1

Społeczno-kulturowe uwarunkowania pozycji Rosji

w stosunkach międzynarodowych

Imponujący potencjał kulturowy Federacji Rosyjskiej jest warunkowany wieloma

czynnikami, co naturalne także tymi o charakterze społecznym. To jednostki i społeczeństwa

są bowiem nośnikiem i twórcą kultury. Wielonarodowość, a więc i wielokulturowość

społeczeństwa rosyjskiego pozwalała i wciąż pozwala tworzyć kulturę wielowymiarową.

Współcześnie kultura oprócz ważnego czynnika scalającego naród, pozostaje istotna z punktu

widzenia wymiany międzynarodowej. Jest także ważnym instrumentem w rękach państwa,

poprzez który można kreować jego wizerunek i wykorzystać jako składnik dyplomacji.

Wymiana kulturowa w wymiarze międzynarodowym przebiega dwutorowo, zarówno

w formie zinstytucjonalizowanej jak i pozainstytucjonalnej. Dzieje się tak w związku z

„urynkowieniem” kultury, która staje się towarem podlegającym mechanizmom rynkowym.

Jest to efekt postępującej globalizacji oraz dyfuzji kulturowej, która wzrosła na skutek

rozwoju nowoczesnych technologii, w tym przede wszystkim Internetu.

1. Potencjał społeczny Rosji

Wielonarodowe społeczeństwo rosyjskie to w większości rdzenni Rosjanie. Według

spisu powszechnego z 2002 roku stanowią oni 79,8 proc. (115 889 tys.)1. Najliczniejszymi

mniejszościami etnicznymi i narodowymi są:

− Tatarzy – 5 555 tys. (3,8 proc.);

− Ukraińcy – 2 943 tys. (2,0 proc.);

− Baszkirzy – 1 673 tys. (1,2, proc.);

− Czuwasze – 1 637 tys. (1,1 proc.).

Ormianie, Białorusini, Mołdawianie oraz Kazachowie i Azerowie liczą poniżej 1 proc.

Ogółem mniejszości stanowią w Rosji 19,2 proc. Warte podkreślenia jest to, że nie otrzymują

one silnego wsparcia z kraju pochodzenia. Nie stworzyły również efektywnych organizacji

działających w Rosji, których zadaniem jest ochrona ich interesów czy promocja kultury. W

efekcie poszczególne mniejszości mają niewielki wpływ na rosyjską politykę zagraniczną.

1 Zob. Spis powszechny przeprowadzony w Rosji w 2002 roku, http://www.perepis2002.ru/content.html?

id=11&docid=10715289081463, czerwiec 2010 r. Kolejny spis powszechny w Rosji ma zostać przeprowadzony

w 2010 roku.

2

Wielonarodowy charakter państwa często pociąga za sobą niebezpieczeństwo separatyzmów.

Dotyczy to również Rosji. Dość wspomnieć Czeczenię czy Dagestan.

Z drugiej strony, około 30 mln Rosjan jest rozsianych na całym świecie. W ten sposób

mogą oni być forpocztą interesów rosyjskich oraz kultury i języka rosyjskiego. W połączeniu

ze świetnie zorganizowaną służbą dyplomatyczną daje to duże możliwości umocnienie

pozycji Rosji w świecie. Obecnie władze rosyjskie skupiają się na działaniach służących

umocnieniu rosyjskiej diaspory i jej wpływów w państwach przebywania. Chodzi tu głównie

o tych, którzy zamieszkują na obszarze poradzieckim. Nowe formy wsparcia rosyjskiej

diaspory (m.in. pomoc prawna i finansowa, utworzenie funduszu wsparcia) oraz odchodzenie

od koncepcji popierania repatriacji wskazują na to, że Rosja stawia na zatrzymanie diaspory

za granicą i wykorzystanie jej do budowania prorosyjskich środowisk w innych krajach2.

Problemem współczesnej Rosji niewątpliwie jest wysoki poziom śmiertelności, krótka

średnia długość życia Rosjan oraz niski przyrost naturalny. Największe państwo na świecie

wyludnia się. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do słabo zaludnionego rosyjskiego

Dalekiego Wschodu i Syberii, gdzie osiedlają się przybysze z sąsiednich Chin. Kwestia

chińskiej migracji na tereny południowo-wschodniej Rosji może, choć nie musi, wpływać

negatywnie na zewnętrzną politykę Moskwy, szczególnie wobec ChRL. Należy pamiętać, że

chiński wektor polityki rosyjskiej jest istotny. W sprawach międzynarodowych Pekin i

Moskwa, również na forum Rady Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych, często mówią

jednym głosem. Tak było w kwestii natowskiej operacji „Allied Force” w Kosowie z 1999

roku czy interwencji w Iraku w 2003 roku. Oba państwa opowiadają się także za koncepcją

ładu „wielobiegunowego” i były przeciw unilateralnej polityce Georga W. Busha. Pekin i

Moskwa borykają się też z podobnymi problemami, co jest pochodną ich wielonarodowego

charakteru. Chodzi tu m.in. o wspomniany już separatyzm czeczeński w Rosji i ujgurski w

Chinach. Wiele podobieństw nie oznacza braku kwestii spornych, do których oprócz migracji

chińskiej na rosyjski Daleki Wschód można zaliczyć rywalizację w regionie Azji Środkowej,

która pozostaje strefą żywotnych interesów Rosji.

Wymiar społeczny to również wysoka przestępczość wpływająca na gospodarkę

rosyjską oraz ogromne sumy przekazywane na łapówki. Pieniądze te nie są wpompowywane

w tamtejszą gospodarkę. Świat przestępczy, gospodarczy i polityczny przenikają się, korupcja

pogłębia problem efektywnego zarządzania gospodarką, co z kolei może zniechęcać

potencjalnych inwestorów.

2 Nowe mechanizmy konsolidacji diaspory rosyjskiej, „Tydzień na Wschodzie”, 09.12.2009.

3

Warto również wspomnieć o samo postrzeganiu Rosjan. W stosunku do innych

narodów odbierają się jako naród wyjątkowy, z misją, podobnie jak państwo, którego są

obywatelami. Bóg narodził Świętą Ruś by ta broniła jedynej prawowiernej religii

chrześcijańskiej – prawosławia. Moskwa to Trzeci Rzym3. Idea ta przenika się z ideologią

rosyjskiej wielkomocarstwowości.

Inną kwestią jest to, że Rosjanie nie uznają się za winnych pogorszenia sytuacji

ekonomicznej Rosji i swojej własnej. To może być podatny grunt dla nacjonalistów i

postrzegania świata zewnętrznego w kategoriach zagrożenia, co z kolei kreuje postawy o

charakterze imperialnym, będącym lekarstwem na słabość4. To również wpływa na

poszukiwanie „trzeciej drogi” w budowie siły i potęgi państwa. W sondażu z jesieni 2009

roku 72 proc. badanych zgodziło się z opinią że rosyjska demokracja nie powinna kopiować

zachodnich wzorców5. W pierwszej połowie 2010 roku blisko 80 proc. respondentów

wyraziło opinię, według której każde państwo powinno dążyć do demokracji własną drogą6.

