Pradoliny Pomorskich rzek kontakty kulturowe i handlowe

sPołeczeństw w Pradziejach i wczesnym średniowieczu

Gdańsk 2017

pod redakcją

Mirosława Fudzińskiego, Witolda Świętosławskiego i Wojciecha Chudziaka

Pradoliny Pomorskich rzek kontakty kulturowe i handlowe

sPołeczeństw w Pradziejach i wczesnym średniowieczu

Redaktor wydawnictw MAG Ewa Trawicka

Redakcja Mirosław Fudziński, Witold Świętosławski, Wojciech Chudziak

Prace opiniowali do druku Prof. dr hab. Tadeusz Galiński Dr hab. Mirosław J. Hoffmann Prof. dr hab. Jan Schuster Prof. dr hab. Witold Świętosławski

Redakcja językowa Jarosław Kurek

Tłumaczenia Jan Schuster, Andreas Kieseler

Projekt okładki i skład Lidia Nadolska

Na okładce Pradolina Wisły na wysokości Chełmna. Fot. W. Stępień, modyfikacja komputerowa J. Ossowska

Adres Redakcji Muzeum Archeologiczne w Gdańsku ul. Mariacka 25/26, 80-833 Gdańsk Tel. 58 322 21 00; fax 58 322 21 11 www.archeologia.pl sekretariat@archeologia.pl

© Copyright Muzeum Archeologiczne w Gdańsku

2017 Gdańsk, Poland

PL ISBN 978-83-85824-76-3

Wstęp 7

Zbigniew Bukowski Wprowadzenie do problematyki 15

Jacek Woźny Symbolika i magia żywiołu wody w światopoglądzie archaicznym 27

Jacek Kabaciński Przejawy kontaktów międzykulturowych na stanowisku wczesnomezolitycznym w Krzyżu Wielkopolskim 37

Agnieszka Czekaj-Zastawny, Jacek Kabaciński, Thomas Terberger Kontakty późnomezolitycznych społeczności Pomorza z rolniczymi kulturami Europy Środkowej na podstawie stanowiska w Dąbkach 53

Marcin Bigos, Dobrochna Jankowska, Jacek Wierzbicki Z badań nad wykorzystaniem dolin rzecznych północnej części Pomorza Środkowego przez społeczności epoki kamienia 71

Jacek WoźnyPradolina Brdy w pradziejach (najstarsze struktury osadnicze) 83

Maciej Kaczmarek Pradolina Odry jako szlak dalekosiężnej wymiany w epoce brązu – perspektywa lubusko-wielkopolska 91

Jacek Gackowski Fordońskie zakole Wisły w młodszej epoce brązu i na początku epoki żelaza. Bariera cywilizacyjna czy zwornik regionalnej przestrzeni kulturowo-osadniczej? 103

Anna Rembisz-Lubiejewska Rola Wisły w rozwoju społeczności „popielnicowych” Kotliny Grudziądzkiej 113

Piotr Fudziński Dolina rzeki Wierzycy wraz z dopływami w późnej epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza 125

Danuta Król Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne na obszarach przylegających do pradolin rzek Płutnicy, Czarnej Wody i Redy 143

Ewa Bokiniec, Aldona Garbacz-KlempkaNa skraju Pradoliny Wisły – materiały kultury wielbarskiej z Rzęczkowa, pow. toruński, w świetle kontaktów kulturowych 165

sPis treści

6 S p i S t r e ś c i

Tadeusz Grabarczyk Rozwój osadnictwa pradziejowego nad środkową Wdą 191

Ewa Fudzińska Osadnictwo pradziejowe między Wisłą a Nogatem 197

Magdalena Mączyńska, Ireneusz Jakubczyk Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Babim Dole-Borczu, pow. Kartuzy, stan. 2. Wstępne podsumowanie wyników badań 213

Anna Strobin, Ireneusz Jakubczyk Materiały z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku 2. w Babim Dole-Borczu, powiat kartuski 223

Bartłomiej Rogalski Dolne Nadodrze w okresie wpływów rzymskich – wpływy i nurty kulturowe 239

Henryk Machajewski Pradolina środkowej Parsęty u schyłku starożytności i na początku wczesnego średniowiecza (II/III w. – VII/VIII w. n.e.) 273

Wojciech Chudziak, Ewelina Siemianowska Z badań nad systemem komunikacji we wczesnym średniowieczu 293

Jacek Bojarski, Wojciech Chudziak, Marcin Weinkauf Góra Św. Wawrzyńca w Kałdusie we wczesnym średniowieczu – na skrzyżowaniu szlaków dalekosiężnych 301

Wojciech Chudziak, Piotr Błędowski Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Pawłówku – „wrota” do Pomorza Wschodniego 315

Wojciech Chudziak, Ryszard Kaźmierczak Wyspa w Żółtym na Jeziorze Zarańskim w okresie wczesnego średniowiecza – „brama” do Pomorza Zachodniego 327

Mariusz Ziółkowski, Jan Szymański, Maciej Sobczyk Cmentarzysko kurhanowe w Lewinie: przyczynek do dyskusji na temat wczesnośredniowiecznych obrządków pogrzebowych 341

Aneks 2

Mirosław Parafiniuk, Tomasz Janus Badanie materiału kurhanowego Lewino 363

Sławomir Wadyl Nadnogacki kompleks osadniczy w Węgrach we wczesnym średniowieczu. Geneza, rola i związki kulturowe 369

Lech Czerniak Pradoliny pomorskich rzek. Kontakty kulturowe i handlowe społeczeństw w pradziejach i wczesnym średniowieczu. Podsumowanie konferencji 381

Lista uczestników 385

Sławomir Wadyl

nadnogacki kompleks osadniczy w węgrach we wczesnym średniowieczu. geneza, rola i związki kulturowe

Wprowadzenie

Znajdujący się na rubieży Pomorza Wschodnie-go obszar prawobrzeżnego dorzecza Dolnej Wi-sły we wczesnym średniowieczu był strefą zain-teresowań zarówno społeczności pomorskich, jak i grup ludzkich związanych z pruskim krę-giem kulturowym. Na przestrzeni kilku stule-ci wieków średnich na terytorium określonym mianem pogranicza słowiańsko-bałtyjskiego zachodziły różnego rodzaju procesy społeczno-kulturowe, gospodarcze oraz osadnicze. Jed-nym ze zjawisk kluczowych dla rozwoju kultu-rowego tej strefy było powstanie zespołu osad-niczego w Węgrach.

W artykule chcę poruszyć kilka istot-nych dla tej tematyki problemów. Pierwszy to kwestia początków wczesnośredniowiecz-nego osadnictwa na styku Żuław Wiślanych i Pojezierza Iławskiego oraz kształtowania się struktur osadniczych. Drugi problem doty-czy powstania zespołu osadniczego w Węgrach i jego funkcjonowania na rubieży Pomorza. Trzeci, związany z poprzednim, to problem związków kulturowych i kontaktów handlo-wych tego ośrodka. W nawiązaniu do tema-tu przewodniego publikacji poruszony będzie ostatni problem, dotyczący znaczenia Nogatu dla rozwoju centrum osadniczego w Węgrach.

