گذاري حديث تاريخ ها ها و نمونه روش

به كوشش و ويرايش

سيدعلي آقايي

فهرست

١١ گفتار پیش ٢١ گذاری احادیث . ارزیابی تاریخ١

هارالد موتسکی؛ سیدعلی آقایی ٨١ . حدیث و سنت٢

ایگناتس گلدتسیهر؛ سیدعلی آقایی ١٠٧ گذاری حدیث . سند شاهدی برای تاریخ٣

یوزف شاخت؛ مهرداد عباسی ١٢۵ نظام اسناد: وثاقت و اعتبار .۴

ساز مصطفی اعظمی؛ نصرت نیل محمد ١٨٧ وقاص: تطور یک روایت . وصیت سعد بن ابی۵

هرا مبلغز مارستن اسپیت؛ سیده ٢١١ وقاص: بازنگری . وصیت سعد بن ابی۶

دیوید پاورز؛ سیدعلی آقایی ٢٣١ . تقدیر در رحم مادر: پژوهشی در پیوند حدیث و کالم٧

اس؛ اسماعیل باغستانی یوزف فان ٢۶٩ گذاری روایات . تاریخ٨

نیا مایکل کوک؛ مرتضی کریمی ٢٨۵ عمر و جایگاه او در آثار حدیثی مسلمانان ی ابن. نافع موال٩

خوتیر ینبل؛ مژگان آقایی و راحله نوشاوند ٣٣١ رود؟ . مطالعات حدیثی به کجا می١٠

زهرا مبلغ هارالد موتسکی؛ سیده

١٠ فهرست

۴١٧ . بازنگری برخی اصطالحات در علوم حدیث١١ و فاطمه صادقی خوتیر ینبل؛ شادی نفیسی

۴۶٩ . حلقۀ مشترک و پیوندش با مدار١٢ یخالد ازکان؛ سیدعلی آقای

۵٠٧ نمایه

گفتار پيش

ه حدیث راکاند، چ اسالم تاکنون به حفظ و نقل احادیث اهتمام داشتهمسلمانان از صدر منبعی اساسی برای فقه، اخالق، تفسیر قرآن و حتی تاریخ تلقی همواره در سنت اسالمی

اند که این گنجینۀ ارزشمند اسالمی از عالمان مسلمان توجه داشته ١.ه استشد میهای نخست بر پاالیش احادیث رو، از سده تحریف و جعل به دور نمانده است، و ازاین

اند. نقد و ارزیابی احادیث نزد عالمان مسلمان قدمتی طوالنی داشته و به همت گماشتهبه تحقیق در مسئلۀ وثاقت احادیث انمگردد. متقد دوران جمع و تدوین حدیث بازمی

برخی همت اند. هفتربهره گهای متنوعی روشاز احادیث اعتبارسنجی پرداخته و برای اند و بدین منظور عالوه بر خویش را صرف جداسازی احادیث صحیح از سقیم کرده

هایی در زعم ایشان حاوی احادیث صحیح بوده، کتاب تألیف جوامع حدیثی که بهاند. شناسی نقد احادیث نگاشته و معیارهایی برای ارزیابی احادیث تعیین کرده روش

که ظاهرا را اند که در آنها احادیث و اخباری مستقل پرداخته یگروهی نیز به نگارش آثاراحادیث دیث صحیح از احاها، تفکیک تالشاین عمدۀاند. در اند، شناسانده جعلی بوده

سندی و جرح و تعدیل راویان صورت گرفته است. نقدمبنای ضعیف و موضوع غالبا بر

انـد کـه در پذیرفته است. اما از دوران کهـن اقلیتـی از مسـلمانان بوده نزد عموم مسلمانان . این تلقی١اند. در دوران معاصـر نیـز حجیـت مثابه منبع وحیانی تردیـد داشـته چون و چرای حدیث به حجیت بی

هایی مشابه مواجه شده است. برای تفصیل بیشتر در این باره، نگاه کنید به: سـیدعلی حدیث با چالش، »قرآن/قرآنیـوناهـل های ندگی و انکار حجیت حدیث: بررسـی خاسـتگاه و اندیشـهبس قرآن«آقایی،

؛ نیز:١١٢-٩١، ص١٣٨٩، پاییز ٣، سال اول، شمعرفت کالمیAisha Y. Musa, Ḥadīth as scripture, Discussions on the Authority of Prophetic Traditions in Islam (New York: Palgrave Macmillan, 2008), Introduction;

، »حدیث به مثابۀ متن مقـدس: مسـئلۀ حجیـت حـدیث و اهمیـت آن«ترجمۀ فارسی: عایشه موسی، .١۴٣-١٣٧، ص١٣٨٩، خرداد و تیر ۵٠، ش خردنامۀ همشهریترجمۀ سیدعلی آقایی،

