologiczne 42, s. 109-127.

Wilczyński A., 1976 Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Toruń, B – mapa bez utworów czwar-torzędowych, Warszawa.

Wilkoń-Michalska J. 1963 Halofi ty Kujaw, Toruń.Wilkoń-Michalska J. 1971 Szata roślinna Kujaw. Przewod-

nik fl orystyczny, Toruń. Winiarska-Kabacińska M. 2004 Analiza funkcjonalna in-

wentarza krzemiennego, w: J. Kabaciński, I. Sobko-wiak-Tabaka (red.) Komorniki. Chata ludności kultury pucharów lejkowatych, Poznań, s. 42-45.

Winiarska-Kabacińska M. 2010 Analiza funkcjonalna ma-teriałów krzemiennych ze stanowisk kultury pucharów lejkowatych i kultury amfor kulistych z terenu kotliny To-ruńsko-Bydgoskiej, Fontes Archaeologici Posnanienses 46, s. 193-219.

Winiarska-Kabacińska M., Makowiecki D. 2004 Anali-za technologiczna i funkcjonalna zabytków kościanych z osad ludności pucharów lejkowatych w Pieckach i Ba-chorcach, woj. kujawsko-pomorskie, w: J. Bednarczyk, A. Kośko (red.) Od długiego domu najstarszych rolni-ków do dworu staropolskiego. Wyniki badań archeolo-gicznych na trasach gazociągów Mogilno–Włocławek i Mogilno–Wydartowo, Poznań, s. 553-563.

Wiślański T. 1969 Podstawy gospodarcze plemion neolitycz-nych w Polsce północno-zachodniej, Wrocław-Warsza-wa-Kraków.

Wiśniewski E. 1974 Dolina Bachorzy – problem jej genezy i znaczenia w okresie wczesnośredniowiecznym, Przegląd Geografi czny 46/2, s. 263-279.

Wiśniewski E. 1983 Gdzie jest dolina Tążyny?, Przegląd Geografi czny 55/2, s. 433-435.

Witkowska-Żuk L. 2012 Atlas roślinności lasów, Warszawa.Włodarczak P. 2006 Chronologia grupy południowo-wschod-

niej kultury pucharów lejkowatych w świetle dat radio-węglowych, w: J. Libera, K. Tunia (red.) Idea megali-tyczna w obrządku pogrzebowym kultury pucharów lejkowatych, Lublin-Kraków, s. 27-66.

Wojciechowski A. 2000 Zmiany paleohydrologiczne w środ-kowej Wielkopolsce w ciągu ostatnich 12 000 lat w świe-



tle badań osadów jeziornych rynny kórnicko-zaniemy-skiej, Poznań.

Woszczyk M. 2005Cechy geochemiczne osadów Jezio-ra Sarbsko jako odbicie jego genezy, w: R.K. Borówka (red.) Plejstoceńskie i holoceńskie przemiany środowi-ska przyrodniczego Polski, Szczecin, s. 68-71.

Woszczyk M., Lutyńska M., Spychalski W. 2008 Zmiany środowiskowe w Jeziorze Sarbsko na podstawie badań geochemicznych i diatomologicznych profi lu SA1/2, w: K. Rotnicki, J. Jasiewicz, M. Woszczyk (red.) Holoceń-skie przemiany wybrzeży i wód południowego Bałtyku – przyczyny, uwarunkowania i skutki, Poznań-Bydgoszcz, s. 145-154.

Woszczyk M., Spychalski W. 2007 Czynniki czasowej zmien-ności zawartości wybranych metali ciężkich w osadach Jeziora Sarbsko (Nizina Gardnieńsko-Łebska) na tle ge-nezy zbiornika, Ochrona środowiska i zasobów natural-nych 31, s. 485-497.

Woźny J. 1996 Symbolika wody w pradziejach Polski, Byd-goszcz.

Wysocki C., Sikorski P. 2009 Fitosocjologia stosowana w ochronie i kształtowaniu krajobrazu, Warszawa.

Zachmann D.W., van der Veen A., Muller S. 2004 Distribu-tion of phosphorus and heavy metals in the sediments of

Lake Arendsee (Altmark, Germany), Studia Quaternar-ia21, s. 179-185.

Zápotocký M. 1991 Streitäxte des mitteleuropäischen Äneo-lithikums, Weinheim.

Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 2002 Ecological indicator va-lues of vascular plant of Poland, Kraków.

Zawadzki S. 1999 Powstawanie gleb, w: S. Zawadzki (red.) Gleboznawstwo, Warszawa, s. 21-34.

Zeder M., Lapham H. 2010 Assessing the reliability of cri-teria used to identify postcranial bones in sheep, Ovis, and goats, Capra, Journal of Archeological Science 30, s. 1-19.

Zgłobicki W. 2008 Geochemiczny zapis działalności czło-wieka w osadach stokowych i rzecznych, Lublin.

Zieliński T. 1993 Sandry Polski północno-wschodniej – osa-dy i warunki sedymentacji, Katowice.

Zieliński T. 1997 Cykliczność w osadach rzek roztokowych, Geologia 14, s. 68-119.

Źródła internetowe:1. http://ndb.nal.usda.gov/ndb/search/list


Summary. Wilkostowo 23/24. The Neolithic Settlement

Wilkostowo 23/24 is located in the north part of Kujavia (geographic coordinates: N – 52˚48'31.53"; E – 18˚36'28.69"; fi g. 1.1), in a zone of so-called middle Tążyna river basin.

Within archaeologically recognized area wealthy remains of the TRB culture occupation were iden-tifi ed. They concentrate mainly on the culmination occupied by the site. Moreover, relics of the GAC occupation were recognized (fi g. 1.2), although de-cidedly less numerous, which partly co-occur with the TRB culture materials.