Początki wczesnośredniowiecznego osadnictwa na Żuławach Wiślanych i Pojezierzu Iławskim. Problem kształtowania się struktur osadniczych oraz przynależność etnokulturowa

Problematyka kształtowania się pogranicza po-morsko-pruskiego była chętnie podejmowana przez historyków i archeologów (zob. np. Po-wierski 1965; Chudziak 1999; Jagodziński 1997;

1998; Wadyl 2013; tam obszerna literatura). Naj-istotniejszym problemem wpływającym na po-wstałe w dotychczasowej literaturze kontro-wersje jest brak wzmianek we wczesnośrednio-wiecznych źródłach pisanych na temat przebie-gu tej granicy/pogranicza. W dotychczasowych pracach historyków dostrzec można powszech-ne wykorzystywanie relacji Piotra z Dusburga w kontekście studiów nad tematyką granic ziem pruskich. W ten sposób w literaturze przedmio-tu do niedawna dość silnie ugruntowany był po-gląd o granicznej roli Wisły (np. Quandt 1853, s. 205–216; Toeppen 1858, s. 7–16; Kasiske 1942; Kujot 1905, s. 282–305; 1913, s. 276–293; Łow-miański 1931, s. 10–11, 47; Górski 1933, s. 549–553; Biskup, Labuda 1988, s. 46–47). Trzeba jed-nak odnotować głosy wskazujące na pierwot-nie pomorską przynależność tych ziem i późne (XII w.) ich zasiedlenie przez Prusów (Kętrzyń-ski 1882; Duda 1909, s. 29–42; Powierski 1965, s. 7–33; 1968a, s. 22–23, 33–34; 1979, s. 135–180). Realizowane w ostatnich dekadach programy badawcze i prace wykopaliskowe prowadzone na obszarze Pojezierza Iławskiego, Żuław Wi-ślanych, Doliny Drwęcy, Doliny Kwidzyńskiej, Garbu Lubawskiego oraz Pojezierza Brodnic-kiego pozwoliły zweryfikować dawne ustalenia.

W kontekście badań zespołu osadnicze-go w Węgrach istotne jest przyjrzenie się kwestii początków i rozwoju osadnictwa na Żuławach Wiślanych i w północno-zachodniej par-tii Pojezierza Iławskiego1. Najwcześniejsze śla-dy zasiedlenia tego obszaru pochodzą z IX  w.

1 Problematyce kształtowania się pogranicza sło-wiańsko-bałtyjskiego autor poświęcił pracę obronioną w  2013 r. (Wadyl 2013). Zaprezentowany wywód po-wstał w oparciu o część rozdziału IV („Kształtowanie się słowiańsko-bałtyjskiej rubieży granicznej we wcze-snym średniowieczu w oparciu o nowsze wyniki badań archeologicznych”) niniejszej rozprawy – s. 455–478.

S ł aW o m i r Wa dy l370

Na ten okres datowane są punkty osadni-cze z okolic Malborka, które należy uznać za efekt przesunięć grup ludzkich z obszarów Pomorza Wschodniego. Zasadniczo jednak za-równo Żuławy, jak i północno-zachodnia część Pojezierza Iławskiego w tym okresie, odpowia-dającym inicjalnej fazie zasiedlenia, pozosta-wały niezasiedlone.

Na X stulecie przypadała intensyfi-kacja zasiedlenia tego obszaru. Na Żuławach, w rejonie Lubieszewa, zarejestrowano kon-centrację punktów osadniczych będącą prze-jawem kształtowania się znacznego skupi-ska. Największe jednak skupisko odnotowa-no w Malborku-Wielbarku, gdzie na wyso-kim brzegu Nogatu przypuszczalnie w pierw-szej połowie X w. wzniesiono niewielki gród. W bezpośrednim sąsiedztwie grodziska zlo-kalizowano osadę reprezentującą ten sam ho-ryzont chronologiczny. Nie odnotowano jed-nak innych elementów struktury terytorial-no-osadniczej tego ugrupowania. Centralna część Pojezierza Iławskiego pozostawała w dal-szym ciągu niezasiedlona, zaś strefa osadnic-twa pruskiego nie przekraczała w tym czasie łuku Dzierzgoni, gdzie odnotowano niezbyt in-tensywne ślady zasiedlenia.

Dość znaczne zmiany w stanie zasiedle-nia tego obszaru zaszły w XI w. Na ten czas przy-padał wzrost gęstości zaludnienia na Żuławach w obrębie skupiska Lubieszewskiego. Bardzo duży wzrost liczby osiedli zaobserwowano w re-jonie Malborka. Miał on związek z lokowaniem rozległego zespołu osadniczego w Węgrach, co wiązało się z przebudową struktur teryto-rialno-osadniczych. Ten sam horyzont chrono-logiczny co grodzisko w Węgrach reprezentuje druga faza osadnicza, stwierdzona na domnie-manym grodzisku w Malborku-Wielbarku. Trudno jednak rozstrzygnąć charakter wza-jemnych relacji obu zespołów grodowych. Przy założeniu równoczasowego funkcjonowania można jednak zakładać satelitarny charakter warowni w Malborku wobec grodu w Węgrach. Omawiana strefa osadnicza związana była kul-turowo z Pomorzem Wschodnim i kształtowała

się w wyniku przesunięć grup ludzkich z obsza-rów leżących na zachód od dolnej Wisły.

Wzrost aktywności osadniczej zaobser-wowano na terenach leżących dalej na wschód. Duże zmiany w stanie zasiedlenia zaszły w do-rzeczu Dzierzgoni, które dotychczas pozosta-wało niezasiedlone. Należy się liczyć z prze-nikaniem niewielkich grup ludzkich z inte-rioru pruskiego. Śladem tych przesunięć jest koncentracja punktów osadniczych w oko-licach Bągartu, Świętego Gaju i Kwietniewa. Być może centralnym ośrodkiem tego skupi-ska był gród w Kwietniewie. Kolejne wyraźne zagęszczenie punktów osadniczych stwierdzo-no w dorzeczu górnej Dzierzgoni, w okolicach Myślic i Lubochowa. Podobnie jak w przypad-ku skupiska z okolic Św. Gaju, prawdopodobnie w strukturach omawianej koncentracji osad-niczej funkcjonował również obiekt warowny w Myślicach. W świetle dotychczasowych stu-diów wydaje się, że centralna część Pojezierza Iławskiego pomiędzy Jeziorem Dąbrowka na zachodzie po łuk Dzierzgoni była strefą nie-zasiedloną, którą można traktować jako ru-bież graniczną, rozdzielającą dwie zwarte stre-fy osadnictwa.

