ALEKSANDER SIEMASZKO, JOANNA TOMALSKA

Ikona Znamienia Matki Boskiej z Topilca

W wydanej W r. 200 1 ksiqdze pamiqtkowej dedykowanej Profesor Annie Rozyckiej Bryzek Helena Malkiewiczowna opublikowala artykul dotyczqcy jednego z dziel

sztuki wymienionych W testamencie biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleinickiego z r. 1454'. Analizujqc ten zapis i opisy obiektu W poiniejszych inwentarzach skarbca kate- dralnego az do konca W. XVIII, identyfikowala owe, stanowiqce integralnq caloSC przed- stawienia Bogurodzicy - ikonq ,,opere greco" i haftowanq tkaninq-zaslonq z mskimi napi- sami, jako podwojne wyobrazenie Znamienia Matki Boskiej, More najprawdopodobniej zostalo podarowane biskupowi krakowskiemu przez Izydora, metropolitq Rusi i kardyna- la W czasie jego pobytu W Polsce W drodze z soboru W Bazylei do Moskwy W roku 1440. Nasz artykul dotyczy podobnego przedstawienia - malowanej ikony Znamienia Matki Boskiej, poiniejszej najprawdopodobniej o prawie caly wiek, a zwiqzanej takie ze sztukq prawosiawnq na ziemiach Rzeczypospolitej.

Ikona znaj+je siq obecnie W cerkwi pw. SW. Mikolaja W Topilcu (gmina TuroSnKoS- cielna), wsi nad Narwiq na pohdniowy zachod od Bialegostoku, a dawniej przechowy- wana byla W miejscowej kaplicy cmentarnej2. Ikona o wymiarach 112,5 X 87,7 X 3,5 cm jest malowana na plotnie, naklejonym na deskq lipowq zlozonq z trzech nierownej szero- koSci czqici, polqczonych z t y h dwoma zastrzalami, W wyzliobionym polu (kowczegu), ktdrego goma i dolna rama (pole), szeroka na 5 cm, jest dwa razy szersza od bocznych. Obraz wykonano W technice temperowej, z nimbami Matki Boskiej i Dzieciqtka profilo- wanymi W drewnie i naklejonymi (il. 1).

Matka Boska i Dzieciqtko przedstawione sq W polpostaciach na tle trzech nalozonych na siebie i zroznicowanych wielkosciq, ksztahem i kolorem sfer chwaly. Matka Boska na- malowanajest z rqkami rozlozonymi W geicie oranty, ubrana W czerwonobrqzowy mafo- rion, lamowany czenvonq taSms i ozdobiony nad czolem zlotq gwiazdq, jasnobrqzowy od zewnqtrz i czenvony od spodu czepiec oraz szarozielonq sukniq z czenvonym, ozdobio-

' H. Ma&iewicz6wna, Zbigniewa Oleinickiego imago Beatae Virginis duplex [W:] Ars graeca, ars lafina: studia dedykowaneProfesor Annie Rdzyckiej Bryzek, Krakow 2001, S. 121-145.

Fotogafie ikony opublikowano po raz pierwszy na okzadce kalendarza na rok 1996, wydanego W Bidymsto- ku wr. 1996.

nym bialym kropkowaniem (perelkami) obszyciem pod szyjq i na zakonczeniach rqka- wow. Dzieciqtko na piersiach Marii przedstawiono W wywiniqtym U doiu skraju plaszcza, z rqkami roziozonymi W geScie btogoslawienstwa, ubrane W jasnobrqzowego koloru plaszcz i takiej samej banvy sukienkq, pierwotnie z zaznaczonymi zlotem liniami fald6w.

Pierwsza ze sfer chwaly jest W ksztaicie rombu z wglqbionymi bokami, z wewnqtrz- nym pasem ciemnobrqzowym, zewnqtrznym czerwonobrqzowym, obwiedziona liniq bia- :ego koloru. W nastqpnej sferze, W ksztaicie krqgu W kolorze szaro-zielonym, namalowa- no monochromatycznie wyobrazenia chembinow. Trzecia ze sfer, W ksztalcie stojqcego prostokqta o wgiqbionych bokach, ma banvq czerwonq i z6ltq obwddkq, a wyobraiono W niej podpisane symbole czterech Ewangelistow - W lewym gornym rogu aniola SW. Mateusza, W prawym gomym oria SW. Jana, W lewym dolnym lwa SW. Marka, W prawym dolnym wolu SW. Lukasza. Wszystkie wymienione zwierzqta malowane sq monochroma- tycznie, ze zlotymi nimbami i z rozwiniqtymi zwojami, na ktorych napisano stowa Ewan- gelii. Tlo ikony i nakladane nimby Marii i Dzieciqtka sq pokryte ziotem.

