1391

ن ستا

تاب /

16ش

،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

770

نسخه اى خطى از كتاب «تقويم»برگ ناشناخته اى از تاريخ نقشه نگارى اسالمى

احمد خامه يار1

مقدمهــالمى بيش از پيش مورد توجه پژوهشگران و مؤسسات پژوهشى قرار در چند دهه اخير، ميراث كهن اســت نگارى ــر آثار جديدى در اين حوزه راـ اعم از تصحيح متون و يا فهرس ــت و هر روز چاپ و نش گرفته اسنسخه هاى خطى ـ شاهد هستيم، اما هنوز در البه الى كتابخانه ها و گنجينه هاى حاوى اين ميراث گرانقدر، ــرار گرفته يا اينكه ــگران ق ــه تا پيش از اين، كمتر مورد اهتمام پژوهش ــخه هايى وجود دارد ك ــون و نس متناشناخته باقى مانده است. به عنوان مثال، در حوزه دانش جغرافيا و نقشه نگارى اسالمى، مى توان به كتاب ــته، توسط كتابخانه ــاره كرد كه در حدود يك دهه گذش ــناخته اش غرائب الفنون و ِملَح العيون از مؤلفى ناش

بادليان دانشگاه آكسفورد به مبلغ بسيار هنگفتى خريدارى شد.2ــخه اى خطى به زبان فارسى به شماره LJS 434 وجود دارد كه با عنوان ــگاه پنسيلوانيا نيز نس در دانشــت. صفحات آغاز و انجام اين نسخه ناقص و مؤلف آن نيز ناشناخته است. بخش ــده اس «تقويم» معرفى ش

1. كارشناس ارشد مطالعات اسالمى.ــة البودليان ـ جامعة ــات الجغرافية العربية فى مكتب ــف، المخطوط ــن كتاب، بنگريد: الغنيم، عبداهللا يوس ــاره اي 2. درباوكسفورد، الكويت، مركز اوكسفورد للدراسات االسالمية، چاپ 1، 2006، ص 347-349؛ و نيز: صفت گل، منصور، ــگفت انگيز از نسخه خطى منحصر به فرد غرائب الفنون و مالح العيون»، نامه بهارستان، سال 2، شماره 2 «خريدى ش

(پياپى 6)، پاييز و زمستان 1381، ص 505-503.

1391

ن ستا

تاب /

16ش

،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

771

نسخه اي خطي از كتاب «تقويم» .../ احمد خامه يار

موجود آن تنها هفت برگ دارد كه شامل جداول اختيارات و برخى اشكال جغرافيايى و نجومى است.1 صفحه نخست آن، حاوى نيمه اى از يك نقشه جغرافيايى اسالمى از زمين است كه متأسفانه نيمه ديگر آن، به علت

قرار داشتن در بخش غير موجود نقشه، از بين رفته است.ــده كه حاوى توضيحاتى درباره نقشه است، اما آغاز ــتون سمت چپ نقشه، متن مختصرى درج ش در ســحق بن محمد العوفى» به ــان اين متن، عبارت «كتب العبد الفقير الى .....2 ابو اس ــى دارد. در پاي آن افتادگــب جمعه 27 شوال ــخه) نيز تاريخ ش ــم مى خورد. در برگ «7 پ» (آخرين صفحه از بخش موجود نس چشــاهى، قابل 912 هـ .ق، به عنوان نقطه اعتدال ربيعى و موافق با 879 يزدگردى و اول فروردين 428 ملكش

رؤيت است.ــه نيز بازخوانى و ــتون كنار نقش ــه، متن س ــتار، ضمن توصيف مفاهيم جغرافيايى نقش در ادامه اين نوشفهرست عناوين و مطالب كتاب ذكر شده است. شايد كه پژوهشگران و صاحب نظران حوزه ميراث اسالمى ــخه هاى خطىـ نامى از مؤلف يا نشانى از نسخه كامل اين كتاب و در نتيجه ــت نگاران نس ـ به ويژه فهرســنگ انورى، ــد. در اينجا الزم مى بينم كه از راهنمايى هاى آقاى دكتر امير هوش ــى از آن را بيابن ــه كامل نقش

قدردانى و سپاسگزارى نمايم.