Rozpoczęta jeszcze w XI w. ekspan-sja terytorialna społeczności związanych z pruskim kręgiem kulturowym w XII stu-leciu przybrała na sile. Zasiedlone zosta-ły wówczas tereny znajdujące się na południe i wschód od rzeki Dzierzgoń. W trakcie kolo-nizacji tych terenów miały miejsce rejsy łu-pieżcze, które spowodowały upadek struktur osadniczo-terytorialnych, związanych ze stre-fą chełmińsko-dobrzyńską w południowej czę-ści Pojezierza Iławskiego oraz z Pomorzem Wschodnim. Niewątpliwie już w drugiej po-łowie XII w. zasiedlone zostały obszary całego Pojezierza Iławskiego utożsamianego z histo-ryczną ziemią pruską Pomezanią i taki obraz sytuacji osadniczej tego obszaru przedstawiają wzmianki zawarte w źródłach pisanych.

Zespół osadniczy w Węgrach w XI–XII w.

Już krótkie wzmianki i publikacje o charakte-rze sprawozdawczym wskazywały, że we wcze-snym średniowieczu ośrodek w Węgrach był

n a d n o g a c k i k o m p l e k S o S a d n i c Z y W W ę g r a c h W e W c Z e S n y m ś r e d n i o W i e c Z u . . . 371

niewątpliwie najważniejszym centrum kultu-rotwórczym usytuowanym na pograniczu Po-jezierza Iławskiego i Żuław Wiślanych (zob. Wiącek 1966; 1968; 1969; Wiącek, Haftka 1968; 1969; Haftka 1977; 1987, s. 37–39) 2.

Niestety, na przełomie lat 80. i 90. XX w. po okresie blisko 30 lat badań, zarówno syste-matyczne prace wykopaliskowe, jak i studia ga-binetowe zostały wstrzymane. Mimo niezwy-kle interesujących wyników badań wykopa-liskowych, a także szeroko zakrojonych i oce-nianych bardzo pozytywnie, zrealizowanych głównie w latach 70. XX w. analiz specjalistycz-nych, środowisko naukowe dysponowało jedy-nie szczątkowymi informacjami na temat tego kompleksu osadniczego. Stan naszej wiedzy i refleksji nie uległby zmianie, gdyby nie pod-jęty i zrealizowany w Muzeum Zamkowym w Malborku projekt: „Opracowanie i publika-cja wyników interdyscyplinarnych badań ar-cheologicznych zespołu osadniczego z XI–XII w. w Węgrach”, dofinansowany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Dziedzictwo kulturowe, priorytet Ochrona zabytków archeologicznych.

Zespół osadniczy w Węgrach został lo-kowany na styku północno-zachodniej czę-ści Pojezierza Iławskiego i Żuław Wiślanych (ryc. 1). Wybór miejsca do wzniesienia grodu nie był przypadkowy. Wolno sądzić, że złożyło

2 Badania wykopaliskowe w Węgrach, na wyniesie-niu zwanym Dębią Górą, znajdującym się nad krawę-dzią Nogatu w odległości 7 km na południowy zachód od Malborka, zainicjowano w 1962 r. w ramach współ-pracy Muzeum Archeologicznego w Gdańsku i Mu-zeum Zamkowego w Malborku. Postaciami nadają-cymi ton badaniom prowadzonym na stanowisku byli Barbara Wiącek z Muzeum Archeologicznego oraz Mieczysław Haftka z Muzeum Zamkowego. Prace ba-dawcze prowadzone w obrębie grodziska, podgrodzia i w okolicy z przerwami trwały blisko 30 lat. Arche-olodzy spędzili na tym stanowisku łącznie 12 sezonów badawczych, próbując poznać dzieje zasiedlenia tego miejsca. Stanowisko należy uznać za wielokulturowy kompleks osadniczy, na którym najmocniej zaznacza się faza związana z wczesnym średniowieczem. Trzy-nastoma wyeksplorowanymi w trakcie badań wykopa-mi objęto powierzchnię 884,2 m2, z czego 322,7 m2 w obrębie grodziska, 525,5 m2 na podgrodziu, 29 m2 na zewnętrznym południowym stoku oraz 7 m2 w „paro-wie Węgry” (ryc. 2).

się na to szereg czynników. Z analizy topogra-fii przybrzeżnej strefy od rozwidlenia Wisły i Nogatu do okolic Malborka można wywnio-skować, że strefa, w której lokowano ten kom-pleks osadnicz,y spełniała wszystkie warun-ki konieczne dla dogodnego rozwoju osadnic-twa. Obszar zespołu osadniczego w Węgrach obejmuje niewielki skrawek zachodniej par-tii Pojezierza Iławskiego oraz fragment Żuław Wiślanych i może być zamknięty w kole o pro-mieniu 1,5 km. Jego szacowana powierzchnia wynosiła w przybliżeniu 706 ha. Wokół zespołu grodowego odnotowano dość silną koncentra-cję osadnictwa (ryc. 3). Skupisko tworzyło gro-dzisko, rozległa osada przygrodowa oraz zespół kilkunastu punktów osadniczych współcze-snych grodzisku interpretowanych jako osady otwarte, pola uprawne i pastwiska. Centralnym punktem zespołu był gród zajmujący najwyżej usytuowaną wschodnią część Dębiej Góry.

Pierwsze próby chronologizacji gro-du w Węgrach, ustalane na „podstawie me-tali”, wskazywały na XI–XII w. (Wiącek 1969, s. 317). W późniejszych pracach autorzy

Ryc. 1. Położenie zespołu osadniczego w Węgrach. Rys. S. Wadyl, rekonstrukcja sieci hydrograficznej wg Bertrama (1907).

S ł aW o m i r Wa dy l372

badań uszczegółowili chronologię, określa-jąc czas funkcjonowania grodu na okres od pierwszego ćwierćwiecza XI w. po lata 70.–80. XII  w. (Haftka 1987, s. 38). Datowanie opiera-ło się w zasadzie na analogiach do wczesno-średniowiecznego Gdańska, którego chronolo-gię (zwłaszcza najstarszych poziomów) odmło-dzono ostatnio o co najmniej 75 lat3. Początki

3 W związku ze stwierdzeniem zalegania w najstar-szych poziomach osadniczych grodu gdańskiego za-awansowanej ceramiki całkowicie obtaczanej oraz nu-mizmatów datowanych na połowę XI w., zasugerowa-no przesunięcie chronologii tego obiektu (zob. Łosiński 2001, s. 54). Uwagi W. Łosińskiego stały się inspiracją do podjęcia w 2003 r. przez zespół archeologów z Muzeum Archeologicznego w Gdańsku pod kierunkiem Bogda-na Kościńskiego badań weryfikacyjnych w sąsiedztwie wykopu głównego (I–V) w obrębie podgrodzia. Pozy-skane podczas prac materiały umożliwiły uzyskanie niezależnych wyznaczników chronologii w postaci tak zwanych dendrodat. Dla najstarszego poziomu (17/16) uzyskano daty wskazujące na lata 60. XI w. (1062/1063) (Kościński, Paner 2005, s. 22–25, tab. 1–3).