گذاری حدیث تاریخ ١٢

حدیث محتوایی گاهی نیز به نقد متنی احادیث توجه شده و معیارهایی برای نقد هرچند های ارزیابی احادیث را توسعه عرضه شده است. عالمان مسلمان در دورۀ معاصر روش

٢اند. پرداخته دیثبه نقد ح متنیو سندیهای از روشترکیبی ابگاه داده و مثابه منبعی اساسی برای شناخت تاریخ شناسان غربی روایات اسالمی را به اسالم

دانند. همین امر موجب های نخست هجری، حائز اهمیت می سدهدر اسالم، خصوصا گیری از این منبع اطالعاتی به مداقه در ارزش تاریخی آن بپردازند؛ شده تا آنان برای بهره

ای از تاریخ اسالم مربوطند و از حیث تاریخی واقع به چه دوره بدین معنا که این روایات بهتنها دربارۀ روایاتی که وقایع تاریخی را ند. این امر نهشو به چه فرد یا افرادی منتسب می

پردازند ی که به موضوعات فقهی، تفسیری و کالمی میاحادیثکنند، بلکه در مورد بیان میرا منبعی برای بازسازی تاریخ احادیثنیز صادق است. به بیان دیگر، محققان غربی

ها و نهادهای دینی، تاریخ هاندیشتاریخ تاریخ وقایع، تاریخ فقه، «اند: اسالم تلقی کردهان غربی بررسی و محققهای علمی ترین تالش رو، یکی از مهم . ازاین»غیرهتفسیر قرآن و

شناسی بوده است. این کار در روش احادیثارزیابی اعتبار، اصالت و صحت محتوای ری گذا تاریخ«. نخستین گام در نقد منبع معروف است »نقد منبع«تاریخی به است که هدف از آن تعیین اصالت و اعتبار اسناد/مدارک تاریخی است. » اسناد/مدارک

باید ها نیز این داده ،دانند هایی تاریخی می محققان غربی احادیث را دادهازآنجاکه روشن ناشگذاری شوند تا ارزش و اعتبار تاریخو تاریخی کهن نقد همچون دیگر منابع

حدیث تعیین تاریخ پیدایش و رواج آن است برای گذاری ریختا سؤال اساسی درشود. عنوان منبع تاریخ حدیث بهشده در توان به اطالعات ارائه د تا چه حد میشوروشن که این

هرچه فاصلۀ زمانی منبعبنا بر اصلی پذیرفته در علم تاریخ، اعتماد کرد؛ زیرا اسالمخطا دادن رخبیشتر باشد، احتمال زارش شدهای که در آن منبع گ ۀ تاریخیاز واقع اطالعات

.برای تحلیلی از کارکرد نقد محتوایی احادیث از سوی محـدثان متقـدم و چرایـی غلبـۀ نقـد سـندی ٢

در احادیـث محتـوایی نقـد«بر نقد متنی در سنت اسالمی، رجوع کنید به: سـیدعلی آقـایی، احادیث جعفریـان رسـول کوشـش بـه ،راد مهدوی محمدعلی استاد نامه جشن: در ،»سنتاهل پژوهی حدیث

. البته در دوران معاصر، عموما نقـد محتـوایی احادیـث بـر نقـد ۴٧-١٣ص ،)١٣٩١ : نشر مورخ،قم(سندی اولویت یافته است. برای گزارشی کامل از رویکردهای عالمان معاصر به نقـد حـدیث، رجـوع

، اسالمدانشنامۀ جهان ، در: »های حدیثی مسلمانان حدیث. پژوهش«راد، کنید به: محمدعلی مهدوی، ٧٧٣-٧۵۶ص، ١٢ج)، -١٣٧۴ ی،اسـالم رةالمعارفیدا بنیادهران: (ت عادل حداد غالمعلی نظر ریزپژوهی شیعی، رجوع کنید بـه: سـیدعلی آقـایی، بارز در حدیث ای هنمون. برای ٧٧٢-٧۶۴ویژه ص به األخبـار کتـاب در کاوشـی: سـاختگی احادیـث نقـد در شوشـتری محمـدتقی عالمـه شناسی روش«

.٢۴٣-٢٢٠ص ،١٣٨۶ زمستان و پاییز ،۴۶-۴۵ش دوازدهم، سال ،حدیث علوم ،»الدخیلة

١٣ گفتار پیش

گذاری همچنین تاریخ کمتر است.آن تاریخی یا تحریف در آن بیشتر و در نتیجه، اعتبار »شرایط زمانی ـ مکانی«چه آمده ازدر آن برشده هضرعاطالعات کند که حدیث معلوم می

