Wizerunek Jagiełły i Litwy w utworach tzw. cyklu kulikowego [in:] Regiones euxinum spectantes....

Regiones euxinum spectantes. Ky^ibTypHLie, 3THM^ecKMe

M pe /mrao3HBie oTHOineHM>i

Ha n p o T ^ ^ c e H M M B G K O B

I I O / I , pe4aKLi,MeM A y K o 111 a Fgi 14 / i eKa

I O M d l l i a K l I I M . > K O B C K O r O

M1 ix3/ia Muxa/iBCKoro

K p a K O B 2 0 1 2

Regiones euxinum spectantes. Stosunki kulturowe, etniczne i religijne

na przestrzeni dziejow

pod redakcjc Lukasza Ged Ike

Tomasza Krzyzowskiegc Micha ta Mi.cha.1 skiegc

Krakow 2011

M A R C I N G R A L A

U n i w e r s y t e t Papieski Jana Pawla I I w K r a k o w i e

Wizerunek Jagielty i Litwy w utvvorach

tzw. cyklu kulikowego

J e d n y m z i s t o t n i e j s z y c h b y t o w a r e n y p o l i t y c z n e j w basenie M o r z a

C z a r n e g o w s r e d n i o w i e c z u b y l a rozcia_gaja_ca s i f na o g r o m n y c h o b s z a r a c h

A z j i i E u r o p y W s c h o d n i e j Z f o t a O r d a ' . Jej i s t n i e n i e w t y m r e j o n i e w s p o s o b

s z c z e g o l n y w p l y w a l o n a o b s z a r y r u s k i e , k t o r e w o b e c s w e g o p o l i t y c z n e g o

r o z d r o b n i e n i a f e u d a l n e g o n i e b y l y w s tanie o p r z e c sie i n w a z j i m o n g o l s k o -

- t a t a r s k i e j . R u s na d f u g i e la ta z n a l a z l a s i£ w z l o t o o r d y r i s k i e j s t re f ie w p l y -

w o w , z k t o r e j w y d o b y w a f a sie^ m o z o l n i e za s p r a w a , w z r o s t u z n a c z e n i a

p o l i t y c z n e g o t z w . R u s i Z a l e s k i e j . P r z e i o m o w y m m o m e n t e m , na d o b r e

r o z p o c z y n a j q c y m p r o c e s z r z u c a n i a n i e w o l i b y l a b i t w a n a K u l i k o w y m

W s r o d o b f i t e j l i t c r a t u r y d o t y c z a c e j f u n k c j o n o w a n i a p a r i s t w a ZJotej O r d y

w v r o z n i c n a i e z y p r z c - d e w s ^ y s i k i m p r a c e : B. S p u l e r , Die Golden Horde. P>r

Mo Healer, in Russlatut 1223-1502. L e i p z i g 194-3 ; B. G r e k o w , A . j a k u b o w s k i , ZJohi

Ordii i icj npadek, W a r s z a w a 1*7-3; A . N . M a s o n o v , Mongoly i Rh*. Utoria Uihtrskoj

patitiki nu Ru*t, S a t t k t - P e t e r b u r g 2 0 0 0 ; V. V . P o h l e b k i n , '!atari/ i Kits. 360 h'totuotc-

nij Rusi s tuUirskimr xosudarstvami v XIJ-XVI v.v., M o s k v a 2<KK>; a Lakze l i t e r a t u r e

pi>mocmi .7.a: S. K a l i i z y i i s k i , Impenum niou^olskie-, VYar.szawa 1 9 7 0 ; I. . B a / y l o w ,

Hhloria Mongol ii, W r o c l a w 1981 , s. 1 3 8 - 7 6 1 ; M . M a t o w i s t , Tamcrlati i jego czasy,

W a r s z a w a 19Q1; R. U . P o r e k a e v , Cori crdymkie. Biagmfii hanov i pravik'ei Z'iotoj

Ouh?, S a n k ! F e t e r b u r g 2010 .

r 1 0 9

P o l u 2 , k t o r a b a r d z o s z y b k o i t r w a l e u r o s l a d o r a n g i s y m b o l u z w y c i e -

skie j w a l k i R u s i r e p r e z e n t o w a n e j j u z p r z e z k o n k r e t n y o s r o d e k p o l i r y c z -

n y - M o s k w y z m o n g o l s k o - t a t a r s k i m najezdzca_. Starcie M a m a j a z D y -

m i t r e m I w a n o w i c z e m n i e b y l o a n i p i e r w s z y m z w y c i ^ s t w e m M o s k w y

n a d Zlo ta . O r d q , a n i tez n i e r o z p o c z e l o t r y u m f a l n e j s e r i i s u k c e s o w m o

s k i e w s k i e g o o r e z a n a d t y m p r z e c i w n i k i e m . B i t w a ta b y l a e l e m e n t e m

naras ta jare j j u z o d j a k i e g o s czasu z d e c y d o w a n e j r y w a l i z a c j i o d o m i n a

t e w E u r o p i e W s c h o d n i e j , k t o r a m o g l a sie- rozpocza_c, g d y z Z l o t a O r d a

o d s m i e r c i D z a n i b e k a (1357 r . ) p r z e z y w a t a g i e b o k i k r y z y s w e w n e ^ r z n y 3 ,

a M o s k w a o d c z a s o w Twana K a l i t y w e s z l a na d r o g e s ta lego r o z w o j u 4 .

D o w a l k i o h e g e m o n i c w r e g i o n i e w f y c z y t a s i£ t a k z e w k r a c z a j a x a o d za-

c h o d u z w i e l k i m i m p e t e m n a o b s z a r y r u s k i e L i t w a , n a k t o r e j czele star

u t a l e n t o w a n y 0 1 g i e r d \ t o k u tej r y w a l i z a c j i d o c h o d z i l o d o k o n f l i k -

t o w m i ^ d z y Litwa_ a M o s k w q , . K s i ^ s t w o M o s k i e w s k i e granicza_ce z j e d -

ne j s t r o n y z L i t w a ^ a z d r u g i e j ze Ztota . O r d a , m u s i a l o l i c z y c sie z t y m ,

ze k w e s t i a , czasu jest i c b a n t y m o s k i e w s k i so jusz . N i e c h r i a i g o o d k f a d a c

n o w y p r z y w o d c a Z l o t e j O r d y M a m a j , k t o r y p o m n y k l e s k i n a d rzeka_

W o z a , w 1378 r . s w i a d o m j u z b y ! rosna_cej s i f y m o s k i e w s k i e j . W n a s t ^ p n e j

k a m p a n i i p r z e c i w k o D y m i t r o w i I w a n o w i c z o w i n i e d z i a t a t s a m . W s r o d

j e g o l i c z n y c h s o j u s z n i k o w z r o d t a w y m i e n i a j a ^ n a p i e r w s z y m p l a n i e O l e -

ga R i a z a r i s k i e g o i W i e l k i e g o Ksie-cia L i t w y Jagiefte. - s y n a O l g i e r d a , k t o r y

k i l k a k r o t n i e n a j e z d z a t n a M o s k w y .

H o s p o d a r l i t e w s k i r a p t e m o d t r z e c h l a t s ta l n a czele p a r i s t w a , k t o r e

w zasadzie z a r z ^ d z a n e b y l o w s p o l n i e ze s t a r y m w u j e m K i e j s t u t e m . W z o -

* b i L w a na K u l i k o v v v m P o l u p o i j i a d a n i e z m i e m i e r o / . l n i d o v v r t i i a b i b l i o g r a f i e .

N i e s t e t y , vv j e z v k t i p o l s k i m j e d y n y m o p r a c o w a n i e m b e z p o s r c d n i o o m a w t a i a - -

cym b i t w e jest p o p u l a r y z a t o r s k a p o z y e j a 1., P u d h o r e c k i e g o ; Kulikoxoc Pole i^So,

W a r s z a w a 19S6 (2008) ; Z i n n y c h p o z y c j i 70b. : M . T i h o m i r o v , Na Pole kuiikovo?::,

M o s k v a 1979; V. A . K u c k i n . Pohieda na kiiiikovom Pole, , . V o p r o s y I s i o r i i " , 1980. n r 8;

V. V . K a r g a l o v , Kutikovskaja hitvit, M o s k v a 1980; N . G . B o d r i h i n , 400 sraiemj RIHJ.

Vielikie bitxru rn^ko&o naroda, M o s k v a 2009, s. 217-22 ' j . l n t o r m a c j e d o t y o z a p e s t a r d a

D v r n i t r a D o f j s k i e g u / M a m a j e m z.najduja sie. t a x z e w s z e r e g u p r a e •/. h i s f o n i R u s i

w s r e d n i o w i e c z u .

• B. G r e k o w . A . J a k u b o w s k i , 7.tola Ord.a..., s, 220,

i_. B a z y l o w . Hisloria Rosji. t, 1, W a r s z a w a i9S3, s. 138-142.

A . Sirokorari, Kim i L/'re.?, M o s k v a 20cH, s. 51-71.

1 1 0 M A R C I N G R A L A

r e m la t u b i e g l y c h ten o s t a t n i o d p o w i a d a l za s p r a w y z a c h o d n i e , a Jagiefto

przejaj : p o o j c u w s c h o d n i k i e r u n e k z a a n g a z o w a n i a p o l i t y c z n e g o . Po za-

w a r c i u k o n t r o w e r s y j n e g o u k l a d u w D a w i d y s z k a c h 6 O l g i e r d o w i c z r o z p o -

czai w s p o l p r a c e z M a m a j e m , k t o r y p l a n o w a i walna , w y p r a w e ; p r z e c i w k o

M o s k w i e . W o b e c rosna_cego s p o r u z K i e j s t u t e m wewna^trz p a r i s t w a l i t e w -

s k i e g o Jagiefto n i e b y l w stanie z a a n g a z o w a c d o s t a t e c z n y c h sir m i l i t a r -

n y c h w z b l i z a j a x y m sie^ s t a r c i u 7 . Os ta teczn ie j e d n a k a r m i a l i t e w s k a w b r e w

u m o w o m n i e pota_czyIa sie z s i l a m i M o n g o l o - T a t a r o w , k t o r z y na K u l i -

k o w y m P o l u m u s i e l i r a d z i c sobie bez p o m o c y Jagiefty. D y m i t r I w a n o -

w i c z zadaf w r o g o m druzgoc^ca . k l e s k ^ . S a m Jagiel lo n ie zda_zyl p r z y b y c

na czas, choc n i e b r a k w a ^ t p l i w o s c i , c z y czasem o w e s p o z n i e n i e n i e b y l o

c e l o w e 8 . J a k k o l w i e k b y b y l o , u d z i a t w o j s k l i t e w s k i c h w k a m p a n i i p o s t r o -

n i e M a m a j a jest p o t w i e r d z o n y z r o d f o w o . K r o n i k i k r z y z a c k i e w s p o m i n a j ^

n a w e t o b o j u , j a k i w o j s k a Jagiet ly s t o c z y i y z powraca ja^cymi z b i t w y w o j -

s k a m i m o s k i e w s k i m i , k t o r y m z a b r a n o z r a b o w a n e T a t a r o m l u p y . U d z i a t

m f o d e g o O l g i e r d o w i c z a w d z i a l a n i a c h z b r o j n y c h w r o k u 1380 n a d D o n e m

z n a l a z l p o t w i e r d z e n i e i o d p o w i e d n i e z a a k c e n t o w a n i e t a k z e w z r o d l a c h

r u s k i c h , k t o r e d o p a m i e c i o s t a r c i u z M a m a j e m podchodza_ z g o d n ^ p o -

d z i w u e s t y m ^ . O p r o c z Jag ie l ly z r o d l a r u s k i e w s p o m i n a j a v t a k z e o i n n y c h

pos tac iach zwia_zanych z W i e l k i m K s i e s t w e m L i t e w s k i m . W t o k u k a m p a

n i i , k t o r e j kulminac ja_ b y l a b i t w a n a K u l i k o w y m P o l u , u b o k u ks iec ia m o -

s k i e w s k i e g o jednocza_cego p r z e c i w T a t a r o m sfty r u s k i e z n a l e z l i sie. d w a j

starsi O l g i e r d o w i c z e : A n d r z e j P o l o c k i i D y m i t r B r i a r i s k i 1 0 . I c h obecnosc

u b o k u D y m i t r a l w a n o w i c z a b y l a e f e k t e m w e w n ^ t r z n y c h s p o r o w w l o n i e

d y n a s t i i G i e d y m i n o w i c z o w , powoduja^c t y m s a m y m , ze n a o g o l n y o b r a z

L i t w i n o w w z r o d t a c h r u s k i c h o m a w i a j a c y c h r o z g r o m i e n i e M a m a j a s k l a -

daja^ sie; d w a p u n k t y w i d z e n i a . Z j edne j s t r o n y w s p o m i n a si? sto j^cego

u b o k u n a j e z d z c y Jagiel l^ , a z d r u g i e j zaznacza si? sojusznicza^ obecnosc

j ego p o b r a t y m c o w .

D o g f o w n y c h z r o d e t r u s k i c h omawia ja_cych b i t w e na K u l i k o w y m P o l u

naleza_ u t w o r y t z w . c y k l u k u l i k o w e g o , d o k t o r y c h za l i cza si$ Zadonsci-

'' J. Ktv,\, J. O d r m a n . ^ k i , Whi:f\/shr:v II Jugielro, W r o c l a w 2.006F H. r ^ - m .

• I., P o d i i o r t x k i , Kuiikowi Pole,,., s. 93.

"s S. M . k u c z y r i s k i , Krol Ja^iclic ok. J351 -1434, W a r s z a w a 1987, s. 34-35.