1. Introduction

The fundamental objective of the monograph was to present the sources of two Neolithic cultures, i.e. TRB and GAC1, obtained at the site of Wilko-stowo 23/24, Aleksandrów Kujawski commune. However, wide analytical possibilities of regis-tered materials cause that it is not a typical mono-graph, but rather a case study showing analytical and interpretative possibilities of Neolithic sites situated in sandy soils environments.

1 GAC – Globular Amphora cultureTRB – Trichterbecher culture

2. Surface geological structure and development of relief of the site surrounding area

The area of the research is located in the north- -eastern part of Inowrocław Plain mesoregion [Kon-dracki 1978] which was occupied by continen-tal glacier [Weichselian – cf. Kozaski, Nowaczyk 1999; fi g. 1]. The area of an archaeological site of Wilkostowo is situated on not large (c. 100 ha) al-most fl at sandy height located between the Tążyna river basin in its middle course and the Parchania Canal valley. It is a fragment of sandr fl uvoglacial level formed as a result of accumulation of sandy alluvia, transported by proglacial waters during glacial recession northwards (fi g. 2.1-2.2).

What needs emphasizing is favourable localisa-tion of the site in relation to hydrological elements

– settlements of the TRB and GAC cultures were established in a bifurcation of two not large riv-ers, in valleys of which reservoirs of stagnant wa-ters additionally occurred in the form of not large, shallow lakes. Several metres high elevation of the area occupied by the TRB and GAC cultures set-tlements above the bottom of the valley of Parcha-nia Canal at the same time protected the popula-tion living there from high water and fl oods.

Archaeological exposures made within the site of Wilkostowo show sandy formations on the whole site area. To document deeper occurring mineral series, exposures located generally in the western part of the site were made (fi g. 2.2).

3. Register of the data

As a result of conducted works 50 203 fragments of TRB culture pottery were obtained of total weight of 433 669 g, 994 fragments of the GAC vessels of total weight of 15 028 g, 16 624 lumps

of pugging of total weight 106 685 g, 1150 fl int artifacts, 467 stone artifacts and 4 071 fragments of animal bones. Moreover, not big amounts of movables connected with episodes of occupation



younger than the TRB and GAC were registered. These are: 16 fragments of the Corded Ware cul-ture (weight: 232 g), 4 fragments of the Iwno cul-ture vessels (weight: 43 g), 1 fragment of early medieval pottery (weight: 9 g), and 1 fragment of

a modern vessel (weight: 10 g). On the excavated area of 10 120.5 m² altogether 213 immovable features of differentiated character were recog-nized (cf. table 3.2).

4. Stratigraphy of the site

Movable materials occurred in several stratigraphic contexts: on the site surface, within the humus, cul-tural layer and immovable features. What is espe-cially interesting is the results of GIS analysis for the level of the cultural layer. For the TRB culture pottery 28 concentrations of the biggest density of the material were distinguished (cf. fi g. 4.27). Using identical criteria, two GAC pottery concentrations were distinguished (B1-B2; fi g. 4.31) and 14 zones of pugging concentrations (C1-C14; fi g. 4.35).

Characteristics of stratigraphic unitsIn the course of the excavations and desk analyses six categories of features were distinguished. These are: a post-hole, a post-pit, a pit (of an undefi ned function), a storage pit, a sandpit and a rubble of pugging.

Post-holes and post-pits are interpreted as re-mains of wooden structural elements (posts) dug into the ground. Structural relics are also rubbles of pugging. Altogether, 92 post-holes and post-pits, 71 pits of undefi ned economic purposes, and 44 pits, to which storage functions (cellars) were ascribed were registered at the site.

What is more, 11 functional arrangements (U1--U11) were distinguished, identifi ed with relics of post structures (houses) together with contemporary to them economic features. Also, other elements of development were identifi es, such as fencing and pit roofi ng.

Cultural affi liation of the featuresEpisodes of occupation other than these of the TRB and GAC to a marginal degree manifest themselves in archaeological material. Either, no immovable features were ascribed to them. Therefore, a be-lief is that the whole of the discussed stratigraphic units are connected with late Neolithic occupa-tion is justifi ed. In 12 of the discussed features the TRB culture pottery was accompanied by fragments of the GAC vessels. The most reliable observations concern feature 26. Simultaneity of the TRB and GAC cultures materials deposition is in this case confi rmed by the presence of relics of hut U9 walls in the upper parts of the fi ll, which fact is terminus ante quem for activeness of both before mentioned cultures settlers.

5. Vessel pottery of the TRB culture

Detailed pottery analyses which included obse-rvations of production technology, decoration and forms will be reduced to a description of the basic vessel forms.

The following types of vessels were identifi ed: funnel beaker, mortar beaker, amphora, handless amphora, collared fl ask, pot, vase, jug, and cup.

Funnel beakers (I; fi g. 5.84). Most of the discussed vessels (table 5.9) are thin-walled (34.04%) and medium-walled (48.93%) speci-mens. Fireclay recipes were mainly used in their production (86.66%) as well as adobe clays (10.45%). The signifi cance of other admixtures may be defi ned as marginal. Vessels were main-

ly fi red in reduction atmmosphere (63.34%) and never had coarsened surfaces.

Among the funnel beakers decorated vessels prevail (71.24%). The simplest ornamentation predominates – in the form of different combina-tions of pillars placed under the rim (G5). They were registered on 45.10% vessels of this type. What is astonishing is that considered diagnostic for Wiórek stylistics motif of pillars underlined by zigzag (G8) only occurred on 15.3% of the beak-ers. Considerable rarer, in 7.84%, segmented pil-lars on bellies of the vessels (G15) were registered. Complicated ladder motifs (G25) were observed with similar frequency. Whereas, ornaments in


589Summary. Wilkostowo 23/24. The Neolithic Settlement

the form of vertical engraved lines (G22) or groove motifs were found not very often (3.26%). Other groups of ornamentation were only sporadically registered within the type under discussion.

