Cierpiętnice, gejsze, tradycyjne dziewczęta, zwesternizowane femmes fatales, matki żołnierzy i...

Kobieca strona popkultury

Dawid Głownia, Instytut Sztuk Audiowizualnych [email protected]

Cierpiętnice, gejsze, tradycyjne dziewczęta, zwesternizowane femmes

fatales, matki żołnierzy i pracownice przemysłowe:

Modele kobiecości we wczesnym kinie japońskim

Cel referatu

Syntetyczne omówienie sposobów manifestacji:

a) faktycznych przeobrażeń w zakresie modeli kobiecości

b) ideologicznych dyskursów dotyczących kobiecości

na gruncie japońskiego kina lat 30. i 40. XX wieku.

Część 1

Przekształcenia w zakresie modeli kobiecości i wizerunków kobiet w Japonii w latach 1868-1945.

„Tradycyjna” japońska rodzina i japońska kobieta

Jednym ze stereotypów na temat Japonii jest stereotyp japońskiej rodziny, w który zresztą zdaje się wierzyć większość Japończyków. W stereotypie tym podkreśla się ważność rodziny dla Japończyka, wzajemną bliskość jej członków, separację świata zewnętrznego soto od świata domowego uchi, pilne strzeżenie rodzinnych sekretów, a także koncentrację matki i żony na pracach domowych oraz nacisk kładziony przez nią na wychowanie i kształcenie dzieci. Ta wizja rodziny japońskiej jest często uważana za wieczną i niezmienną, za kwintesencję japońskości.

Elżbieta Kostowska, 2006

„Tradycyjna” japońska rodzina i japońska kobieta

Jednym ze stereotypów na temat Japonii jest stereotyp japońskiej rodziny, w który zresztą zdaje się wierzyć większość Japończyków. W stereotypie tym podkreśla się ważność rodziny dla Japończyka, wzajemną bliskość jej członków, separację świata zewnętrznego soto od świata domowego uchi, pilne strzeżenie rodzinnych sekretów, a także koncentrację matki i żony na pracach domowych oraz nacisk kładziony przez nią na wychowanie i kształcenie dzieci. Ta wizja rodziny japońskiej jest często uważana za wieczną i niezmienną, za kwintesencję japońskości.

Elżbieta Kostowska, 2006

Paradoksalnie wizerunek „tradycyjnej” japońskiej kobiety jest w istocienowoczesnym konstruktem wykształconym w epoce Meiji (1868-1912).

Tradycja wynaleziona w rozumieniu Erica Hobsbawma.

Model rodziny w okresie feudalnym

• sprawowanie władzy przez męską „głowę rodziny”• stosunki między domownikami oparte na relacji władca – poddany• nieegalitarny system dziedziczenia – dziedziczy tylko jeden syn• wielopokoleniowość (dziadkowie, rodzice, dzieci)• silna hierarchia: głowa rodziny, rodzice, żona, krewni, konkubiny, dzieci, służba• silna separacja przestrzenna i funkcjonalna członków w zależności od płci

Model rodziny charakterystyczny dla domostwa ie ( 家 ):




Model rodziny legitymizujący system patriarchalny i sztywne relacje władzy.




Model rodziny legitymizujący system patriarchalny i sztywne relacje władzy.

W okresie feudalnym model ten charakteryzował rodziny samurajów i zamożnych kupców.

W praktyce występowało duże zróżnicowanie regionalne i klasowe.

Kluczową rolę odkrywały czynniki ekonomiczne i statusowe.

Ie jako podstawa relacji rodzinnych w epoce Meiji

Były daimyō hanu Ōmura z rodziną w 1872 roku.

Instytucja ie i związane z nią relacje między małżonkami zostały formalnie wzmocnione przez wprowadzenie systemu rejestrów rodzinnych (koseki) w 1872 roku oraz kodeks cywilny z 1896 roku (wszedł w życie w 1898 roku).