د.شو می بازنماییبدین ترتیب ذهنیت حاکم بر پیدایی و رواج حدیث است وهای حدیثی عالمان مسلمان و محققان غربی های زیادی میان تالش که شباهت با اینشود، یک تفاوت اساسی رهیافت غربی را از های ارزیابی و نقد احادیث دیده می در روش

سازد. دغدغۀ عالمان مسلمان در قبال حدیث همواره مسئلۀ رهیافت اسالمی متمایز می. در مقابل، اند کرده یکی از منابع اصلی دین تلقی میرا که حدیث بوده است چرا» حجیت«

اند. آنان در پی شناخت تاریخ اسالم محققان غربی رویکردی متفاوت به احادیث داشتهاسالم، آنچه ی. در مطالعۀ تاریخ»ترین منبع برای شناخت آن است حدیث مهم«و اند بوده

رو، آنهاست. ازاین» اعتبار تاریخی«و » تاصال«حائز اهمیت است نه حجیت احادیث که شود، برای ممکن است حدیثی که از منظر عالمان مسلمان جعلی یا نامعتبر انگاشته می

آن دورۀ فضای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی محققان غربی حاوی اطالعی ارزشمند از مسلمان که عالمان نبوی یا برعکس، حدیثیتاریخی باشد که حدیث در آن جعل شده است

تفسیری بدان استناد یا مؤید رأییشاهد دیدگاهی اعتقادی ،عنوان حجت حکمی فقهی بهو در انتسابش به پیامبر (ص) اند، از منظر محققان غربی فاقد اصالت تاریخی باشد کرده

که در سنت نقادی تفکیک صحیح از سقیم ــ چنان البته روشن است که. دکننتشکیک غربی موضوعیت ندارد، چراکه پژوهی توجه و اهتمام بوده ــ در حدیثحل مهمواره اسالمی در زمانی که لزوما ، البته نهبه شناخت تاریخ اسالم تواند مینیز ضعیف یا موضوعحدیث

.، کمک کندای که واقعا در آن پدید آمده کند به آن تعلق دارد بلکه در دوره وانمود میگذاری تاریخ«در سنت اسالمی و » نقد حدیث«تمایز از این مقدمۀ کوتاه، وجه

شود. به بیان دیگر، گرچه نقادی حدیث در پژوهی غربی آشکار می در حدیث» حدیثگردد، های آن به سدۀ نخست هجری بازمی ای کهن دارد و ریشه سنت اسالمی سابقه

آن دغدغۀ اساسی همواره تثبیت حجیت حدیث چونان متنی مقدس و اثبات مرجعیتبوده یی برای استخراج و استنباط احکام شریعت و عقاید اسالمساسعنوان منبع ا به

است که خاستگاه آن را صرفا باید » حدیثگذاری تاریخ«است. این گونۀ نقادی غیر از ٣غربی جستجو کرد. »بنیاد تاریخ«در اندیشۀ

پیش و پس از تئودور «نیا، . برای بحثی مشابه البته در سیاقی متفاوت، نگاه کنید به: مرتضی کریمی٣

، ۴٢-٧، ص١٣٨٩، پاییز و زمستان ۴٨، شصحیفۀ مبین، »نلدکه: تاریخ قرآن نویسی در جهان اسالم .١١-١٠ویژه ص به

گذاری حدیث تاریخ ١۴

ارهایی که محققان ها و ابز ای غربی است. روش اساسا مسئله »حدیثگذاری تاریخ«اند، عمدتا برگرفته از مطالعاتی است کار بسته گذاری احادیث به غربی برای نقادی و تاریخ

ن مجال آتر بر متون مقدس یهودی و مسیحی اعمال شده و در کم از دو قرن پیش که دستای برای تنوع ها در مطالعات کتاب مقدس زمینه تنوع این روش ٤اند. آزموده شده

را هم در ها این روشدر نتایج هایی و تفاوتفراهم کرده احادیثگذاری های تاریخ روش» تاریخ صدر اسالممکتوب منابع «است. اما نزاع اصلی همچنان بر سر اعتبار پی داشته

طور خاص است. به» احادیث«طور عام، و وثاقت بهگذاری ا برای تاریخهای مختلفی ر از اواخر قرن نوزدهم میالدی، محققان غربی روش

توان به گذاری در مطالعات غربی را می های تاریخ اند. روش کار بسته احادیث ابداع کرده و بههایی است که های بیرونی روش تقسیم کرد. مراد از روش» درونی«و » بیرونی«دو دستۀ

گذاری خارج از متن یا سند حدیث تاریخ یهای حدیث را با استفاده از اطالعات و زمینهپذیر است که در آنها حوادث تاریخی گذاری بیرونی دربارۀ احادیثی امکان کنند. تاریخ می