Fig. 5.85 shows dispersion of the funnel beak-ers at the discussed site. The cited fi gure confi rms the prevalence of this form use – it was identifi ed within most of the concentrations. What is striking against this background is the position of concen-tration A13 which is deprived of funnel beakers.

Mortar beakers (II; fi g. 5.84). Altogether 24 items of this type were recognized. What should be recognized the most differentiating trait, in re-lation to the funnel beakers, is coarsening which sometimes (8.33%) occurred on mortar forms. Es-sential differences between both beaker forms con-cern ornamentations, precisely their forms since the percentage of ornamented specimens in both groups is similar (II – 654.17%). Most of all, what attracts attention is a fact that 41.67% of the mor-tar beakers were ornamented on the outside side of the edge with different forms of fi ngerprints (G6). Impressed pillars were registered much less frequently (8.33%) – only in continuous arrange-ments (G5A). On the other hand, on one mortar beaker (4.17%) a motif of pillars underlined with a zigzag (G8) were identifi ed.

On analysing the dispersion traits (fi g. 5.85) what may be suggested is the connection of the discussed vessels with the southern part of the plateau, precisely with widely understood context of house U3 (concentrations A3 and A13).

Two-piece amphoras (III; fi g. 5.86). Al-together, 120 specimens of vessels are related to the discussed type. They commonly occurred on the whole area of the plateau (fi g. 5.87). Ampho-ras are decidedly most differentiated in terms of technology group of vessels from Wilkostowo. Although specimens made with the use of fi re-clay recipes predominate among them (64.23%), against the background of other vessel types spe-cial signifi cance should be ascribed to the use of admixture of broken bones. All the specimens had their walls smooth, with no traces of coarsening.

It may be estimated that about a half (45%) of the amphoras were ornamented. In a view of ac-cepted criteria of identifi cation it is no surprise that 24.17% of the amphoras were ornamented with plastic bands on the bend between the neck and the belly (B12). The register of ornamentations made in this technique is supplemented by G13

motif (5%). Bellies of part of not big amphoras were covered with well developed engraved, engraved – impressed or/and incised patterns of type G25 (4.16%) and G26 (3.33%). Rarely, under the ves-sel rims pillar (G5 – 4.16%) as well as pillar – zig-zag (G8 – 2.5%) ornamentation was registered.

One-piece amphoras (IV; fi g. 5.86). One spec-imen of this type was registered in the fi ll of feature 536 (fi g. 5.87).

Collared fl asks (V; fi g. 5.88). Within a group of 220 fragments of collared fl asks two forms de-scribed as V/XI (e.g. table 88:13) attract attention. In this case vessels being probably footed fl asks are involved [Knöll 1981: 34-45; cf. Rzepecki 2003: 260].

What seems to be important to characterise the traits of collared fl asks is relatively high percent-age of fi reclay – mineral pottery (30.91%), al-though pottery made in classic fi reclay technique still prevails (60.45%). What is more signifi cant is inconsiderable percentage of thick-walled pot-tery (7.86%) and exceptional frequency of vessels fi red in oxidising atmosphere (58.18%). This sug-gests that their walls intentionally got light colour what was distinguishable against the background of other vessel types.

Ornamentation of the collared fl asks regis-tered in Wilkostowo was very meagre what should probably be considered a distinctive feature of specimens coming from the zone of great valleys of Polish Lowland [Jażdżewski 1936: 238]. These are exclusively notches on the rim (G3) or/and the collar (G9).

Among attributes of distribution of collared fl asks (fi g. 5.89) three observations deserve em-phasising. First of them concerns a lack of col-lared fl asks in the context of house U4 concentra-tion. This observation is all the more signifi cant that the discussed form was identifi ed even within house U7 – unrelated to the pottery concentration. On the other hand, within a vast concentration A7 collared fl asks seem to form a subarrangement limited to the nearest vicinity of house U5. The thirdird circumstance also needs emphasising – footed fl asks (V/XI) were recorded within concen-tration A10 and between houses U2 and U3.

Pots (VI; fi g. 5.90). 29 specimens of pots were recognized, and among them forms of S-shaped (VIA; 8 items), bow-shaped (VIB; 6 items) and sharp-bend (VID; 1 item) profi les. Pots VIB are sometimes dif-fi cult to distinguish from mortar beakers.



Pots, against the background of other ves-sel forms are characteristic of clearly increased percentage of pottery with admixture of coarse-grained fi reclay (27.58%). However, due to not a big amount of recognized specimens it is diffi -cult to univocally estimate this observation. Im-portant traits of this form are also a lack of thin-walled vessels within the group and the presence of coarsened specimens (13.79%).

It seems that most of the pots were orna-mented (86.2%), but the ornamentation was very poor – limited to application of fi ngerprints (G6 – 75.86%). Other groups of ornamentation occurred incidentally.

Not a big amount of recognized pot remains restricts the reliability of formulated conclusions (fi g. 5.91). However, it is striking that a consider-able number of specimens of the type under con-sideration occurred in the vicinity of houses U5, U8 and U9. It generally seems that the pots were relatively reproducible element in sets of forms registered in individual houses contexts – at least these which are accompanied by numerous collec-tions of pottery.

Bowls/vases (VII/VIII; fi g. 5.92). 166 speci-mens of bowls/vases were recorded. In the case of well-preserved forms mutual relation of both types is 19:46. From technological point of view bowls/ /vases show a lot of similarities with amphoras. Similar structure of admixtures is observed, with specially characteristic high percentage of “fi re-clay – mineral” recipes (10.24%). Similarities are also noticeable in reference to wall-thickness structure, fi ring atmosphere and a way of outside surfaces of walls preparation.

Not big part of bowls/vases (31.93%) were dec-orated with ornaments of the simplest character. What attracts attention against this background is relatively high frequency of rim notching (G3) which were registered on 9.6% of the bowls/ /vases. Rarer under the rim zone was ornament-ed with rows of pillars (G5; 7.23%), fi ngerprints (G6; 6.02%) and underlined zigzag (G9; 3.01%). Sometimes notched plastic bands of type G13B (7.83%) were applied. Other types of ornamenta-tion occurred in trace amounts .