Władze zleciły badania modeli rodzinnych w Japonii, które wykazały daleko posunięte zróżnicowanie, zdecydowały się jednak na adaptację modelu samurajskiego.

Meirokusha ( 明明明 ) i nowy model kobiecości

Yukichi Fukuzawa (1835-Yukichi Fukuzawa (1835-1901)1901)

Masanao Nakamura (1832-Masanao Nakamura (1832-1891)1891)

Arinori Mori (1847-Arinori Mori (1847-1889)1889)

Stowarzyszenia Szóstego Roku Meiji było organizacją mającą na celu promowanie „cywilizacji i oświecenia”, rozumianych jako zachodnie rozwiązania, które mogą przyczynić się do rozwoju Japonii.

Członkowie stowarzyszenia podkreślali rolę kobiet w projekcie modernizacyjnym kraju.

Meirokusha i ideologia ryōsai kenbo ( 明明明明 )

Rolą kobiety winna być praca domowa, edukowanie i wychowywanie dzieci. Pole aktywności kobiety winno być ograniczone do sfery domowej. W małżeństwie powinien istnieć podział obowiązków w zależności od płci: mąż miał pracować zawodowo, a żona zarządzać domem. Kobieta winna posiadać wykształcenie, by przekazywać wiedzę dzieciom i być dla męża partnerką do rozmowy. W małżeństwie winna obowiązywać zasada równości, żona powinna być partnerką męża, a związek powinien być oparty na bliskości i miłości.

Dosłowne: „dobra żona, mądra matka”

Główne założenia:


Rolą kobiety winna być praca domowa, edukowanie i wychowywanie dzieci. Pole aktywności kobiety winno być ograniczone do sfery domowej. W małżeństwie powinien istnieć podział obowiązków w zależności od płci: mąż miał pracować zawodowo, a żona zarządzać domem. Kobieta winna posiadać wykształcenie, by przekazywać wiedzę dzieciom i być dla męża partnerką do rozmowy. W małżeństwie winna obowiązywać zasada równości, żona powinna być partnerką męża, a związek powinien być oparty na bliskości i miłości.

Dosłowne: „dobra żona, mądra matka”

Główne założenia:

Z punktu widzenia współczesnej mentalności ideologia ryōsai kenbo jawi się jakozachowawcza, lecz na owe czasy była progresywna, jeśli wręcz nie rewolucyjna.


Pod koniec XIX wieku ideologia ryōsai kenbo stało się oficjalną polityką państwa względem kobiet.

W praktyce model ten dominował w klasach średniej i wyższej, był bowiem trudny do zrealizowania w przypadku klas niższych, w których kobiety musiały podejmować pracę zarobkową.

To właśnie ideologia ryōsai kenbo stanowi źródło wyobrażenia„tradycyjnej” japońskiej kobiety.

Japoński feminizm i figura shin-fujin ( 明明明 )

Raichō Hiratsuka (1886-1971)

W drugiej dekadzie XX wieku w Japonii nastąpił rozwój myśli i działalności feministycznej.

Japońskie aktywistki, określające się mianem Nowych Kobiet, wzorowały się na europejskich sufrażystkach.

Najważniejsze platformy aktywności stanowiły:• Magazyn literacki „Seitō” („Błękitna podwiązka”), 1911• Stowarzyszenie Nowych Kobiet (Shin Fujin Kyōkai), 1919

Najważniejsze kwestie podejmowane przez Nowe Kobiety: indywidualizm i samorealizacja kobieca seksualność równouprawnienie w rodzinie i społeczeństwie prawa polityczne i obywatelskie dla kobiet macierzyństwo i wsparcie matek przez państwo