2. Potencjał kulturowy Rosji

Bogactwo kultury rosyjskiej należy kojarzyć z trudną historią oraz, co również się z

tym łączy, wielowiekową wielokulturowością państwa. To jest efektem licznych podbojów i

znacznych rozmiarów terytorium. W kulturze rosyjskiej odnaleźć można wpływy wschodnie

(azjatyckie), będące konsekwencją panowania mongolskiego oraz, co już wspomniano,

rozpiętości terytorialnej w części azjatyckiej. Równie silnie czynnik geograficzny

oddziaływał na obecność wpływów zachodnich w kulturze rosyjskiej. Należy je również

wiązać z polityką Piotra I, który próbował przenosić niektóre elementy europejskie na grunt

rosyjski. Brakowało tu jednak całościowego podejścia cara do ewolucji tkanki państwa.

Zmiany zachodziły tylko na powierzchni i głównie w wymiarze obyczajowym.

Rozdwojenie kulturowe Rosji, stało się powodem problemów z określeniem

tożsamości rosyjskiej. Nie pozostało to bez wpływu na próbę odnalezienia swojego miejsca w

świecie i sposobu prowadzenia polityki zagranicznej przez państwo.

W warstwie artystycznej trwałymi składowymi kultury światowej rodem z Rosji stały

3 Zob. A. de Lazari, Czy Moskwa będzie Trzecim Rzymem? Studia o nacjonalizmie rosyjskim, Katowice 1995, s.

9. 4 M. Czajkowski, Rosja w Europie. Polityka bezpieczeństwa europejskiego Federacji Rosyjskiej, Kraków 2003,

s. 54. 5 Россияне о статье Дмитрия Медведева „Россия, вперед!”, 24.09.2009, http://www.levada.ru.press/2009

092402.html, czerwiec 2010 r. 6 Россияне о гордости за свою страну и проблемах демократии, 07.05.2010, http://www.levada.ru.press/20

10050702.html, lipiec 2010 r.

4

się muzyka Piotra Czajkowskiego, Sergiusza Prokofiewa, Siergieja Rachmaninowa oraz

twórczość rosyjskich bardów: Włodzimierza Wysockiego, Bułata Okudżawy. Trudno

wyobrazić sobie literaturę i poezję światową bez Lwa Tołstoja, Antoniego Czechowa, Fiodora

Dostojewskiego, Borysa Pasternaka, Władimira Nabokowa oraz Aleksandra Puszkina, Anny

Achmatowej. Warto wspomnieć rosyjskich malarzy Wasilija Kandinskiego czy Iwana

Szyszkina.

Światową sławę zyskało również rosyjskie kino i reżyserzy tacy jak: Siergiej

Eisenstein, Andriej Konczałowski i jego brat Nikita Michałkow oraz Andriej Tarkowski czy

Andriej Zwiagincew. Światową sławę zyskał rosyjski balet.

Oferta kulturalna i turystyczna Rosji jest bardzo szeroka. Rosja ma piękną i

różnorodną przyrodę – morza, góry, lasy, tundry, stepy i strefę subtropikalną. Posiada ponad

dwadzieścia obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego

UNESCO7, w tym m.in.: zabytkowe centrum Sankt Petersburga, Kreml i Plac Czerwony oraz

jezioro Bajkał. Pod względem zbiorów muzealnych Rosja może konkurować z Włochami,

Francją czy Wielką Brytanią. Galeria Trietiakowska w Moskwie i petersburski Ermitaż mogą

poszczycić się wieloma słynnymi dziełami sztuki rosyjskiej i zagranicznej, m.in. płótnami

Iwana Szyszkina, Andrieja Rublowa oraz Rafaela, Tycjana czy Rubensa. Oba miasta,

Moskwa i Petersburg, tworzą również niezwykły klimat kulturowy.

3. Rozłam tożsamości rosyjskiej

Tożsamość (samookreślenie, identyczność, samoświadomość) „odnosi się do

wizerunków indywidualności i odrębności (jaźni) posiadanych i projektowanych przez

jednostkę oraz kształtowanych (i z czasem modyfikowanych) wskutek relacji ze znaczącymi

innymi”8. Dla Samuela Huntingtona tożsamość jest tam gdzie „ty i ja zmienia się w my, gdy

pojawiają się oni”9.

W dyskursie filozoficznym, ale i politologicznym często pojawia się pytanie o

europejskość Rosji.

Bogata kultura rosyjska wyrosła na styku Europy oraz Azji i ich tradycji. Jak pisze z

żalem (z racji nie wykorzystanych możliwości) rosyjski filozof Piotr Czaadajew Rosjanie

„jednym łokciem opierając się o Chiny, a drugim o Niemcy powinni łączyć dwie wielkie

7 World Heritage List Centre, UNESCO, http://whc.unesco.org/en/list, czerwiec 2010 r.

8 Cyt. za S. Huntington, Kim jesteśmy? Wyzwania dla amerykańskiej tożsamości narodowej, Kraków 2007, s. 32.

Na temat tożsamości międzynarodowej Rosji zob. np. S. Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji

Rosyjskiej, Warszawa 2006. 9 Ibidem, s. 34.

5

zasady natury duchowej – wyobraźnię i rozum, i jednoczyć w naszej cywilizacji przeszłość

świata”10

.

Europejska i azjatycka tożsamość Rosji jest nierozerwalna – jest eurazjatycka. Według

Stanisława Bielenia Rosja jest „Europą w Azji” i „Azją w Europie”11

. Jan Paradowski ujął to

jeszcze inaczej „Rosja jest odwrotną stroną Europy”12

. To może jej pomóc w odgrywaniu roli

spoiwa, pośrednika między Wschodem i Zachodem, między Azją i Europą. Rosja stara się

taką rolę odgrywać. Na przykład na szczyt G8 latem 2006 roku (podczas swego

przewodnictwa w Grupie) zaprosiła Chiny, Indie (także Brazylię), tzw. mocarstwa

wschodzące.

W 2009 roku w sondażu przeprowadzonym przez Centrum Lewady na pytanie o

najbliższych przyjaciół Rosji badani wymienili Białoruś (50 proc.) i Kazachstan (38 proc.), co

symptomatyczne na trzecim miejscu znalazły się Chiny (18 proc.)13

.

Inną kwestią, jest to, że „w Rosji nosicielem pierwiastka narodowego nigdy nie był

etnos, a terytorium. Naród był określany jako prawosławny”14

. W tradycji narodów

prawosławnych naród, etniczność jest bowiem kojarzona z wyznaniem. Cerkiew jest

elementem dziedzictwa narodowego, co jest o wiele ważniejsze od faktycznego uczestnictwa

w jej życiu. Kryterium wyznania może być wyznacznikiem członkostwa we wspólnocie

narodowej – prawdziwy Rosjanin jest prawosławny15

.

Według Mariana Zdziechowskiego władzę nad duszą rosyjską sprawuje ogromna

przestrzeń państwa, która zachęca do ruchów ekstensywnych, a nie intensywnych jak w

przypadku narodów Starego Kontynentu16

. To rozległe położenie sprawia, że Federacja

Rosyjska ma interesy na obu kontynentach. Dlatego też jest stroną wielu porozumień tak

europejskich jak i azjatyckich. Uczestniczy w wymiarze instytucjonalnym obu kontynentów.