Part of bowls/vases, especially these with be-fore discussed ornamentation of type G13B and placed on the rim lumpish handles (of type A), may be connected with infl uences from Little Po-land, precisely with these originating from the Nałęczów Plateau [Slope B, grave IV; Ślusarski

1950: 40]. What is more, two vases equipped with above edge horizontal handle (type C) (table 93:14, 304:4) attract attention.

Bowls/vases were included to commonly used in Wilkostowo vessels, they are registered within most of the distinguished pottery concentrations (fi g. 5.93). It may only be emphasised that speci-mens with lumpish handles occurred in the con-texts of houses U5 and U9, and concentrations A10 an A28.

Jugs (IX; fi g. 5.94) and cups (X; fi g. 5.94). The forms under consideration are included to ones diffi cult to identify in settlement material due to a fact that their tectonics reproduces traits of other vessel types (i.a. funnel beakers, amphoras, pots, bowls, and vases). The only criteria of iden-tifi cation are, in practice, handles form and zone of their application. Within the studied material one jug and one cup were identifi ed, and, what is interesting, both vessels occurred in the vicinity of house U3 (fi g. 5.95). It cannot be excluded that the number of jugs and cups was originally a little big-ger, what is confi rmed by discoveries of tape-like handles (type A3; 7 specimens; e.g. table 111:1) and cylindrical ones (type A2; 6 specimens; e.g. table 111:2).

Relative chronologyComplex topogenetic analyses of the TRB pottery production standards [Kośko 1981: 47-53] devel-op from a lack of suffi ciently reliable and numer-ous series of radiocarbon indications. From the re-view of data referring to technology, ornamentation and morphology a few major “levels” of “beaker” pottery traditions may be distinguished, creating peculiar genetic and chronological palimpsest. In reference to earlier cited literature, these tradi-tions may be blockly joined with the early Wiórek, Wiórek, Little Poland, sub-Neolithic and Great Poland components.

In comparative analyses it was decided to use a procedure referring to methods of symbolic clas-sifi cation of data (symbolic classifi cation) [Gatnar 1998]. To group the assemblages, a recommended in such cases method of distance measuring (Jac-card similarity coefi cient) and a way of grouping (Ward’s method) [cf. Walesiak, Dudek 2006] were applied with the use of MYSTAT 12 programme.

The conducted analysis indicates a need of fi ve clusters distinguishing (A-E), with an emphasis on possibilities of a division of one of them ( E1-E3; fi g. 5.103).



The materials under analyses show connection with a number of TRB taxons. It should be started with quite banal ornamentation referring to early Wiórek patterns (cluster A). Moreover, assemblages that show less (cluster C) or more (cluster B) uni-vocal connection with characteristics of phase IIIB manifest themselves clearly (Kośko, Przybył 2004). Cluster E2 should probably be connected with the turn of phases IIIB and IIIB-C. Traits indicating the developed part of the Wiórek phase – phase IIIB-C, with which cluster E3 is connected appear

equally strongly. On the other hand, materials of clusters D and E1 suggest their situating within the turn of phases IIIB-C and IIIC (cf. fi g. 5.104).

An analysis of relative chronology in such a case cannot be recognized a fully reliable in-strument of measuring the changes of occupation dynamics. What is necessary is building models taking into account a possibility of verifi cation of chronological conclusions – referring to radiocar-bon indications.

6. Tiny clay objects of the TRB culture

In the course of the excavations altogether 34 ar-tifacts were obtained, which may be defi ned as “non-vessel pottery”. To produce all the objects

technological recipes typical of the TRB culture were used (cf. CD, Annex 1). Their localisation is presented in fi g. 6.1.

7. Pottery of the Globular Amphora culture

As a result of excavations a collection of 994 frag-ments of the GAC vessels of total weight of 15 028 g was obtained.

Within the collection pottery with admixture of coarse-grained break-stone (IIIA-IIIC) prevails, while over a half of the weight falls to egt III B1 pot-tery (coarse-grained break-stone and sand). What is noticeable is the presence of gt I (fi ne-grained sand) and gt IV (medium-grained break-stone) pottery.

The collection under consideration includes 41 ornamented fragments. It is so poor that it only en-

ables formulating very general conclusions. First of all, an attention should be paid on the occur-rence of bipartite cord ornamentation in concen-tration B2 and in the fi ll of feature 567. This is accompanied by a lack of traits considered late, such as ornaments of festoons and “fi sh bone” [Szmyt 1996; 2013: 52-55]. This may situate the GAC pottery from Wilkostowo on a quite early stage – connected with phase IIa. This conclusion is not contradicted by, earlier presented, results of pottery technology analysis.

8. Chronology of the TRB and GAC occupation

Hitherto 40 radiocarbon dates made on samples of bones occurring in the fi lls of features were obtained. From the very beginning, a tendency to obtain maximum amount of indications was the most important element of absolute dating strategy.

Calibration of the indicationsTo conduct calibration and statistic operations OxCal v.4.2 programme was used [Bronk Ramsey 2001; 2009] on the grounds of Intcal13 curve. All the indications are presented on confi dence levels 68.25% and 95.4% (table 7.2).

The results of Bayesian analyses of radiocar-bon datings indicate synchronicity of individual

types ornamentation and TRB culture vessel forms (clusters A-E).

A common element of all models describ-ing the “beaker” occupation is a belief about its one-phase character and continuity. In models A1-A3 different simulations of elementary para-metres describing its chronology were used. The obtained “dates” indicate the settlement duration within 200-300 years. It was probably infl uenced by a character of the calibration curve which in a period 3600-3400 BC is clearly fl attening. In model A4 it was assumed that the complex of data at the disposal has a number of traits of ex-ponential distribution. In this case a picture was obtained of single-phase and relatively short-term



(c. 75 years) TRB occupation which was initiated around 3523 BC and withdrew from the site area about 3450 BC. At that time, also representatives of the GAC appeared on the settlement. The data

at the disposal indicate short duration of their stay, and, at the same time, they do not allow to fi nd set-tlements whether one or a few subsequent within a short period episodes of the stay are involved.