Potoczne wyobrażenie Nowych KobietKarykatura z zamieszczona w listopadzie Karykatura z zamieszczona w listopadzie 1915 roku w satyrycznym piśmie „1915 roku w satyrycznym piśmie „Ōsaka

pakku””

obecność w miejscach obecność w miejscach publicznychpublicznych

swobodne zachowanie,swobodne zachowanie, zachodni ubiórzachodni ubiór nowoczesny makijażnowoczesny makijaż alkoholalkohol towarzystwo mężczyzntowarzystwo mężczyzn (domniemana) rozwiązłość(domniemana) rozwiązłość

Wizerunek Nowych Kobiet w pigułce:Wizerunek Nowych Kobiet w pigułce:

„Wywrotowa” modan gāru ( 明明明明明明 )

Kiyoshi Kobayakawa, 1930

• młoda dziewczyna żyjąca w wielkim mieście

• podążająca za zachodnią modą (ubiór, fryzura)

• niezależna finansowo i emocjonalnie• sama wybierająca partnerów

seksualnych• nieskrępowana przez „tradycyjne”

role płciowe• niewywodząca się z klas wyższych• niezaangażowana politycznie• hedonistycznie nastawiona do życia

(kawiarnie, kina, jazz, alkohol, papierosy, seks)

W latach 20. w dyskursie prasowym zdiagnozowanezostaje zjawisko „nowoczesnych dziewcząt”.

Charakterystyka modan gāru:

„Wywrotowa” modan gāru ( 明明明明明明 )

Demonizowana modan gāru, przedstawiana jako przykład demoralizującego wpływu Zachodu i zagrożenie dla japońskiego społeczeństwa, była w głównej mierze konstruktem medialnym.

Liczbę kobiet, które można było określić tym mianem przeszacowywano, przeceniano podobieństwa między nimi i ich „wywrotowość”.

Kobieta: matka (i żona) żołnierzaGunkoku no haha ( 明明明明 ) – matka militarystycznego kraju

Wraz ze wzrostem tendencji nacjonalistycznych i militarystycznych w Japonii role kobiece zostały ponownie sprowadzone do reproduktorki i matki.

Japońska kobieta winna była rodzić dużo dzieci, wychowywać je w duchu patriotycznym i z radością wysyłać na front.

Jeden ze sloganów: „Bądźcie płodne i rozmnażajcie się dla dobrobytu narodu”.

Pracownice przemysłowe wspierają wysiłek wojenny

Kobiety podejmowały w Japonii pracę w fabrykach już drugiej połowie XIX wieku i stanowiły większość pracowników przemysłu dopóki w kraju dominował przemysł lekki.

Wraz z przedłużaniem się działań wojennych, programem pełnej mobilizacji siły roboczej oraz propagandą frontu domowego i wysiłku wojennego coraz więcej kobiet podejmowało pracę w fabrykach kluczowych dla przemysłu zbrojeniowego.

Zwieńczeniem tych tendencji stanowiło stworzenie w 1944 roku Kobiecych Ochotniczych Oddziałów Robotniczych (Joshi rōdō teishin-tai, 明明明明女 ) dla niezamężnych kobiet.

Część 2

Wizerunki kobiet we wczesnym kinie japońskim:Wybrane przykłady.

Filmowy debiut japońskiej kobiety

Podczas pierwszych pokazów kinetoskopu w Japonii w 1896 roku demonstrowano m.in. nakręcony w USA Japoński taniec cesarski (Imperial Japanese Dance, 1894, William K.L. Dickson, William Heise), przedstawiający taniec domniemanych gejsz.

Dominujący model kobiecości: Cierpiętnica

We wczesnym japońskim kinie dominujący model kobiecości stanowiła kobieta znosząca – zwykle biernie – cierpienia, zazwyczaj wynikające z niskiej pozycji kobiety w japońskim społeczeństwie i miłości do słabego mężczyzny.

Głównym nośnikiem tego wizerunku kobiety był gatunek shinpa ( 明明 ),melodramatycznych wyciskaczy łez, kierowanych do kobiecej widowni,inspirowanych nurtem teatru o tej samej nazwie.