Rozpiętość terytorialna Rosji, daje ogromne możliwości. Może jednak stanowić źródło

kompleksu obcości. Dla Europejczyków Rosjanie nie są w pełni europejscy, z koli w Azji za

mało azjatyccy. Problem pogłębił się po zakończeniu zimnej wojny. Będący liderem bloku

10

P. Czaadajew, Pierwszy list filozoficzny (fragmenty), [w:] A. de Lazari (red.), Dusza polska i rosyjska. Od

Adama Mickiewicza i Aleksandra Puszkina do Czesława Miłosza i Aleksandra Sołżenicyna. Materiały do

„katalogu” wzajemnych uprzedzeń Polaków i Rosjan, Warszawa 2004, s. 44. 11

S. Bieleń, Identyfikacja Rosji w stosunkach międzynarodowych, [w:] A. Bieleń, M. Raś (red.), Polityka

zagraniczna Rosji, Warszawa 2008, s. 21. 12

J. Paradowski, Bolszewizm i bolszewicy w Rosji (fragmenty), [w:] A. de Lazari (red.), op. cit., s. 205. 13

Друзья и враги России, 10.06.2009, http://www.levada.ru./press/2009061001.html, czerwiec 2010 r. 14

„Rosjanie nie chcą być Żydami XXI wieku”, F. Memchez w rozmowie z G. Pawłowskim, [w:] Idee z

pierwszej ręki, Warszawa 2008, s. 264. 15

A. Curanović, Idea solidarności słowiańskiej we współczesnej polityce państw bałkańskich, „Rocznik

Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”, Rok 7 (2009), Część 2, Region Bałkański, s. 41. 16

M. Zdziechowski, Wpływy rosyjskie na duszę polską, [w:] A. de Lazari (red.), op. cit., s. 169.

6

wschodniego Związek Radziecki łatwiej mógł się określić, łatwiej było wskazać owych

innych tj. blok zachodni i jego lidera – USA.

Koniec ładu dwubiegunowego i równoczesny upadek ZSRR w 1991 roku oznaczały

kres przywództwa radzieckiego oraz schyłek supermocarstwowości Rosji. To był i wydaje

się, że wciąż jest problem nie tylko dla władz rosyjskich, ale również dla społeczeństwa.

Bolączka tym większa, że można w niej odnaleźć syndrom imperialny, swoiste

przyzwyczajenie do ekspansji terytorialnej, poszerzania i utrzymania stref wpływów. Przez

wieki była ona sposobem na zapewnienie bezpieczeństwa. Rosjanin niejako żyje w symbiozie

ze swoim imperium. Dlatego też jest mu często trudno uznać słabość swego państwa. W 2009

roku w sondażu na temat opinii Rosjan o rozpadzie ZSRR i przyszłości WNP ponad połowa

respondentów (60 proc.) żałowała, że Związek Radziecki rozpadł się. Przeciwnego zdania

było 28 proc. (12 proc. trudno było udzielić jednoznacznej odpowiedzi). W latach ubiegłych

tendencja była podobna17

.

Dwoistą naturę Rosji i Rosjan można również dostrzec w tym, że z jednaj strony

dostrzega się potrzebę modernizacji na wzór zachodni (często wybiórczej, tj. w niektórych

wymiarach), przy jednoczesnym zachowaniu rosyjskiej wyjątkowość, często sprzecznej z

ideami europejskimi. Ta specyfika rosyjska jest związana z wyróżnianiem nie tylko przez

samych Rosjan, ale także przez niektórych badaczy, choćby przez S. Huntingtona, odrębnej

cywilizacji – rosyjskiej, prawosławnej, ortodoksyjnej.

Cywilizacja prawosławna, oprócz Rosji, obejmuje swym zasięgiem:

wschodnioeuropejskie państwa poradzieckie z przewagą wyznawców prawosławia, przede

wszystkim: Ukrainę, Białoruś i Mołdowę oraz prawosławne państwa Bałkanów (Rumunię,

Bułgarię, Serbię i Grecję).

17

Zob. Россияне о распаде СССР и будущем СНГ, 21.12.2009, http://www.levada.ru/press/2009122101.html,

lipiec 2010 r.

7

Źródło: S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 1997, s. 21.

Cechami charakterystycznymi cywilizacji prawosławnej są:

− bizantyjski rodowód i religia prawosławna;

− 200 lat mongolskiego panowania (od połowy XII – do połowy XV wieku);

− biurokratyczny despotyzm;

− ograniczony kontakt z Renesansem, Reformacją, Oświeceniem, zamorską ekspansją,

oraz wyłonieniem się państwa narodowego czyli tym co jest esencją Zachodu18

.

Ponieważ fundamentem tożsamość rosyjskiej jest religia prawosławna, rola cerkwi w

życiu politycznym jest tu duża. Można to dostrzec także we wspieraniu się Borysa Jelcyna,

Wladimira Putina czy Dmitrija Miedwiediewa na autorytecie cerkwi i ich uczestnictwie w

ważnych uroczystościach o charakterze religijnym. Również duchowni prawosławni często

biorą udział w świętach państwowych. W programach rosyjskich partii politycznych można

odnaleźć odwołania do tradycji prawosławnej czy też dążenie do umocnienia „tradycyjnych

wartości rosyjskich” (czytaj prawosławnych) w życiu społecznym. Zdaniem Aleksandra

Zinowiewa, rosyjskiego pisarza, socjologa i dysydenta okresu ZSRR, „w Rosji odbywa się

sztuczna reanimacja prawosławia (…). Prawosławie przyjmuje rolę ideologii państwowej, i w

18

S. P. Huntington, Zderzenie… op. cit., s. 50. Na temat genezy rosyjskiej cywilizacji zob. np. M. Nizioł,

Dylematy kulturowe międzynarodowej roli Rosji, Lublin 2004, s. 20-35.

8

znacznym stopniu tę rolę pełni”19

.

Rosyjska cerkiew zajmuje stanowisko w kwestiach polityki zagranicznej czy też spraw

międzynarodowych. Potępiła na przykład interwencję w Kosowie w 1999 roku, solidaryzując

się z prawosławną Serbią. W przeszłości pojawiała się także retoryka antykatolicka choćby

krytyczne wypowiedzi na temat pielgrzymki w 2001 roku Jana Pawła II na Ukrainę i do

Kazachstanu.

Oprócz religii od narodów europejskich (wyznających chrześcijaństwo zachodnie)

Rosję odróżnia wiele innych, wymienionych zresztą, cech. Słusznie zauważył Nikołaj

Strachow, że historia Europy i Rosji dokonywała się oddzielnie. „Nie dzieliliśmy (Rosjanie

przyp. autora) z Europą ani jej historii, ani jej rozwoju”20

. Warunkuje to inne podejście i

interpretację niektórych pojęć i zjawisk, takich jak władza, prawo, wspólnota, indywidualizm.

W Rosji można odnaleźć na przykład bardziej typowe dla Azjatów rozumienie władzy,

opartej raczej na sile, gdzie ważna jest wspólnota, kolektyw, a nie jednostka. Na Zachodzie, to

państwo jest dla jednostki, zostało powołane by go chronić, przy poszanowaniu jej praw. W

Rosji, podobnie zresztą jak na przykład w Chinach jednostka jest dla państwa, ma służyć jego

interesom. Prawa jednostki mogą być ograniczane, łamane jeśli temu ma służyć dobro i

interes państwa.

W wymiarze społecznym to się jednak zmienia. W ciągu ostatnich 10 lat (od 1999 do

2009 roku) ilość zwolenników poglądu zgodnie, z którym interesy państwa są ponad prawami

jednostki oscylowała wokół 10 proc. (najwięcej w 2006 roku – 12 proc.). Ponad 40 proc. (w

2009 roku 49 proc.) stało na stanowisku, że jednostki mogą walczyć o swoje prawa, nawet

jeśli jest to sprzeczne z interesem państwa21

.