9. Materials of the youngest period of the site use

As it was mentioned in chapter 3, trace amounts of pottery younger than the GAC were obtained from the cultural layer. They relate to the site use

by the Corded Ware culture (fi g. 9.1), Iwno cul-ture (cf. fi g. 9.2), and early medieval and modern populations.

10. Pugging as building material

As a result of the excavations altogether 16 624 lumps of pugging of total weight of 106 685 g were obtained. Within the collection fragments of extreme degree of crumbling prevail (cf. chapter 4.2.2.3). An average weight of one lump is merely 6.5 g. What is responsible for such condition is, fi rst of all, a kind of the used clay raw material.

It is characteristic of low loamy minerals content accompanied by high percentage of quartz. This caused that despite relatively high temperature of fi ring (c. 600-700˚C) the pugging is very fragile. This made it impossible to fi rmly parch the clay lumps, and thus the possibility for traces of its shaping to survive decreased.

11. Flint materials

In the course of the long-term archaeological re-search at the site of Wilkostowo 23/24 a collec-tion of artifacts consisting of 1031 products was gathered. Besides single traces of older occupa-tion (Mesolithic, and probably Late Paleolithic) and the presence of relatively not numerous GAC culture artifacts, the vast majority of the inventory may be undoubtedly ascribed to the TRB culture.

The TRB culture fl int productsThe predominant raw material at the site is local Baltic fl int. Its percentage is 66.4% of the whole of the materials (685 specimens). Clearly less signifi cance than that of the local raw material, may be ascribed to imported raw materials. Volhy-nian and chocolate fl int distinguish thesemselves among them as regards the quantity. Respectively,

89 (8.6%) and 82 (8%) artifacts were made of them.

In general, 181 tools were identifi ed which make up over 17% of the whole of the inventory.

The GAC culture fl int materialsAt the site of Wilkostowo 23/24, besides the re-mains of stable TRB culture occupation from the early Wiórek horizon also traces of short-term stay of the GAC culture population were discov-ered [Rzepecki, in the present volume, chapter 7]. Actually, there are no possibilities to make univo-cal identifi cations of fl int artifacts connected with their stay. Perhaps the only exception from the described situation is a discovery connected with the eastern part of the site where a fl ake from an axe of banded fl int was registered.

12. Results of traseological observations of fl int artifacts

A site of the TRB culture of the Wiórek phase dis-covered in the middle Tążyna river basin yielded 1031 fl int artifacts [Domańska 2013]. Traseo-logical observations covered 330 artifacts includ-ing all the tools (181) and a selection of blades,

fl akes, splintered fl akes, splintered pieces, cores and fl akes from axes.

From among the analysed materials 113 speci-mens bear traces of use (table 1, fi g. 1-7).



The material that underwent traseological ob-servations was intensively used, and the deter-mined function of the tools did not differ from

functions of artifacts coming from other assem-blages of the TRB culture studied in terms of tra-seology [Winiarska-Kabacińska 2004; 2010].

13. Stone artifacts

Petroarchaeological analysis covered all stone ob-jects (467 specimens) registered at site 23/24 in Wilkostowo. Decidedly most numerous products within the analysed assemblage are hammer-grind-ing stones (43 specimens) which constitute over a half of the assemblage. The second largest group of tools includes quern-stones (fi g. 13.2). They preserved mainly fragmentarily (17 specimens). Footings also preserved in fragments (8 speci-mens). They are tools of relatively inconsiderable thickness (3-4 cm), have one working surface, and their characteristic is polish concentrating in the central part of the tool (fi g. 13.3). The biggest tools include grinding stones (2 specimens) which have one working surface with clear elongated traces that are remnants of sharpening objects of

bigger sizes (fi g. 13.4). Unlike the quern-stones, grinding stones have slightly bow-shaped working surface which is necessary for this kind of a tool to play its role.

The last group of stone artifacts includes tools with separated edge considered decidedly the most diagnostic ones [cf. Rzepecki 2004]. Among 18 objects of this group 16 are axes and one shaft-hole axe (fragment) and a coulter (fragment). The objects are poorly preserved, usually in fragments which hinder their typological identifi cation. Only two axes are complete, whereas the state of pres-ervation of six other specimens only enables rec-ognition of macroshapes. In other cases these are fragments of working or butt parts with completely destroyed edge.

14. Amber

In the cultural layer of trench 24 one destroyed ob-ject made of amber was recorded (fi g. 14.1-14.2). An advanced degree of its destruction (patinating)

prevents any precise formal diagnoses. It may only be suggested that it is a fragment of a bead (?).

15 Archaeozoological analysis

During the archeological research conducted at site 23/24 in Wilkostowo, Aleksandrów Kujawski commune more than 5000 bone fragments were found. The whole collection is dated to phase III (Wiórek) of the TRB culture (3700-3450 BC).

It has been established that the basic form of protein source in the TRB culture settlement was animal husbandry. A principal role was undoubt-edly played by cattle, whereas pigs and sheep were of less importance. A fact of goat breeding was not confi rmed.

Cattle herd management enabled its diversi-fi ed use: as a supplier of meat, suet, blood, bones, antler sheaths, skin, milk and manure. Moreover, a fact of cattle use as tractive force was confi rmed. Three cattle forms were bred: tall, shorter – a tran-sitive form between short and tall cattle, and being a cross of domestic cattle with aurochs.

Relatively high percentage of pig remains (which is an animal that poorly tolerate longer migrations) may be evidence for settled mode of life of the local population. The main aim of pig breeding was an opportunity to gain pork fat, and perhaps also a need of having live meat stock.