A. P r o d i a s k a , Km! W'ladysdra1 j^ieih, t. 1, K r a k o w 1908, s. 39.

K ! j . T e g o w s k i , Pienv:-ze pokolauc Cicdurohioivtczoiv, P o z n a n 1999, 76.

WTZERUNEK J A C I E L L Y I L I T W Y , I I I

na", Letopisnad povest' o kulikovskoj bitoe1' o r a z Skazanie o mamajevom pobo-

isce13, W s z y s t k i e te d z i e l a p o w s t a l y w r o z n y m czasie o r a z o k o l i c z n o s c i a c h

i choc sa_ o d siebie w p e w n y m sensie za le zne ( p r z e b i j a z n i c h ta sama

tresc i d e o l o g i c z n a wychwalaja_ca D y m i t r a D o r i s k i e g o i j ego z w y c i e s t w o

n a K u l i k o w y m P o l u , k t o r e b y l o walka_ p r a w o s l a w n e g o c h r z e s c i j a h s t w a

z p o g a h s t w e m r e p r e z e n t o w a n y m p r z e z M a m a j a ) , t o zawieraja_ w sobie

o d d z i e l n e s p o j r z e n i a n a s p r a w y L i t w y i Jagiet ty w k o n t e k s c i e o m a w i a -

n y c h w y d a r z e h .

Zadonscina

U t w o r ten w s r o d dzief c y k l u k u l i k o w e g o n i e w a t p l i w i e za jmuje wyja_tko-

w e miejsce 1 4 . W y n i k a to z a r o w n o z jego p o e t y c k i e g o , a r tys tycznego charak-

t e r u , jak r o w n i e z z szeregu wa_tpl iwosci co d o o k o l i c z n o s c i i czasu p o w s t a n i a

u t w o r u . N a j b a r d z i e j o p t y m i s t y c z n e h i p o t e z y opar te j e d n a k n a d y s k u s y j -

n y c h posz lakach datuja. Zadonscina na lata 80. XTV w . " \z najstar-

szy r e k o p i s tego z a b y t k u ( rekopis K-B) p o c h o d z i z p o l o w y X V w . , p o j a w i -

la si§ n i e d a w n o z a p r o p o n o w a n a przez V. N . R u d a k o v a bezpieczna datacja

umieszczaja_ca m o m e n t p o w s t a n i a Zadonsciny na szerokiej p r z e s t r z e n i cza-

sowej o d kohca X I V w . d o p o l o w y X V w . i 0 .

Zadonscina to na jogolnie j m o w i a j r entuz jas tyczna o p o w i e s c o z w y c i e -

skiej d l a w l a d c y M o s k w y b i t w i e n a d D o n e m . W u t w o r z e w p o e t y c k i spo-

sob p r z e d s t a w i o n o p r z y g o t o w a n i e d o b o j u , z g r u p o w a n i e w o j s k r u s k i c h

p o d wodza_ D y m i t r a l w a n o w i c z a oraz b a r w n i e opisano sam p r z e b i e g

•' BMiokka literal my drmiej Rusi, t. 6: XIV-~ -mredrina XVvekn. r e d . .0. S. J . ihaceva.

f.. A . D m i t n e v a , A . A . A lekseeva , M. V". P o n y r k o , S a n k t - P e t c r b u r g 200^ (da le j R1..DR,

t . 6). s, 1 0 4 - H Q ,

^ Tamze, 120-137.

n Tamze, s. 138-189.

1 4 Zi'.donsc'.na pctsiada b a r d z n nbszernqliterature. Szczegotowa bibliogratia przed-

miotu zdwarta jest w. I.. A . D m i l r i e v , Zudot^cina, J w.] Sh>var Kniznikw i Kivhwsti Dtcniej

Rusi, t, 2. C7.1, p o d r e d . D . I . ihaeeva, L e n i n g r a d »988, s. 3 5 0 - 3 5 3 .

Tamzo, s. 347.

V. K . R u d a k o v , Mongolo-tntan; gUaami drevnorusskilt kniiuikov Xlll -X V or,,

\ l o > k v a 2009, s. 1 >S.

b i t w y . Narrac ja p r z y o z d o b i o n a zostala d r a m a t y c z n y m i d i a l o g a m i ksi§-

cia ze w s p o r u c z e s t n i k a m i b o j u , j ego z a r l i w y m i m o d l i t w a m i , w k t o r y c h

b lagat o z w y c i e s t w o , oraz ptaczem n i e w i a s t r u s k i c h p o z a b i t y c h w o j a c h .

I s totne jest to, ze u t w o r p r z e d s t a w i a l w a l k e M o n g o f o - T a t a r o w z Rusia. j a k o

walke^ s w i a t a chrzesci janskiego z p o g a n s t w e m . M a m a j w u t w o r z e konse-

k w e n t n i e n a z y w a n y jest p o g a n i n e m 1 7 , k t o r y p r o w a d z i swoja_ a r m i e na Rus

n i c z y m „ w a t a h ? w i l k o w " 1 8 . Strona r u s k a zas, d o w o d z o n a p r z e z D y m i t r a

I w a n o i v i c z a , w y s t e p u j e w r o l i o b r o r i c o w chrzesci jahstwa. Sam ksia_ze- z a n o -

sif takze b lagalne m o d l i t w y , co p r z y n i o s l o w o j s k o m r u s k i m efekt w postaci

w s t a w i e n n i c t w a s w i e t y c h Borysa i Gleba l y . G d y D y m i t r I w a n o w i c z w r o z -

m o w i e z W t o d z i m i e r z e m I w a n o w i c z e m w y m i e n i a l szereg z n a m i e n i t y c h

postaci , k t o r e w c h o d z i r y w sk iad jego sit, p o d s u m o w a t i c h b o j o w e nasta-

w i e n i e i g o t o w o s c „potozenia g t o w za ruska. ziemie- i za wiar§ chrzesci jari-

ska/' 2 0 . W b a r w n i e o p i s a n y m k r w a w y m b o j u r u s k i m w o j o w n i k o m p r z y s w i e -

ca\a idea w y r a z o n a p r z e z uczes tn ika b i t w y - m n i c h a t r o i c k i e g o Piereswieta ,

ze lepiej zgina_c, n i z bye w z i ^ t y m d o tatarskie j n i e w o l i 2 1 . N i e w i e r n i na jezdz-

cy zosta l i p o k o n a n i i m u s i e l i r a t o w a c s i^ u r i e c z k ^ , co p o z w o l i l o a u t o r o w i

dzie ta na k o n k l u z j e podkreslajaca_brak p r z y p a d k o w o s c i m o m e n t u stoczonej

b i t w y : „Togo ze d n i v s u b o t u na Rozestvo svatya B o g a r o d i c y iseksa h r i s t i a -

n i poganye p o l k i n a p o l e k u l i k o v e na recke N e p r a d e " 2 2 . Zapocza_tkowany

w Zadonscinie i p o d k r e s l a n y w n a s t e p n y c h u t w o r a c h c y k l u k u l i k o w e g o m o -

t y w w a l k i z T a t a r a m i w o b r o n i e z i e m i ojczystej i p r a w o s t a w n e j w i a r y m i a t

niebagatelne znaczenie^. Przeds tawien ie starcia n a d D o n e m w t a k i sposob

s p o w o d o w a l o , ze o d b i o r c a dz ie la n ie m o g l miec najmnie jsze j w q t p l i w o s c i

co d o tego, k t o r a ze s t r o n k o n f l i k t u pos iadala dziejowa_ shisznosc. W t e n

sposob Zadonscina, choc a n i s l o w e m n i e w s p o m i n a t a o Jagielle i i n n y c h so-

j u s z n i k a c h M a m a j a , z b u d o w a l a c z y t e l n y schemat, w k t o r y m ten, k t o s to i

•• Tarnze, s. .135.

f ! M u p o g a r i v j M a m a j pr i se l na R u s k u j u z e m l j u i v o t svoa p r i v o i [... | i p r U i e k o s a

s e n je volcv at ust D o n u i N i e p r a i s l a v s i v o u t n a reke na M e c i , hotjat nastupati

na RnskuiO / i e m l u " . RT,DR, t. 6, ^ 108.

"' Tamze , b. 1 i c .

l a m z o .

I'amzL'; s, 112.

" : Tamze .

: ' V. IV. R u d i a k o v , Mongolo-lalary..., s. 139.

W I Z E R U N P K JAGIELLV I LlTVVY . 113

p o s tronie tego ostatniego, w a l c z y z bohatersko b r o n i o n y m przez D y m i t r a

Twanowicza p r a w o s t a w i e m .

Postac iami r e p r e z e n t u j a c y m i w o m a w i a n y m u t w o r z e L i t w e sa_ w c h o d z a -

cy w sk lad sit D y m i t r a Moskievvsk iego starsi O l g i e r d o w i c z e , A n d r z e j Po-

t o c k i i D y m i t r Br iar i sk i , a takze d a l s z y p o t o m e k G i e d y m i n a , D y m i t r B o b r o k

Wotyr isk i 2 - 1 , k t o r y j u z o d d luzszego czasu b y t na u s t u g a c h w t a d c y M o s k w y .

P o e t y c k i s t o w i k , k t o r y s w y m s p i e w e m w y c h w a l a t t y t u l o w y c h ksia_za_t u t w o -

r u , D y m i t r a I w a n o w i c z a i W t o d z i m i e r z a A n d r z e j e w i c z a , zaraz o b o k n i c h

w s p o m i n a i s o j u s z n i k o w z z i e m i l i t e w s k i e j :

O s o l o v e j ietnaa p t i c a , c l u bv ly, solovej byysekota l s i a v n v e U k o r n u k n a z u D i m i t r e x i

I v a n o v i c u i bratu ego k n a z u V l a d u n e r u A n d r e e v i c u i z e m l i l i lmvskoj d v u bra torn

O l g i e r d o v i c e m , A n d r e u i b r a t u ego D i m i t r e i i , da D i m i t r e i i V o l y n s k n m u P .

Juz sama ta f o r m a w y r o z n i a O l g i e r d o w i c z o w sposrod i n n y c h so juszni

k o w ksiecia m o s k i e w s k i e g o , k t o r z y zosta l i i e d w i e w y l i c z e n i na n a s t e p n y c h

k a r t a c h u t w o r u . Dale j nasta,pilo imponuja_ce w r e c z p o d k r e s l e n i e w a r t o s c i

b o j o w y c h o w y c h w s p o l u c z e s t n i k o w oreza M o s k w y , k t o r z y jawic i si? n i b y

jacys m i t y c z n i b o h a t e r o w i e r o d z a c y si? z m i e c z e m w r e k u . „ p o d t r u b a m i

p o v i t i p o d seJomy v 'z le leany, konec ' k o p i a v s k o r m l e n y , s v o s t r a g o mieca

p o e n y v L i t o v s k o j z e m l i " 2 6 . D l a autora dzie ta L i t w a jest mie jscem, g d z i e

umie jernosc w a l k i jest c z y m s c o d z i e n n y m i skaA m o z n a oczekiwac naj lepie j

p r z y g o t o w a n y c h d o b o j u m e z o w . N i e sposob nie d o p a t r z y c si? rutaj p e w n e -

go r o d z a j u j a w n y c h u m i z g o w s k i e r o w a n y c h w stron? L i t w y . Z e b y n ie b y to

w a . t p l i w o s c i , ze w s p o m n i a n i O l g i e r d o w i c z e sa, r e p r e z e n t a n t a m i swia ta l i -

t e w s k i e g o , a n ie t y l k o jakie js jego odszczepione j , w y z u t e j z o j c o w i z n y czesci,

w Zadonscinie u t o z o n o k r o t k i w y vvod genea logiczny m o w i a c y w p r o s t , ze sa_

o n i s y n a m i O l g i e r d a , w n u k a m i G i e d y m i n a i p r a w n u k a m i Skalmanta 2 7 , k t o

r y b y l j e d n y m z p r o t o p l a s t o w r o d u G i e d y m i n o w ^ .

-4 ZadofiMdna tylko ws p o m in a postae D y m i t r a Bobroka, k l o r e m u wiecej miejsca

p o s w i e r o n o w Skazamu o Mamajroom poboise.

« Hf JDR, s. 107-mK.

^ T n n u e , s. 10S.

Tarnzo.

* Z. K i n u p a , j . K i a u p i e n e , A . K u n c e v i c i u s , HtMoria Lilnyod czafdie mldaivnicjszxsdi

do 1795 r., W a r s z a w a 200S, s. 83.

M A R C IN G R A L A

Zroctfo w p r o s t podaje informacjt^ o t y m , ze t o A n d r z e j P o l o c k i n a m o w t i

brata, aby zebra l i h a r d e si ty l i t e w s k i e i r u s z y l i n a d D o n . Przy r o z m o w i e

z D y m i t r e m B r i a r i s k i m A n d r z e j Po lock i n ie k r y l p e w n o s c i siebie i z a p o w i a -

d a l , ze n a d „ D o n e m i s p y t a e m miecev svo ih l i t o v s k i h o se lomy ta tarsk ie" 2 9 .