Dominujący model kobiecości: Cierpiętnica

We wczesnym japońskim kinie dominujący model kobiecości stanowiła kobieta znosząca – zwykle biernie – cierpienia, zazwyczaj wynikające z niskiej pozycji kobiety w japońskim społeczeństwie i miłości do słabego mężczyzny.

Głównym nośnikiem tego wizerunku kobiety był gatunek shinpa ( 明明 ),melodramatycznych wyciskaczy łez, kierowanych do kobiecej widowni,inspirowanych nurtem teatru o tej samej nazwie.

Model transferu melodramatów shinpa do kina:

Powieść Spektakl Filmzwykle powieść seryjnapublikowana w prasie

sceniczna adaptacjapopularnej powieści

adaptacja sztuki,a nie powieści

Schemat narracji shinpa: kumulacja cierpień

A1 + A2 + A3 + … + Ax + Fgdzie:

A = nieszczęście spotykające kobietęx = określona liczba naturalna F = dramatyczny finał (śmierć lub ostateczny upadek kobiety)

W dramatach shinpa kobieta zwykle biernie znosi cierpienia.Jeśli podejmuje walkę z przeciwnościami losu, jest skazana na porażkę.

Bohaterka shinpa może co najwyżej odnieść zwycięstwo moralne.

Kobieta cierpiąca: Biała nić wodospadu

Biała nić wodospaduTaki no Shiraito

1933, Kenji Mizoguchi

Reprezentatywna narracja shinpa.

Nieszczęścia bohaterki wynikają częściowo z aktów dobroci okazywanych innym.


Taki no shiraito (Takako Irie), popularna artystka wykonująca wodny taniec, …


… zakochuje się w młodym mężczyźnie (Tokihiko Okada) i postanawia pomóc mu ukończyć studia, licząc, że ten w przyszłości się z nią ożeni.


Artystka regularnie wysyła studentowi pieniądze do Tokio, gdzie ten pobiera nauki.


Mijają dwa lata. Zimą wędrowni artyści nie występują i odczuwają brak pieniędzy.


Artystka trzykrotnie oddaje resztki swoich pieniędzy potrzebującym członkom trupy.


By wspomóc ukochanego, artystka oddaje się lichwiarzowi w zamian za 300 jenów…


… jednak w drodze do domu zostaje okradziona.


Artystka wraca do domu lichwiarza i śmiertelnie godzi go nożem w szamotaninie.


Artystka zabiera pieniądze z domu lichwiarza i przekazuje je ukochanemu.


Artystka zostaje ujęta i staje przed sądem.


Prokuratorem, który ma zająć się sprawą artystki, okazuje się być jej ukochany.


Artystka przekonuje swojego ukochanego, by nie rezygnował ze swojej pozycjii sądził ją, po czym popełnia samobójstwo na sali sądowej odgryzając sobie język.

Kobieta cierpiąca: Dlaczego to zrobiła?

Dlaczego to zrobiła?Nani ga kanojo o sō saseta ka

1929, Shigeyoshi Suzuki

Produkcja z nurtu keikō-eiga ( 明明明明 ) – „filmu tendencyjnego”, społecznie zaangażowanego, o wyraźnym odchyleniu lewicowym.

W praktyce narracja w stylu shinpa.

Podczas pokazów widownia krzyczała: „Precz z kapitalizmem!”.


Uboga młoda dziewczyna Sumiko Nakamura (Keiko Takatsu), po samobójstwie ojca…


… trafia do rodziny wuja, która sprzedaje ją…


… do cyrku, gdzie niewynagradzana bierze udział w niebezpiecznych pokazach.


Po współudziale w kradzieży trafia do nędznego, prywatnego domu socjalnego.


Otrzymuje pracę w domu radnego, gdzie jest znieważana.


Podejmuje pracę u nauczyciela gry na biwie, który próbuje wykorzystać ją seksualnie.