Sheep also mainly supplied meat, whereas wool was a second-rate product what is testifi ed by relatively early age of slaughtered animals.

It is not excluded that also dog meat was eat-en, what may have resulted in mixing their bones with post-consumer waste and traces of their skin removal.

A minimum percentage of wild animals remains indicates that the local population most probably were not hunters but contacted societies exploit-ing the forest, which provided them with skin and materials to produce utilitarian objects. Perhaps



in the same way sturgeon carcass was obtained, the nearest natural habitat of which was in the riv-er Vistula. Meat diet was supplemented with mol-luscs collected in the nearby water reservoires.

The state of remains from the features preser-vation indicates that waste from the surface was cleared and poured into pits irregularly and care-

lessly. Prevailing part of the remains was cleared away as late as a period of over 6 years, and a lit-tle less immediately after the waste was produced. Until nowadays most probably only inconsiderable part of them survived. They were these fragments which were collected from the surface and deposit-ed in pits characteristic of more or less organic fi ll.

16. Analysis of bone and tooth objects

From the area of the site altogether 9 objects made of animal bones, one of tooth and one of antler were obtained. In respect of forms they were di-vided into: chisels (or adzes), polishing stones, spikes, paddles, hoes, perforators, and undefi ned objects. A function of the mentioned objects was

not always possible to determine, therefore dou-ble purposes were ascribed to them. They were divided into two categories: serving to work with organic raw materials (probably leather) and con-nected with pottery production.

17. Vegetal impressions on vessel pottery. Archaeobotanical analysis

In the course of the archaeological excavations carried out at the site of Wilkostowo 23/24, Ale-ksandrów Kujawski commune, Kujavian-Pomer-anian voivodeship numerous fragments of vessel pottery were obtained on which vegetal impres-sions were registered. Archaeobotanical analysis yielded information on domesticated plant species used by the settlement inhabitants. Among the im-pressions remains of the following grains were rec-ognized: einkorn wheat (Triticum monococcum),

emmer wheat (Triticum dococcon), spelt (Triticum spelta) and barley (Hordeum sp). Moreover, traces of hazel or oak (Corylul/Quercus) and probably black alder (cf. Alnus glutinosa) were found. Both grains as well as hazel nuts or oak ones were used for consumption purposes.

Plants were also used in other, non-economic way. Traces on the vessels (rims, bellies) indicate that plant fragments (stalks and fragments of corn spikes) were used to decorate the vessels.

18. Results of mineralogical and technological analyses of pottery and pugging

Mineralogical and technological analyses of pot-tery vessels fragments of the TRB and GAC cul-tures, pugging and local raw material fi red under laboratory conditions were conducted.

The analyses covered 69 samples (table 18.1), and sample P55 represents local raw material. Mineralogical analyses were also carried out to verify a possible presence of salt (halite) in one of the vessel fragments submitted to the analysis (sample P1).

The conducted analyses yielded a lot of in-formation about pottery coming from the site of Wilkostowo. From them it results as follows:

Considerable part of pottery is alike both as regards mineralogy, granulometry, and technology what indicates its local production. Similarities of clay masses and technological traits show that the

TRB culture pottery does not basically differ from the GAC culture pottery in terms of analyzed min-eralogical and technological attributes. Undoubt-edly, most pottery was made of local raw mate-rial of traits similar to the investigated local clay (sample P55). What appeared striking is analyses of salinity of local clay (P55) and of a vessel in the form of a bowl (sample P1). Both in the clay and the pottery the presence of trace amounts of salt (halite) was stated with the use of special re-search technique. The amount of salt in the clay turned out to be smaller than the amount of salt in the pottery fragment. This may suggest the use of local salt sources by the site inhabitants at that time. The research proved that puggings are alike as regards mineral and grain content. In mineral content the fl uctuations almost exclusively con-



cern proportions of the minerals occurrence. Pug-gings are poor in loamy minerals and despite their fi ring in relatively low temperature, they crumble and are easy to get scattered. This results from a small percentage of loamy minerals which after the fi ring form fi rm pugging framing. Mineral and grain content of puggings is diametrically differ-ent from mineral and grain content of clay masses

of before investigated vessels. It means that ma-terial for pugging was obtained from other place than raw material for making pottery vessels. In all the puggings trace amounts of charcoal, rarely pottery crumbs were stated, while directional ar-rangement of lamellar minerals (muscovite) in puggings indicates that they were formed with the use of a method of directional daubing.

19. Record of processes of historical anthropopression in the middle Tążyna river basin in the light of geochemical analyses of biogenic sediments from Wilkostowo

The main objective of conducted geochemical analyses was to determine the share of sedimenta-tion processes responsible for formation of sedi-mentary cover in a biogenic accumulation reservoir in Wilkostowo. The basic lithogenic components determined in the laboratory, i.e. organic matter, carbonate calcium as well as bio- and terrigenous silica served to classify the documented forma-tions. With the use of atomic absorption spectom-etry method elements such as Na, K, Ca, Mg, Fe, Mn and heavy metals Cu, Zn, Pb, Ni and Cr were designated. Four types of lake sediments were distinguished: calcareous gyttja, calcareous-loam gyttja, calcareous gyttja and lacustrine chalk. In the ceiling of the profi le strongly decomposed her-baceous peat were stated.

As a result of hierarchical cluster analysis 9 phases (including 5 natural and 4 anthropo-genic ones) of the biogenic accumulation reservoir development in Wilkostowo were distinguished. Anthropic activity appeared in phase IV. The ba-sis of its distinguishing is intensive organic matter and lithofi le elements (that is migrating within the drainage area passively) supply. Sedimentation of detritus-calcareous gyttja was interrupted by lake chalk sedimentation, probably connected with natural phase of the reservoir development (W-V).