Powracając jeszcze do kwestii modernizacji Rosji przez Piotra I, warto podkreślić, że

owe unowocześnienie państwa rosyjskiego na wzór europejski pociągnęło za sobą tysiące

ofiar. Skutkowało to niechęcią do Zachodu. Zachodnie zwyczaje, osiągnięcia techniczne były

propagowane przez cara, bez zmian w systemie wartości, który pochodził sprzed ponad stu

lat. Efektem jego reform było umocnienie despotyzmu, zniszczenie przesłanek społecznego i

politycznego pluralizmu, a więc niezwykle ważnego elementu demokracji. W ten oto sposób

car umocnił azjatyckie cechy państwa22

.

Także z modernizacją (głównie w wymiarze ekonomicznym), wiąże się rozczarowanie

19

„Nadchodzi epoka postdemokratyczna”, F. Memchez w rozmowie z A. Zinowiewem, [w:] Idee… op. cit., 254. 20

N. Strachow, Fatalna sprawa, [w:] A. de Lazari (red.) op. cit., s. 78. 21

Zob. Социальная ответственность государства и права человека, 26.01.2010, http://www.levada.ru/

press/2010012601.html, lipiec 2010 r. 22

S. P. Huntington, Zderzenie… op. cit., s. 200. Por. W. Sołowiow, Idea rosyjska (fragmenty), [w:] A. de Lazari

(red.), op. cit., 101-109.

9

Zachodem i liberalizmem. Po krótkim okresie rządów Jegora Gajdara na początku lat

dziewięćdziesiątych kiedy próbowano wprowadzić reformy rynkowe, doszło równocześnie do

znacznego zubożenia społeczeństwa rosyjskiego. Do dziś charakteryzuje się ono znacznym

rozwarstwieniem ekonomicznym. Z jednej strony jest duża liczba osób biednych, a z drugiej

niewielka oligarchów, którzy swoich majątków nie zawsze dorobili się uczciwie.

Obecny kryzys, obnażył słabość rosyjskiej gospodarki i zapóźnienie w dziedzinie

technologii. Prezydent D. Miedwiediew w swym artykule „Rosjo, naprzód” opublikowanym

we wrześniu 2009 roku powrócił do idei modernizacji Rosji23

. Nakreślił w nim program

demokratycznych i wolnorynkowych zmian. Przypomniał próby modernizacji Piotra I i

industrializacji okresu stalinowskiego, które okupiono krwią rosyjskich obywateli.

Modernizacja według Miedwiediewa powinna przebiegać w sposób ewolucyjny i opierać się

na innych niż kiedyś fundamentach, przede wszystkim na zasadach demokracji oraz

przyzwoleniu społecznym. W tym kontekście niepokoić może fakt, że dwa tygodnie po

publikacji artykułu 80 proc. osób pytanych nic o nim nie słyszało24

.

Unowocześnieniu, według prezydenta, ma pomóc walka z korupcją, reforma wymiaru

sprawiedliwości i struktur siłowych, reforma armii, ograniczenie biurokratycznej kontroli nad

gospodarką i ograniczenie samej biurokracji. Miedwiediew zakłada wprowadzanie

jakościowych standardów UE i unowocześnienie szkolnictwa.

Strategia ta podporządkowana jest modernizacji wewnętrznej Rosji, a poprzez nią

umocnieniu państwa także w wymiarze międzynarodowym i powrót do statusu mocarstwa

globalnego.

4. Orientacje ideowe w rosyjskiej polityce zagranicznej

Dylematy kulturowe Rosji odbijają się w orientacjach ideowo-programowych

próbujących definiować miejsce Rosji na arenie międzynarodowej oraz wpływać na kształt jej

polityki zagranicznej25

.

Rozpad ZSRR odgrzał dawny dziewiętnastosieczny spór o to czy Rosja to kraj

europejski, azjatycki czy może eurazjatycki. Z tego sporu wyrosły orientacje ideowe

rosyjskiej polityki zagranicznej, odmiennie podchodzące do miejsca, roli i pozycji Rosji w

23

D. Medvedev’s Article, Go Russia!, September 10, 2009, http://archive.kremlin.ru/eng/speeches/2009/09/10/

1534_type104017_221527.shtml, lipiec 2010 r. 24

Россияне о статье… op. cit., 25

Zob. A. Bryc, Rosja w XXI wieku. Gracz światowy czy koniec gry?, Warszawa 2008, s. 7-14; M. Raś,

Ewolucja polityki zagranicznej wobec Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej w latach 1991-2001,

Warszawa 2005, s. 51-57; A. Włodkowska, Polityka Federacji Rosyjskiej na obszarze WNP, Toruń 2006, s. 75-

90.

10

stosunkach międzynarodowych.

Rozpad ZSRR w 1991 roku wymusił na władzach rosyjskich określenie nowego

miejsca na arenie międzynarodowej i jej nowych ról. Najistotniejsze orientacje ideowe, które

w bardziej lub mniej zmienionej formie funkcjonują do dziś to:

− „nowe polityczne myślenie” Michaiła Gorbaczowa kontynuowane przez nurt

prozachodni (zapadnicy, nurt euroatlantycki)

− i eurazjatyzm.

Można również wyróżnić gosudarstwienników oraz zwolenników tzw. ładu multipolarnego26

.

4.1. „Nowe polityczne myślenie” i nurt prozachodni

Koncepcja „nowego politycznego myślenia” wyrosła z gorbaczowowskiej polityki

jawności i przebudowy. Była bazą dla formułowania założeń rosyjskiej polityki zagranicznej

na początku lat dziewięćdziesiątych27.

Głównymi hasłami „nowego myślenia” było m.in. uznanie uniwersalnych wartości

takich jak pokój i bezpieczeństwo, wolność, suwerenność i prawa człowieka oraz wyraźne

odideologizowanie stosunków międzynarodowych.

Za ważne należy również uznać założenie o niepodzielności bezpieczeństwa

międzynarodowego, które wraz ze wzrastającymi ścisłymi globalnymi współzależnościami

powoduje, że coraz mniej sfer pozostaje wyłącznie wewnętrznymi sprawami państw. Nie jest

ono również utożsamiane tylko z wymiarem militarnym. Wiąże się z bezpieczeństwem

ekonomicznym, ekologicznym oraz społecznym.

O taki oto świat Rosja powinna walczyć i w takim świecie wzmacniać swoją pozycję.

Poza tym, postulatem Gorbaczowa i „nowego myślenia” było partnerstwo z dawnym rywalem

– Zachodem.

Oprócz wielu pozytywnych efektów „nowe polityczne myślenie” wpłynęło na

formułowanie polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej w początku lat dziewięćdziesiątych.

Jej cechą najważniejszą było właśnie wyraźne zbliżenie z Zachodem.

Orientacja prozachodnia, czerpie z „nowego politycznego myślenia”. Wyrosła jednak

z wielkiej debaty filozoficznej dziewiętnastowiecznych okcydentalistów i słowianofilów na

temat miejsca Rosji świecie. Polemika była konsekwencją odwiecznego tożsamościowego

„rozdwojenia jaźni” rosyjskiej.

26

Por. S. Bieleń, Polityka zagraniczna Rosji, [w:] J. Adamowski, A. Skrzypek (red), Federacja Rosyjska 1991-

2001, Warszawa 2002, s. 260. 27

Zob. М. С. Горбачев, Перестройка и новое мышление для нашей страна и для всего мира, Moсква 1988,

s. 135-165.