هایی از تحوالت و تطورات تاریخی در آنها وجود داشته بینی شده یا نشانه مشخصی پیشگذاری بیرونی، با اتکا به این شواهد تاریخی زمان پیدایش یا رواج باشد. در روش تاریخ

از زبان پیامبر (ص)مالحم است که در آنها احادیثشود. نمونۀ بارز آن ن میحدیث تعییبینی شده است. این دست پیش پس از وی ها حتی سده یاها دهه مربوط بهای تاریخی واقعه

تاریخی ـ اجتماعی آنهاهای و زمینه های تاریخی دیگر دادهتوان با اتکا به را می احادیثهای رد. در روشک شناساییآنها را های رواج و انگیزهگذاری و زمان تقریبی پیدایش تاریخ

شود. این گذاری استفاده می درونی، از اطالعات موجود در خود احادیث برای تاریخ ۀ کلیتوان به سه دست گذاری استفاده شده، می ای که در تاریخ ها را بسته به نوع داده روش

) ٣گذاری بر اساس سند، و ) تاریخ٢گذاری بر مبنای متن، تاریخ )١تقسیم کرد: ها ها در هر یک از این دسته . البته رهیافتمتنو سند گذاری مبتنی بر تحلیل ترکیبی تاریخ

عالوه، محققان غربی تقسیم کرد. بهنیز تر ی جزئییها توان آنها را به دسته یکسان نبوده و می اند. کار بسته گذاری احادیث به ای مختلف را برای تاریخه غالبا ترکیبی از روش

دهندۀ دیدگاه کلی محققان غربی دربارۀ اصالت حدودی بازتاب بندی باال تا تقسیمهای حدیثی نیز هست. عموما محققانی که چندان به اعتبار تاریخی احادیث اعتماد داده

رهیافت«های نقادی کتاب مقدس، رجوع کنید به: سیدعلی آقایی، روش. برای مروری کلی بر ٤

،١٣٩١ بهمن ،١٨۴ش شانزدهم، سال ،دین ماه کتاب ،»مقدس کتاب مطالعات در انتقادی ـ تاریخی .٩٠-٨۴ص

١۵ گفتار پیش

کنند، برای تلقی می ترهای متأخر ندارند و آنها را حاصل جعل گسترده در دورهگذاری های تاریخ شوند و روش بیشتر به شواهد بیرونی متوسل می احادیثگذاری تاریخ

تری دانند. در مقابل، محققانی که دیدگاه معتدل کننده می گمراه حتی درونی را ناکارآمد وبه یک احادیث تحقیق کنند، طور موردی دربارۀ اصالت یک دهند به دارند و ترجیح می

٥کنند. های متنی و سندی احادیث برای شناسایی تاریخ پیدایی آنها اتکا می دادهبندی یادشده تقریبا اند و دسته گذاری درونی نیز در طول زمان بهبود یافته های تاریخ روش

های از میان روش ،ها متناظر است. در حال حاضر با تطور و تکامل تاریخی این روشگذاری از اقبال کمتری برخوردارند، چراکه در گانۀ باال، دو روش نخست تاریخ سه

گذاری ها و نقاط ضعف آنها آشکار شده است. روش تاریخ تحقیقات جدیدتر کاستیگذاری روایات است و در مبتنی بر تحلیل ترکیبی سند و متن روزآمدترین روش تاریخ

٦رب بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.های اخیر در غ پژوهشهای خاص خود را دارد. مراد از گذاری امکانات و محدودیت هر روش تاریخ

محقق هر روش به رویکارگیری با بهای است که انداز تازه امکانات زاویۀ دید و چشمها موانع و قیودی است که آن روش در برابر و مقصود از محدودیت شود ه میدوگش

شود. هیچ روشی که هست ــ می چنان ــ آنکند و مانع فهم ت پدیده ایجاد میشناخدر خود داشته باشد و از ها را یکجا تواند امکانات همۀ روش جامع و مانع نیست و نمی

قطعیتوان ادعای اعتبار کل مبرا باشد، و در نتیجه، دربارۀ هیچ روشی نمی ها نیز به محدودیتسره درست دانست. بنابراین، الزمۀ اعتبارسنجی هر روش شناسایی دقیق کرد و نتایج آن را یک

ای گذاری بر مجموعه های تاریخ همچنین همۀ روش است. های آن امکانات و محدودیتگیری و تطور های تاریخی شکل هایی دربارۀ زمینه فرض شناختی و پیش از مقدمات روش

هر روش مستلزم شناسایی دقیق اند. بنابراین، اعتبارسنجی استوار شده احادیثبر آنها تکیه دارد. روشن است روشی که احادیثگذاری هایی است که تاریخ فرض پیش