Imiq Chrystusa wypisane jest po obu stronach ramion Marii, natomiast podpisy iden- tyfikujqce Ewangelistow umieszczone sq przy nimbach symbolizujqcych ich zwierzqt.

W latach 1969-1970 ikona byla poddana konsenvacji, W czasie ktorej usuniqto prze- malowania, sklejono deski podobrazia i wypelniono ubytki. Badania dokonane przy tej okazji wykazaly, ze twarze i rqce Matki Boskiej i Dzieciqtka nie byly przemalowane, natomiast W partiach napisow na zwojach przy symbolach Ewangelistow ,,okazalo siq, ze pierwotnie werset I rozdziatu Ewangelii SW. Jana umieszczono omylkowo na zwoju SW. Marka i odwrotnief13. Do kwestii tej wrocimy W dalszej czqSci tekstu.

Ikonografia wyobraienia Matki Boskiej reprezentowanej na topileckiej ikonie ma dhgq tradycjq W sztuce bizantynskiej, a jej pochodzenie zwiqzane jest z jednym z kilku malar- skich i plaskorzeibionych przedstawien Marii, kt6re znajdowat siq miab W Konstanty- nopolu W paiacu cesarskim W Blachernach. Dyskutowane do dziS teksty irodlowe, odno- szqce siq do tych obrazdw, wobec nie zachowania siq zadnego z pienvotnych dziel, nie pozwalajq na precyzyjnq rekonstrukcjq pochodzenia i doldadnego okreSlenia kaidego z ty- p6w ikonograficznych4, zwiaszcza wobec stosowania tych samych epitet6w do roinych wyobraien maryjnych.

Typ ikonograficzny ikony topileckiej nosi W sztuce ruskiej miano Znamienia Matki Boskiej, ktore to okreilenie wywodzi siq z nowogrodzkiego obrazu, kt6remu miasto mia- lo zawdziqczaC cudownq pomoc W obronie przed oblqzeniem suzdalskim W r. 1 169 (1 170). Ikona ta, zachowana do dziS W silnie przemalowanym stanie5, znana takie z najwczeiniej- szej kopii z W. XI16, naleiy do powszechnego W sztuce prawoslawnej rodzaju dwustronnie

Informacje zaczerpniqto z maszynopisu dokumentacji konserwatorskiej znajdujqc6 sic W archiwum Podla- skiego Wojewodzkiego KonserwatoraZabytkow w Biaiimstoku; informacje powt6rzono W artykule: H. Markowska, Problemy estelyczne i technologiczne konsenvacji ikony ,, Znamienije " (XVI W.) r ~ o i i l c a [W:] Konsenvocja malar- stwa sztalugowego: Materiarlz Konferencji W Tomniu W dniach 19-21 paidziemika 1970, Warszawa 1970 (Bibliote- ka Muzealnictwa i Ochrony Zabytkow, seria B, t. 24), s; 48-5 1.

Krotkie omdwienie tych zagadnieli zob.: N. P. S[evEenko], Virgin Blachernifissa [W:] The OxfordDictiona~ ofByzanfium, red. A. P . Kaidan, t. 3, New York [i in.] 1991, S. 2170-2171; eadem, Virgin Nikopoios [W:] ibidem, S. 2176; przy obu hasiach podana najwainiejsza starsza literatura.

V . L. Lazarev,Russkaja ikonopis'ot istokov do natalaXVZveka: (ZkonyXI-XlZZvekov), Moskva 1983, nr 12, S. 166, z hibliografiq.

Novgorodlcons 12"I 7'Tentuy , Leningrad 1980, S. 279-280, il. 8.9.