Po nieudanej próbie samobójczej trafia do chrześcijańskiego domu poprawczego.Nie mogąc znieść nieludzkiego traktowania podpala go, ginąc w płomieniach.

Kobieta skazana na porażkę: Gejsze Mizoguchiego

W filmach nieszczęśliwe kobiety niemal nigdy nie skarżą się na wyrządzoną im niesprawiedliwość i nieszczęścia, jakie muszą znosić. Obraz pojedynczej cierpiącej kobiety sam w sobie jest wystarczająco potężnym aktem oskarżenia przeciw opresji wyrządzonej przez całą męską płeć.

Filmowe opowieści o cierpiących kobietach były – i są – krytykowane za ich jakoby„reakcyjny” charakter, rozumiany jako wdrażanie postawy rezygnacji w kobietach, nieadekwatną krytykę patriarchalnej struktury społecznej i kultury Japonii oraz niechęć do forsowania idei systemowych zmian.

Wyciskacze łez, a nie narzędzia zmiany społecznej.

Druga strona medalu:

Tadao Satō, 1982

Konformistka i buntowniczka: Siostry z Gion

Siostry z GionGion no shimai

1936, Kenji Mizoguchi

Ukazanie ciężkiego losu gejsz niezależnieod przyjętej przez nie postawy życiowej.

Wnioski dotyczące sytuacji gejsz możnaekstrapolować na większość kobietżyjących w patriarchalnym społeczeństwie.


Zestawienie postaw życiowych dwóch sióstr będących gejszami w Gion.


Starsza siostra, Umekichi (Yōko Umemura), to tradycjonalistka, wierzącą w zobowiązania względem klientów, której postawa wynika z konformizmu względem norm społecznych.


Młodsza siostra, Omocha (Isuzu Yamada), która zdobyła średnie wykształcenie, przekonana jest, że mężczyźni wykorzystują kobiety, manipuluje więc nimi dla osiągnięcia korzyści.


W finale Umekichi opuszcza przez byłego klienta, którego przygarnęła, gdy ten zbankrutował, Omochę natomiast wypycha z pędzącego samochodu mężczyzna, którego wykorzystała.


Różnice w postawach sygnalizowane są na poziomie wizualnym przez ubiór: starsza siostra nosi zawsze tradycyjne kimono, podczas gdy młodsza poza pracą preferuje zachodni strój.

Dylematy nowoczesności: Dama i brodacz

Dama i brodaczShokujo to hige

1931, Yasujirō Ozu

W kinie lat 20. i 30. popularnym motywembyło kontrastowanie dwóch rodzajówkobiecości: „tradycyjne” japońskiej kobietyi zwesternizowanej modan gāru, przy czympierwsza waloryzowana była pozytywnie,druga zaś negatywnie.

Stanowiło to symboliczną reprezentację problemu tożsamościowego nowoczesnej Japonii – jak daleko posunięte wpływy zachodnie są do zaakceptowania.

Tradycjonalista (Tokihiko Okada)

Femme fatale (Satoko Date)

Arystokratka (Toshiko Iizuka)

Tradycyjna dziewczyna (Hikoro Kawasami)


kluczowy konflikt


Skromna, „tradycyjna” dziewczyna

Wierzy w małżeństwo z miłości,

a nie małżeństwo aranżowane Aktywnie zabiega o mężczyznę Pokłada zaufanie w mężczyźnie,którego kocha

Potencjalna perfekcyjna ryōsai kenbo


Hiperbola zagrożeń nowoczesności

Bardziej femme fatale niż flapper Modan gāru bawiąca się w klubach,paląca, pijąca alkohol, flirtująca

Kobieta zaangażowana w drobną działalność przestępczą

Pod wpływem bohatera i obserwacji „tradycyjnej” dziewczyny postanawia porzucić dotychczasowy tryb życia

Ryōsai kenbo jako partnerka: Sąsiadka i żona

Sąsiadka i żonaMadamu to nyōbō

1931, Heinosuke Gosho

Wraz z rozwojem formuły shomin-geki ( 明明 ),filmów o ludziach wywodzących się z niższej klasy średniej, skoncentrowanych na ich życiu codziennym i pozbawionych melodramatyzmu shinpa, na ekranach kin coraz częściej gościły zwykłe matki, żony i córki.