Another anthropogenic phase of the reservoir de-velopment (W-VI) is characteristic of increased erosion of the reception basin, increased ratio of water eutrophication, change of denudation from chemical to mechanic as well as limitation of the reception basin leaching. A clear record of human activity precedes the growth and then decrease of such elements as calcium and copper content. What may be the reason is strong hampering the process of the elements recirculation as a result of intensity of ground outfl ow and soil acidifi cation in the lake reception basin. The reason of strong hampering recirculation of elements which with time leads to fast impoverishment of soils and de-crease of resources of easily migrating in aqueous solutions substances is deforestation of the lake reception basin area. As a result of deforestation of the lake reception basin biogenic substances (several times increase of biogenic silica) were de-livered to the reservoir. An important factor shap-ing the chemical composition of sediments from the above described layers of detritus-calcareous gyttja was the growth of lake water salinity. The growth of lake waters salinity in this period may be testifi ed by twofold in relation to the geochemi-cal background growth of iron and magnesium content.

20. Wilkostowo 23/24. From the birth to the death of the settlement

The main characteristics of the site location is its situation in the Tążyna river and Parchania Canal pitchwork, in the environment of soils formed on sandy subsoil. Regardless economic values of such a localisation, it is excellently included in norms of topophilia recognized for the TRB societies [Czer-niak 1994: 105-107; Rzepecki 2004: 134-138; Domańska, Forysiak, Rzepecki, Twardy 2013]. In

other words, this was an environment known and preferred by local “beaker” groups. A role of easy in interpretation bioindicator was surely played by plant communities [Rzepecki 2013].

The process of proper localisation selection started a long-lasting sequence of events connect-ed with the settlement establishment. From the perspective of its inhabitants decisions concern-



ing situation of the individual structures and ef-forts to their building were of crucial importance.

The arrangement of the houses may be de-scribed by the use of two concentric ellipses. The inner, covering the area of 1282 m², includes houses U3, U4, U7, U8 and probably U9 (fi g. 20:2). What is important, it is placed in the space covered by archaeological trenches. Whereas, the outer ellipsis (an area of 8047 m²) covers the other recognized houses, i.e. U1, U2, U5, U6 and U10. The state of archeological recognition of its surface may be estimated at c. 70%, what allows us to believe that the number of houses located on the outside circuit of the settlement was bigger and reached 7-10 items. The settlement may be therefore reconstructed as irregular rundling (fi g. 20.3 0 20.4) [Szymańska 2009: 127]. At that time it consisted of 12-15 houses inhabited by prob-ably about 60-85 people.

Houses built at the settlement under consid-eration were raised with the use of wooden posts, wattle and clay covering the walls. They are char-acteristic of certain architectonic differentiations (cf. fi g. 20.5-20.6).

The basis of the existence of the TRB culture settlers from Wilkostowo was slash and burning and fallow agriculture [i.g. Tabaczyński 1970: 161; Kruk 1980: 329; 2008: 59; Kruk, Milisaus-kas 1999: 147] with dominating role of extensive grain agriculture.

A strong connection of the TRB settlers eco-nomics from Wilkostowo with grain production forced the necessity of long-lasting storage of harvest. To ensure existence minimum and crop protection every year storage of c. 12-22 tonnes of wheat must have been guaranteed. From among a wide range of such solutions [e.g.: Moszyński 1867: 241-248] what may be indicated is a pos-sibility of dug-in and properly protected storage pits use. In Wilkostowo together 44 pits perform-ing such functions were identifi ed. Their common capacity was estimated at 68.53 m² what, taking into account the properties of wheat (1 m³ of wheat weights c. 0.75-0.85 tonnes), would enable gath-ering c. 54 tonnes of grain. In fact, probably only part of the pits were in use.

Storage pits – that is hypothetical “elevators” – do not form one distribution pattern. First of all, their occurrence around the houses may be indi-cated. Within a radius of 5 km from hypothetical walls altogether 15 storage pits occurred. Other pits appeared within zones localised between the

houses. The “elevators” arrangement probably is reminiscence of different types of social bevav-iour realization, for instance the existence of net of alliances connecting individual family groups. Actually, only in one case it may be thought that supplies gathered in storage pits allowed to en-sure food needs of a single family (house U4). Inhabitants of other structures realized different patterns: control of the supplies (house U5) and collective gathering of grain in separated areas outside the houses. Let us emphasize again that concentrations of storage pits were situated in the immediate vicinity of house U5 and in its wider context (equidistance = 15 m) and include pits of total capacity of 19.56 m³, that is c. 28% of all “evevators” content. This is a clear indica-tor of accumulation of goods connected with the structure. Uniqueness of house U5 manifests itself also in other indicators: a fi nd of an axe destruct (fi g. 13.10), exceptional concentration of collared fl asks (fi g. 5.89) and universality (in reference to other houses) of technology, ornamentation and vessel forms what was interpreted as a symptom of intragroup (village) exchange. This list should probably be supplemented by visibly increased percentage of chocolate fl int in this area – what would be connected with redistribution of raw ma-terials and imported products.

In such an interpretation, house U5 appears as a unique spot on the “map” of Wilkostowo, inhab-itants of which played an exceptional social role, grounded on control and redistribution of part of supplies. Using a language of political economy [e.g.: Earle 1997] these are, together with obser-vations from megalithic tombs, important indica-tors of institution of chiefdom, continuing social axis of the group.

Contemporarily with the settlement develop-ment an episodic stay(s) of “amphora” society on the settlement area took place. Its short dura-tion, apart from simulation of radiocarbon dates is univocally testifi ed by scantiness of data (pot-tery, fl ints) referring to this fact (cf. chapter 6; fi g. 20.13). An analysis of cited fi gure yields interest-ing premises. First of all, an isolation of concen-trations B1 and B2 should be pointed out, where most of the discussed culture pottery was regis-tered. Such separation from the settlement space has also its topographic meaning, traces of the GAC culture activeness are grouped on a slope, clearly outside the most intensively exploited by the TRB culture settlers area. Due to the destruc-



tion of that zone as a result of defl ation it is dif-fi cult to univocally diagnose the character of these relics, they however may be generally described as remains of a camp located at the edge of the TRB culture settlement (fi g. 20.14). What should be also mentioned is an observation concern-ing one of the samples (P52) of the GAC culture pottery studied by M. Pawlikowski. Results of his analyses show a distinct diversity of clay of which it was made. This is quite convincing proof of “strangeness” (in microregional terms) of a group arrived at the settlement area.