grodu w Węgrach synchronizowane były z 15 poziomem osadniczym grodu gdańskie-go (obecnie datowany na lata 1077–1081, a na-wet na przełom XI i XII w.; Kościński, Paner 2005, s. 37, tab. 3; zob. też Gołębiewski 2005, s. 56–57, ryc. 7). Za dobry datownik uznawano denar abpa Pilgrima. Niewątpliwie wyznacza on terminus post quem dla wzniesienia grodu, nie można jednak precyzyjnie określić, kiedy przeszedł do kontekstu archeologicznego. Już te przesłanki wskazywały na potrzebę weryfi-kacji dotychczasowych ustaleń w tym zakresie.

Drobiazgowa analiza stratygrafii od-słoniętej w wykopach badawczych jak również wyniki analiz materiałów źródłowych skłania-ją do wyróżnienia trzech faz zasiedlenia grodu: pierwszej, przedgrodowej; głównej fazy – gro-dowej – związanej z funkcjonowaniem rozle-głego zespołu osadniczego; a także enigma-tycznej, słabo rozpoznanej fazy postgrodowej. Wyniki analizy ceramiki i pozaceramicznych

Ryc. 2. Węgry, gm. Sztum. Lokalizacja wykopów badawczych na tle Numerycznego Modelu Terenu. Oprac. W. Małkowski, S. Wadyl.

n a d n o g a c k i k o m p l e k S o S a d n i c Z y W W ę g r a c h W e W c Z e S n y m ś r e d n i o W i e c Z u . . . 373

wyznaczników chronologii, za jakie uzna-no niektóre z przedmiotów odkrytych pod-czas badań, wspierane przez rezultaty analiz radiowęglowych, posłużyły do wypracowania ram chronologicznych funkcjonowania zespo-łu osadniczego. Uzyskano w ten sposób solidne podstawy do datowania początków, jak i schył-ku funkcjonowania badanego zespołu osadni-czego. Pierwsza faza, poprzedzająca wzniesie-nie grodu, może być datowana na pierwszą po-łowę XI w.; być może trwała ona do momen-tu podjęcia akcji budowlanej, która skutkowa-ła wzniesieniem rozległego zespołu grodowe-go. Czas tej inwestycji, jak ustalono, przypadał na lata 60.–70. XI stulecia. Prawdopodobnie za-łożenie funkcjonowało do lat 60. XII w., choć data ta jest jedynie hipotetyczna. Po upadku te-ren dawnego grodu został jeszcze raz zasiedlo-ny, o czym świadczą relikty pieców i paleniska, odkryte w wykopach 4 i 5. Datowanie tej praw-dopodobnie epizodycznej fazy można określić także jedynie w przybliżeniu na drugą połowę

XII w. (Haftka, Wadyl 2015, s. 162–170; tam szczegółowa analiza chronologii).

Kompleks osadniczy w Węgrach był ośrodkiem kluczowym dla kształtowania się stosunków osadniczych i kulturowych na ob-szarze prawobrzeżnego dorzecza dolnej Wisły w okresie od lat 60.–70. XI do lat 60. XII w. Autorzy badań już we wstępnych sprawozda-niach wskazywali na silne związki z Pomorzem Wschodnim, zwłaszcza z grodem gdańskim wzniesionym w widłach Wisły i Motławy. Sądzono również, że badane grodzisko kry-je relikty strażnicy wzniesionej w strefie rubie-ży graniczącej z Prusami, przede wszystkim w celu blokowania szlaków wodnych. W świe-tle wyników prowadzonych badań omawiany zespół osadniczy jawi się jako multifunkcyjny ośrodek dużej rangi, będący centrum życia spo-łeczno-publicznego społeczności zamieszkują-cych na wschodnim brzegu dolnej Wisły.

Źródła pozyskane podczas ba-dań są materialnymi świadectwami rożnych

Ryc. 3. Węgry, gm. Sztum. Lokalizacja stanowisk wyróżnionych w obrębie zespołu osadniczego, na tle Nume-rycznego Modelu Terenu. 1 – Węgry, grodzisko z podgrodziem, stan. 1–4 (65–68), 2 – Węgry, stan. 5 (69), 3 – Gościszewo, stan. 7 (7), 4 – Gościszewo, stan. 11 (11), 5 – Gościszewo, stan. 9 (9), 6 – Gościszewo, stan. 10 (10), 7 – Gościszewo, stan. 8 (8), 8 – Gościszewo, stan. 6 (6), 9 – Gościszewo, stan. 5 (5), 10 – Węgry, stan. 8 (18), 11 – Węgry, stan. 15 (39), 12 – Gościszewo, stan. 18 (18). Oprac. W. Małkowski, S. Wadyl.

S ł aW o m i r Wa dy l374

Ryc. 4. Węgry, gm. Sztum. Wybór przedmiotów zabytkowych: a – pochewka grzebienia, wykop 6, w-wa. II2; b – wykop 7, dz. F, w-wa III; b – okucie pochewki noża, wykop 4, dz. C, w-wa. III; c – przęślik z quasi-inskrypcją, wykop 7, dz. F, w-wa. Va; d – rozdzielacz, wykop 7, dz. F, w-wa. II; e – rozdzielacz, wykop 4, dz. C, w-wa. V; f – grzechotka, wykop 7, dz. F, w-wa. III; g – klamra, wykop 4, dz. C, w-wa. VIII; h – kłódka, wykop 7, dz. F, w-wa. IV. Rys. D. Żak-Boryszko.

n a d n o g a c k i k o m p l e k S o S a d n i c Z y W W ę g r a c h W e W c Z e S n y m ś r e d n i o W i e c Z u . . . 375

aspektów funkcjonowania tego ośrodka i po-zwalają wnioskować m.in. na temat rzemiosł i innych zajęć wytwórczych (garncarstwa, ob-róbki drewna, tkactwa, obróbki bursztynu, su-rowców kamiennych, żelaza i metali koloro-wych), zajęć niewytwórczych (handel/kupiec-two), zajęć gospodarskich (rolnictwa, hodowli i rybołówstwa), jakimi trudnili się mieszkańcy tej wspólnoty (Haftka, Wadyl 2015, s. 179–180; na temat ośrodków wielofunkcyjnych zob. Moździoch 1999).