ثیحد«های متفاوت محققان غربی، رجوع کنید به: سیدعلی آقایی، . برای مروری کلی بر رهیافت٥ آینۀ ،»اسالمی احادیث وثاقت ۀمسأل به غربی محققان های رهیافت بر مروری: ریخیتا ۀداد مثابه به

.٢٩-١٩ص ،١٣٩١ اسفند و آذر ،١٣٨ش وسوم، بیست سال ،پژوهش، رجوع کنید و متن سندتحلیل ترکیبی شده به روش های انجام . برای فهرستی از جدیدترین پژوهش٦

. ١٧٨، پانویس »گذاری حدیث ارزیابی تاریخ« به: مقالۀ نخست کتاب حاضر، هارالد موتسکی،گذاری، رجوع کنید شناختی این روش تاریخ های روش همچنین برای تحلیلی از امکانات و محدودیت

و امکانات: متن ـ اسناد ترکیبی تحلیل روش مبنای بر احادیث گذاری تاریخ«به: سیدعلی آقایی، .١۴٠-١٠١ص ،١٣٩٠ زمستان و پاییز ،۵٠ش ،مبین ۀصحیف ،»ها محدودیت

گذاری حدیث تاریخ ١۶

تر از تاریخ صدر اسالم ارائه کند و شواهد بیشتری در تأیید آن منسجم یبتواند تصویریست نقص ن بیفراهم آورد، معتبرتر خواهد بود. به بیان دیگر، روش معتبر روشی تصویر

.باشدبهتر داشته و کارآمدتر یهای بدیل نتایج بلکه روشی است که در قیاس با روش* * *

محققان غربی در های نوشتهترین ای از مهم ترجمۀ فارسی مجموعهحاوی کتاب حاضر استثنای دو نوشتار، به ،همگیکه است گذاری حدیث با رویکردهای متفاوت باب تاریخ

گذاری ارزیابی تاریخ«اند. نخستین مقاله، گذشته منتشر شده طی قریب به پنجاه سالای جامع و فشرده در این باب حکم مقدمهدر ٧)،٢٠٠۵از هارالد موتسکی (» احادیثخاص موتسکی که در سراسر کارش پیداست، این مقاله و رهیافت . فارغ از نگرش است

ها آشنا نیستند حاوی این روشگیری و دگرگونی برای خوانندگانی که با سیر تاریخی شکلدر های مختلف، بندی روش ه وی عالوه بر معرفی و طبقهراکارزشمند است، چ یاطالعاتاشاره و نتایجشان را تحلیل ناظر به آن روش نیز های شاخص پژوهشهر روش به توضیح

در مقالۀ موتسکی های یادشده پژوهشکرده است. در گزینش مقاالت این مجموعه به ند، در کتاب بود تر به فارسی ترجمه و منتشر نشده که پیشرا ام و برخی از آنها ه داشتهتوج

شان جای که ترجمۀ فارسیرا شناختی مقاالتی مشخصات کتابنیز ام و حاضر گنجانده هام. بدین ترتیب، خوانند کرده بین کروشه درج ها دسترس است، در پانویس دیگر در

از مقاالتی هایی نخست این مجموعه و مراجعۀ موردی به نمونه تواند با مطالعۀ مقالۀ میمسائل و از، هم استآنها در همین کتاب یا جاهای دیگر در دسترس فارسی که ترجمۀهای متنوعی که رویکردهای مختلف و روش ازگذاری حدیث و هم های تاریخ دشواری

دست آورد طالع دقیق و جامعی بهاند، ا کار بسته محققان غربی و مسلمان اتخاذ کرده و بهدیگر بپردازد. در یها تر نمونه به مطالعۀ جدی ،و در گام بعد، بسته به عالقه و نیاز خود

دهم. توضیح می اختصار مقاالت کتاب حاضر بهر دیگادامه، دربارۀ ترجمۀ فصلی از پژوهش جامع و اثرگذار ایگناتس گلدتسیهر در » حدیث و سنت«

؛ ١٨٩٠-١٨٨٩(اصل آلمانی مطالعات اسالمیباب تطور حدیث است که در کتاب منتشر شده است. گرچه موضوع این فصل در وهلۀ ٨)١٩٧١-١٩۶٧ترجمۀ انگلیسی گذاری متنی هایی برای تاریخ بصیرتدر آن ، آید به نظر نمیگذاری حدیث نخست تاریخ

7. Harald Motzki, “Dating Muslim Traditions: A Survey”, Arabica, 52:2 (2005), 204-253. 8. Ignaz Goldziher, Muhammedanische Studien (Halle, Max Niemeyer, 1889-90), II, 3-27; English translation, Muslim Studies, tr. by C.R. Barber and S.M. Stern (London, George Allen & Unwin, 1971), II, 17-37.