Ikona Znamienia Matki Boskiej z Topilca 22 1

malowanych ikon procesyjnych. Kult samego nowogrodzkiego Znamienia zostal ugrun- towany W momencie spisania ustnej tradycji W odrqbnq Opowies'C o bitwie nowogvodzian z suzdalczykami W polowie W. XIV7. Znaczenie Znamienia W iyciu religijnym Nowogro- du podkreSla ustanowienie lokalnego Swiqta na jej czeid, zbudowanie cerkwi pod wenva- niem Znamienia, dokqd przeniesiono cudowny obraz oraz istnienie duzej liczby miejsco- wych ikon, na ktdrych modlqcy siq Swiqci zwracajq siq do wyobraienia Znamienia z modlitwq wstawienniczq8, W koncu powstanie ikon, na ktorych przedstawiono wydarze- nia obleienia i cud z nimi zwiqzany9. Zauwaiyd nalezy, ze poiniejsze wyobraienia Zna- mienianie zawsze powtarzajqpierwotnq ikonografie nowogr&dzkiego obrazu, to jest przede wszystkim pomijajq medalion wokol umieszczonego na piersi Matki Boskiej Dzieciqtka.

Bizantyriskiego pochodzenia jest zwyczaj umieszczania wyobraienia W typie Zna- mienia poSrodku panagii (enkolpionow), panagiarionow (pojemnikow na prosforq)I0 oraz na haftowanych tkaninach (pokrowach) uiywanych W liturgii", przeniesiony rowniez na RuSt2. Przenaczenie liturgicme owych przedmiotow byfo irodlem poiniejszego okreile- nia tego typu wizerunku przez ruskich artystow jako Wcielenie (V~ploSEenie)~~. Takze W tych wyobrazeniach pojawila siq, chyba najwczehniej, redakcja podobna do ikony topi- leckiej, to znaczy z dodaniem sfer chwaiy, przedstawien sil niebieskich i symboli Ewan- gelistow.

Samodzielne ikony z wyobraieniem W typie Znarnienia sq W sztuce bizantynskiej rzadkie, chociai na istnienie takiej tradycji wskamje datowana na W. XV ikona p o c h o k - ca z katolikonu athoskiego klasztoru PantokratoraI4. By6 moze ich irodkem b y 8 mozai- kowe lub freskowe przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciqtkiem W calej postaci lub po- piersiu W apsydach prezbiteriow i bocmych kaplic, jak rowniez W innych miejscach cerkwi15.

Ruskiego pochodzenia jest natomiast tradycja umieszczania ikony Znamienia poirodku rzedu prorokow W ikonostasach, ktorq datowac naleiy najprawdopodobniej na poczqtek

' L. A. Dmitrev, Skazanie o bitve novgorodcev s suzdal'cami [W:] Slovar ' kniinikov i kniinosti Drevnej Rusi. t. 2: VtorojapolovinaXIV-XVIv, cz. 2: L-Ja, S. 347-351.

E. S. Smimova, 0 mestnoj fradicii v novgorodskojiivopisiXVV. [W:] Srednevekovoe iskusstvo: Rus ', Gruzi- ja, Moskya 1978, S. 193-211.

E. S. Smirnova, V. K. Laurina, E. A. Gordienko,iivopis' Velikogo Novgoroda: XVvek, Moskva 1982 (Cen- try chudoiestvennoj kul'tury srednevekovoj Rusi), S. 2 17-220,229-230.

'O Np. pkaskorzeibione panagiariony z klasztoru Chilandar na Athos z W. X-XI i XIIT-XTV (por. The Treasures of Mount Athos, Thessaloniki 1997, S. 297-298, 307; malowany panagiarion z W. XVIXVI z kolekcji prywatnej W Londynie (por. Byzantium: Faith andpower (1261-1557), red. H . C. Evans, New York-New Haven-London 2004, S. 237-238).

l' Np. haftowany medalion z W. XV-XVI W Bibliotheque nationale, Gabinet des mtdailles (par. Byzance: I 'art byzantin dam les collections publiques fran$aises: MusPe du Louvre, 3 novembre 1992-lc' fivrier 1993, Paris 1992, S. 489). 1

l2 PrzyEady rzeibionych panagiarion6w ruskich z W. XV i XVI: T. V. Nikolaeva, Drevnerusskaja melkaja plastikaXI-W1 vekov, Moskva 1968, il. 47,49, 55, 97,99; najstarszy zachowany ruski malowany panagiarion z 2. pokowy W. XV zob. Smirnova, Laurina, Gordienko, op. cit., S. 260-261; przykiady tkanin wymienione W: Malkiewi- czowna, op. cit.

l 3 E. K. Guseva, Ob ikone ..Znamenie " iz Ka.?inskogo Eina [W:] Drevnerusskoe iskusstvo:problemy i atribucii, Moskva 1977, S. 272.