D y m i t r w t o r o w a r m u o d w a g q i p o d a l m o t y w a c j e i c h i n t e r w e n c j i u b o k u M o

s k w y : „Brate A n d r e j ne p o s a d i m z i v o t a svoego za z e m l u R u s k u u i za v e r u

kres t ' anskuu i za o b i d u v e l i k a g o k n a z a D i m i t r e a I v a n o v i c a ! " * 1 . Oba j O l g i e r

d o w i c z e j ako p r a w o s l a w n i c z u l i obowia_zek w a l k i za w i a r e , n a w e t za cene^ o d -

dania zycia . T o d e k l a r o w a n e w i e l k i e poswiecenie n ie d o t y c z y l o j ednak b o j u

t y l k o w o b r o n i e p r a w o s t a w i a , lecz takze z i e m i rusk ie j . W s p o m n i a n i L i t w i n i

j a w i l i sie takze j ako l o j a l n i s p r z y m i e r z e n c y w i e l k i e g o ksiecia m o s k i e w s k i e g o ,

k torego k r z y w d y chcieli pomscic. W t y m tez celu - jak podaje z rodto - zebral i

ogromna. l iczbe w o j s k l i t e w s k i c h , k t o r a w y n o s i l a 70 tys . l u d z i .

Pomija jqc jawna_ przesade w y z e j w y m i e n i o n y c h d a n y c h l i c z b o w y c h ,

trzeba z w r o c i c u w a g e na n a s z k i c o w a n y p o w y z e j obraz s o j u s z n i k o w z L i

t w y . A u t o r Zadonsciny p o d k r e s l a walecznosc w o j o w n i k o w l i t e w s k i c h , k t o

ra w e d l u g n i e g o jest i c h cecha_ w r o d z o n q , nast^pnie zaznacza dynastyczna,

przyna leznosc A n d r z e j a i D y m i t r a , a na koniec dodaje , ze obaj z ochota^

oddadza, zycie za wiare;, z i e m i e ruska, i ksiecia D y m i t r a I w a n o w i c z a , co

m a p o t w i e r d z e n i e w w y s t a w i e n i u przez n i c h l i c z n y c h w o j s k . {Zadonscina

podaje , ze cafosc w o j s k D y m i t r a w b i t w i e na K u l i k o w y m P o l u w y n o s i l a 300

tys . l u d z i 7 J , t ak w i e c p o s i i k i l i t e w s k i e s t a n o w i l y w e d l u g z r o d l a 23,3% ogo-

ru w o j s k w a l c z a x y c h p r z e c i w k o M a m a j o w i ) . K w e s t i a w a l k i za p r a w o s f a w i e

i w interesie D y m i t r a M o s k i e w s k i e g o m o z e n a w e t i nie b u d z i c w i e k s z y c h

wa_tpl iwosci . O l g i e r d o w i c z e z r o d z e n i z p i e r w s z e g o m a t z e h s t w a i c h ojca b y l i

p r a w o s l a w n y m i p r z e z n a c z o n y m i d o zarza_du w s c h o d n i c h , t y p o w o r u s k i c h

r u b i e z y p a h s t w a l i t e w s k i e g o 3 2 . B a r d z o s z y b k o - g l o w n i e p o d p r z e w o d n i c -

t w e m A n d r z e j a Pofockiego - p o smierc i O l g i e r d a (1377 r . ) , r o z p o c z e l i o n i

separatys tycznq dziata lnosc skierowana. p r z e c i w k o n o w e m u h o s p o d a r o w i

W i e l k i e g o Ks ies twa L i t e w s k i e g o Jagielle, w k t o r e j o p a r l i sie. na M o s k w i e 3 3 .

- BI OR, s. 108.

v > Tam/,o.

1'amze, s, n o .

]. R r z y z a n i u k o w d , J. O e h m a r i s k i . Wlndytiaw II..., s. 46,

A . Prohaska, Dziqc Wiloida, Wielkiego ksiecia Lilzoy. K r a k o w 2008, s. 31; 11. Fasz-

kievvicz, ( )gunezie ivwtos.i Kreuv, W a r s z a w a i t n 8 , s. 66-68 ; J. T v g o w s k L O nnttqstteie

W l Z E R U N E K J A G I E L L Y I L l T W Y .

W s z y s t k o w s k a z u j e na to , ze a k u r a t w t y m p r z y p a d k u z r o d t o n ie o d b i e -

ga z b y t d a l e k o o d r z e c z y w i s t o s c i . P o d o b n i e m o z n a s k l a s y f i k o w a c o p i s

m o w i a c y o watecznosc i i d z i e l n o s c i L i t w i n o w . W i e l k i e K s i e s t w o L i t e w

skie za czasow O l g i e r d a b y f o w fazie d a l e k o posunie tego , e k s p a n s y w n e g o

r o z w o j u w k t o r e g o w y n i k u p o d b i j a n o coraz to n o w e obszary. Sam O l g i e r d

t r z y k r o t n i e w y p r a w i a t sie p r z e c i w k o M o s k w i e 3 4 . Tak i obraz L i t w y m o g l bye

u t r w a l o n y w p a m i e c i L i t w i n o w , co i tak n ie z m i e n i a f a k t u , ze p r z y w o t a n i e

go w m o m e n c i e o p i s u s l y n n e g o z w y e i e s t w a D y m i t r a I w a n o w i c z a n a d M a

m a j e m jest j a k i m s u k l o n e m w strong l i t e w s k i c h s o j u s z n i k o w . N a s z k i c o w a n y

w Zadonscinie opis A n d r z e j a Polockiego i D y m i t r a Br iahsk iego o d p o w i a d a

p r z y w o i a n y m przez A . S. L ihaceva o k o l i c z n o s c i o m p o w s t a n i a na Rus i M o -

sk iewskie j t z w . z w o d u la topisarsk iego 1409 r . Przebi ja w n i m idea so juszu

L i t w y i Rusi p r z e c i w k o w s p o l n y m w r o g o m ze s tepu. D o tworza_cego sie

m o s k i e w s k i e g o la top isars twa , k t o r e m i a l o ambic je b y c i a o g o l n o r u s k i m , d o -

l^czano i n f o r m a q e dotycza^ce d z i e j o w L i t w y , takze w y w o d genea log iczny

d o m u O l g i e r d o w e g o ^ . Zadonscina, m o w i ^ c o l i t e w s k i c h so jusznikach D y m i

t ra I w a n o w i c z a , prezentu je b a r d z o p o d o b n y p r o g r a m .

L a t o p i s a r s t w o m o s k i e w s k i e s c h y t k u X I V w . n a b r a l o c h a r a k t e r u o g o l -

n o r u s k i e g o , co w i d a c i w e w s p o m n i a n y m z w o d z i e 1409 r., i w Zadonscinie.

P r o b l e m polega na t y m , ze l a t o p i s y czerpiqee ze z w o d u 1409 r. zawieraja_

i n f o r m a c j e o Jagielle j a k o s o j u s z n i k u M a m a j a , co w i d a c bedzie w o m o w i o n e j

ponize j la topisarskie j p o w i e s c i o k u l i k o w e j b i t w i e . U t w o r p r z y p i s y w a n y So-

f o n i u s z o w i R i a z a r i c o w i pos iada b a r d z o w y r a z n y obraz , w k t o r y m cala zie-

m i a ruska z jednoczona p o d w o d z a . D y m i t r a I w a n o w i c z a w a l c z y z o d w i e c z -

n y m w r o g i e m ze s tepu. N . K . G u d z i j s lusznie p o d k r e s l a l , ze z n a m i e n n y jest

fakt p o m i n i g c i a w Zadonscinie, w b r e w f a k t o m h i s t o r y c z n y m , z d r a d z i e c k i e j

r o l i O l e g a Riazahskiego i Jagietry 3".

D o t y c h c z a s o w e p r z e d s t a w i e n i e s tarszych O l e g o w i c z o w d o k o n a n e p r z e z

a u t o r a Zadonsciny pokazu je i c h n i e j a k o p r z e d s t a w i c i e l i s w i a t a r u s k i e g o . Bar

d z o d o b r z e u k a z u j e to f r a g m e n t , g d y p r z e d b i twa, D y m i t r I w a n o w i c z m o w i t

s w e m u k r e w n i a k o w i W l o d z i m i e r z o w i A n d r z e j e w i c z o w i o s w o i c h si iach,

}rom< na Lilwie po svnrrci Oi^ierdii, J f P r z e g ] a d H i s l o r y c z n v " , t . 84, 1, 2., s. 127 134,

J 4 M . T i h o r n i r o v , Dreotuw Moi-ki'a, M o s k v a 1999, s. 53-

A . S. I . ihacev . Rtwhoe ieiapiy't i ill kirfio-no-hloria:>k.)e znucenie, M o s k \ 11)47,

s, 299-300,

1 0 N . K . G u d z i j , hloria dreoncj Rus^koj literal my, M o s k v a 1966, A. 238.

M A R C J N G R A L A

podkres la jac p r z y t y m w s p o l n e d y n a s t y c z n e p o c h o d z e n i e o d ksiecia W f o -

d z i m i e r z a K i j o w s k i e g o .

T roct* t'rmi kna/ . ' v e l i k i j D m i t r e j i v a n o v i c ' ; „ B r a t e V lad i rner ' A n d r e e v i c ' ! fv-urii sebe

esroi d v a b r a t a , a v n u k i veUkago knaza V l a d i m i r a K i e v s k a g o . A v u y e v o d y u nas

u s t a v l e n y [...J da d v a b r a t a O i g u r d o v i c i | . . . j n o uSf h o t a t s i l ' n o g o i o v y svoa p o l o -

z i f za ze-mlu za Ruskuu i za veru krestanskii t i " 5 7 .

W i d a c , jak n a j p i e r w zostalo d o k o n a n e o d w o t a n i e d o w s p o l n e g o d z i e -

d z i c t w a si^gajaxego p o c z a i k o w Rusi K i j o w s k i e j , a p o t e m w y m i e n i e n i e

s o j u s z n i k o w , w s r o d k t o r y c h w j e d n y m szeregu z r d z e n n y m i R u s i n a m i

w s p o m n i a n o s tarszych O l g i c r d o w i c z d w . P o d o b n i e p o d koniec u t v v o r u na-

stapito w y l i c z e n i e strat, j ak ie s i ty r u s k i e p o n i o s r y w b i t w i e . P o p r z e d z o n e o n o

b y l o w y m o w n y m r o z k a z e m w i e l k i e g o ksiecia D y m i t r a : „Scita j tesa, b r a t ia ,

k o l ' k o u nas v o e v o d net i k o l ' k o m o l o d y h l u d e j n e t " , s . B i lans zosta l p r z e d -

s t a w i o n y ks iec iu przez bo jarzyna m o s k i e w s k i e g o M i c h a l a A l e k s a n d r o w i -

cza, k t o r y j e d n y m t c h e m w y m i e n i t l i c z n y c h z a b i t y c h w b i t w i e ; w s r o d n i c h

znalazla sie l i czba „ trzydzies tu p a n o w l i t e w s k i c h " . J e d y n y m w y r o z n i k i e m

z a s t o s o w a n y m w o b e c t y c h s o j u s z n i k o w jest u z y t e d l a i c h okres lenia s l o w o

„ p a n " , podczas g d y i n n y c h n a z y w a n o b o j a r a m i . P o n a d t o z a b i t y c h L i t w i -

n o w w y m i e n i o n o m i e d z y o f i a r a m i z S i e r p u c h o w a i Perejestawia. T r u d n o n ie

odniesc w r a z e n i a , ze w opis ie t y m L i t w e reprezentowana, przez s tarszych

O l g i e r d o w i c z o w t rak tu je sie. j a k g d y b y czesc sk ladowa. Rus i . Rzeczywisc ie ,

w y m i e n i e n i e w t y m m o m e n c i e n e g a t y w n e j r o l i Olega Riazahskiego i JagieJ-

l y z a b u r z y t o b y koncepcje , w m y s l k t o r e j cary s w i a t r u s k i s o l i d a r n i e w a l c z y l

z T a t a r a m i p o d s z t a n d a r a m i M o s k w y .

Skoro w Zadonscinie d o m i n o w a t a w l a s n i e taka koncepcja - w m y s l k t o r e j

p o m i n i e t o i n f o r m a c j e o so juszu Jagietty z M a m a j e m - to znaczy, ze o w c z e -

sny h o s p o d a r L i t w y n ie s t a n o w i l d l a swiata m s k i e g o w i e k s z e g o zagroze-

nia , z k t o r y m na leza loby w a l c z y c na k a z d y m p o l u - takze i d e o l o g i c z n y m .

T a k i c h m o m e n t o w w s tosunkach l i t e w s k o - m o s k i e w s k i c h n ie b y t o z b y t

w i e l e , a w g l e b i a n i e siq w w y d a r z e n i a w i e k o w X V i X V I j a s k r a w o odstania

polaryzac je wynikaja_ca_ z r y w a l i z a c j i t y c h d w o c h o s r o d k o w p a h s t w o w y c h

o dominacje; na Rus i . Biora_c p o d u w a g e p o w y z s z e ustalenia , s tosowne jest

B L D R , s. n o .

Tamze, s. I T 6 .

W l Z E R U N E K J A G I E L L Y I L l T W Y .

z a t r z y m a n i e si§ na p i e r w s z y c h latach, j ak ie nasta,pily p o b i t w i e na K u l i k o

w y m P o l u . Sytuacja Jagietty w W i e l k i m Ks ies twie L i t e w s k i m da leka byta

o d takie j , ktora. m o z n a b y okresl ie j ako niezagrozona_. Ostre k o n f l i k t y d y n a -

styczne z K i e j s t u t e m i jego s y n e m W i t o l d e m z jednej s t r o n y , oraz s t a r s z y m i

O l g i e r d o w i c z a m i z d r u g i e j n ie sprzy jary u m o c n i e n i u Jagiefty na t r o n i e l i

t e w s k i m . Jego p o z y q a zostala o d p o w i e d n i o u t w i e r d z o n a d o p i e r o w o w c z a s ,

g d y s f i n a l i z o w a n o u m o w ? krewska^, k t o r a w z m o c n i f a m o n a r s z y a u t o r y t e t

Jagietty koronacja. w K r a k o w i e 3 4 .