فهرست موضوعات نسخهفهرست عناوين جدول ها و اشكال كتاب بر اساس شماره صفحه آن، به شرح زير است:

1. اقاليم سبعه و شهرها و درياها و آنچه در وى است (برگ «1 ر»).2. جدول االختيارات على ايام الفرس (برگ «1 پ»).

3. باقى جدول االختيارات على ايام الفرس (برگ «2 ر»).4. جدول باز نمودن احوال اقاليم سبعه و كيفّيت آن (برگ «2 پ»).

5. جدول صورت كعبه و جهت قبله از هر طرفى (برگ «3 ر»).6. جدول اختيارات منازل قمر و صورت آن (برگ «3 پ»).

7. باقى جدول اختيارات منازل قمر و صورت آن (برگ «4 ر»).8 .جدول داليل قوس و قزح بر مسير قمر در بروج (برگ «4 پ»).

9. جدول غروب قمر در هر شبى در نصف اول از ماه و طلوع آن در نصف .....3 (برگ «5 ر»).10. جدول اختيارات اتّصاالت قمر با كواكب سّته (برگ «5 پ»).

11. باقى اختيارات اتّصاالت قمر با كواكب سّته (برگ «6 ر»).

1. تصاوير آنالين اين نسخه در سايت كتابخانه دانشگاه پنسيلوانيا به آدرس زير قابل دسترس است: http://hdl.library.upenn.edu/1017/d/medren/4828727

2. افتادگى دارد.

3. افتادگى دارد.

1391

ن ستا

تاب /

16ش

،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

772

نسخه اي خطي از كتاب «تقويم» .../ احمد خامه يار

12. جدول اختيارات كارها بحسب بودن در بروج (برگ «6 پ»).13. باقى جدول اختيارات حاجتها بحسب بودن ماه در بروج (برگ «7 ر»).

14. جدول صورت زايچه طالع بينى (برگ «7 پ»).

متن صفحه آغاز نسخهمتن ستون سمت چپ نقشه زمين در صفحه آغاز نسخه، به شرح زير بازخوانى شده است:1

ــبب كه ... اين عمارت ديگر نيست به سبب استيالء حرارت و ــت بدان س «668 و اين نهايت معموره اســت، و عرض اقليم اول كه (بزرگ) ترين ــتوا تا اقليم اول چندين (؟) 722 2 ميل س كمى آ(ب. و) از خط اســت، و عرض اقليم دوم سيصد و نود و شش ميل ست، و عرض ــيصد و نه ميل س ــت، چهار هزار و س اقاليم ســيصد و نود و چهار، و عرض اقليم چهارم سيصد و دو، و عرض اقليم پنجم دويست و بيست و ــيم س اقليم سپنج (و عرض؟) اقليم ششم دويست و دوازده، و عرض اقليم هفتم كه كوچك ترين اقاليم است صد و هشتاد ــمالى نود و يك ميل ست كه ماوراى اين عمارت، ــابع (تا) نهايت عمارت ش ــت. و از اقليم س و چهار ميل سعمارتى ديگر نيست به سبب استيالى برودت و سردى. و از ابتدا(ى) عمارت مشرق تا نهايت عمارت مغرب

هزار و دويست ميل ست، هر ميلى ثلث فرسنگى باشد. چون اين اميال را بر سه قسمت كنند، قسم عدد فراسخ بيرون آيد. و آنچه ممكن بود از شهرها و دريا(ها) ــتوا و بريه محترقه ــبعه و جزايرات و نمودار خط اس و آب هاى روان و بادهاى مفيد و مضر و صورت اقاليم سو قبة االرض و بالد يأجوج و (مأجوج) و جهت خاكى و جهت ظلمات چندانكه در خور و اليق اين تقويم بود ــد. و نمودار شكل دنيا برين منوال ست اگرچه كوچك ست، ليكن تا و امكان مى گنجد در دايره ثبت كرده شمبدئ (؟) را مفهوم شود و ... دايره ديگر بعد اين دايره ثبت كرده شده است. وضع اقاليم (و) عرض و طول ــد و (در) آن دايره ديگر ثبت كرده شد از براى دانستن قبله و ــهرها و كوه ها و رودها معلوم باش آن و عدد شــتفيد ... گيرد و خواننده و نويسنده را ــبعه و كيفيت آن را اعالم گردانيدم تا مس متوجه ... هر ركنى، اقاليم سدعاى خير كند و صاحب اين ... و اين تقويم را نام برروى روزگار بماند. كتب العبد الضعيف الى ... ابو اسحق

بن محمد العوفى غفر اهللا لذنوبى و للمؤمنين و للمؤمنات و ... .»