Ryōsai kenbo jako partnerka: Sąsiadka i żona

Ryōsai kenbo (Kinuyo Tanaka)

Kontrast

Modan gāru (Satoko Date)

Bohaterka realizuje ideał profesjonalnej żony.

Małżonków łączy szczere uczucie. Żona nie waha się ganić męża, gdy

ten nie pracuje i nie przynosi do domu pieniędzy.

Małżonka prosi męża o kupno zachodniej sukienki, co w żaden sposób nie wpływa na jej wywiązywanie się z obowiązków żony.

Kobieta-reproduktor : Dzieci wywołują zamieszanie

Dzieci wywołują zamieszanieKodakara sōdō

1935, Heinosuke Gosho

Satyra na politykę eugeniczną Japonii,tj. zachęcanie kobiet do rodzenia dużej liczby dzieci i ignorowaniu trudności ekonomicznych w ich wychowaniu przez ubogie warstwy społeczne.

Kobieta-reproduktor : Dzieci wywołują zamieszanie

Matka rodzi kolejne dziecko, podczas gdy mąż rozpaczliwie szuka akuszerki.Scene utrzymane w kluczu slapstickowym (dzieci przewracające się o matkę itp.)

Subwersywna opowieść o matce żołnierza: Armia

ArmiaRikugun

1944, Keisuke Kinoshita

Produkcja zrealizowana na zlecenie Japońskiej Armii Cesarskiej przedstawiająca zwyczajną japońską rodzinę wysyłającą syna na front.

Pozornie modelowy sposób przedstawienia gunkoku no haha, ideologiczna wymowa filmuzostaje jednak podważona w finale.


Matka (Kinuyo Tanaka) troszczy się o swego chorowitego syna, …


… pomaga mu przezwyciężyć jego słabości (strach przed skokiem do wody) …


… i karci go, gdy zrobi coś złego, przygotowując go do roli obywatela i żołnierza.


Matka wielokrotnie wygłasza poglądy świadczące o tym, że zinternalizowała propagandę militarystyczną i z dumą wysyła syna na wojnę, gdyż „jego życie należy do Cesarza”…


… w chwili jego wymarszu na front reaguje bardzo emocjonalnie, ukazując obawę o jego los i modląc się o jego bezpieczny powrót.


Japońska cenzura filmowa negatywnie zareagowała na ostatnią sekwencję, uznając ją za skazę na dobrym filmie i do końca wojny bacznie przyglądając się Kinoshicie.

Kobiety na froncie produkcyjnym: Najpiękniejsza

Najpiękniejsza, Ichiban utsukushiku, 1944, Akira Kurosawa

Film z gatunku sangyō eiga ( 明明明明 ) – filmu przemysłowego / produkcyjnego.


Akcja rozgrywa się w fabryce soczewek wojskowych Nippon Kōgaku w Hiratsuce.


Polecenie okresowego zwiększenia produkcji: 100% mężczyźni, 50% kobiety.


Ochotnicze pracownice chcą zwiększyć swą produktywność nie o 1/2 lecz o 2/3.


Dziewczęta słuchają mobilizujących przemówień…


… pracują otoczone propagandowymi sloganami …


… i śpiewają patriotyczne pieśni.


Dziewczęta są skłonne pracować mimo chorób i kontuzji.

Dziękuję za uwagę

Cierpiętnice, gejsze, tradycyjne dziewczęta, zwesternizowane femmes fatales, matki żołnierzy i...

Documents

Transcript of Cierpiętnice, gejsze, tradycyjne dziewczęta, zwesternizowane femmes fatales, matki żołnierzy i...