11

Współcześni zwolennicy okcydentalizmu wierzą, że miejsce Rosji znajduje się nie w

Azji, gdzie chcieliby ją widzieć eurazjatyści, ale w Europie. W przeciwieństwie do nich i

podobnie jak zwolennicy „nowego myślenia” zapadnicy uznają, że w interesie Rosji leży

zbliżenie z Zachodem. Powinno ono łączyć się ze współpracą ze strukturami tej części świata,

tj. z Unią Europejską, Organizacją Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Radą Europy,

NATO etc. Rosja zdaniem zapadników winna być państwem demokratycznym. Sprzeciwiali

się jednak bezkrytycznemu przejmowaniu nie zawsze dobrych, ich zdaniem, wzorców

zachodnich. Dobre stosunki Rosji z Zachodem miały zaowocować silnym zakorzenieniem

państwa rosyjskiego w cywilizacji zachodnioeuropejskiej.

Zachód nie był przygotowany na zobowiązania, które wiązały się z

odpowiedzialnością i zbytnim zaangażowaniem w państwie, które jest trudno zrozumieć i

ciężko przewidzieć nawet najbliższą jego przyszłość28. Ponadto, Rosja zdawała się być

rozczarowana postępowaniem Zachodu na arenie międzynarodowej, które niejednokrotnie, w

interpretacji Moskwy, oznaczało ignorancję jej interesów. Chodziło zwłaszcza o

bagatelizowanie rosyjskich interesów w kontekście rozszerzenia NATO na Wschód czy

konfliktu bałkańskiego. Rozczarowanie Rosji Zachodem dotyczyło również

niewystarczającego, zdaniem Moskwy, wsparcia finansowego. Społeczeństwo rosyjskie

zniechęciło się do Zachodu także w efekcie wspomnianych już reform Jegora Gajdara.

Spadek stabilności na obszarze poradzieckim spowodowany przede wszystkim

konfliktami w Gruzji, Mołdowie i Tadżykistanie oraz związany z tym problem ochrony

ludności rosyjskiej i rosyjskojęzycznej spowodowały stopniowy odwrót od Zachodu na rzecz

silniejszego zaangażowania na obszarze poradzieckim. Sytuację komplikowała również

atmosfera wewnątrz Rosji, gdzie do głosu zaczęły dochodzić ugrupowania o poglądach

wyraźnie neoimperialnych, nacjonalistycznych i zwróconych bardziej na Azję niż Europę.

4.2. Eurazjatyzm

Na przeciwnym wobec okcydentalistów biegunie kształtował się nurt eurazjatycki. W

XIX wieku, tak i dziś jego zwolennicy z dystansem odnoszą się do Zachodu, który ich

zdaniem, dąży do osłabienia Rosji.

Rodowód eurazjatyzmu należy wyprowadzać z poglądów dziewiętnastowiecznych

słowianofilów. Krytykowali oni europeizację Rosji i głosili ideę powrotu do „prawdziwie

chrześcijańskich” (prawosławnych) i rdzennie słowiańskich zasad społecznych.

28

A. G. Arbatow, Russia’s Foreign Policy. Alternatives, “International Security”, Fall 1993, Vol. 18, No. 2, s.

10.

12

Eurazjatyści to zwolennicy „wielobiegunowego” ładu świata. Wiele ośrodków siły,

ich zdaniem, może wzmocnić równowagę i zwiększyć bezpieczeństwo. Daje on także szansę

odegrania przez Rosję roli lidera jednego z biegunów siły. Dla zwolenników tego nurtu

charakterystyczne jest podkreślanie specyfiki Rosji oraz jej innego niż europejski charakteru

kulturowo-cywilizacyjnego. Te dwa elementy są kluczowe dla rozwoju państwa rosyjskiego

poprzez obranie „trzeciej drogi”. Położenie geopolityczne Rosji w Europie i Azji pozwala jej

łączyć dwa światy i dwie cywilizacje oraz z racji największego potencjału kontrolować obszar

z nią sąsiadujący. Dominacja jest przez eurazjatystów tłumaczona misją narodu i państwa

rosyjskiego oraz koniecznością ochrony praw ludności rosyjskiej.

Antyzachodnia postawa eurazjatystów nie oznacza zerwania z Zachodem, który z

punktu widzenia rosyjskich interesów m.in. politycznych i ekonomicznych jest ważny. Rosja

powinna skupić się jednak na kierunku wschodnim polityki zagranicznej.

Orientacja eurazjatycka miała zdecydowany wpływ na rosyjską politykę zagraniczną

w okresie sprawowania funkcji ministra spraw zagranicznych przez Jewgienija Primakowa

(1996-1998). Od 1998 do 1999 roku sprawował on funkcję premiera.

4.3. Dierżawniki

Najważniejszym postulatem dierżawników (gosudarstwienników) była budowa silnego

państwa. Zwolennicy tego nurtu zdają sobie sprawę z rozdwojenia tożsamości rosyjskiej,

uznają jednak, że jest ona w równym stopniu europejska i azjatycka. Silna i stabilna

gospodarka winna pomóc Rosji wzmocnić pozycję na arenie międzynarodowej. Tak jak

stronnicy eurazjatyzmu gosudarstwiennicy są zwolennikami wzmocnienia kierunku

wschodniego w rosyjskiej polityce zagranicznej. Stosunki z Zachodem winny być przyjazne,

nie mogą jednak ograniczać wpływów Rosji szczególnie na obszarze „bliskiej zagranicy”.

4.4. Koncepcja ładu „multipolarnego”

Najbardziej znanym zwolennikiem tej koncepcji był minister spraw zagranicznych

Jewgienij Primakow. Tzw. doktryna Primakowa (multipolaryzm, doktryna umiarkowanej

mocarstwowości)29

została przez niego zaprezentowana w 1996 roku na 51. Sesji

Zgromadzenia Ogólnego NZ. Według ministra koniec zimnej wojny pociągnął za sobą

zmianę ładu międzynarodowego. Rywalizacja dwóch supermocarstw – USA i ZSRR została

29

Jewgienij Primakow objął stanowisko ministra spraw zagranicznych Rosji w 1996 roku, zastępując Andrieja

Kozyriewa. Zob. Е. Примаков, Международные отношения накануне XXI века: Проблемы и перспективы,

„Международная жизнь”, 1996, nr 10, s. 3-13.

13

zastąpiona przez nowe procesy, m.in. przez wzrost dominacji Zachodu. Najgroźniejsze było

tu podejmowanie przez Stany Zjednoczone działań jednostronnych (z pominięciem instytucji

międzynarodowych, w tym zasad prawa międzynarodowego).

Zdaniem ówczesnego szefa rosyjskiej dyplomacji ONZ winno pozostawać najwyższą

instancją w sprawach wojny i pokoju. Statusu stałych członków Rady Bezpieczeństwa, a

przede wszystkim prawa weta nie należy znosić. Te dwie kwestie wpłynęły na rosyjską

politykę wobec Zachodu i Bałkanów w 1999 roku, kiedy to NATO przeprowadziło bez zgody

RB operację w Kosowie.

Zwolennicy tej koncepcji stali na stanowisku, zgodnie z którym pomimo osłabienia i

czasowych trudności, społeczność międzynarodowa powinna postrzegać sukcesorkę ZSRR

jako mocarstwo. Co więcej, Rosja winna prowadzić politykę typową dla tej kategorii państw.

Kolejnym postulatem jest stopniowe przekształcanie ładu światowego w „wielobiegunowy”,

tj. z kilkoma ośrodkami wpływów. Jako jeden z nich wskazuje się Rosję, eurazjatyckie

państwo, najsilniejsze w regionie poradzieckim.