Zespoły grodowe powstające i funkcjo-nujące w okresie XI–XII w. czy to związane ze strukturami państwowymi, czy też funkcjonu-jące w ramach mniejszych, niezależnych jed-nostek polityczno-terytorialnych, które można umownie nazwać księstwami, pełniły zwykle funkcje administracyjno-polityczne. Zapewne taką rolę należy przypisać również omawia-nemu ośrodkowi. Był on prawdopodobnie sie-dzibą lokalnej grupy wodzowskiej, sprawującej w imieniu władcy funkcję naczelnika-zarząd-cy. Potwierdzeniem, przynajmniej częściowym udziału przedstawicieli elit wśród mieszkańców zespołu grodowego jest zestaw przedmiotów o elitarnym charakterze, znaleziony w trakcie badań wykopaliskowych: dekorowana kłódka cylindryczna, przęślik z quasi-inskrypcją cyry-licką, okucie skórzanej pochewki noża zdobio-ne kompozycją przypominającą postać węża/smoka z otwartą paszczą, brązowa zdobio-na klamra do pasa, fragment grzechotki, po-chewka grzebienia typu II, odmiany 3 w kla-syfikacji E. Cnotliwego, rozdzielacz rzemieni uzdy w kształcie koła przedzielonego ramiona-mi krzyża, a także brązowy rozdzielacz rzemie-ni ogłowia w kształcie krzyża o rozszerzających się końcach ramion (ryc. 4).

Związki kulturowe i kontakty handlowe

Przeprowadzona analiza źródeł nieruchomych dostarczyła istotnych przesłanek świadczących o silnych związkach kulturowych mieszkańców zespołu osadniczego ze wschodnią częścią Po-morza, zwłaszcza Gdańskiem. Na te powiąza-nia zwrócił uwagę jeden z autorów badań – M. Haftka (1987, s. 38). Szczególnie duże podobień-

stwo dostrzegał on w odniesieniu do ceramiki z poziomów 15–7.

Jedną z istotniejszych funkcji ośrodka w Węgrach była jego rola jako miejsca wymia-ny handlowej. W pobliżu krzyżowały się szlak nogacki i szlak wiodący z ziem pruskich na za-chód, przez Żuławy w kierunku Gorzędzieja i dalej szlakiem zwanym via regia przez Pruszcz Gdański, Święty Wojciech, do Gdańska. Przed laty J. Powierski wysunął koncepcję, że ośro-dek ten znaczenie swe zawdzięczał głównie po-łożeniu przeprawy przez rzekę Nogat, od której prowadziła droga do przeprawy gorzędziejsko-słońskiej (Powierski 1996, s. 159). Niewątpliwie lokalizacja zespołu w tym miejscu umożliwia-ła kontrolę szlaku nogackiego oraz przeprawy przez Żuławy. W tym kontekście szczególnie ważne było istnienie przystani portowej, która prawdopodobnie znajdowała się u podnóża wy-niesienia, przy starorzeczu Nogatu.

Bliskość szlaków handlowo-komuni-kacyjnych ułatwiała utrzymywanie kontak-tów na różnych poziomach. Materiały źródło-we pozyskane w trakcie badań nawiązują sil-nie do strefy pomorskiej, przede wszystkim do Gdańska. Ceramika wykazuje tak silne na-wiązania do wyrobów gdańskich, że sprawia wrażenie, jakby była wykonana w tamtejszych warsztatach. Przy takiej skali masowości wyro-bów garncarskich należy raczej się liczyć z obec-nością garncarzy gdańskich w tym ośrodku niż zakładać masowy charakter handlu naczyniami. Pewne przedmioty jednak zdają się wskazywać na rozwinięte kontakty handlowe o zasięgu po-nadlokalnym (pochewka grzebienia pochodząca prawdopodobnie z warsztatów wolińskich, oseł-ki z fyllitu i mułowca proweniencji skandynaw-skiej, pisanka, kłódka oraz przęślik z quasi-na-pisem cyrylickim, wskazujące na pewne powią-zania z obszarami słowiańszczyzny wschodniej).

Skupisko osadnicze w Węgrach miało niezwykle zasobne zaplecze naturalne. W obrę-bie dwu diametralnie różnych jednostek fizjo-graficznych (Żuławy i Pojezierze Iławskie) pro-wadzono intensywną gospodarkę. Być może wytwarzane nadwyżki żywnościowe (zbo-że, mięso) były jednym z czynników rozwoju tego kompleksu i pozwalały na czynny udział

S ł aW o m i r Wa dy l376

lokalnej społeczności w handlu tak regional-nym, jak i dalekosiężnym. Poza produktami żywnościowymi towarem eksportowym mogły być również skóry i futra dzikich zwierząt.

Przy rekonstrukcji dawnych miejsc wymiany i przebiegu szlaków handlowych szczególną uwagę zwraca się na skarby srebr-ne. W niewielkiej odległości od grodziska, w miejscowości Gościszewo, znaleziono de-pozyt o chronologii współczesnej ośrodkowi w Węgrach. Skarb zawierający monety oraz ozdoby odkryto na terenie „wielkiego osiedla przedhistorycznego”. W jego skład miały wcho-dzić monety arabskie oraz niemieckie. Ich licz-ba i precyzyjna chronologia nie są znane, moż-na jednak ostrożnie przyjąć XI-wieczną metry-kę skarbu. Rozpoznano jedynie dwa denary nie-mieckie, wybite w Kolonii i Metz (Kiersnowska, Kiersnowski 1959, s. 48, nr 49). Być może, jak sugerował W. Łęga, z omawianego skarbu po-chodzą dwa srebrne pierścionki (1930, s. 588). Kolejny depozyt, o przypuszczalnie XI-wiecznej metryce, pochodzi z miejscowości Laski nie-opodal Nowego Stawu. Nad brzegiem rzeki Świętej w trakcie prac melioracyjnych natrafiono na skarb 34 monet, a wśród nich na sześć bliżej nieokreślonych arabskich oraz 28 bliżej nieokre-ślonych zachodnioeuropejskich (Kiersnowska, Kiersnowski 1959, s. 61, nr 87).