O t y m , ze w Zadonscinie f u n k c j o n u j e p r o g r a m i d e o l o g i c z n y o d p o w i a d a -

ja_cy p i e r w s z y m l a t o m p o z w y c i e s t w i e D y m i t r a D o h s k i e g o n a d M a m a j e m

p r z e k o n u j e takze przewijaja^cy sie przez cary u t w o r m o t y w starszych O l g i e r -

d o w i c z o w i i c h s k r o m n y , lecz w y m o w n y w y w o d genea log iczny^ .

W h i s t o r i i L i t w y w s r e d n i o w i e c z u n i e b r a k o w a t o r o z n e g o r o d z a j u za-

w i e d z i o n y c h m a l k o n t e n t o w , k t o r z y u c i e k a l i d o M o s k w y , ska^d p r o w a d z i l i

d y w e r s y j n a . d z i a l a l n o s c , n i e r z a d k o o d w o h i j a c sie d o s w y c h d z i e d z i c z -

n y c h p r a w , k t o r e m i a r y z a g w a r a n t o w a c i m wtadze; w W i l n i e . W s r o d n i c h

w y r o z n i a l i s i§ S w i d r y g i e t t o i M i c h a t Z y g m u n t o w i c z . T r u d n o m n i e m a c ,

b y Zadonscina przywotuja_c p r z y k t a d y A n d r z e j a P o i o c k i e g o i D y m i t r a

B r i a h s k i e g o p o p i e r a t a i n t e r e s y k t o r e g o s z w y z e j w y m i e n i o n y c h p r e t e n -

d e n t o w d o w t a d z y . M i c h a t Z y g m u n t o w i c z s z u k a t raczej s w y c h p r a w

d z i e d z i c z n y c h , o d w o h i j a c sie d o W i t o l d a i K i e j s t u t a , a n i e O l g i e r d a 4 1 .

T o S w i d r y g i e l l o dopominaja_c sie o s w o j e p r a w a d o L i t w y czesto p o w o t y -

w a t sie. n a d o m n i e m a n a _ w o l e O l g i e r d a , k t o r y m i a f m u przekazac wtadze;

•l) J. Fijalek, Ko^i'iot rzyinsko-kotoiieki na Lilwie. I IchrzL'^cijamuerdc Li twit przez Po';*kr

i zachowanie xv riie.j jczi/ka huht po koniec RzeezpoApolitei, | w : j Pofcka i Lituw ic dziejowum

shxunku, K r a k o w 1914, s. 54 5s.

v N a m o t y w g e n e a l o g i i O i g i e r d o w i e z o w j a k o j eden z i s t o l n y c h a r g u m e n t o w

za w c z e s n y m p o w s t a n i e r n Zadonsany zwracai uwage. j u z w 198^ r. V. A . K u c k i n , k tory

70 w z g i e d o w pol i tycznyoh nie niogl calego p r o b l e m u w o w c z a s r o z w i n a c . B a d a c z ten

p o w r o e i t d o tego z a g a d n i e m a d o p i e r o w 1096 r., g d v w j e d n y m / a r t y k u l o w s t w i e r -

d / i k / ( • tak i u y w o d g e n e a l o g k ' / n y m o g l powsr.ae na Rus i t v l k o vv e toczermi s a m y c h

( M g i e r d o w i o z o w , / a n i m p o w r o c i l i oni na L i t we, a w i e c w latach 80. X I V stuleria. Zob.

V, A . K u c k i n , O termhie ,.dcti boikskie'' ~o 7.adon^.inc. Trudy (Jidda dra'norusskoj literal uru

(dalej T O D R L ) , t. ^0, Sank I I V l e r b u r g 199(1, 5. ^48- ^49.

v A . K o p y s t i a n s k i , Ksiqze Michai Zitgmmttowicz, , r K w a r t a l n i k U i s t o r y i - z n y "

20 (1906), s, 74 -163.


w W i e l k i m K s i e s t w i e 4 2 . Z a s t o s o w a n i e w y w o d u g e n e a l o g i c z n e g o , k t o r e -

g o p r z y k l a d z n a j d u j e m y w u t w o r z e c y k l u k u l i k o w e g o , o d p o w i a d a l o b y

p o t r z e b o m n a j m t o d s z e g o b r a t a Jagietty, ale t e n b y l j a w n y m k a t o l i k i e m

i t r u d n o p r z y p u s z c z a c , b y o b r a z p r a w o s t a w n y c h O l g i e r d o w i c z o w m i a l

s i u z y c p o p a r c i u jego o s o b y .

W y d a j e ze Zadonscina w p r o s t o d w o r y w a l a si§ d o s p r a w y s tarszych

O l g i e r d o w i c z o w w ich w a k e o nalezna_ i m pozyc j§ n a L i t w i e , k t o r a zaostrzy-

fa si? zaraz p o b i t w i e n a K u l i k o w y m P o l u . I c h sukces o d p o w i a d a l „ruskie j

racj i s t a n u " , g d y z obaj b y l i p r z y j a i n i e n a s t a w i e n i d o M o s k w y i obaj b y l i p r a -

w o s l a w n i , co s twarzato plaszczyzn? p o r o z u m i e n i a . Wspokpraca p o t r z e b n a

b y l a o b u s t r o n o m . Jagietto n i e k r y l s w y c h p l a n o w co d o c h r z r u lac ihskiego,

k t o r y p o s t a w i l b y W i e l k i e K s i e s t w o L i t e w s k i e w o p o z y c j i w o b e c M o s k w y .

W y s t e p o w a n i e s tarszych O l g i e r d o w i c z o w w r o l i w l a d c o w p r a w o s l a w n y c h

d a w a t o i m d u z y potenc ja l p o l i t y c z n y w postaci poparc ia l u d n o s c i ruskie j

W i e l k i e g o K s i e s t w a " . Poparcie A n d r z e j a Polockiego i D y m i t r a B r i a h s k i e g o

b y l o w interesie M o s k w y wyrastaja_cej d o r o l i n a j w i e k s z e g o pTotektora p r a -

w o s l a w i a w tej czesci E u r o p y , i w Zadonscinie jest t o w y r a z n i e z a u w a z a l n e .

S w i a d c z y to o t y m , ze u t w o r p o w s t a w a l w okresie, g d y obaj w s p o m n i a n i

O l g i e r d o w i c z e , l u b i c h na jb l izs i , m i o l i jeszcze realne szanse na z d o b y c i e w l a -

d z y na L i t w i e - czy l i p r z e d epoka_ W i t o l d a 4 4 . O s t a t n i m a r g u m e n t e m , k t o r y

m o z e popierac teze^ o w c z e s n y m p o w s t a n i u Zadonsciny jest w s p o m n i a n e

wczesnie j specyficzne, pe ine z y c z l i w o s c i podejscie d o L i t w y i L i t w i n o w u k a -

z a n y c h w u t w o r z e j a k o w a l e c z n y c h i bohatersk ich . Bye m o z e b y l o t o echo

chwalebne j o b r o n y M o s k w y p r z e d T o c h t a m y s z e m , ktora_ k i e r o w a l L i t w i n

Ostie j | t ; . M o z e t o bye j e d n a k s w i a d o m a k o m p o z y e j a , k t o r e j celem m i a t o bye

zachecenie L i t w i n o w d o wejscia w obreb w s p o l n o t y p r a w o s l a w n y c h . O p i s

tej nacj i w o m a w i a n y m u t w o r z e u l o z o n y jest tak , jak g d y b y a u t o r z y t n a d z i e -

' r H . L o v v m i a r i s k i , PoJih/kp j-'gicllommK ! ' u / n a n 2006, s. !_}_=,.

H . Paszkiewi.cz, O genezie,..r s. 72.

'A O s t a t n i o J. N a k o d e m w swoje j ko le jne j praey przyb l i za jace j realia p o i i t y v z n e

W i e l k i e g o K s i e s t w a L i t e w s k i e g o po s m i e r c i O l g i e r d a s-m.sz.nie w y k a z a t , ze to d o p i e r o

VVilold samodziebi ie kreowat skuteczna. polity ke zmierzajaca. d o l i k w i d a c j i w s z e l k i c h

p o d / i a l o w i ostntecznej centralize cji paristwa. Z o b , J. N i k o d e r n , Bunt SividntgicPv

w Witebtku, „ B i a I o r u s k i e Z e s z y t y H i i t u r y c z u e " 32 (2009), s. S-g.

J-> J. T e g o w s k i p r z y p u s z c z a r , ze O s t i e j mogt bye n a j s t a r s z y m s y n c m A n d r z e j a

O i g i e r d o w i c z a . Z o b . J. Te .gowski , Pienozze pokolenia..s. 71 .

W l Z E R U N E K J A G I E L L Y I L l T W Y . n g

J4, ze L i t w a jeszcze pogahska , z p o w a z n y m o d s e t k i e m l u d n o s c i p r a w o s l a w -

nej , ale stojaxa juz na r o z d r o z u , n i e jest d l a s w i a t a p r a w o s l a w n e g o obszarem

s t r a c o n y m na rzecz , , t a c i n n i k 6 w " .

P o d s u m o w u j a t : , m o z n a s t w i e r d z i c , ze p r o g r a m i d e o l o g i c z n y dotycza.cy

L i t w y w Zadonscinie o d p o w i a d a o k r e s o w i , j a k i nas ta l b e z p o s r e d n i o p o b i

t w i e na K u l i k o w y m P o l u . W p i s a r s t w i e m o s k i e w s k i m d o m i n o w a l a zasada,

ze cafy s w i a t r u s k i p o w i n i e n w a l c z y c z j a r z m e m t a t a r s k i m . D o tej w a l k i ,

k t o r a j a k p o k a z a l a o p i s y w a n a b i t w a i nas tepne w y d a r z e n i a , d o l a t w y c h

n i e nalezala , zachecano takze L i t w i n o w , k t o r y c h w t y m konteksc ie t r a k t o -

w a n o j a k o e l e m e n t s w i a t a r u s k i e g o . W m y s l tej k o n c e p c j i p o m i n i e t o p r o

b l e m Jagieiry, k t o r e g o p r z y w o t a n i e z a c h w i a l o b y s t w o r z o n a . p r z e z pisarza

h a r m o n i c ; w s p o l n e j w a l k i . P o n a d t o , j eze l i R u s i n i takze za pomoca^ s r o d k o w

l i t e r a c k i c h chc ie l i zachecac L i t w i n o w d o w y b r a n i a d r o g i p r a w o s t a w i a , nie

m o g l i sobie p o z w o l i c na zrazenie d o siebie t y c h , k t o r z y s y m p a t y z o w a l i

z Jagietta^, a n i n a w e t s a m e g o h o s p o d a r a , k t o r y r o z w a z a t p r a w o s l a w n y

chrzest-*6. W s z y s t k o z m i e n i l o si?, g d y w i e l k i ksi^ze^ l i t e w s k i za sprawa^ u m o

w y w K r e w i e „kr is t ivsa v L a t y n s k o u verou"-* 7 . Jagietto j a k o chrzesc i jahski

w l a d c a star si£ d l a z w o l e n n i k o w p r a w o s t a w i a w r o g i e m , a j a k o p r z y w o d c a

n o w o p o w s t a t e j potevgi p o l s k o - l i t e w s k i e j g l o w n y m r y w a l e m p o l i t y c z n y m

M o s k w y w E u r o p i e W s c h o d n i e j .

Letapisnad povest' o kulikovskoj bitve

K o l e j n y m u t w o r e m t z w . c y k l u k u l i k o w e g o jest Letopisnad povest' o kuli-

kovskoj bitve**. Jest t o d z i e l o o r o z b u d o w a n e j f a b u l e w z b o g a c o n e j c y t a t a m i

b i b l i j n y m i , c z y m m i e d z y i n n y m i p o d t r z y m u j e o b e c n y w Zadonscinie sche-

m a t w o j n y r e l i g i j n e j m i e d z y p r a w o s t a w i e m a p o g a h s t w e m . W d z i e l e t y m

p o d k r e s l o n o w i e l k i e znaczenie D y m i t r a D o h s k i e g o j a k o o b r o h c y z i e m i

rusk ie j 4 ^ . K o m p o z y c j a u t w o r u s k u p i o n a na pos tac i w l a d c y M o s k w y p r z e -

•f:i T. W a s i l e w s k i , Pnnvo^huune omoiui ]<.igkihi i Witohla, „ A n a I e e t a C r a c o v i e n ^ i a "

.19 (1987), s. 113-1115.

4' Ztipadnoni^skie hdophi, [vet] Pohiojc sobrcmic ru^kih ielvpt?q {datej PSRL), t. X V I I ,

"Moskva 2008, s. 44.

** B L D R , s. 120-137.

4 q V. N . R u d a k o v , Mongoh-tatanf..., s. 141.

1 2 0 M A K C I N G R A L A

c i w s t a w i a m u osob? M a m a j a , b?da_cego c a l k o w i t y m z a p r z e c z e n i e m b o h a -

tera z n a d D o n u i u o s o b i e n i e m w s z e l k i e g o z la . W t a k i m u k t a d z i e m o z n a

takze o d c z y t y w a c t a t a r s k i c h s o j u s z n i k o w , k t o r y c h w t y m u t w o r z e w y r a z -

n i e i k i l k a k r o t n i e w y m i e n i o n o . B y l i n i m i p r z e d e w s z y s t k i m O l e g R i a z a r i -

s k i , k t o r e g o ze w z g l ^ d u n a j ego „zdrade / ' p r a w o s t a w i a b e z w z g l e d n i e n a -

p i ? t n o w a n o n a k a r t a c h u t w o r u , o r a z w i e l k i ksia,z? l i t e w s k i Jagiefto. O b a j ,

r a z e m z M a m a j e m , n a t ie b o g o b o j n e g o , w a l e c z n e g o i s p r a w i e d l i w e g o D y

m i t r a D o h s k i e g o jawia_ si? j a k o t y p o w i a n t y b o h a t e r o w i e o p o w i a d a n i a .