W koncepcji ładu „wielobiegunowego” zwrócono uwagę, że mimo swej czasowej

słabości Rosja jest w stanie oddziaływać na stosunki międzynarodowe wykorzystując

kontakty z różnymi ośrodkami wpływów na świecie. Budowa świata „multipolarnego” staje

się możliwa w sytuacji kiedy interesy USA i innych ośrodków wpływów są sprzeczne, a

relacje i interesy Rosji z tymi ostatnimi bliskie i zbieżne. Innym centrum

„wielobiegunowego” świata są m.in. Chiny. Warto podkreślić, że wzmocnienie stosunków z

Chinami (tzw. partnerstwo strategiczne) jest próbą konsolidacji przez Rosję państw, które

wyraźnie sprzeciwiają się hegemonizmowi amerykańskiemu w świecie.

5. Wpływ czynnika społeczno-kulturowego na politykę zagraniczną Rosji i jej pozycję

międzynarodową

Duża liczba Rosjan mieszkająca w państwach poradzieckich, z którymi Rosję wiążą

więzy kulturowe, językowe, religijne wpływa na jej aktywność w tym regionie. Nie bez

znaczenia jest również fakt, że językiem rosyjskim chętnie posługuje się ludność tego

obszaru. Tendencja ta nie jest jednak tak wyraźna jak w latach wcześniejszych.

Moskwa niejednokrotnie zachęcała ludność pochodzenia rosyjskiego do wsparcia

prokremlowskich sił politycznych w państwach ich zamieszkania. Wykorzystywała również

ludność rosyjską i rosyjskojęzyczną jako pretekst do ingerencji w sprawy wewnętrzne

Bliskość religijna z państwami takimi jak Białoruś, Ukraina, Mołdowa czy Armenia

często wpływa na dobre relacje międzypaństwowe i międzyspołeczne. Jak wspomniano, w

14

sondażu na temat przyjaciół i wrogów Rosji za najbardziej przyjazne państwo wskazywano

Białoruś. Inne państwa prawosławne znalazły się dalej Bułgaria (9 proc.) na miejscu 13., na

19. Mołdowa (5 proc.), a Serbia na 21. (5 proc.). Wśród największych wrogów wymieniano

Gruzję (62 proc.), USA (41 proc.), ale i prawosławną Ukrainę (35 proc.)30

. Dalekie miejsce

prawosławnej Ukrainy można łączyć z prezydenturą prozachodniego i antyrosyjskiego

Wiktora Juszczenki. W przypadku Gruzji wydaje się to konsekwencją konfliktu wokół Osetii

Południowej z sierpnia 2008 roku oraz podobnie jak w przypadku Ukrainy polityki

prowadzonej przez wyraźnie antyrosyjskiego prezydenta – Micheila Saakaszwilego.

Będąc państwem najsilniejszym w regionie poradzieckim Rosja jawi się jako

mocarstwo regionalne, mające również atrybuty mocarstwowości formalnej – stałe miejsce w

Radzie Bezpieczeństwa NZ. Nie jest zatem jednym z kilkunastu państw powstałych po

rozpadzie ZSRR, jest jego sukcesorką, mającą o wiele większe ambicje niż pozostałe państwa

tego regionu. Rosja nie pozwala również innym aktorom stosunków międzynarodowych

zapomnieć o jej wyjątkowym statusie. Dość wspomnieć o niechęci wobec włączania jej do

Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. Rosja woli układać relacje z państwami UE na płaszczyźnie

bilateralnej lub na zasadach specjalnych z UE jako całością.

Będąc państwem najsilniejszym w niestabilnym regionie WNP Rosja stara się również

ogrywać rolę gwaranta stabilności. Od momentu upadku ZSRR obszar poradziecki

niezmiennie pozostaje strefą żywotnych interesów Federacji Rosyjskiej. Rosja pozostaje

jednym z głównych negocjatorów w tzw. konfliktach kresowych występujących w tym

regionie (Naddniestrze, Górski Karabach, a wcześniej Abchazja i Południowa Osetia) i

gwarantem względnego spokoju. Z drugiej jednak strony, będąc wciąż głównym aktorem w

regionie mającym tam swoje interesy potrafi działać, kiedy leży to w jej interesie na rzecz

destabilizacji sytuacji na tym obszarze.

Polityka rosyjska bywa prowadzona według klucza wyznaniowego. Czynnik

braterstwa w wierze prawosławnej odgrywa tu swoją rolę. W okresie wojny w byłej

Jugosławii Rosja tłumacząc się tradycyjnymi interesami na Bałkanach i bliskimi związkami z

Serbami domagała się włączenia jej w proces pokojowy prowadzony przez Zachód.

Włączenie Rosjan zwiększyło efektywność działań z racji możliwości skuteczniejszego

nacisku prawosławnych Rosjan na prawosławnych Serbów. Po podpisaniu porozumień z

Dayton w listopadzie 1995 roku zdecydowano się również włączyć Rosję w skład IFOR (Siły

Implementacyjne), których zadaniem było wprowadzenie w życie tychże porozumień.

Argumentem za takim działaniem było również pozyskanie zgody RB NZ. Żołnierze rosyjscy 30

Друзья и враги России, op. cit.

15

służyli także w siłach SFOR (Siły Stabilizacyjne), które zastąpiły IFOR. W skład sił IFOR i

SFOR w Bośni i Hercegowinie od 1999 roku służyło 1340 żołnierzy rosyjskich31

. Warto

nadmienić, że siły rosyjskie w IFOR służyły na zasadach autonomii. Rosyjski generał był

powołany na stanowisko specjalnego zastępcy najwyższego rangą oficera NATO –

Naczelnego Dowódcy Sił Sprzymierzonych NATO (SACEUR) w ramach SHAPE32

. Dzięki

temu, rosyjscy żołnierze służący w ramach Wielonarodowej Dywizji Północ (WDP)

otrzymywali rozkazy i instrukcje od SACEUR poprzez rosyjskiego zastępcę. Generał

rosyjski, który dysponował sztabem liczącym 5 oficerów rozwiązywał strategiczne i

operacyjne kwestie z SACEUR, a dowódca rosyjskiej brygady stacjonującej w Bośni i

Hercegowinie koordynował codzienne operacje z amerykańskim generałem dowodzącym

WDP33

.

Po zakończeniu wojny w byłej Jugosławii poparcie dla Serbii w polityce rosyjskiej

wciąż jest obecne. Dotyczy to m.in. kompetencji Trybunału w Hadze, bombardowania w

1999 roku FR Jugosławii, jak i niepodległości Kosowa. Operacja „Allied Force” była szokiem

dla Rosji, która jednak szybko przystąpiła do mediacji między stronami. Rosyjscy żołnierze

weszli również w skład KFOR w liczbie 1,5 tys. W KFOR struktura dowodzenia także

uwzględniała specjalny status Federacji Rosyjskiej, choć na nieco innych zasadach niż w

IFOR i SFOR34

.