Isolation symptoms are accompanied by co-operation indicators. As their result, vessels re-mains were deposited in the same features which were used by the TRB population (cf. chapter 4.3.4). What is more, most of the “amphora” ves-sels were made of clays used by the TRB culture population.

From Wilkostowo point of view, dichotomy of potter`s traditions is accompanied by further as-sociations: the slope footing (GAC) – plateau (TRB) – settlement (TRB). They may be supple-mented with one item. Prologue of dynamization of the GAC culture occupation, noticeable through entering sandy soils area, awarded the growth of cattle breeding role in animal husbandry. Al-though for the earliest part of this process (phase IIa) surprisingly high percentage of pig bones is still emphasised [Szmyt 1996; 2004] what is tried to be explained with not large spatial range of migrations [Kośko, Szmyt 2004: 11]. However, “amphora” societies as early as that time gener-ally cultivated quite mobile forms of economy. This enables complementing the earlier sequence of associations with relation: half-nomadic breed-ers (GAC) – farmers (TRB). This may support, sometimes intuitively expressed assumptions that the explanation of relations between “amphora” and “beaker” populations should be looked for in a sphere of specialization and division of work [Wiślański 1969: 244-245].

Scantiness of data referring to the GAC popula-tion stay in Wilkostowo excludes stability (meas-ured in years) of postulated cooperation. It was probably of ephemeral character. It may be im-agined that it was connected with, for instance,

“controlling” by the TRB population the local wading place and imposing short-lasting ben-efi ts connected with a possibility of crossing it. Avoiding univocal character in estimation of the proposed hypotheses it should be however empha-sized that the above cited observations are valu-able premises to determine the relations between both cultural systems.

In recent years ecological oppressiveness of economic model realized by the TRB culture so-cieties was emphasized many times [e.g.: Kruk, Milisauskas, Alexandrowicz, Śmieszko 1996: 100-103; Kruk, Milisauskas 1999: 172; Pelisiak 2003: 186-188]. Briefl y speaking, it concerns a serious state of tree stand devastation in the immediate vicinity of the settlements.

In case of Wilkostowo, it is easy to notice, even not formulating too sophisticated models, that complete deforestation of about 430 ha of forest situated within a 2 km radius from the site may have caused merely 10 episodes of abandoning fi elds and replacing them with “novelties” cul-tivation. When accept about seventy-year-long period of the settlement use it would happen in seven-year cycles. These are not values that may raise objections.

Deforestations not only resulted in the occur-rence of defi cits of virgin forests, preferred aim of the TRB culture agriculture. They also caused problems in fi rewood supplies. It was accompa-nied by other crisis symptoms – connected with the state of dwelling structures which after be-ing exploited for several dozen years stood on the brink of “building catastrophe”.

Ecological problems together with these which resulted from the condition of the houses forced to reach a decision about the settlement removal to another area. In this way another macrocycle of the discussed society existence shut and search-ing for an area for a new settlement began. To-gether with the inhabitants all objects that were in use and were of measurable value for their owners disappeared. The last accord of the settlers active-ness was the settlement burning. This was a sym-bolic end of the society for which slash and burn agriculture as well as the use of fi re were basic elements of existence.


Adresy autorów

Seweryn RzepeckiInstytut Archeologii Uniwersytet Łódzkiul. Uniwersytecka 3, 91-404 Łódźe-mail: [email protected]

oraz

Joanna AbramówAleja Młodych 4/6, 41-106 Siemianowice Śląskiee-mail: [email protected]

Lucyna DomańskaInstytut ArcheologiiUniwersytet Łódzkiul. Uniwersytecka 3, 91-404 Łódźe-mail: [email protected]

Anna FortuniakPracownia GeologiiUniwersytet Łódzkiul. Kopcińskiego 31, 90-131 Łódźe-mail: [email protected]

Jacek ForysiakKatedra Geomorfologii i Paleogeografi iUniwersytet Łódzkiul. Narutowicza 88, 90-139 Łódźe-mail: [email protected]

Daniel OkupnyZakład Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geografi cznegoUniwersytet Pedagogiczny im. KENul. Podchorążych 2, 30-084 Krakówe-mail: [email protected]

Maciej PawlikowskiKatedra Mineralogii, Petrografi i i GeochemiiAkademia Górniczo-Hutniczaal. Mickiewicza 30, 30-059 Krakówe-mail: [email protected]

Marcin SzydłowskiKatedra ArcheologiiUniwersytet Szczecińskiul. Krakowska 71-79, 71-017 Szczecine-mail: [email protected]

Julita TomkowiakZakład Geologii i Paleogeografi i Uniwersytet Szczecińskiul. Mickiewicza 18 70-383 Szczecine-mail: [email protected]

Juliusz TwardyKatedra Geomorfologii i Paleogeografi iUniwersytet Łódzkiul. Narutowicza 88, 90-139 Łódźe-mail: [email protected]

Kamilla WaszczukCielimowo, ul. Świerkowa 5662-220 Niechanowoe-mail: [email protected]

Małgorzata Winiarska-KabacińskaMuzeum Archeologiczne w Poznaniuul. Wodna 27 – Pałac Górków, 61-781 Poznańe-mail: [email protected]


Wilkostowo 23/24. Neolityczny kompleks osadniczy, vol 1

Documents

Transcript of Wilkostowo 23/24. Neolityczny kompleks osadniczy, vol 1