C l o w n y m w r o g i e m Rusi i p r a w o s l a w i a b y l M a m a j , k t o r e g o charaktery -

s tyka s t w o r z o n a w Latopisarskiej powiesci zostata wyczerpuja^co p o d s u m o w a -

na przez V. N . R u d a k o v a ^ . N a k a r t a c h dz i e l a M a m a j a p r z e d s t a w i o n o j ako

przekle tego , bezboznego, n i e p r a w e g o here tyka i p o g a n i n a . O p i s a n o go j a k o

surowozerce , z b r o d n i a r z a i n i k c z e m n i k a . W i e l e z t y c h i n w e k t y w m a cha-

rakter r e l i g i j n y , co zwia_zane jest z w y z e j w s p o m n i a n y m schematem w o j n y

re l ig i jne j . O p r o c z tego, M a m a j a p r z e d s t a w i o n o takze j a k o c z l o w i e k a pyszne-

go 5 1 , m s c i w e g o 5 i , t a t w o w p a d a j q c e g o w e wscieklosc 5 3 , a w sytuac j i zagroze-

n ia j ako t c h o r z l i w e g o u c i e k i n i e r a 5 4 .

U b o k u tak iego a n t y b o h a t e r a a u t o r Latopisarskiej poioiesci p o s t a w i t Ja-

g i e l k j . Juz w p i e r w s z y c h z d a n i a c b u t w o r u w l a d c a L i t w y o k r e s l o n y z o s t a l

j a k o j e d n o m y s l n y i z g o d n y z M a m a j e m . O b o k l i c z n y c h , n a j ^ t y c h p r z e z

p r z y w o d c e - T a t a r o w sit, Jagietlo w y s t a w i t „vse i i s i l o u l i t o v s k o u i l a c k o u " " ,

co jest c h y b a n a j w i e k s z y m a n a c h r o n i z m e m o m a w i a n e g o dz ie ta zdradzaja_-

c y m f u n k c j o n o w a n i e o b r a z u L i t w y na Rus i M o s k i e w s k i e j p o z a w a r c i u u n i i

p o l s k o - l i t e w s k i e j ' 6 . W czesci w s t e p n e j , w k t o r e j a u t o r opisa t cala^ egzotyczna.

r " Tamze , 146.

" P r z e d w y p r a w a M a m a j p o r o w n y w a r sie do Bataja, B L D R , s. 120.

y- M a m a j n i e u k r y w a l , ze r n o t y w a c j a jego najseia n a Rns b y l a chec z e m s t y za kit ' 1 -

ske nad rzeka,VVoza, tamze .

^ Tamze, s. 126.

1 , 4 Z o b . o p i s u c i e c z k i z p o l a b i t w y , tamze , s. 130.

v B L D R , s. i20 .

T r z e b a tu n a d m i c n i c , ze w rclaqach krotkicgo w a r i a n t u Latopisarskiej poioiesci

spis M a m a j o w y c h s o j u s z n i k o w jest b a r d z o s k r o m n y i zawiera t y l k o Prankow ( z a p e w n e

e h o d z i l o o w t o s k i c h n a j e m m k o w z g e n u e n s k i e h t a k l o r t i na K r y m i e ) , C z e r k i e s d w oraz

Jasow, zob. Snpraslskijspisok, [w:] P S R L , t. X V I I , s. 41; M . D. PriseIkov. Troiekaii leiopi?'.

Rekensfrukeiiii teksta, Sankt-Peterburg 2002, s. 419. Si ly p o l s k i e a b o k u L i t w i n o w , Tata-

W l Z E R U i V E K JAG1ELLY J L i T W Y . 121

koal ic je , z ktora, M a m a j p l a n o w a r u d e r z y c n a z i e m i ? ruska^ o d r a z u zazna-

c z o n o , ze b y t y t o d z i a l a n i a n i e m i l e B o g u . O p a t r z n o s c p o s t a n o w i l a j e d n a k

o b r o n i c n a r o d chrzesc i jahski o d „ j a r z m a i z m a e l i c k i e g o " , p o g a h s k i e g o M a

m a j a „i o t s o n m a necest ivago A g a j l a . . . " 5 7 . P o z b a w i o n y czc i Jagietto i j ego

o r s z a k s tanal u b o k u M a m a j a d o w a l k i z mi iu ja_cym l u d z k o s c B o g i e m .

W n a s t ? p n y m f r a g m e n c i e c z y t e l n i k z o s t a l p o i n f o r m o w a n y o m o t y w i e

d z i a l a n i a „ordyr i sk iego k n i a z i a " , k t o r y m i e n i l sie c a r e m i chciat j a k Bataj

u d e r z y c z b r o j n i e n a Rus. C e l e m w y p r a w y m i a l o bye zniszczenie p r a w o s t a -

w i a , pa len ie c e r k w i i p r z e l e w a n i e chrzesci jar iskie j k r w i . M a m a j n a z w a n y

n i e g o d z i w y m o k r u t n i k i e m p a t a l ch?cia_ z e m s t y za k l?sk? T a t a r o w n a d rze

ka^ Woza^ g d z i e z g i n ? l i jego b l i scy . Z g o d n i e z f r a g m e n t e m w c z e s n i e j s z y m ,

z t y m w s z y s t k i m „ j e d n o m y s l n y " b y l JagieHo. Istota, i n f o r m a c j i dotycza_cych

p r z y g o t o w a n i a w y p r a w y jest t o , ze M a m a j b y l „ m 6 z g i e m " catej operac j i

i t o o n zaczat „posyla t i k L i t v e , k p o g a n o m u A g a j l u " i d o Olega Riazar i -

sk iego , k t o r e m u a u t o r n i e s z c z e d z i l o s t r y c h s l o w , nazywaja_c go w s p o l n i -

k i e m d i a b l a odla_czonym o d Syna Bozego i t d . Z p o w y z s z y c h cech w i d a c ,

ze t o M a m a j z a p r a s z a l d o so juszu Jagieli? i O l e g a , k t o r z y bez sprzec ivvu

d o n i e g o si? przyta_czyl i . Jagietlo z o s t a l t u o k r e s l o n y m i a n e m c z l o w i e k a bez

i n i c j a t y w y - b i e r n e n a r z e d z i e p l a n o w M a m a j a , k t o r y s t w o r z y t a n t y c h r z e -

sci jar iski sojusz p r z e d s t a w i o n y w u t w o r z e j a k o „ s v e f neces t ivy j s p o g a n o u

L i t v o u i s' d u s e g u b n y m ' O l g o m " ' 5 8 .

Taka koalic ja , w s p o m a g a n a przez w y m i e n i o n y c h na poczaJ:ku u t w o r u

n a j e m n i k o w , m i a l a ruszyc na Rus i spotkac sie n a d rzeka_ Oka.. A u t o r p o w i e

sci, przenoszar scenariusz na d w o r w i e l k i e g o ksi?cia D y m i t r a , p o d s u m o w a l

t o przedsiewziec ie s f o w a m i , ze na M o s k w ? i jej w l a d c ? „idut [ . . . ] vsa carstva

tvorase bezakonie" ' 5 9 . Dalsza narracja pokazu je , jak D y m i t r ufrry w opieke

B0Z4 r o z p o c z a l zbieranie s i l , aby p o w s t r z y m a c najscie w r o g o w . W slusznej

s p r a w i e o b r o n y o jczyzny w i e l k i ksi^ze D y m i t r z jednoczyt si? z w s z y s t k i m i

ksia_z?tami r u s k i m i . W o j s k a b y t y tak l iczne, ze „od poczqtku swiata nie b y l o

takiej siry ruskie j , ksiaza_t r u s k i c h jak p r z y t y m k n i a z i u b y l o " . W i d a c w y r a z -

r o w , P o l o w c o w , C z e r k i e s o w , F r a n k o w . O r m i a n i i m i z i d m a m n v pojavvHy sie d o p i e r o

p r z y p o w s t a n i u szerszego w a r i a n L u J,ntopi%ar*kiej vozoit^ci, ezvli p r a w d o p o d o b n i e

w drugiej p o l o w i e X V w., zob, Shvar kniznikov..., s. 245.

B L D R , s. 520.

-* Tamze , s. 120-122.

Tamze, s. 122.


nie z a w a r t y t u p r o g r a m zjednoczenia Rusi w o k o l ksiecia m o s k i e w s k i e g o ,

obecny, jak w i d z i e l i s m y wczesnie j , w Zadonscinie. Tutaj zawar ta jest j ednak

zasadnicza roznica . D o sir r u s k i c h „prispesa [ . . . ] izdaleca ve l ik i j e k n a z i O l -

g e r d o v i c i pokloni t s ja i p o s l u z i t i : k n a z ' A n d r e j Poiocki j s' p s k o v i c i , bra t ego

k n a z ' D m i t r i j Branski j s' v s e m i s v o i m i m u z i " 6 0 . W p o r o w n a n i u z p o p r z e d -

n i m u t w o r e m nie m a t u m o w y o t y m , ze obaj O l g i e r d o w i c z e sa L i t w i n a m i .

P r z y b y l i z daleka, a w i c h szeregach n ie m a w a l e c z n y c h L i t w i n o w tak w y -

c h w a l a n y c h w Zadonscinie, lecz P s k o w i a n i e i l u d z i e D y m i t r a Briahskiego,

czyl i mieszkahcy Briahska. O l g i e r d o w i c z e p r z e s t a w i e n i zosta l i jako l ennicy

D y m i t r a I w a n o w i c z a , k t o r e m u si? k l a n i a l i i pos lusznie s l u z y l i . Podobnie jak

w Zadonscinie, t raktu je si? i ch j a k o e lement swiata rusk iego , ale nie naleza_

d o n iego j ako nacja l i t e w s k a , ale j ako p o d d a n i w i e l k i e g o ksi?cia m o s k i e w s k i e

go. L i t w a j ako n a r o d p o g a h s k i pozostala poza s w i a t e m r u s k i m . P r z y w o l a n i e

A n d r z e j a Polockiego, stoja_cego na czele P s k o w i a n , oraz D y m i t r a Br iahskiego

p o k a z u je takze p e w i e n p r o g r a m r o s z c z e n i o w y dotyczacy pogranicza l i t e w s k o -

- m o s k i e w s k i e g o w X V i X V I w . A ' . N i e ulega wa . tp l iwosc i , ze Latopoisarska

powiesc p o w s t a l a w okresie narastaja_cej r y w a l i z a c j i m i ? d z y W i l n e m a M o

s k w y . W s z e l k i t o n p o j e d n a w c z y w y c z u w a l n y w Zadonscinie jest t u nieobec-

n y . N a w e t w opisie strat pon i e s i onych przez a r m i ? D y m i t r a I w a n o w i c z a nie

w s p o m i n a si? o z a b i t y c h so jusznikach z L i t w y .

W y r a z n i e zaznacza si? w u t w o r z e f a k t , ze L i t w i n i stoja^ p o d r u g i e j

s t r o n i e k o n f l i k t u . N i e b y l i t t e m calej k a m p a n i i M a m a j a , j a k w y m i e n i e n i

n a p o c z a t k u C z e r k a s i , B a s u r m a n i e i i n n i . Jagiefto i jego s i l y w m i l i t a r n y c h

p l a n a c h M a m a j a o d g r y w a l i istotna_ r o l ? . L i t w i n i s t a n o w i l i p o w a z n a , sil?,

na ktora_ p r z y w o d c a Zfo te j O r d y b a r d z o l i c z y l . Jego w o j s k a s ta ly n a d D o -

n e m czekajatc na Jagiett?, b y p o z j e d n o c z e n i u w o j s k odniesc s p o d z i e w a n y

sukces" 2 . Z r o d l o o p i s u j ^ c sytuacj? s p r z e d b i t w y p o s r e d n i o z d r a d z a , ze Ja-

g i e l l o s p o z n i a i si? z p r z y b y c i e m i pola^czeniem s w y c h w o j s k z ekspedycja_

Tamze, s. 124.

t 1 1 Na ten temat istnieje bogata l i t e r a t u r a . W s r o d s tarszych p o z y c j i w a r t o w y m i e n i c

man. - . J. Natanscm-Leski , Dzkkgnmky w^chodnicj Rzetzpo^politej, c z . I : Gnmka moskiav-

shz iv epoce jagkUonskiej, L w o w - V V a r s z a w a [922; S. Kuc/ .ynsk i , l.kmk czenuchotosko-

-?h'wkri,kii>pod rzqdmni Litwy, Warszawa 1936; z n .owszvch prac z o b . M. M. K r o m , Mez

RUSH 1 Litvoj. Pogmnknyk zcmli. v sisteme ru$sko-litoi'?ki!i olnoseuij koncn XV perooj ireli

XVI v., M o s k v a 2010.

B L D R , a. 124.