١٧ گفتار پیش

ده است. کره ارائدیث احاز ا فراوانیهای نمونهتحلیل گلدتسیهر ضمنکه هستاحادیث این فصل از ترجمۀ انگلیسی کتاب گلدتسیهر به فارسی ترجمه شده است.

گذاری احادیث با نام یوزف شاخت پیوندی نزدیک دارد. او در کاربرد سند در تاریخمبانی و اصول ٩»شاهد سند«) با عنوان ١٩۵٠( های فقه اسالمی خاستگاهکتاب فصلی از

کتاب حاضر است. کار شاخت بخش که ترجمۀ آن سومین هاین روش را توصیف کردهای بسیاری را ها و مخالفت تأثیر بسزایی بر مسیر تحقیقات بعدی داشته و موافقت

مصطفی اعظمی، محقق داز منتقدان سرسخت شاخت محمیکی برانگیخته است. فصلی از ترجمۀ کتاب حاضر چهارم بخش است. ،آموخته در غرب دانشمسلمان و

) است که در آن به ١٩٨۵( های فقه اسالمی شاخت خاستگاه در بابکتاب او با عنوان ده است.رهای شاخت را نقد ک پرداخته و دیدگاه» وثاقت و اعتبار نظام اسناد«

وصیت «ای با عنوان گذاری بر مبنای متن را در مقاله خمارستن اسپیت روش تاریاین مقاله فارسی ترجمۀ آزموده است. ١٠)١٩٧٣» (وقاص: تطور یک روایت سعد بن ابی

تطورسیر ها و حدیث اسالمی: خاستگاهتر ضمن مجموعۀ مقاالتی با عنوان پیشهایی از افتادگی بخش، اما به دلیل اغالط مطبعی فراوان و ه بودمنتشر شد ١١)١٣٨٩(

مقاله، خواننده همچنان ناگزیر بود برای فهم درست مطلب به اصل انگلیسی مقاله رو، از مترجم مقاله در همان مجموعه خواستم آن مقاله را بازنگری و مراجعه کند. ازاینهایش را برطرف کند تا دوباره در این مجموعه چاپ شود. در مقالۀ اشکاالت و کاستی

روش ١٢،)١٩٨٣از دیوید پاورز (» وقاص: بازنگری وصیت سعد بن ابی«ششم، گذاری اسپیت نقد و نتایج تحقیق وی بازنگری شده است. تاریخ

رهیافتی ١٣)،١٩٧۵( پیوند حدیث و کالماس در فصل نخست کتاب یوزف فانه را برای بررسی خاستگاه چهار حدیث جبرگرایانه برگزید یمتنو سندیمرکب از تحلیل

) ١٩٩٩( األبحاثاست. ماهر جرار این فصل را از آلمانی به عربی ترجمه و در مجلۀ

9. Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence (Oxford, Clarendon Press, 1950), 163-179. 10. Marston Speight, “The Will of Saʿd b. a. Waqqāṣ: The Growth of a Tradition”, Der Islam, 50 (1973), 249-267.

نیا ، به کوشش و ویرایش مرتضی کریمیتطور حدیث اسالمی: خاستگاه و سیرهارالد موتسکی، . ١١ .)١٣٨٩(قم، دارالحدیث،

12. David Powers, “The Will of Saʿd b. a. Waqqāṣ: A Reassessment”, Studia Islamica, 58 (1983), 33-53. 13. Josef van Ess, Zwischen Ḥadīṯ und Theologie (Berlin: Walter de Gruyter, 1975), 1-32.

گذاری حدیث تاریخ ١٨

و به مترجم سپردم، معربی را مبنای کار قرار داددر آغاز، همین نسخۀ منتشر کرده است. ، آشکار شدهایی که در ترجمۀ عربی اما پس از اتمام کار به دلیل اشکاالت و کاستی

شنا به زبان آلمانی ترجمۀ فارسی را با اصل آلمانی مقابله و آدوستان با کمکمجددا های صرفا یکی از تحلیلاین مقاله کتاب است. هفتمبخش حاصل آن م کهدراصالح ک

تقدیر در «حدیثی با مضمون گذاری تاریخبه اجعکه ر شود را شامل می اس چهارگانۀ فانعقاید کهن از کتاب » گذاری روایات تاریخ«. مایکل کوک در فصل است» رحم مادرکه ترجمۀ این هاس پرداخت شناختی پژوهش فان به اشکاالت روش ١٤)١٩٨١( اسالمی

است.حاضر ۀمجموعهشتم از کتاب او بخش فصل » عمر و جایگاه او در آثار حدیثی نافع موالی ابن« با عنوانپژوهش خوتیر ینبل