Afonskie drevnosfi: katalog vystavki iz fondov ~rmi ta ia , Sankt-Peterburg 1992, nr 32, S. 51, il. W, Sinai, Byzantium, Russia: Orthodox Artfrom the Sixth to the Twentieth Century, London 2000, S. 160-162.

Na temat wyobraieli tego typu W malarstwie zob: R. Ousterhout, The Virgin of the Chora: An Image andIts Context [W:] The SacredImage East and West, red. R. Ousterhout, L. Brubaker, Urbana-Chicago 1995 (Illinois By- zantine Studies, 4), S. 91-109.

W. XVI6, chociai najstarszym zachowanym przyktadem jest dopiero Znamienie z tzw. ,,Kaszynskiego czynu" z okofo polowy W. XV, przypisywane szkole twerskiej".

Wspomnied naleiy, iz dyskusyjnq tezq jest, czy W owym czasie Znamienie byto sta- lym Srodkowym obrazem rzqdu prorockiego, wobec istnienia kompletnego rzedu proro- k6w z klasztoru Kirylo-Bieiozierskiego z okolo r. 1497, z Danielem, Dawidem i Salomo- nem poSrodkuI8, czy tez poiniejszych przykladow z tronujqcq Mariq z Dzieciqtkiem czy Trojcq ~wiqtq jako centralnym obrazem. Znane przykiady ruskich ikon wskazujq, ze topi- lecka redakcja tematu ze Znamieniem W chwale jako Srodkowym obrazem rzqdu upo- wszechniia siq dopiero na przelomie wiek6w XV i XVII9.

Przedstawione wyzej uwagi sldaniajq nas do przypuszczenia, ze topilecka ikona wcho- dzila pierwotnie W sklad nie zachowanego do naszych czasow ikonostasu.

W materialach konsenvatorskich ikonq datowano szeroko na wiek XVI. Tak wczesny czas powstania podkreSlawyjqtkowoSd topileckiego Znamienia, gdyz z polnocno-wschod- nich terenow Rzeczypospolitej z tego okresu zachowaia siq znikoma iloSd zabytkdw ma- larstwa. Datowanie to moina zawqzid uwzglqdniajqc dane historyczne i stylistycme. Jeili zgodzid siq z opiniq, ze ikona byta Srodkowym obrazem rzqdu prorockiego ikonostasu, stwierdzid naleiy, izjej miejscem raczej nie mogla byd ktdrai z istniejqcych W przeszloici cerkwi W Topilcu, przede wszystkim ze wzglqdu na rozmiar ikony, ktorej wymiary po przeliczeniu na czterorzqdowy ikonostas dalyby W sumie jego wysokoid W przyblizeniu 4,5 metra, nie wliczajqc koniecznej konstrukcji podtrzymujqcej obrazy, CO warunkowalo- by istnienie doSd duzej Swiqtyni. Pienvsza cerkiew W Topilcu wzmiankowana jest W roku 1545 przy okazji nadania ziemiZ0. Nastqpne wiadomoici pochodzq dopiero z wizytacji z lat 1773-1788, W ktorych opisanajest cerkiew drewnianazl, ktdra zapewne zostala poi- niej zniszczona lub rozebrana, gdyi obecny budynek pochodzi z lat po r. 187OZ2. Faktem mogqcym wskazad na miejsce, skqd mogia by6 przeniesiona ikona, jest przede wszystkim przynaleinoSC majqtkowa Topilca, ktory W zapisie fundatorskim biskupa smolenskiego (pdiniej metropolity kijowskiego) Jozefa Soktana z r. 1506 zostat przekazany z kilkoma

G. V. POPOV, A. V. Ryndina, fivopis ' i prikladnoe iskusstvo Tveri: XIV-XV veka, Moskva 1979 (Centry chudofestvennoj kul'tury srednevekovoj Rusi), S. 304; L. A. ~~ennikova,Drevnerusskijvysokij ikonostasXIV-naia- 1aXlv . : itogi iperspektivy izuCenija [W:] Ikonostas:proischoidenie, r m i f i e , simvolika, red. A. M. Lidov, Moskva 2000, S. 399400; L. M. ~vseeva, ~ s c h a t o l o ~ i j a 7000goda i vozniknovenie vysokogo ikonostasa [W:] ibidem, S. 419, 421422.