Rola i znaczenie Nogatu dla rozwoju kulturowego zespołu osadniczego w Węgrach

Ostatni z podejmowanych problemów dotyczy Nogatu, jego charakteru i roli w rozwoju kultu-rowym omawianego ośrodka. W dużej mierze centrum osadnicze w Węgrach znaczenie swe zawdzięczało nadnogackiemu położeniu. Rze-ka była niewątpliwie osią, na której i wzdłuż której koncentrował się całokształt życia wspól-noty. Dostarczała żywność dla mieszkańców całego zespołu osadniczego. Odgrywała rów-nież istotną rolę komunikacyjną. Z drugiej stro-ny, będący zarówno szlakiem, jak i bazą żyw-nościową Nogat utrudniał dostęp na Żuławy mieszkańcom omawianej ekumeny. W okresie funkcjonowania grodu nad Nogatem prawdo-podobnie istniała przystań portowa. Miejscem

dogodnym był rejon ujścia małego strumie-nia, płynącego dnem „parowu Węgry”. Było to w  zasadzie jedyne miejsce, gdzie przystań mo-gła funkcjonować, gdyż na całej długości pod-grodzia istnieją bardzo strome stoki. Analiza ichtiologiczna wykonana przez J. Filuka dostar-czyła istotnych danych na temat charakterysty-ki wczesnośredniowiecznej ichtiofauny Nogatu, a także, pośrednio, pewnych informacji o samej rzece (skład gatunkowy ichtiofauny jest znako-mitym wskaźnikiem typu wód, z których dane ryby pochodziły; Filuk 1969; zob. też Mako-wiecki 2015, s. 246–247). Wynika z niej, że w XI i XII w. Nogat reprezentował typ rzeki nizinnej, niezbyt zasobnej w wodę, wolno płynącej i za-pełnionej roślinnością, co pozwala wnioskować, że prawdopodobnie nie był głównym nurtem w obrębie delty. Jest to również o tyle istotne, że pozwala domniemywać, iż rzeka ta nie stano-wiła szczególnie trudnej przeszkody w łączno-ści z drugim brzegiem. Pośrednio może dowo-dzić również istnienia w tym miejscu węzła ko-munikacyjnego w postaci przeprawy na drugi, brzeg w kierunku Gorzędzieja.

W kontekście rozważań warto pod-jąć inny wątek – czy Nogat był jednym z głów-nych ujść Wisły we wczesnym średniowieczu? Początek kształtowania się obszaru, na którym znajduje się delta Wisły, przypadał na schyłek plejstocenu, od momentu wycofania się lądo-lodu skandynawskiego. Czynnikiem, który za-decydował o powstaniu takiego kształtu del-ty Wisły, było przełamanie się Prawisły przez moreny stadium pomorskiego i skierowanie odpływu na północ oraz początek tworzenia się nowej bazy drenażu – Morza Bałtyckiego. Na kształt wschodniej części delty miało wpływ przede wszystkim powstanie lokalne-go odbiornika wód w postaci depresji (Drwal, Gołębiewski 2002, s. 11–14; Drwal 2001).

Zazwyczaj przyjmuje się, że na styku doliny i delty Wisły, w miejscu zwanym Cyplem Mątowskim, Wisła dzieliła się na Leniwkę i Nogat, które były jej głównymi ramiona-mi ujściowymi. Za taką interpretacją zdaje się przemawiać nazwa rzeki Nogat. Tak przynaj-mniej sądził J. Powierski, który dowodził jej

n a d n o g a c k i k o m p l e k S o S a d n i c Z y W W ę g r a c h W e W c Z e S n y m ś r e d n i o W i e c Z u . . . 377

polskiego/słowiańskiego pochodzenia, obja-śniając ją zwyczajnie jako „odnogę rzeki” Wisły (Powierski 1968b, s. 107). W nowszej literaturze językoznawczej nie jest to już jednak sprawa tak oczywista. Nazwa była kilkukrotnie etymologi-zowana, jednak pod względem znaczeniowym jest wciąż niejasna. Nieznane jest bowiem zna-czenie pierwiastka *nag. Ostatnio nazwa zosta-ła zaliczona przez J. Udolpha, a za nim przez H. Górnowicza, do tzw. hydronimii staroeuro-pejskiej; jej odpowiedniki spotykane są szero-ko w Europie – na Litwie czy w południowych Niemczech (Udolph 1981, s. 429; Górnowicz 1985; 1987, s. 67).

Zmiany środowiska geograficzne-go w delcie Wisły, szczególnie zmiany kory-ta Wisły i Nogatu, wzbudzały spore zaintere-sowanie zarówno historyków, jak i geografów (zob. Długokęcki 1993, tam omówienie star-szych prac). Najwięcej kwestii spornych odno-siło się do połączenia obu rzek w okolicy Cypla Mątowskiego. W dotychczasowej debacie do-strzec można dwa stanowiska. Część badaczy zakładała, że połączenie obu rzek w okolicy Białej Góry było dziełem zakonu krzyżackie-go. Inni zaś przyjmowali, że naturalne połącze-nie istniało już wcześniej. H. Bindemann uwa-żał, że w XIII w. Nogat opływał Wielką Kępę od zachodu, nie mając jednak połączenia z Wisłą. Jego zdaniem powstało ono w 1506 r. Drugie po-łączenie w pobliżu Białej Góry miało powstać na przełomie XIII i XIV w. (Bindemann 1903, s. 3–5). Z kolei M. Toeppen sądził, że Nogat pier-wotnie opływał Wielką Kępę od wschodu i łączył się z Wisłą w okolicy Białej Góry. Opinie swo-je potwierdzał zapiskami z XIII w., odnoszący-mi się do źródeł dotyczących Zantyru (Toeppen 1873, s. 232–235; 1894, s. 7–8). W odniesieniu do kwestii, czy Nogat był odrębną rzeką, czy też jednym z ramion ujściowych Wisły, również za-prezentowano dwa przeciwstawne poglądy. H. Bindemann lokował źródła Nogatu w jeziorach: Nogat, Kuchnia i Gardęga i dowodził, że w śre-dniowieczu Nogat nie był stałą odnogą Wisły, lecz samodzielną niewielką rzeką, której doli-na wykorzystywana bywała przez Wisłę jedynie

w czasie potężnych powodzi4. Za boczne ramię Wisły, które odgałęziało się w pobliżu Wełcza Wielkiego i łączyło się z nią ponownie koło Białej Góry, uznawał Nogat M. Toeppen. Zdaniem W. Długokęckiego (1993, s. 35) przebieg Nogatu re-konstruowany przez H. Bindemanna nie jest przekonywujący. Jego zdaniem nie ma dowodów na to, że opływał on Wielką Kępę od zachodu i tylko Martwa Łacha może być uznana za jego stare koryto. Wywody H. Bindemanna w opinii W. Długokęckiego osłabia fakt, że nie uwzględnił informacji kronikarskich dotyczących Zantyru. Informacja z kroniki Piotra z Dusburga mówią-ca, że Świętopełk „wybudował bowiem u zbie-gu rzek, a mianowicie Wisły i Nogatu, zamek zwany Santyr” (Piotr z Dusburga, s. 75) świad-czy o połączeniu obu rzek w XIII w. Przekazy źródłowe nie są jednak pomocne w rozstrzy-gnięciu kwestii, czy Nogat był jednym z ramion Wisły, czy też samodzielnym ciekiem. W świe-tle przekazów pisanych w XIII w. istniało po-łączenie Wisły i Nogatu w okolicy Białej Góry. Nie wiemy jednak, jaki charakter miało to połą-czenie ani czy w XI–XII w., czyli w czasie funk-cjonowania kompleksu osadniczego w Węgrach, połączenie istniało. Dogodny szlak komuni-kacyjny z Gdańskiem drogą wodną mógł pro-wadzić również Nogatem przez wody Zalewu Wiślanego. Warto przypomnieć, że wyniki ana-lizy ichtiologicznej szczątków ryb z Węgrów do-wodzą, że w tym czasie Nogat reprezentował typ rzeki nizinnej, niezbyt zasobnej w wodę i wolno płynącej. Wydaje się jednak, że był odrębną rze-ką, a nie odnogą Wisły. Prawdopodobnie w rejo-nie Cypla Mątowskiego istniało połączenie obu rzek, aczkolwiek nieznaczna część wód płyną-cych Wisłą mogła wpływać do koryta Nogatu.