یه بر روش تحلیل سندی، و نقد مفصل موتسکی بر آن و پیشنهاد روشی ) با تک١٩٩٣(مطالعات حدیثی به کجا «با عنوان یـ متن یجایگزین به نام تحلیل ترکیبی سند

مقاالت نهم و دهم ١٥)٢٠١٠؛ ترجمه به انگلیسی، ١٩٩۶(اصل آلمانی » رود؟ می ه است.شدبه فارسی ترجمه ند. مقالۀ موتسکی از انگلیسی حاضرکتاب

ه مدعی شد ١٦)٢٠٠١» (بازنگری برخی اصطالحات در علوم حدیث«ینبل در مقالۀ در با برخی اصطالحات حدیثیکه اصطالحات ابداعی وی در روش تحلیل سندی استحلقۀ مشترک و «ای با عنوان . در مقابل، خالد ازکان در مقالهاند معادلحدیث ال علم

اصطالحات این های مختلفضمن بررسی کاربرد تالش کرده است ١٧»پیوندش با مدارمدعای ینبل را رد در دوران متقدم، متأخر و معاصر، مسلماناز سوی عالمان حدیثی

های پایانی مجموعۀ حاضرند. مقالهنیز این دو ١٨.کند

14. Michael Cook, Early Muslim Dogma: A Source-Critical Study (Cambridge, Cambridge University Press, 1981), 107-116, 202-204. 15. Motzki, “Quo vadis Ḥadīṯ-Forschung? Eine kritische Untersuchung von G.H.A. Juynboll: ‘Nāfiʿ the Mawlā of Ibn ʿUmar, and his Position in Muslim Ḥadīth Literature’”, Der Islam, 73 (1996), 40-80, 193-231; English translation: “Whither Ḥadīth Studies?”, in Motzki, Analysing Muslim Traditions: Studies in Legal, Exegetical and Maghāzī Ḥadīth (Leiden: Brill, 2010), 47-124. 16. G.H.A. Juynboll, “(Re)appraisal of some technical terms in ḥadīth science”, Islamic Law and Society, 8:3 (2001), 303-349. 17. Halit Ozkan, “The Common Link and its Relation to the Madār”, Islamic Law and Society, 11:1 (2004), 42-77.

شناختی فراوانی در کار وی هست که در . هرچند از نظر من تالش وی منتج نبوده و اشکاالت روش١٨ اصطالحات با آن پیوند و کمشتر ۀحلق«ام: سیدعلی آقایی، تفصیل آنها را نشان داده مقالۀ زیر به

.٩٨-۵٩ص ،١٣٩١ تابستان و بهار ،١۵ش ،اسالمی تمدن و تاریخ ،»حدیثی

١٩ گفتار پیش

ها و که تنوع دیدگاه ام ر نظر داشتهداین نکته را مقاالت در گزینش که پیداست، چناننگری در این باره پرهیز گذاری حدیث بازنمایی شده و از یکجانبه ب تاریخها در با روش

های گوناگونی که محققان غربی و مسلمان مقاالت این کتاب هم با روش ۀشود. خوانندشود و هم نقاط قوت و ضعف، یا به اند، آشنا می کار بسته گذاری حدیث به برای تاریخ

ز دو مقالۀ نخست، غیر ارا درخواهد یافت. ،نهاهای آ تعبیر دیگر امکانات و محدودیتاند؛ یعنی هر مقاله با نقد یا ردش همراه شده صورت دوگانه سامان یافته دیگر مقاالت به

) توپرصورت شمارۀ صفحۀ اصل انگلیسی یا آلمانی مقاالت (داخل کروشه و بهاست. اردی به متن اصلی مراجعه خواهند در مو را که میکسانی در متن آمده است. این امر کار

کند. به عالوه، چون ارجاعات متقابل در مقاالت این کتاب فراوان است، تر می کنند آسانبرای تسهیل در مراجعۀ خواننده، در اولین ارجاع در پانویس (داخل کروشه) به مواردی

د توان شان در کتاب حاضر هست اشاره شده و در نتیجه، خواننده می که ترجمۀ فارسیدیگر ارجاعات به آن مقاله را هم از طریق رهگیری شمارۀ صفحات اصل (که در متن

شده) ببیند. همچنین گاهی در متن یا پانویس برخی مقاالت ارجاعاتی به مقاالت درجصفحات قبل یا بعد همان مقاله هست که در این موارد نیز پیرو قاعدۀ پیشین شمارۀ

با اعداد انگلیسی آمده است.صفحۀ مقالۀ اصلی (و نه ترجمه) از گلدتسیهر و شاخت گیرد: ربرمیاین مجموعه طیف متنوعی از نویسندگان را د