W l Z E R U N H K J A G I E L L Y I L l T W Y 1*3

tatarska,. M a m a j widza_c t o p r z e d l u z a l rozpocze-cie b e z p o s r e d n i e g o starcia

i w y s y i a l d o w t a d c y M o s k w y p o s l o w z za^daniami n ie d o przy j?c ia . C h o d z i -

l o o zebran ie w y g o r o w a n e j d a n i n y ( „ k a k o b y l o p r i C a n i b e - c a r i " ) , k t o r e j

t o D y m i t r - p r a w d o p o d o b n i e z g o d n i e z o c z e k i w a n i a m i M a m a j a - o d m o -

w i k Po s p r z e c i w i e ze s t r o n y k n i a z i a m o s k i e w s k i e g o M a m a j da le j „ozida ja

svoego nec 'est ivago sv'eta l i t o v s k a g o " 6 \

P o w y z s z y f r a g m e n t d o b i t n i e p o k a z a l , ze obecnosc w o j s k l i t e w s k i c h

w k a m p a n i i M a m a j a o d g r y w a l a is totna rol? . W y d a j e si?, j a k b y m i a r to bye

k l u c z d o z w y c i e s t w a . Wiesc o obecnosci Jagielry z w o j s k i e m b u d z i f a takze

n i e p o k o j i zamet w szeregach R u s i n o w . G d y a r m i a D y m i t r a I w a n o w i c z a m i a -

la p r z e p r a w i c si? przez D o n , w s r o d l u d z i p o j a w i l a si? roznica zdar i , s p o w o -

d o w a n a w l a s n i e s w i a d o m o s c i q obecnosci u b o k u M a m a j a i n n y c h so juszni

k o w . „Ovi i glagolase: «Poidi knaze za D o n » . A d r u z i i resa: «Ne h o d i poneze

zelo umnozisasaa v r a z i nasi , ne t o k m o tatarove, n o i l i tva i razanc i»" 6 d . Fakty

p o w y z s z e pokazuja_, ze w s w i a d o m o s c i R u s i n o w p o d o b n i e jak w Zadonscinie

L i t w i n i s t a n o w i l i powazna_ sit? mi l i tarna^ z ktora, nalezaTo si? l iczyc, z t y m ,

ze sila ta u d e r z a l a na Rus, a n ie jej b r o n i l a .

A u t o r Latopisarskiej poioiesci p o d k r e s l a l , ze z i e m i a r u s k a b r o n i o n a b y l a

przez samego Boga. D y m i t r l w a n o w i c z u f n y w opiek? niebios , w s p a r t y b l o -

g o s l a w i e r i s t w e m d u c h o w n y c h ( b i s k u p a H a r a s i m a i starca Sergiusza R a d o -

nezskiego) , o d w a z n i e s t a w i t czola n a j e z d z c o m . W u t w o r z e o p i s a n o bohater-

s t w o w i e l k i e g o ksi?cia m o s k i e w s k i e g o , k t o r y w s p i e r a n y b y l pomoca, Boga.

A u t o r n ie k r y l p o d z i w u d l a w l a d c y , k t o r y nie w y s t r a s z y l si?, choc p o d n i o -

s-ry si? na n i e g o „trzy z i e m i e , t r z y siry - p i e r w s z a tatarska, d r u g a l i t e w s k a

i t rzecia r i a z a h s k a " ^ . Z d a n i e t o p o k a z u j e przewi ja jqcy si? przez caly u t w o r

u p o r z a _ d k o w a n y u k l a d w r o g o w , w s r o d k t o r y c h na p i e r w s z y m mie jscu s toi

M a m a j , na d r u g i m zawsze „ n i e g o d z i w y " Jagiello, a d o p i e r o na t r z e c i m

„ z d r a d z i e c k i " O l e g Riazahski .

Nas t?pne z d a n i a p o s w i ? c o n o dosyc d o k l a d n e m u o p i s o w i p r z e b i e g u

b i t w y . Starcie p r z e d s t a w i o n o jako b a r d z o k r w a w y bo j , k t o r y pochtonai 1

o g r o m n e i losc i l u d z i z o b u s t r o n . D z i ? k i w s t a w i e n n i c t w u B o z e m u szala

z w y c i ? s t w a p r z e c h y l i l a si? na korzysc Rus i , co s p o w o d o w a l o p a n i k ? i o d -

w r o t agresorow. B o h a t e r s t w u D y m i t r a I w a n o w i c z a walcza_cemu r a m i ?

Tamze ,

Tamze, s. 126.

^ T.'sm/e, 128.

124 M A K C I X G R A L A

w r a m i ? ze s w y m r y c e r s t w e m p r z e c i w s t a w i o n o t c h o r z l i w a , ucieczk? M a m a

ja, k t o r y p r z y o k a z j i tego w y d a r z e n i a d o s w i a d c z y l pot?g i Boga chrzesci jan.

„A M a m a j s' s t r a h o m ' rece: «Velik B o g hr i s t ianesk ' i v e l i k a si la e g o » " 6 6 . B i t w a

zakor iczyia sie c a t k o w i t y m sukcesem i p o k o n a n i e m w o j s k M a m a j a , k t o r y

ostatecznie n ie doczekat si? p o m o c y Jagielly.

O k o l i c z n o s c i nieobecnosci w b o j u tego k l u c z o w e g o so jusznika Zfote j

O r d y zostaty w y j a s n i o n e przez a u t o r a Latopisarskiej poioiesci w nast?puja_cy

sposob:

A otesle ot strany L i t o v s k i a , Agajlo, k n a z ' l itovskij, pride s' vseti si lou litovskoii

M a m a u p o m a g a t i , i t a t a r o m / p o g a n v n V na porno?',, a h r i s t i a n o m na p a k o s T . ! ot

teh H o g i z b a v i T , nepos lesa b o na srok za r n a l y m , za e d i n u d n i s e i l i m e n s T N o toc iu

s l i sav A g a j l o O l g e r d o v i c i vsa si la ego, a k o k n a z u v e l i k o m y s M a m a e r n bo j b v l ' ,

i k n a z ' velikij o d o l e , a M a m a j pobeze - i bez vsakogo p o z d a n i a i i t va s' A g a j i o m

pobegosa nazad s f mnogof f s k o r o s t m , n i k a k i m ze g o n i m i . N e v idesa t o g d a knaza

v e l i k a go, nl r a t i i ego, n i o r n z i a ego, t o k m o i m e n i ego I i tva b o a h u i s a i t r e p e t a h u ;

a ne a k o p r i n v n e s n i h v r e m e n e h I i tva n a d n a r m i z d e v a u t s a i p o r u g a u t s a . N o m y

siLJ besedu ostavj/se i n a predlezasee v 'zvrat i rnsa 1 ' 7 .

Jest to na j c i ekawszy f r a g m e n t d o t y c z a x y Jagietty i L i t w y w cabym o m a -

w i a n y m u t w o r z e . Jeszcze raz p r z y p o m n i a n o ro l? w i e l k i e g o ksi?cia L i t w y ,

k t o r y n ie o d g r y w a l w d z i a l a n i a c h w o j e n n y c b p r z y p a d k o w e j r o l i . Z b l i z a l

si? d o R u s i w charakterze so jusznika M a m a j a , k t o r e g o celem b y l o zniszcze-

nie chrzesci jaristwa, sta.d p o d k r e s l o n o , ze p r z y b y c i e Jagietty b y l o na szko-

d? chrzesci jan. C a l y p l a n n a j e z d z c o w zostar j e d n a k p o k r z y z o w a n y , g d y z

Jagietlo w r a z ze s w y m w o j s k i e m nieznacznie si? s p o z n i l . C o c iekawe, w e d l e

autora p o w o d e m spoznien ia b y l a in te rwenc ja samego Boga. N i e p o j a w i l y

si? t u t a j zadne z a r z u t y o opieszatosc, p l a n o w a n ^ z w l o k ? czy jakies i n n e

zan iedbania . W y n i k a to z calosciowej koncepc j i u t w o r u , w k t o r y m w a z n e

miejsce w s tarc iu p r z y p i s a n o i n t e r w e n c j i s i l n a d p r z y r o d z o n y c h . N i e z m i e -

n ia to j e d n a k k o n k l u z j i , ze d z i a l a n i a JagieHy b y t y nieskuteczne i M a m a j za-

w i o d l si? na s w o i m s o j u s z n i k u , co stalo si? przyczyna_ jego k l ? s k i . Sam Ja

giet lo n a wiesc o t a k i m rezul tac ie b i t w y rozpocza t w r a z ze s w y m w o j s k i e m

n i e z w l o c z n y o d w r o t . A u t o r u t w o r u n ie bez satysfakq' i zaznaczy l , ze choc

Tamze , s. 130.

Tamze, s. 134.

W l Z E R U N E K J A G I E L I Y T L l T W Y . 125

L

L i t w i n i nie b y l i przez n i k o g o g o n i e n i , pospiesznie u c i e k a l i , boj^c si? samego

i m i e n i a w l a d c y m o s k i e w s k i e g o . P o d k r e s l o n o t y m s a m y m pot?ge D y m i t r a

I w a n o w i c z a , wzmacniaja_c z a r a z e m w i z e r u n e k Jagietry i L i t w i n o w jako z w y -

k t y c h t c h o r z y . M a m a j i Tatarzy u c i e k a l i p o walce , w i d z i e l i i d o s w i a d c z y l i

m o z l i w o s c i w o j s k r u s k i c h , a h o s p o d a r l i t e w s k i u c i e k a l na wiesc o kl?sce.

N a k a r t a c h Latopisarskiej poioiesci d o k o n a n o o g r o m n e j degradac j i w i z e r u n -

k o w e j L i t w i n o w . N a pocza^tku, p o d o b n i e jak w Zadonscinie, n ie s k r y w a n o

w i a d o m o s c i o i c h w a r t o s c i b o j o w e j . B y l i g l o w n y m i s o j u s z n i k a m i M a m a j a ,

siejqc t y m s a m y m p o s t r a c h w s r o d w o j s k D y m i t r a . P o d koniec dzie la a u t o r

p r z e d s t a w i l a r m i e litewska_ j a k o w y s t r a s z o n y c h u c i e k i n i e r o w . Sielski opis

tego z w y c i ? s t w a zostat w u t w o r z e s z y b k o z a k o h c z o n y refleksyjna_ i n f o r m a -

cja_, ze sukces o d n i e s i o n y n a d Litwa_ n a l e z y d o przeszlosci , ze obecnie L i t w i

n i d o m i n u j a . n a d Rusia_ i ja_ zniewazaja. . W e d l e a u t o r a to j e d n a k p o w i n n o bye

t e m a t e m i n n e g o dz ie la . D l a n a k r e s l o n y c h r o z w a z a h i n f o r m a c j a ta m a zna-

czenie k l u c z o w e . N i e p o s l u z y ona w p r o b a c h okres lenia czasu p o w s t a n i a

u t w o r u , b o u c h w y c e n i e m o m e n t u , w k t o r y m w oczach R u s i n o w i c h ojezy-

zna b y l a przez L i t w ? zn iewazana , jest z b y t t r u d n e . K a z d y , n a w e t n a j m n i e j -

szy k r y z y s p o l i t y c z n y na l i n i i W i l n o - M o s k w a m o g l bye t r a k t o w a n y jako

z n i e w a g a i p r o b a d o m i n a c j i jednej s t r o n y n a d d r u g 4 , a t a k i c h m o m e n t d w

w X V w . b y l o b a r d z o d u z o . Is totne jest cos z u p e l n i e i n n e g o . To, ze a u t o r p o -

z w o l i l sobie na taka. dygres j? , zaburzaja.ca_ przeciez opis w i e l k i e g o z w y c i ? -

s t w a , z d r a d z a n a m , ze w m o m e n c i e p o w s t a n i a u t w o r u p r o b l e m s t o s u n k o w

l i t e w s k o - r u s k i c h b y l b a r d z o z y w o t n y . Oznacza to , ze w s z e l k i e z d a n i a i o k r e

slenia dotyczaxe L i t w y i jej h o s p o d a r a w Latopisarskiej poioiesci n i e moga, m i e c

c h a r a k t e r u p r z y p a d k o w e g o .

W z w i ^ z k u z p o w y z s z y m c i e k a w i e w y g l a c l a p r z e d s t a w i e n i e w u t w o

rze l o s o w n a j e z d z c o w p o przegrane j b i t w i e . O l e g R iazahsk i u t r a r i l swoje

k s i e s t w o , w k t o r y m D y m i t r I w a n o w i c z z a i n s t a l o w a l s w o i c h n a m i e s t n i k o w .

M a m a j , choc w b i t w i e u s z e d l z z y c i e m i z d o l a l p o w r o c i c d o O r d y , to tarn

zos ta l p o k o n a n y p r z e z T o c h t a m y s z a . O p u s z c z o n y p r z e z t o w a r z y s z y z b i e g l

d o K a f f y , g d z i e z o s t a l z d r a d z i e c k o z a m o r d o w a n y 6 8 . N i c n i e w s p o m n i a n o

zas o losach i c h s o j u s z n i k a Jagielry. O l e g i M a m a j zos ta l i u k a r a n i za s w o

je d z i a l a n i a , a w i e l k i ksia_z? l i t e w s k i takie j k a r y n ie d o s w i a d c z y t . Fakt ten

i p o w y z s z e u w a g i wydaja_ sie m o w i c , ze m i ? d z y Litwa^ a Rusia. n ie nasta^pil

jeszcze kres z m a g a h .

<* Tamze, s, 134-136.

126 M A R G I N G R A L A

Skazanie o Mamaevom po hoi see

Jest t o najbardzie j r o z b u d o w a n y i szczegolowy u t w o r c y k l u k u l i k o w e g o .