4 Podobnie, potwierdzając ustalenia H. Bindemanna wypowiedziała się M. Pelczar (1966, s. 225).

S ł aW o m i r Wa dy l378

BiBliografia:Bertram H.1907 Die Entwickelung des Deich- und En-

twässerungswesensim Gebiet des heuti-gen Danziger Deichverbandes seit dem 14ten Jahrhundert, Danzig.

Bindemann H.1903 Die Abzweigung der Nogat von der We-

ichsel, Danzig.Chudziak W.1999 Ze studiów nad pograniczem słowiańsko-

bałtyjskim we wczesnym średniowieczu. Problem przynależności etnokulturowej Pomezanii w IX–XI wieku, [w:] Pograni-cze polsko-pruskie w czasach św. Wojcie-cha. Materiały z konferencji, 18–19 wrze-śnia 1997 r., red. M.F. Jagodziński, Elbląg, s. 81‒98.

Długokęcki W.1993 Zmiany koryta Wisły i Nogatu pod Białą

Górą od połowy XIII do pierwszej poło-wy XVI w. Przyczynek do historii żeglu-gi wiślanej, Rocznik Gdański, t. 53, z. 2, s. 27–39.

Drwal J.2001 Środowisko delty Wisły w czasach histo-

rycznych, [w:] Żuławy i Mierzeja moje miejsce na ziemi, Kolokwia Żuławskie, t. 1, red. D. Dekański, Gdańsk, s. 59–75.

Drwal J., Gołębiewski R. 2002 Uwagi o paleografii obszaru, [w:] Wody

delty Wisły. Część wschodnia, red. J. Drwal, s. 11–24.

Filuk J.1969 Charakterystyka wczesnośredniowiecz-

nej ichtiofauny Nogatu na podstawie ba-dań wykopaliskowych łusek i kości ryb z  grodziska Węgry, pow. Sztum, Maszy-nopis w archiwum Muzeum Zamkowego w Malborku.

Górnowicz H.1985 Gewassernamen im Flussgebiet der unte-

rer Weichsel (Nazwy wodne dorzecza dol-nej Wisły), Hydronymia Europaea, Liefe-rung 1, Stuttgart.

1987 Staroeuropejskie nazwy wodne na wschód od dolnej Wisły, [w:] Badania ar-cheologiczne w woj. elbląskim w latach 1980–1983, red. A. Pawłowski, Malbork, s. 63–70.

Haftka M.1977 Węgry, [w:] Słownik Starożytności Sło-

wiańskich. Encyklopedyczny zarys kul-

tury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII, red. G. Labuda, Z.  Stieber, t. 6, cz. 2, Wrocław etc. 1977, s. 394–395.

1987 Mikroregion osadniczy Węgry – Gości-szewo – Malbork w świetle kilkunasto-letnich obserwacji terenowych, [w:] Bada-nia archeologiczne w woj. elbląskim w la-tach 1980–83, red. A. Pawłowski, Mal-bork, s. 27–42.

Haftka M., Wadyl S.2015 Węgry. Zespół osadniczy na pograniczu

pomorsko-pruskim w XI–XII w., Mal-bork.

Jagodziński M.F.1997 Archeologiczne ślady osadnictwa między

Wisłą a Pasłęką we wczesnym średnio-wieczu. Katalog stanowisk, Warszawa.

1998 Archeologiczne ślady osadnictwa mię-dzy Wisłą a Pasłęką we wczesnym śre-dniowieczu. Komentarz do katalogu sta-nowisk, [w:] Adalbertus. Wyniki progra-mu badań interdyscyplinarnych, t. 1, red. P. Urbańczyk, Warszawa, s. 159–196.

Kiersnowska T., Kiersnowski R.1959 Wczesnośredniowieczne skarby srebrne z

Pomorza. Materiały, Polskie Badania Ar-cheologiczne, t. 4, Warszawa – Wrocław.

Łęga W.1930 Kultura Pomorza we wczesnem średnio-

wieczu na podstawie wykopalisk, Toruń.Makowiecki D.2015 Fauna wczesnośredniowieczna i jej zna-

czenie u ludności zespołu osadniczego w Węgrach, [w:] M. Haftka, S. Wadyl, Wę-gry. Zespół osadniczy na pograniczu po-morsko-pruskim w XI–XII w., Malbork, s. 233–253.

Moździoch S.1999 Miejsca centralne polski wczesnopia-

stowskiej. Organizacja przestrzeni we wczesnym średniowieczu jako źródło po-znania systemu społeczno-gospodarcze-go, [w:] Centrum i zaplecze we wczesno-średniowiecznej Europie Środkowej, red. S. Moździoch, Spotkania Bytomskie, t. 3, Wrocław, s. 21–51.

Pelczar M.1966 Dzieje zmian koryta Wisły i Nogatu pod

Białą Górą w okresie od XV do XIX wie-ku, Zeszyty Geograficzne WSP w Gdań-sku, R. 8, s. 225–235.

n a d n o g a c k i k o m p l e k S o S a d n i c Z y W W ę g r a c h W e W c Z e S n y m ś r e d n i o W i e c Z u . . . 379

Piotr z Dusburga2011 Kronika ziemi pruskiej, tłum. S. Wyszo-

mirski, wstęp J. Wenta, Toruń.Powierski J.1965 Kształtowanie się granicy pomorsko-pru-

skiej w okresie od XII do początku XIV wieku (część 1), Zapiski Historyczne, t. 30, z. 2, s. 7–33.

1968a Stosunki polsko-pruskie do 1230 r. ze szczególnym uwzględnieniem roli Pomo-rza Gdańskiego, Toruń.

1968b Na marginesie najnowszych badań nad problemem misji cysterskiej w Prusach i kwestii Santyra, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 2, s. 239–261.

1979 Goryń. Z badań nad słowiańską przeszło-ścią Pomezanii, Pomorania Antiqua, t. 9, s. 135–180.

1996 Prusowie, Mazowsze i sprowadzenie Krzyżaków do Polski, t. 1, Malbork.

Quandt L.1853 Pommerns Ostgränzen, Baltische Stu-

dien, t. 15, s. 205–216. Toeppen M.1858 Historisch-comparative Geographie von

Preußen, Gotha. 1873 Die Niederung bei Marienwerder. Eine

historisch-chorographische Untersu-chung mitbesonderer Rücksicht auf Weichselburg und Zantir, Altpreussische Monatschrift, Bd. 10, s. 219–253, 307–337.