" Popov, Ryndina, op. cit., S. 302-304. Smimova, Laurina, Gordienko, op. cit., S. 325-328.

l9 Znamienie szkoiy rostowo-suzdalskiej z rzqdu prorockiego 2. polowy W. XV W podwojnej chwale z serafina- mi po bokach (por. A. A. Rybakov, Chudoiestvennye pamjatniki Vologdy XIII-natala XY veka, Leningrad 1980 [Chudoiestvennye pamjatniki msskich gorodov], S. 305, il. 10); Znamienie W podwdjnej chwale z serafinami po hokach W przenoSnym ikonostasie z okoio r. 1589 z Woiogdy (par. V. I. Antonova, N. E. Mneva,Katalogdrevnerus- skojiivopisii Gosudarstvennoj Tret 'jakovskojgalerei: opyt istoriko-chudoiestvennoj klass$kacii, Moskva 1963, t. 2, S. 212-213; il. kolor. zob. A. Tradigo, Icone e Santi d'oriente, Milano 2004 [Dizionari d'Arte], S. 12-13; tu blgdnie podane miejsce przechowywania).

'O G. Sosna, A. Troc-Sosna, Cerkiewna w:asno~Cziemska na Biatostocczy2nie w Xl-XYwieku: zbidr materia- :dw: diecezja warszawsko-bielska i biafostocko-gdaiiska, Biaiystok 2004, S. 692.

" Ksigga wizyty dziekariskiej dekanatupodlaskiegoprzeze mnie ksicdza Buzylego Benedykta Guttorskiego ..., opr. J. Maroszek, W. 1. Wilczewski, Bialystok 1996 (Prace Bialostockiego TowarzystwaNaukowego, nr34), S. 118- 123. '' Zabytki architektuly i budownicfwa w Polsce, t. 3: Wojewddzfwo biaiostockie, Warszawa 1992, S. 323.

Ikona Znamienia Matki Boskiei z Tovilca 223

innymi wsiarni klasztorowi supraskiemu2j. Powyzsze stwierdzenie uzasadniad moze przy- puszczenie, ze W jakimS czasie ikona mogfa zostad przeniesiona z SupraSla do cerkwi topileckiej, CO moglo nastqpid po wstawieniu nowego ikonostasu W r. 1664 lub W czasie poiniejszych przerobek wnqtrza W W. XVIII. Z jednej strony, wspomniane wizytacje z lat 1773-1 778 nie wymieniajq zadnej ikony, ktorqmoglibySmy powiqzad znaszym Znamie- niemZ4, z drugiej zaS wczedniej, W roku 1654, dowiadujemy siq o wypozyczeniu z Supra- Sla min. do TopilcajakichS utensyli6w cerkiewnych, CO mogioby wskazywad na istnienie praktyki przekazywania takie i innych obiektow wyposaienia, gdyz W tej wzmiance mowi sie o oddaniu do cerkwi W Rudawie ikony Matki Boskiejz5. Warto dodad, ze z Topilca pochodzi najstarsza z odnalezionych do tej pory kopii supraskiego cudownego obrazu Matki Boskiej Smolenskiej, powstala okolo polowy W. XVII, CO SwiadczyC moze takze o bliskich zwiqzkach obu miejscZ6. MozliwoSC pochodzenia Znamienia z pierwotnego su- praskiego ikonostasu zdaje siq potwierdzad r6wniez zbieinoid jej wymiar6w z wylicze- niami przypuszczalnej wielkoSci i skkadu przegrody katolikonu, o kt6rych mozna wnios- kowaC na podstawie opisu rzeczy nalezqcych do klasztoru, sporzqdzonego W r. 1557 przez archimandryte Sergiusza Kimbara oraz ikon rzqdu namiestnego, zaginionych po r. 1915, ktorych rozmiary znamyZ7.