Z o m a w i a n y c h trzech d z i e l p r a w d o p o d o b n i e p o w s t a t o n na jpoznie j , choc

kwest ia ta nie jest w nauce rozstrzygnieta . Wiekszosc badaczy ustala datacj?

na p r z e l o m X V i X V I w . 6 9 . Skazanie p o w s t a l o wiec b l i s k o w i e k po o p i s y w a -

n y c h w y d a r z e n i a c h i nie m o g l o w i a r y g o d n i e o p o w i a d a c o starciu z M a m a j e m .

P r a w d o p o d o b n i e tez sam autor n a w e t nie s t a w i a l sobie takiego celu 7 0 . Bye

moze sta.d w z i e r y si? w u t w o r z e l iczne a n a c h r o n i z m y , majace t y p o w o p u b l i -

cystyczny charakter 7 1 . Taka natura tego n i e z w y k l e g o dziela , j a k i m n i e w a t p l i -

w i e jest Skazanie, moze l a t w o d o p r o w a d z i c d o n a z b y t w y b u j a l y c h interpretac j i

i w n i o s k o w mogacych z b y t daleko odbiegac o d his toryczne j rzeczywistosc i .

Dla obecnych r o z w a z a h na j i s totnie j szym a n a c h r o n i z m e m jest to, ze w s r o d

s o j u s z n i k o w M a m a j a z r o d l o k o n s e k w e n t n i e w y m i e n i a nie Jagiell?, lecz O l

gierda. Na jbardzie j p o w s z e e b n y m w y j a s n i e n i e m ( p r z y t o c z o n y m takze w k o -

m e n t a r z u d o w y d a n i a Skazanie w tomie 6 B L D R 7 2 ) tego f a k t u jest to , ze w l a d c a

ten w o d r o z n i e n i u o d swojego syna k i l k a k r o t n i e w y p r a w i a i sie na M o s k w e ,

p o d b i j a l szereg z i e m r u s k i c h i smia lo m o z n a go b y l o stawiac w poczcie na j -

w i ? k s z y c h w r o g o w M o s k w y . W s p o m n i e n i e o klesce M a m a j a i O l g i e r d a w jed

n y m momencie w z n a c z n y m s t o p n i u u w y p u k l a l o pot?g? w i e l k i e g o ksiecia

M o s k w y , k t o r y w jednej b i t w i e p o s k r o m i l d w o c h n a j w i e k s z y c h w r o g o w 7 3 .

P r z e j a s k r a w i e n i e w s p o m n i a n y c h w u t w o r z e w y d a r z e h i p o s t a c i jest

t y m , co n i e w a T p l i w i e o d r o z n i a Skazanie o d i n n y c h u t w o r o w c y k l u k u l i

k o w e g o . M a m a j d o tej p o r y n a z y w a n y b y l b e z b o z n y m p o g a n i n e m i t d . ,

teraz zas a u t o r zaznacza l , ze z r o d t e m d z i a l a n i a p r z y w o d c y Z l o t e j O r d y

M M . A . Sa lmi na, Kvopinsu o vraniad i eMtontektcali ^ozdanin .^Lizrmin o Mawaevofv

pohoiscc", T O D R L , i . 56, Sank* Peterburg 2004, s. 251-253; V. N. R u d i a k o v , Mongolo-

-faiiiru..., 132-1,3. W o b i i p r z v p a d k a c h w s p o m n i a n i a u t o r z y podajo. s l an b a d a r i

d o t y c z a e y clataeji p o w s t a n i a u t w o r u .

'• V . N . R u d i a k o v , Moagoio-tntP.n/..., s. 134.

7 ' C i e k a w a , choc m o m e n t a m i przestarza ia (szczegolnie w przy pad ku n m o w i e n i a

czasu p o w s t a n i a u t w o r u ) p u b i i k a c j a dotve/aca. p u b i k y s t y c z n y c h trosci i d e o w v e h

Shiuania a kAanincouiu poboisce jest praca L. A . Dr . iUreeva , Publkk-iicebkie idei „Skizanid

0 Mamaevom poboisce", i ' O D R L , t. 11, M o s k v a - L e n i n g r a d 1935, s. 140-1 ;;s-

" B L D R , s. 338-539.

L. A . D m i l r i e v , Publicisticc^kie idei..., s. 153.

W l Z E R U N E K j A G I E L t Y I L l T W V . 127

b y r y „szatar iskie p o d s z e p t y " 7 4 . W y r a z n i e w i d a c , j a k o b e c n y w p o p r z e d -

n i c h u t w o r a c h m o t y w w a l k i p r a w o s t a w i a z p o g a r i s t w e m n a b i e r a w Ska-

zaniu w y r a z i s t o s c i . N a z d e c y d o w a n i e r e l i g i j n y c h a r a k t e r d z i e l a z w r o c i t a

o s t a t n i o u w a g ? M . A . S a l m i n a , k t o r a d o k o n a l a a n a l i z y Skazania w t a s n i e

p o d k a t e m z a p o t r z e b o w a h r e l i g i j n y c h e p o k i 7 5 . S w o j e w y w o d y ta w y b i t n a

r o s y j s k a b a d a c z k a s k u p i l a n a d w o c h p l a s z c z y z n a c h . Pierwsza^ jest m o t y w

L i t w i n o w w y s t ? p u j a . c y c h w u t w o r z e , a d r u g a , postac M a m a j a , a w zasa-

d z i e scena jego u c i e c z k i z p o l a w a l k i . P r z y w o d c a Z l o t e j O r d y w i d z a c k i o

sk? s w y c h w o j s k zacza l „ p r i z y w a t i b o g i svoa : P e r u n a i Salavata, i R a k i l a

i G r u s a i v e l i k o g o s v o e g o p o s o b n i k a M a r i i n e t a " 7 * . D o t y c h c z a s f r a g m e n t

t e n t h i m a c z o n o j a k o p o d k r e s l e n i e p o g a h s t w a M a m a j a , p o k a z a n i e go j a k o

p o s t a c i w i e l b i q c e j r o z n e b o s t w a i i d o l e 7 7 . I n n y poglac l na t? k w e s t i ? m i a l

V . A . R o m a n o v , k t o r y w e f r a g m e n c i e t y m w i d z i a t u k r y t y teks t , a z n a z w

t a j e m n i c z y c h b o s t w p r z y z y w a n y c h p r z e z M a m a j a w y c z y t a t t y t u l y ksia_g

w r o z e b n y c h 7 " . S a l m i n a k o n t y n u o w a l a t? i n t e r p r e t a c j ? i z w r o c i l a u w a g ? ,

ze k s i ? g i te b y t y u z y w a n e p r z e z a d e p t o w h e r e z j i j u d a i z u j q c y c h , j a k i e p o -

j a w i a r y sie n a R u s i n a p o c z ^ t k u X V I w . 7 * . W t e n sposob u c z o n a u d o w o d -

n i l a , ze Skazanie o Mamaevom poboisce p o w s t a l o w l a s n i e w t y m okres ie i ze

choc u t w o r t e n z z a l o z e n i a m i a l o p o w i a d a c o s t a r c i u M a m a j a z D y m i t r e m

I w a n o w i c z e m , to a u t o r stosuja_c r o z b u d o w a n a _ p u b l i c y s t y k ? r o z p r a w i a l si?

t a k z e ze w s p o l c z e s n y m i sobie p r o b l e m a m i .

Druga_ ptaszczyzna_ a n a l i z y u t w o r u d o k o n a n e j p r z e z Sa lmin? jest w s p o -

m n i a n y aspekt l i t e w s k i . Jako g o d n y u w a g i f a k t a u t o r k a p r z y t a c z a o k o -

l icznosc p r z y b y c i a p o d s z t a n d a r y D y m i t r a I w a n o w i c z a s tarszych O l g i e r

d o w i c z o w : A n d r z e j a Po lock iego i D y m i t r a Br iahskiego , k t o r z y sk loceni

z o j cem z p o w o d u m a c o c h y p o s t a n o w i l i w b r e w n i e m u stance w o b r o n i e

- B L D R , s. 739.

•!> M, A . S a l m i n a , K voprosu 0 ^remieni..., s. 2^4.

7 5 B i O K , y. 180.

Zob. k o m p n t a r z do u t w o r u w BI D R , s. 343. T r o c h e inaezej w i d z i a l to V. N . R u -

d a k o v . Mongolo-tahoy..., s. 158, ivedle k t o r e g o b i t w a na K u l i k o w y m Polu fnezy-fa sie

na d w o c h p l a s z c z y z n a c h , z i e m s k i e i i transcend en tnej. W tej drugiei B o g chrzescijan

p o k o n a i p o g a n s t w o r e p r e z e n t o w a i i e p r z e z s i ly M a m a j a .

V. A . R o m a n o v , Ob cdnom f;;z$mvii!e „Skaz(mit1 0 Mamarvom poboisce", T O D R L .

t. 32, S a n k t - P e t e r b u r g 2001, s. =596 309.

"° M . A . S a l m i n a , K vopro-v e eremkni..., s. 25K.

128 M A R C I N G R A L A

J

p r a w o s l a w i a . W t e n sposob g l o w n a m y s l Skazania zostala u k i e r u n k o w a n a

na p r z e d s t a w i e n i e w a l k i w o b r o n i e chrzesci jariskie j - p r a w o s l a w n e j w i a -

ry K t l . D o p a s o w u j ^ c t e n n u r t u t w o r u d o w y d a r z e h z p r z e l o m u X V i X V I w v

a u t o r k a w s k a z a l a na relacje l i t e w s k o - m o s k i e w s k i e za czasow A l e k s a n d r a

Jagie l lor iczyka, k t o r y w latacb 90. X V stulecia w z n o w i l s tarania o u r z e -

c z y w i s t n i e n i e u n i i f lo renck ie j w W i e l k i m K s i ^ s t w i e L i t e w s k i m 8 1 . D z i a l a n i a

te d o p r o w a d z i r y d o , j a k to okres l i la Sa lmina , „ m a s o w e g o " p r z e c h o d z e n i a

ksicjz^t r u s k i c h z L i t w y d o M o s k w y oraz d o w y b u c h u w o j n y m i e d z y t y m i

p a r i s t w a m i w latach 1500-1503. O p i s y w a n a b i t w a na K u l i k o w y m P o l u b y l a

zas w e d l u g rosy jskie j b a d a c z k i j e d n o c z e s n y m o p i s e m b i t w y n a d W i e d r o -

sza_. P o n a d t o w p r o p o n o w a n e j i n t e r p r e t a c j i p o k a z a n o b a r d z o c i e k a w e r o z -

s z y f r o w a n i e p o s z c z e g o l n y c h postac i . P o d p o s t a c i ^ O l g i e r d a n a l e z y w i d z i e c

n a w e t n i e ty le b ioracego r z e c z y w i s t y u d z i a l w w y p r a w i e n a d D o n Jagielle,

i le jego vvnuka - A l e k s a n d r a . Macocha^ przez ktorej. d z i e c i w y s t ^ p u j a , p r z e

c i w k o o jcu , jest H e l e n a I w a n o w n a , a O l g i e r d o w i c z e to ksia_ze.ta przechodza_-

cy z L i t w y n a s luzb? d o I w a n a I I P 2 .

N i e w c j t p l i w i e a u t o r Skazania 0 Mamaevom poboisce z y l w y d a r z e n i a m i s w o -

jej e p o k i i echa s t o s u n k o w l i t e w s k o - m o s k i e w s k i c h z p r z e l o m u X V i X V I w . sa_

obecne w u t w o r z e p o s w i e c o n y m b i t w i e na K u l i k o w y m P o l u . N i e m n i e j chy-

ba j e d n a k w a r t o zachowac pewna, ostroznosc p r z y anal iz ie tego teks tu . Jezeli

w e d l e t e o r i i M . A . S a l m i n y O l g i e r d s y m b o l i z o w a l A l e k s a n d r a Jagiel loriczy-

ka , to w y w o d t e n pos iada p e w n ^ istotna_ slabosc. N a k a r t a c h Skazania bo-

w i e m O l e g R iazahsk i i O l g i e r d zosta l i n a p i ? t n o w a n i za to , ze „edina vera,

e d i n o krscenie a k ' b e z b o z n o m u pr i lozisasa v k u p e g o n i t i p r a v o s l a v n u u v e r u

H r i s t o v u " 8 j . We f ragmenc ie t y m O l g i e r d o k r e s l o n y jest j a k o „ jednej w i a r y "

z O l e g i e m R i a z a h s k i m - czy l i p r a w o s l a w n y m . I nie c h o d z i t u o jakies l u z n e

p o w i ^ z a n i e z t y m w y z n a n i e m , lecz o k o n k r e t n y f a k t c h r z t u , o c z y m z r o d l o

w y r a z n i e n a d m i e n i a . Jak w i d a c , w z a d e n sposob w s p o m n i a n y f r a g m e n t n i e

pasuje d o j a k i e j k o l w i e k postaci z g r o n a h o s p o d a r o w l i t e w s k i c h , a j u z szcze-

? < ; Tamze, s. 2^4-253.

S p r a w a ta s z c z e g o l o w o o m o w i o n a zostal a przez O. I Faleckiego, Od uuii florenc

kiej do unii brzeskiej, L u b l i n 1997, y. 133-168. Zob. takze K . P i e t k i e w i c z , WielkieKsiestwo

l.iieietkic pod rzqciiwn Aleksandra Jn.gieiLincL.yka. Stadia nad dziejami panshva i spoteczenstjoa

na przetomie XV i XVI zoieku, P o z n a r i 1995, s. 165-172.

l :- M . A. S a l m i n a , K voprosu 0 vremieni..., s. 25S-256.

B L D R , s. 144.