O rosyjskim poparciu dla Serbów można się było przekonać w trakcie procesu

przyznawania niepodległości Kosowu. W marcu 2007 roku ogłoszone zostały założenia jego

przyszłego statusu (tzw. plan Ahtisaariego). Zgodnie z projektem Kosowo miałoby uzyskać

niepodległość nadzorowaną przez Unię Europejską. W kwestiach związanych z

bezpieczeństwem UE wspierałoby NATO. Kosowskim Serbom miałaby zostać przyznana

szeroka autonomia. Plan nie przyznawał żadnej większej roli Rosji35

. Wkrótce po

przedstawieniu planu USA, Wielka Brytania i Francja starały się poddać go pod głosowanie

w Radzie Bezpieczeństwa NZ. Do lipca 2007 roku starania te okazały się bezskuteczne, z

powodu Rosji. Jej sprzeciw w sprawie Kosowa uwidaczniał wsparcie dla Serbii, ale i obawę

przed kolejnym precedensem, którym byłoby jednostronne ogłoszenie niepodległości przez 31

A. Nikitin, Partnerzy w misjach pokojowych, „Przegląd NATO”, Dodatek specjalny. Historyczna zmiana na

Bałkanach, zima 2004, http://www.nato.int/docu/review/2004/issue4/polish/special.html, lipiec 2010 r. 32

Ibidem. 33

Ibidem. 34

Ibidem. 35

Letter dated 26 March 2007 from the Secretary-General addressed to the President of the Security Council,

http://www.unosek.org/docref/report-english.pdf, czerwiec 2010; Letter dated 26 March 2007 from the

Secretary-General addressed to the President of the Security Council Addendum Comprehensive Proposal for

the Kosovo Status Settlement, http://www.unosek.org/docref/Comprehensive_proposal-english.pdf, czerwiec

2010 r.

16

Kosowo, pozostające wciąż częścią Serbii.

17 lutego 2008 roku Kosowo proklamowało niepodległość, a USA oraz część państw

UE je uznała. Decyzja ta nie miała zgody Rady Bezpieczeństwa. Po ogłoszeniu

niepodległości Federacja Rosyjska skrytykowała Prisztinę i wspierający ją Zachód, w tym

głównie USA oraz zadeklarowała, że nie uzna kosowskiej państwowości. Jeszcze w grudniu

2007 roku szef rosyjskiej dyplomacji podkreślił, że jednostronne ogłoszenie niepodległości

przez Kosowo wywoła reakcję łańcuchową na Bałkanach i w innych regionach. Według

Federacji Rosyjskiej plan winien być zaakceptowany przez stronę serbską i przez Kosowo

(Serbia odrzuciła plan).

Oprócz Serbii Rosja utrzymuje bliskie i przyjazne stosunki także z innymi

bałkańskimi państwami prawosławnymi. Tak jak Serbia, również i Macedonia, Czarnogóra,

Bułgaria, Rumunia, Grecja pozostają ważnymi partnerami Rosji.

Warto zwrócić uwagę, że po zakończeniu zimnej wojny, a nawet po wstąpieniu

Bułgarii do UE i NATO stosunki z Rosją wciąż są przyjazne. Może o tym świadczyć ilość

zawartych porozumień (do stycznia 2009 roku zawarto ponad 80 porozumień

międzyrządowych i międzyresortowych)36

. Federacja Rosysjka jest dla Bułgarii ważnym

rynkiem zbytu. Zajmuje czwarte miejsce pod względem obrotów handlowych (po Niemczech,

Włoszech i Turcji)37

. Wzmacnia się kooperacja w wymiarze energetycznym (budowa

rurociągu Burgas-Aleksandropolis biegnącego przez Bałkany i omijający cieśniny tureckie.

Jego otwarcie pozwoli na eliminację ograniczeń przewozów morskich. Inwestycje rosyjskie w

gospodarkę Bułgarii to około 550 mld USD. Głównym rosyjskim inwestorem jest Łukoil.

Bułgaria jest również miejscem gdzie chętnie spędzają lato Rosjanie. Tylko w 2008 roku

Bułgarię odwiedziło około 300 tys. rosyjskich turystów.

Jako dobre można również uznać relacje grecko-rosyjskie. Kraj ten podobnie jak

sąsiedni Cypr jest miejscem chętnie odwiedzanym przez Rosjan. Z tego też powodu Cypr

uprościł w zeszłym roku zasady przyznawania wiz Rosjanom. Na tym cierpi ukraiński Krym.

Rosja nie uznaje ponadto tureckiej części Cypru i opowiada się za pokojowym

uregulowaniem sporu zgodnie z interesem Cypryjczyków części tureckiej i greckiej.

Relacje z Rumunią również są nie najgorsze choć ustępują pod względem

temperatury. Do pewnego stopnia w związku z poparciem Bukaresztu dla polityki wschodniej

UE wobec Mołdowy oraz poparcia dla budowy rurociągu Nabucco.

36

O росcийско-болгарских торгово-экономических отношениях (cправка), http://www.mid.ru/ns-reuro.nsf/

348bd0da1d5a7185432569e700419c7a/24c04650f491998ec325717e002dfb4e?OpenDocument, lipiec 2010 r. 37

O росcийско-болгарских отношениях (cправка), http://www.mid.ru/ns-reuro.nsf/348bd0da1d5a71854325

69e700419c7a/be1255069d5f2f8c43256cfb002d92ba?OpenDocument, lipiec 2010 r.

17

W tym miejscu warto nadmienić, że Rosja pozostaje ważnym partnerem

gospodarczym państw bałkańskich. Dla większości z nich jest głównym dostawcą surowców

energetycznych. Ogrywa również coraz większą rolę jako inwestor. Energetyka jest obecnie

najważniejszym środkiem wykorzystywanym przez Rosję na Bałkanach. Moskwa zachęca

państwa regionu do uczestnictwa w projektach energetycznych kusząc je możliwością

uzyskania statusu państwa tranzytowego.

Główne rurociągi w Europie (istniejące i planowane)

Źródło: The West and eastern Europe, “The Economist”, Jan. 24, 2008.

6. Rosja jako mocarstwo kulturalne

Rosję można uznać za mocarstwo kulturalne, choć raczej w wymiarze regionalnym.

Jest państwem spadkobiercą imperium rosyjskiego, które pod pewnymi względami

przypomina imperia kolonialane takie jak Francja czy Wielka Brytania. Państwa te uznawane

są mocarstwa kulturalne. „Kolonie rosyjskie”, w odróżnieniu od brytyjskich czy francuskich,

znajdowały się w bezpośrednim sąsiedztwie centrum. Tu tkwią również źródła syndromu

postimperialnego. Wiekowa rosyjska obecność na terytoriach dzisiejszych państw

poradzieckich oraz wpływ na tamtejsze narody są widoczne po dzień dzisiejszy. Sam fakt

posługiwania się przez znaczny procent ludności tego regionu językiem rosyjskim sprawia, że

wpływ kulturalny Rosji na omawiane kraje poprzez literaturę czy sztukę jest znaczący.

Zgodnie z badaniami opinii publicznej przeprowadzonymi w państwach WNP prawie trzech

na czterech Ukraińców, Białorusinów i Kazachów swobodnie posługuje się językiem

18

rosyjskim38

. 40 proc. ankietowanych Ukraińców uważa, że język rosyjski powinien stać się

drugim państwowym językiem na Ukrainie. 32 proc. opowiada się za rozwiązaniem zgodnie z

którym język rosyjski powinien być drugim oficjalnym językiem, ale tylko w rejonach gdzie

chce tego większość39

. Na pytanie „W jakim języku rosyjskim czy ukraińskim jest ci się

łatwiej porozumiewać?”, 44 proc. ankietowanych odpowiedziało, że po rosyjsku, a 37 proc.

po ukraińsku40

. Na to samo pytanie zadane Kazachom w 2002 roku co drugi z badanych

stwierdził, że jest mu łatwiej rozmawiać po rosyjsku niż po kazachsku, co więcej 44 proc.

ankietowanych stwierdziło że częściej posługuje się rosyjskim niż kazachskim (28 proc.)41

.