گذاری آن گرفته تا محققان معاصر و عنوان پیشکسوتان تحقیق در باب حدیث و تاریخ بهچون آشنایی و نامموتسکی، و پژوهشگران مسلمان و ینبلاس، فانسرشناس غربی چون

روشن است که روش بحث و سبک نگارش این نویسندگان یکسان نیست. ی.اعظمبعضی از مقاالت زبانی دیریاب دارند و واژگان بعضی دیگر کامال ابداعی است که

ها و کنند. بدیهی است که این ویژگی میاحتماال برای خواننده اندکی نامأنوس جلوه افته است. اما برای فهم بهتر مقاالت ها در ترجمۀ فارسی مقاالت هم نمود ی ناهمگونی

کتاب و دریافت پیوند آنها با یکدیگر، بهترین راهنما مقالۀ نخست مجموعه است که کنم. خواننده را به مطالعه و مراجعۀ مکرر به آن توصیه می

و محدویت آثار » گذاری حدیث تاریخ«نقص ادبیات پژوهشی در باب با توجه بههای تخصصی برای واژهام ان فارسی ترجمه شده باشند، کوشیدهتر به زب مرتبطی که پیش

مقاالت را که به همت مترجمانی و زبان و واژگانهای مناسب و یکسان برگزینم معادلاند، همسان کنم. سیاست حاکم بر ترجمۀ مقاالت پایبندی کامل کارشناس ترجمه شده

هایی در شیوۀ به قالب و محتوای اصل مقاالت بوده است و به همین سبب گاه تفاوتشود. نیز از افزودن مطالب در متن یا دهی در مقاالت مختلف دیده می نگارش و ارجاع

گذاری حدیث تاریخ ٢٠

اند) پرهیز شده است. برای انویس جز در موارد ضروری (که آنها هم داخل کروشه آمدهپتوان های تخصصی در نمایۀ کتاب درج شده است که می اطالع خواننده، اصل التین واژه

ای تخصصی برای مطالعات حدیثی در غرب تلقی کرد. نامه آن را واژهکه طرح اولیۀ کار را مرهون تشکر کنم نیا دانم از مرتضی کریمی در پایان الزم می

همۀ دوستان و همکارانم که پیشنهاد ترجمۀ مقاالت را . همچنین از هایش هستم مشورتند و با امانت و وسواس بسیار کارشان را به انجام رساندند، و از فریده فرنودفر، مالک پذیرفت

ه هر یک در مقابله آخر اندریاس اسماعیل ک حسینی، محمد سردانی، حیدر شادی، و دستکنم. عزیزانی اس با اصل آلمانی و اصالح آن سهمی داشتند، قدردانی می ترجمۀ مقالۀ فان

نژاد ساز و سعید عدالت نصرت نیلزحمت خواندن تحریر پیش از چاپ کتاب را قبول کردند: دند، ارزشمند را یادآور ش یهایم را خواندند و نکات تحریر اولیۀ یکی از ترجمهکه هر یک

سیدمحمد عمادی حائری که بخشی از تحریر پایانی کتاب را خواند و اشکاالتی را زاده که از سر لطف در آخرین گوشزد کرد، و سرانجام دوست عزیزم محمدعلی خوانین

متن نهایی کتاب را خواند و خطاهای نسخۀ کامل ناپذیر روزها با حوصله و دقتی وصفچینی یونس مهدوی برای بهبود حروفاز .سپاسگزارمهمگی مانده را نشانم داد؛ از جای به

اش را کتاب و انتخاب قلم مناسب فارسی کمک خواستم که بر من منت نهاد و دانش فنیرساندن و نشر مطلوب و در به انجاممهرداد عباسی در اختیارم گذاشت. ناگفته نماند که

طراحی ساختار و گزینش مقاالتدر از پیشنهادهایشهنگام کتاب سهمی بسزا داشت: بهسازی کتاب را تمام کرد؛ از و آماده یشویرا فرسای و در غیابم کار طاقت کتاب فراوان بهره بردم

و حسین ویژه امیر مازیار انتشارات حکمت بهو کارکنان مسئوالن از کنم. او هم تشکر میو از تمام گذاشتند سنگ سازی هرچه بهتر کتاب که برای ارتقای کیفی و آمادهآبادی خندق

آبادی که کار دشوار ترسیم نمودارها و تنظیم نمایۀ کتاب را بر عهده گرفت نیز عارفه خندقکه در مدت هستم آخوندی همسرم زهرا حاجیهمچون همیشه وامدار و .سپاسگزارم

.هایش بودم ها و همراهی پشتگرم به همدلیدهی کار ترجمه، ویراستاری و سامان

آقایی سیدعلی١٣٩٣ بهمن