1984 Beiträge zur Geschichte des Weichseldel-tas, Danzig.

Udopph J.1981 Zur Toponymie Pomesaniens, Beitrage

zur Namenforschungen, Neue Folge, Bd. 16, H. 4,s. 422–443.

Wadyl S.2013 Wczesnośredniowieczna ceramika na-

czyniowa a kształtowanie się pograni-cza słowiańsko-bałtyjskiego, Maszynopis rozprawy doktorskiej w Instytucie Arche-ologii UMK w Toruniu.

Wiącek B.1966 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych

na osadzie z okresów: rzymskiego i wcze-snośredniowiecznego w Węgrach, pow. Sztum, Sprawozdania Archeologiczne, t. 18, s. 286–292.

1968 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na osadzie z okresów: rzymskiego i wcze-snośredniowiecznego w Węgrach, pow. Sztum w 1965, Sprawozdania Archeolo-giczne, t. 19, s. 350–351.

1969 Sprawozdanie z badań osady z późne-go okresu rzymskiego i grodziska wcze-snośredniowiecznego na „Dębiej Go-rze” w  Węgrach, pow. Sztum, w 1966 roku, Sprawozdania Archeologiczne, t. 20, s. 313–318.

Wiącek B., Haftka M.1968 Węgry, pow. Sztum, Informator Arche-

ologiczny. Badania 1967, s. 292–293.1969 Węgry, pow. Sztum, Informator Arche-

ologiczny. Badania 1968, s. 313–314.

S ł aW o m i r Wa dy l380

Sławomir Wadyl

Der hochmittelalterliche Siedlungskomplex von Węgry an der Nogat ‒ Genese, Funktion und kulturelle Verbindungen

Z u S a m m e n fa S S u n g

Das östliche Einzugsgebiet der unteren Wisła bildete im Früh- und Hochmittelalter einen Grenzraum zwischen den geschlossenen Siedlungszonen im Westen und Osten (Altpreußen). Im Verlauf mehrerer Jahrhunderte kam es in dieser Zone zu Wandlungen der Besiedlungsform, der Kultur und der Gesellschaftsstruktur. Eine der folgenreichsten Ereignisse für die Entwicklung der Kultur dieses Raumes war die Errichtung des Siedlungskomplexes von Węgry an der Nogat in der Mitte des 11. Jahrhunderts. Dieser Komplex nahm bezüglich der Entwicklung der Siedlungs- und Kulturlandschaft im Raum östlich der unteren Wisła in der Zeit von den 60er Jahren des 11. Jahr-hunderts bis in die 60er Jahre des 12. Jahrhunderts zweifelsohne eine Schlüsselstellung ein.

In dem vorliegenden Artikel beschränkt sich Verfasser auf die Vorstellung der wesentlichen Forschungsprobleme. Zu diesen gehören die Anfänge der Besiedlung im Wisłamündungsgebiet und auf der Eylauer Seenplatte (Pojezierze Iławskie) sowie die Herausbildung der Siedlungsstruktur. Die Herausbildung des slawisch-prußischen Grenzlandes ist ein beliebtes Untersuchungsfeld von Histo-rikern und Archäologen. In den bislang erschienenen Studien zu diesem Thema wird der allgemei-ne Rückgriff auf die Beschreibungen Peters von Dusburg deutlich. Die in den letzten Jahrzehnten realisierten Forschungsprogramme und mehrere im Gebiet des historischen Pomesaniens und im Löbauer Land (Ziemia Lubawska) durchgeführte Ausgrabungen ermöglichten eine erneute Untersu-chung älterer Forschungsaspekte.

Ein weiteres Problem betrifft die Entstehung und die Entwicklung des Siedlungskomplexes in der pommersch-prußischen Grenzzone. Der Siedlungskomplex wurde im Grenzraum zwischen Wisłamündungsdelta und Eylauer Seenplatte gegründet. Aus der topographischen Analyse der Fluss-randlagen zwischen der Wisła-Nogat-Gabelung und der Region um Malbork lässt sich schließen, dass dieses Gebiet alle Voraussetzungen für eine günstige Entwicklung des Siedlungskomplexes erfüllte. Nach gegenwärtigen Schätzungen umfasste dieser eine Fläche von etwa 700 ha. Im direkten Einzugs-bereich der Burg ließen sich mehrere Siedlungskonzentrationen feststellen; der gesamte Komplex setzte sich aus einer Burg, einer großen Vorburgsiedlung und mehreren nahe gelegenen Einzelsiedlungen zu-sammen. Eine detaillierte Analyse der Stratigraphie und des archäologischen Quellenmaterials ergab drei Besiedlungsphasen des Fundplatzes: eine vorburgwallzeitliche Phase, eine Burgwallphase in Ver-bindung mit dem Bestehen des großflächigen Siedlungskomplexes (Hauptphase) und eine bislang nicht genauer zu erfassende Phase nach der Aufgabe der Burg. Der Komplex hatte mit großer Wahrschein-lichkeit eine politisch-administrative Funktion und war Sitz einer lokalen Elite, die im Namen einer Herrschaft Verwaltungs- und Führungsaufgaben erfüllte. Die Anwesenheit von Vertretern einer Elite in dem Burg-Siedlungs-Komplex wird zumindest teilweise durch Funde elitären Charakters bestätigt.

Einen dritten Problemkreis, der mit der Frage nach der Entstehung und der Entwicklung des Siedlungskomplexes in Zusammenhang steht, bilden die kulturellen Beziehungen und Handelskon-takte dieses Zentrums. Im Lichte der Befunde lassen sich deutliche Hinweise auf starke kulturelle Verbindungen mit Ostpommern, v. a. mit Gdańsk, erkennen. Zweifelsohne begünstigte die Lage des Siedlungskomplexes die Kontrolle über den Handel auf der Nogat und den Übergang über das Wisładelta. In diesem Zusammenhang ist auch eine Hafen-Anlegestelle von besonderer Bedeutung, die wahrscheinlich an einem Altarm der Nogat lag, der in das „Węgry-Tal“ führte.

In Anlehnung an das Konferenzthema ist auf ein weiteres Problem zu verweisen: die Be-deutung der Nogat für die Entwicklung des Burg-Siedlungs-Komplexes. Der Fluss bildete sicherlich eine Achse, an der sich das Leben der Siedlungsgemeinschaft konzentrierte. Der Fluss bildete den wichtigsten regionalen Kommunikationsweg und war für die Nahrungsmittelversorgung des Sied-lungskomplexes von großer Bedeutung. In der Zeit der Burgbesiedlung bestand an der Nogat wahr-scheinlich eine Hafen-Anlegestelle.