O wiele gorzej sytuacja wygląda w Gruzji, Tadżykistanie, Mołdowie, gdzie swobodnie

po rosyjsku mówi zaledwie 30 proc. ludności. Warto zaznaczyć, że ich mieszkańcy wyrażają

chęć uczenia się języka rosyjskiego i chcą posłać dzieci do szkół z tym językiem.

Wspólnota językowa przetrwała zatem mimo upadku wspólnego państwa jakim był

Związek Radziecki. Język rosyjski stał się lingua franca obszaru WNP. Dodatkowym

wzmocnieniem statusu języka rosyjskiego jest jego uznanie za jeden z sześciu oficjalnych

języków ONZ. To wszystko pomaga Federacji Rosyjskiej szerzyć rosyjską kulturę i tradycję,

Rosja skupia się na umacnianiu swej obecności w państwach WNP również poprzez

wykorzystanie środków kulturowych.

Celem powstałej w 2007 roku Fundacji „Russkij Mir” jest przede wszystkim: wsparcie

organizacji społecznych, akademickich, oświatowych zajmujących się problematyką

związaną z aktywnością fundacji i sponsorowanie ich projektów; wsparcie krajowych i

zagranicznych naukowych i oświatowych centrów rusycystycznych; promocja Rosji w

świecie; wsparcie rosyjskich środków masowej informacji za granicą; współpraca z Rosyjską

Cerkwią Prawosławną w odniesieniu do promocji języka rosyjskiego. W planach jest również

zakładanie rosyjskich szkół za granicą.

Rosja próbuje również odgrywać rolę ważnego ośrodka akademickiego. Państwowy

Uniwersytet Moskiewski im. Łomonosowa zdecydował się otworzyć filię uczelni w Duszanbe

oraz w Baku. Podobne znajdują się już w Uzbekistanie (Taszkient), Kazachstanie (Astana) i

na Ukrainie (Sewastopol). Otwieranie filii Uniwersytetu w państwach „bliskiej zagranicy”

pomaga im w kształceniu przyszłych kadr. Pozytywnie wpływa również na wizerunek Rosji

38

Zob. Н. Лебедева, Выгодный язык. Кому нужен русский язык в новых независимых государствах?,

“Российская газета”, Федеральный выпуск, №4602, 1 Марта 2008. 39

О русском языке, badanie opinii publicznej przeprowadzone w dniach 18 lutego – 7 marca 2006 roku wśród

13 398 respondentów w 26 regionach Ukrainy, http://bd.fom.ru/report/cat/cult/lang_l/du06031008, lipiec 2010 r. 40

О русском языке, badanie opinii publicznej przeprowadzone w dniach 9 – 17 lutego 2006 roku wśród 1991

respondentów, http://bd.fom.ru/report/cat/cult/lang_l/du060211, lipiec 2010 r. 41

О русском языке, badanie opinii publicznej przeprowadzone w dniach 18 lipca – 17 sierpnia 2002 roku wśród

150 respondentów w pięciu regionach państwa, http://bd.fom.ru/report/cat/cult/lang_l/k020306, lipiec 2009 r.

19

wśród młodych ludzi, tym bardziej że Uniwersytet im. Łomonosowa cieszy się dobrą opinią.

Rosja wspiera wymianę młodzieży głównie z państwami poradzieckimi. W roku

akademickim 2006/2007 na rosyjskich uczelniach wyższych studiowało w sumie 45,5 tys.

młodych ludzi z państw WNP (w roku akademickim 2005/2006 mniej o blisko 5 tys.).

Najwięcej studentów pochodzi z Kazachstanu (18 tys.), Białorusi (7 tys.), Ukrainy (6 tys.) i

Uzbekistanu (5,3 tys.)42

. Zdecydowanie mniej z państw Kaukazu Południowego – Gruzji (2

tys.), Armenii (1,8 tys.) i Azerbejdżanu (1,4 tys.) oraz z Mołdowy (1,2 tys.), Tadżykistanu

(1,1 tys.), Turkmenistanu (1 tys.) i Kirgistanu (0,7 tys.)43

. Warto nadmienić, że 6 tys.

studentów z państw WNP ma zagwarantowaną bezpłatną naukę na uczelniach rosyjskich44

.

Liczba zagranicznych studentów (nie tylko z państw WNP) uczących się w Rosji

wzrasta. Mimo to, Federacja Rosyjska wciąż nie można zaliczyć do ścisłej czołówki. Rosja

nie jest w stanie konkurować również z europejskimi mocarstwami regionalnymi – Wielką

Brytanią, Francją czy RFN. Procentowy udział FR w międzynarodowym rynku kształcenia

studentów z zagranicy w 2003 roku wynosiło około 3,8. Wśród ogółu studentów rosyjskich ci

z zagranicy w 2003 roku stanowili niewielki ułamek (1,7 proc.), w USA stanowią oni 3,9

proc., a w Niemczech 10 proc.45

. Według prognoz rosyjskiego Demoskopu ta tendencja nie

zmieni się do 2010 roku

* * *

Społeczno-kulturowe uwarunkowania mają znaczący wpływ na politykę zagraniczną

Federacji Rosyjskiej oraz jej pozycję na arenie międzynarodowej. Chodzi tu przede

wszystkim o wielonarodowość państwa rosyjskiego, znaczący potencjał kulturowy oraz

rozległe położenie na dwóch kontynentach. Nie bez znaczenia jest również silne przywiązanie

do prawosławia. Czynniki te są źródłem dylematu tożsamościowego Rosji, tj. problemu

samookreślenia i zdefiniowania swego miejsca w świecie.

Rozdwojenie tożsamości rosyjskiej, polega na niemożności udzielenia jednoznacznej

42

Россия и страны Содружества Независимых Государств, Федеральная служба государственной

статистики, 2007, http://www.gks.ru/bgd/regl/b06_05/IssWWW.exe/Stg/d010/6-03.htm, lipiec 2010 r. 43

Ibidem. 44

А. Шaмбурова, Фурсенко не хочет отчислять вечным студентам, „Новая газета”, 2006 г., № 42. 45

Ф. Э. Шереги, Н. М. Дмитриев, А. Л. Арефьев, Российские вузы и международный рынок

образовательных услуг, „Демоскоп Weekly”, № 97-98, 20 января – 2 февраля 2003, http://demoscope.ru/

weekly/2003/097/analit03.php, lipiec 2010 r.

20

odpowiedzi czy jest ona europejska czy azjatycka. Stąd częsta odpowiedź wskazująca na

wymieszanie obu tych elementów w charakterze rosyjskim – Rosja jest eurazjatycka. Cecha ta

może z jednej strony pomagać Rosji prowadzić politykę wielowektorową, a z drugiej być

przyczyną kompleksów, w tym przede wszystkim kompleksu obcości.

Rosja stara się utrzymywać względną równowagę między wektorem zachodnim i

wschodnim w jej polityce. Próbuje przedstawiać się jako państwo pomost, łączące Wschód z

Zachodem.

Bogata kultura rosyjska pozwala jej również pełnić rolę mocarstwa kulturalnego w

wymiarze regionalnym, tj. na obszarze byłego ZSRR. Jej status wzmacnia formalny wymiar

mocarstwowości, której najważniejszym elementem jest stałe miejsce w Radzie

Bezpieczeństwa NZ.