Zakladajqc mozliwoSd supraskiego pochodzenia ikony powinniSmy przede wszyst- kim zestawid jq z ocalalymi fragmentami malowidel Sciennych z cerkwi Zwiastowania (il. 2, 3). Wydaje sic, ze Znamienie jest bliskie stylistycznie drugiej z manier artystycz- nych, jakie moina wyroznid we freskach supraskich, to jest tej, kt6ra nazwana zostala malarskqz8. Porownanie proporcji i sposobow ksztaltowania fizjonomii wykazuje wiele podobienstw. Sq to na przykiad: wpisywanie twarzy W owal, forma oczu, bnvi, nosa, wy- pukloSC brody, miejsce wykreilenia nimbu - Srodek nasady wlos6w u Swietych i Srodek czepca na linii jego styku z czolem u Marii i Dzieciqtka. Nie mozemy stwierdziC tozsamo- Sci manier obu tw6rcow, ale na pewno widoczna jest ich bliskoSd stylistycznaZ9. Warto zwr6cid rowniez uwagq na rysunek reki Matki Boskiej, bliski wzniesionej rqce jednego z niezidentyfikowanych mqczennik6w supraskich, kt6rego mozemy przypisaC t a k e wspo- rnnianemu r n a l a r z o ~ i ~ ~ . Doldadniejsze pordwnania utrudnia fakt, iz wSr6d ocalalych fres- k6w supraskich mamy tylko jedno wyobrazenie Swiqtej kobiety, ktdre wykonane zostalo raczej przez drugiego z wyr6znionych artyst6w; brak tez W zachowanych materialach

l3 Kronika Lawy Supraslskiej, rkps 134.B2, Biblioteka Akademii Nauk W Wilnie (d. Wiletiska Biblioteka Publiczna), k. lv-3. Opublikowana z uzupeinieniami redaktordw W: ,,ArcheografiEeskij sbornik dokumentov otno- sjazfichsja kistorii Severo-Zapadnoj Rusi", 9, 1870, S. 6 in .

fiiqgawity ty..., S. 118-123. 25 G. Sosna, Swiqte miejsca i cudowne ikony: prawos:awne sankhraria na Bia:ostoc&nie, Bialystok 2001,

S. 318. J. Tomalska, Ikony, Bialystok 2005, S. 36-37. A. Siemaszko, Ikony Supraila W XYI wieku [W:] Eikon staroobrzqdowy: materiab z konferencji naukowej

,, Eikon staroobrzqdowy. Pmemiany W szhrce ikonowej nu obszane ziem nrskich Wielkiego Ksi~sstwa Litewskiego W XVII-XIII wieku': 17-19 VI 2005, Dom Pracy Twdrczej W Wigrach, red. M . Olejnik, I. Tomalska, Szamotuly 2008 (Szamotulskie Zeszyty Muzealne, 2), S. 196-197.

l8 Dwie maniery rozr6iniamy za: T. Kmiecitiska-Kaczmarek, Uwagi do artykutu S. Stawickiego (Cq Nekfarij autor ,, Typika" byl autorem malowidelsupraskich?), B H S , 35, 1973, S. 143-145; par. takie: A. Siemaszko, Freski z Supraila, Bialystok 2006, S. 38.

29 L. Lebiedzinska, FreskizSupraila: katalog wystawyBia?ystok 1968, W o w 1968, il. 28,37,59,60,61. j0 Ibidem, il. 37.

archiwalnych jakiegokolwiek samodzielnego wyobraienia Matki Boskiej, gdyz, jeSli ta- kie istnialy, zostaly wczeSniej zniszczone".

Wspomnied nalezy r6wniez jeden szczegol ikonograficzny wspolny dla ikony topi- leckiej i malowidel supraskich. WczeSniej jui byla mowa o tym, ze W czasie badari kon- senvatorskich stwierdzono, iz pienvotnie napisy na zwojach trzymanych przez symbole Ewangelist6w Marka i Jana byly pomylone i p6iniej poprawione. Tradycja przypisania Markowi orla, a Janowi lwa, jest jednak nie pomylkq, lecz jednq z dwoch rownorzqdnych redakcji spotykanych W sztuce bizantynskiej i pochodzi z pism SW. Ireneusza z Lyonu. Rekonstrukcja programu malowidel supraskich wykazala, i e wfaSnie W cerkwi Zwiasto- wania taki porzqdek przedstawieri zostal zastosowany W wyobrazeniach symboli Ewan- gelist6w na zagielkach podtrzymujqcych t a r n b ~ r ~ ~ . Dodad tu mozna, iz takq wlainie inter- pretacjq uwaka Sreten Petkovid za charakterystyczny i powtarzalny szczegof W ikonografii fresk6w powstalych po odnowieniu serbskiego Patriarchatu W Peci po r. 155733, chociai wersja ireneuszowa nieobca jest rowniez sztuce ruskiej wczeSniejszych c z a s 6 ~ ~ ~ .