W l Z E R U N E K J A G I E L L Y I L l T W Y . 129

g o l n i e d o „kato l i ck iego" o d u r o d z e n i a A l e k s a n d r a Jagielloriczyka 8 ' ' . Trzeba

w i e c z g o d n i e z suges t iami polemizujatrego z M . A . Salmina, A . G . Bobrova

miec na u w a d z e to, ze m i m o u p l y w u w i e l u lat o d o p i s y w a n y c h w y d a r z e r i

i m i m o s w e g o p u b l i c y s t y c z n e g o c h a r a k t e r u Skazanie o Mamaevom poboisce

jest p r z e d e w s z y s t k i m o p i s e m b i t w y na K u l i k o w y m p o l u 8 5 .

Wracaja_c d o o m o w i e n i a tresci opisuj^cej h i s t o r i c jaka d o k o n a l a si? n a d

D o n e m w 1380 r., trzeba jeszcze raz wskazac na jego r e l i g i j n y charakter .

O c z y w i s c i e p o d k r e s l a n a na k a z d y m k r o k u p r a w d a o s tarc iu w w y m i a r z e

r e l i g i j n y m nie e l i m i n o w a t a c a l k o w i c i e p o l i t y c z n e g o w y m i a r u r y w a l i z a c j i

m i e d z y Moskwa_ a Zlotci Orda_. W Poioiesci latopisarskiej M a m a j o w i c h o d z i l o

o p r z y w r o c e n i e s tanu zaleznosci i w y m i a r u d a n i n z Rus i „ jak b y l o za Bata-

ja " , oraz o pomszczenie r o d a k o w z a b i t y c h n a d Woza_. Teraz M a m a j takze

d o p e w n e g o m o m e n t u w z o r o w a l si? n a Bata ju , ale p o z n i e j p o s t a n o w i l za-

os trzyc k u r s w o b e c R u s i , la_cznie z jej faktyczna_ l i k w i d a c j a , w sensie p o l i -

t y c z n y m i n a r o d o w o s c i o w y m * 6 . VValka m i ? d z y Rusia_ a Zlota_ Orda^ nabra la

w Skazaniu charakteru totaJnego.

N a tie takiego k o n f l i k t u , o bye albo n ie bye R u s i i p r a w o s l a w i a , p o j a w i a

si? postac j ednego z s o j u s z n i k o w M a m a j a - O l g i e r d a (Jagietly). H o s p o d a r l i

t e w s k i wla_czyt si? d o w a l k i p o n a m o w a c h Olega Riazariskiego ( z n o w w i d z i -

m y jego bierna, pos taw?) . Podczas g d y D y m i t r l w a n o w i c z prezentu je n o w y

t y p m y s l e n i a p o l i t y c z n e g o , w k t o r y m nie m a miejsca na u s t ? p s t w a w o b e c

T a t a r o w , O l e g R iazahsk i i O l g i e r d (Jagiello) m y s l e l i n ie jako „po d a w n e m u " .

Oba j w i d z i e l i w M a m a j u z w i e r z e h n i k a R u s i , d o n i e g o si? o d w o l y w a l i , j e m u

si? s k a r z y l i i na n i m b u d o w a l i swoje p l a n y p o l i t y c z n e . O l e g i O l g i e r d wla_-

czaj^c si? d o tego to ta lnego starcia s n u l i p l a n y c a l k o w i t e g o r o z b i o r u Rus i

p o d l e g l e j M o s k w i e . N a kar tach Skazania a u t o r p r z e d s t a w i a to j a k o k a r y k a t u -

ralna^ n a i w n o s c p o d s u m o w a n a , s l o w a m i , ze obaj „mysle l i jak d z i e c i " .

s + P rob lem ten j e s tznaczme bardz ie j z t o / o n v , a w s p o m n i a n y f r a g m e n t niezmiernse

c i e k a w v d l a w y j a s n i e n i a l a j e m n i c y i m i e n i a O l g i e r d a w Skmenhi, co a u t o r n in ie j szegn

tekstu m a nadzieje vvykazac w k r o t c e w i n n y m miejseu.

^ A . G. B o b r o v , Po vovoda stati M, A. Safmbioi „K voprosit 0 vrr.mie.ni i obMoatel-

^tvnit vozuifoweniti -'Skuzanui 0 yutmih-roix }<obuiiCr»", T O O K ! . , t. 77. Sank l -S ' e te rburg

2006, s. 965.

Ho „Az ne h o s u l a k o s ' fvonl J , a k o / e Batv j n ' egda d o i d u Rusi i u b i u knaza i h ,

i k o t o r y e g r a d y k r a s n y e d o v l e u t ' n a m i In s a d e m i R u s ' u v l a d e m , l i h o r bezmatez.no

p o z y n e m ' " , t a m z e , s. 140.

MARGIN" G R A L A

Wiesc o p r z y l a c z e n i u sie w l a d c y L i t w y i ksiecia r iazar iskiego d o so juszu

z M a m a j e m w y w o l a l a s m u t e k u D y m i t r a I w a n o w i c z a , k t o r y nie s p o d z i e w a l

si? a t a k u z i c h s t r o n y , g d y z t r a k t o w a t i c h j a k p r z y j a c i o l . Jednoczesnie w l a d c a

M o s k w y p r z e d majestatem m e t r o p o l i t y C y p r i a n a z a d e k l a r o w a l swa. n i e w i n -

nose w o b e c n a j e z d z c o w , k t o r y m zadne j k r z y w d y n i e w y r z ^ d z i k W t o k u d a l -

szych w y d a r z e h in formac je o O l g i e r d z i e i O l e g u zanikaja^ b y p o w r o c i c p o d

koniec u t w o r u . G d y jasna stata si? k l?ska tego, w k t o r y m p o k t a d a l i nadzie j? ,

obaj p o d e j m u j ^ s p o z n i o n ^ refleksj?. Z n a s z k i c o w a n y c h p o w y z e j seen w y j a -

w i a si? obraz O l g i e r d a b?da_cego w l a d c y n i e u d o l n y m , p r o z n y m i n a i w n y m .

Jego d z i a l a n i a w k a m p a n i i u b o k u M a m a j a z a k o r i c z y l y si? t y m , ze L i t w i n i

p o w r o c i l i „do siebie" z w i e l k i m w s t y d e m .

O b o k O l g i e r d a w Skazaniu w s p o m n i a n o takze s tarszych O l g i e r d o w i c z o w .

Obaj wysta_pil i u b o k u D y m i t r a I w a n o w i c z a chcax b r o n i c w s p o l n i e w y z n a -

wane j w i a r y . Choc z r o d i o w s r o d p r z y c z y n ich dz ia lan ia w y m i e n i l o takze

k o n f l i k t r o d z i n n y , k t o r e g o p o w o d e m b y l a i c h macocha, t o glowna_ p o b u d k a ,

b y l a w a l k a za w i a r ? . P r a w o s l a w n i O l g i e r d o w i c z e n a L i t w i e zosta l i b a r d z o

w y m o w n i e p o r o w n a n i d o „ z y z n y c h k l o s o w p r z y t l u m i o n y c h przez c h w a -

s t y " . P o d w z g l ? d e m chrzesci jariskiej g o r l i w o s c i starsi O l g i e r d o w i c z e zosta l i

p o k a z a n i w b a r d z o p o z y t y w n y m s w i e t l e . D l a s p r a w y w i a r y z d e c y d o w a l i si?

na h e r o i c z n y gest wysta_pienia p r z e c i w k o w l a s n e m u o jcu. Bye m o z e w l a s n i e

tennu z a b i e g o w i p o s l u z y l o a u t o r o w i k o n s e k w e n t n e n a z y w a n i e Jagietty O l -

g i e r d e m . Wysta^pienie p r z e c i w ojcu jest o w i e l e bardz ie j przekonywaja_cym

s w i a d e c t w e m konfesy jnego r a d y k a l i z m u n i z n i e p o s l u s z e h s t w o w o b e c bra -

ta - szczegolnie z r o d z o n e g o z inne j m a t k i . P o d z i w d l a p r a w o s l a w n e j w i a

r y starszych O l g i e r d o w i c z o w z o s t a l jeszcze w z m o c n i o n y przez w z m i a n k ?

o t y m , iz A n d r z e j P o l o c k i w y s l a l d o D y m i t r a „ta jno b u k v i c u m a l u " 3 ? , co n ie -

j ako w s k a z u j e , ze obaj p r z e d s t a w i c i e l e p r a w o s l a w i a na L i t w i e z y l i ponieka^d

„ w p o d z i e m i u " , w w a r u n k a c h p r z e s l a d o w a r i i b r a k u w o l n o s c i .

Oprocz podkreslenia p r a w o s l a w n e g o braterstwa starszych O l g i e r d o w i

c z o w Skazanie p r z e d s t a w i l o i ch jako w a z n y c h so juszn ikow D y m i t r a I w a n o w i

cza. Wladca M o s k w y podejmuja_c decyzj? o p r z e p r a w i e przez D o n o d w o l y -

wat si? d o doswiadczenia A n d r z e j a Polockiego, zas w noc przed bitwa_ w s t u -

c h i w a l si? w w i z j e i r a d y D y m i t r a Bobroka Wotyhsk iego 8 8 . Widac , jak w Ska

zaniu p o w r o c i l p o c h w a l n y t o n wobec l i t e w s k i c h so juszn ikow Rusi . W y n i k a l

T a m z e . s. 162.

w Tamze , s. 17s.).

W r z E R U N F K JAGIF.H Y r L I T W Y . ' 3 i

on j ednak przede w s z y s t k i m z poczucia w s p o l n o t y rel igi jnej . M o z n a nawet

powiedziec , ze Skazanie nie jako d z i e l i L i t w i n o w na d o b r y c h - p r a w o s t a w n y c h

i z tych - walcza_cych z chrzesci jaristwem u b o k u Mamaja .

O m a w i a n y u t w o r pos iada jeszcze jedna^ ciekawa_ osob l iwosc zwiqzana.

z k w e s t i a m i n a r o d o w o s c i o w y m i . N a s a m y m pocza_tku zaznaczono, ze M a

maj p l a n o w a l w z o r e m Bataja r u s z y c na Rus i calq stowiariska. z i e m i ? , co p o -

kazu je dosyc w q s k i e p o j m o w a n i e s towiar iskosc i w u t w o r z e . P o t w i e r d z o n e

to zostato poznie j , g d y a u t o r o p o w i a d a l , jak O l g i e r d zebra l s i ty „ l icznych

L i t w i n o w i W a r e g o w , i Z m u d z i n o w i p o s z e d l na p o m o c M a m a j o w i " .

C h w i l ? p o z n i e j z r o d i o m o w i o w o j s k a c h D y m i t r a , g d z i e b y l y l i czne rzesze

w o j o w - „cala Rus i S l o w i a r i s z c z y z n a " . W a l k a p r z e d s t a w i o n a na k a r t a c h

Skazania p o 100 la tach o d b i t w y na K u l i k o w y m P o l u b y l a wiec t o t a l n y m k o n -

f l i k t e m t o c z o n y m na t ie r e l i g i j n y m , p o l i t y c z n y m i n a r o d o w o s c i o w y m (jak

w i d a c w tej ostatniej k a t e g o r i i , p o d z i a l y etniczne maja_ swoja^ ciekawa. specy-

f ik?) . Choc u s c h y l k u X I V w . p r z e c i w M o s k w i e z j e d n o c z y l i si? jej n a j w i e k s i

w r o g o w i e - z jednoczona p o d wodza , D y m i t r a I w a n o w i c z a Rus w y s z l a z tej

k o n f r o n t a c j i z w y c i e s k o .

# # #

P r z e d s t a w i o n e p o w y z e j w y w o d y pokazuja_ jasno, ze choc b i t w a na K u l i

k o w y m P o l u b y l a p r z e d e w s z y s t k i m sukcesem R u s i n a d T a t a r a m i , to rodza_-

ca si? pot?ga m o s k i e w s k a n i e omieszka la w y k o r z y s t a c g o takze d o w y r a z e -

n i a swo jego s t o s u n k u d o L i t w y . Stosunek ten nie b y l j e d n o l i t y , co w y n i k a l o

z a r o w n o z tego, ze L i t w i n i w k a m p a n i i z 1380 r. s ta l i p o d w o c h s t ronach

k o n f l i k t u , jak i z k o n k r e t n y c h p o t r z e b p o l i t y c z n y c h osrodka , w k t o r y m p o -

w s t a w a t y u t w o r y c y k l u k u l i k o w e g o . A n a l i z o w a n i e t y c h d z i e l p o d k a j e m

z a p r e z e n t o w a n e g o w n i c h w i z e r u n k u Jagiel ly i L i t w y m o z e d o p r o w a d z i c

d o c i e k a w y c h w n i o s k o w (moze choc iazby p o s l u z y c j a k o glos w d y s k u s j i d o -

tycza^cej czasu p o w s t a n i a u t w o r o w ) . W i d a c , jak ten o b r a z e w o l u o w a l , j a k

m o t y w starcia n a d D o n e m z czasem w y k o r z y s t y w a n y b y l w charakterze

a n t y l i t e w s k i e j p r o p a g a n d y s p o w o d o w a n e j t y m , ze w cia_gu X V w . tatarskie

zagrozenie n i k l o , a r y w a l i z a c j a M o s k w y i L i t w y narastala.

132 M A R C I N G R A L A

Wizerunek Jagiełły i Litwy w utworach tzw. cyklu kulikowego [in:] Regiones euxinum spectantes....

Documents

Transcript of Wizerunek Jagiełły i Litwy w utworach tzw. cyklu kulikowego [in:] Regiones euxinum spectantes....