Szukajqc zwiqzkow stylistycznych ikony topileckiej W kontekScie fiesk6w supraskich i niewqtpliwie bafkariskiego pochodzenia ich tw6rc6w, chcielibyimy zwrocid uwagq na jedno dzielo, kt6re wydajq siq bliskie omawianemu Znamieniu. Jest nim tryptyk z tronu- jqcq Matkq Boskq z Dzieciqtkiem i Swiqtymi Janem Ewangelistq i Szczepanem po bokach, znajdujqcy siq W koSciele SW. Szczepana we wsi Sustjepan (il. 4). OHarz ten namalowal pochodzqcy z Dubrownika Frano Matijin (Franjo Matkov) W latach 1534-153535 i jest to typowy przyklad malarstwa dalmatyriskiego tego czasu, swobodnie mieszajqcego bizantyn- skie cechy stylowe z wplywami p6inego gotyku i renesansu, podobnie jak dzialo siq to u artystow dziafajqcych pomiqdzy Kretq a W e n e ~ j q ~ ~ . W naszym przypadku naleiy jednak zwr6cid uwage przede wszystkim na wsp6lne cechy ikony topileckiej i dziela Frano Mati- jina. Jest nimi przede wszystkim stylistyczna bliskoid obu dziel, ktora uzewnqtrznia siq W por6wnaniu twarzy Marii i Dzieciqtka obu wyobraien. Wsp6lny obu obrazom jest ksztaa hvar~y z zaokraglonym podbrodkiem, wydiuionym grzbie~em nosa, rysunkiem bnvi, ksztat tem oczu, mafymi ustami i zaznuczonq wypukioSciq brody. Owe cechy wspolne wskazujq krqg malarski, 7 kdrcgo magi wywodzid sic malarz topilcckiego Znamienia i utwierdzajq poiwiadczonq xapisanym W dokumentach supraskich imicniem malarza ikon Nektarija Serbina oraz stylistycznymi zwiqzkami malowidel, b a l k ~ s k q proweniencje dzialajqcych W klasztorze tw6rcow.

Podobienstwa stylistycme topileckiego Znamienia z jednym z malarzy supraskich, jak i z datowanq na lata 1534-1535 ikonq, pozwalajq zaproponowad datq jej powstania

31 A. Siemaszko, Malowidla Scienne cerkwi Zwiastowania W Suprailu: rekonstrukcjaprogramu ikonograficz- nego, ,,ZeszyIy Naukowe Uniwersytetu Jagiellofiskiego", 1573, Prace z Historii Sztuki, 21, 1995, S. 1344 .

" Ibidem, S. 35-36. S. Petkovid, Zidno slikarsmo napodruCju Peikepatrijariije 1557-1614, Beograd 1965 (Studije za istoriju

srpske umemosti, l), s. 107. j" Szersze om6wienie tego tematu i przykiady takiego porzqdku zob. A. R6 j c k a Blyzek, Bizantyrisko-ruskie

malowidla W kaplicyzamku lubeIskiego, Warszawa 1983, S. 24. '' V. I. DjuriC,lcbnes de Yougoslavie, Belgrade 1961, nr 48, S. 1 12-1 13, tabl. LXVIII; G. Gamulin,Bogorodica s djetetom u staroj umjetnosti hrvatske, Zagreb 1991 (KrSCanska sadagnjost), S. 41,151-152, tabl. 32.

i6 Ostatnio na ten temat zob: A. Lymberopoulou,Audiences andMarkets of Cretan Icons [W:] Viewing Renais- sance Art, red. K. W. Woods, C. M. Richardson, A. Lymberopoulou, New Haven-London 2007 (Renaissance Art Reconsidered, 3), S. 171-206 (zwt. rozdzia: 5: Demandmdsupply (10. The "Hybrid" icon).

11. l . M& Bosh z Dzieciqtkiem (Znumienie); Topilec, cerkiew h. Mikolaja (wg: Kalendarz M rok 1996, Bidystok 1996, fot A. Ciulkin)

11.2. Nieznany h i f r y , fragment malowidla z g6mego q d u film pohidniowego cerkwi Zwiastowania

W SupraSlu. Fot. A. Rzepecki

nybvipty, fragment malowidta z gi5mego r@u filara pohidniowego cerkwi Zwiastowania W Supdlu. Fot. A. Rzepecki

tryptyko; Sustjepan, ko9ci61 h. Smmpam (wg: W Jaakin:prfrodhe ljepte i um@tmst, Split 1938 P~WoteSia arhiva za pro-U Jadre~a]]. il. 140)