توصيف نقشه و مفاهيم جغرافيايى آناين نقشه از نظر شكل ظاهرى، به سبك نقشه هاى مكتب هفت اقليم در نقشه نگارى اسالمى است كه ــده است. بخش موجود نقشه، شامل نيمه شرقى ــيم ش ــكون دايره زمين، به هفت اقليم تقس در آن، ربع مس

ــه نقطه مشخص شده است. بعضى از اين افتادگى ها كه با ــيه متن افتادگى دارد كه جاى كلمات ناواضح با س 1. حاشتوجه به سياق جمالت و عبارات حدس زده شد، داخل پرانتز آورده شده است.

2. ارقام 668 و 722 به شنگرف كتابت شده است و شايد از افزوده هاى كاتب نسخه باشد (؟).

1391

ن ستا

تاب /

16ش

،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

773

نسخه اي خطي از كتاب «تقويم» .../ احمد خامه يار

ربع مسكون زمين و بخشى از نيم كره جنوبى زمين است. در باالى خط استوا ـ كه شامل بخشى از نيم كره ــزرگ آفريقا) و جزايرى همچون ــر ظلمات و ارض محترقه (منطبق بر صحراى ب ــت ـ بح جنوبى زمين اسجزيره «واق واق» (در شرق آسيا) ترسيم شده است. در پايين خط استوا (نيمه شرقى ربع مسكون) نيز، اقاليم

سبعه و قطب شمال ترسيم شده است.در شرقى ترين نقطه اقليم اول، سرزمين ماچين و در غرب آن چند جزيره و سپس سرزمين هند به صورت ــرى النكاى امروزى) قرار دارد. در اقليم دوم، ــرانديب (س ــبه جزيره اى كوچك، و در غرب آن جزيره س شــتان در سمت راست نقشه و سرزمين ديگرى (كه نام آن واضح نبود) در سمت چپ مالحظه ــرزمين سيس سمى شود. در اقليم سوم، بخارا و سمرقند، پيشاور (؟)، قندهار و [بالد] افغان و در اقليم چهارم، مناطق كشمير، بدخشان، خراسان، بلخ، الموت، قزوين و سرزمين عراق به چشم مى خورد. در اقليم پنجم نام جيحون و بلخ ــم تنها درياى قلزم و در اقليم هفتم و مابعد آن، سرزمين هاى ــده است. در اقليم شش به خط قرمز كتابت شروس و بلغار مشخص شده است. در شرقى ترين نقطه اقاليم سوم تا هفتم نيز، سرزمين يأجوج و مأجوج قرار

دارد كه با سد اسكندر از ساير سرزمين ها جدا شده است.ــه چند نكته جالب و قابل توجه وجود دارد كه آن را از بيشتر نقشه هاى اسالمى شناخته شده در اين نقشــكل خط قرمز رنگى كه در چند اقليم امتداد يافته، ترسيم ــكندر، به ش ــد اس متمايز مى كند. از جمله آنكه ســت كه با يكديگر تقاطع دارد و ــه، وجود چند رود بزرگ اس ــت. نكته قابل توجه ديگر در اين نقش ــده اس شسرزمين هاى محدوده خراسان و آسياى ميانه را به صورت جزايرى از هم جدا كرده است. يكى از اين رودها، جيحون معرفى شده است. درباره خط استوا نيز اين توضيح آمده است كه «خط استوا مدار حمل و ميزانست. روز و شب يكسان اين خط باشد.» همچنين در وسط دايره زمين، دريايى ترسيم شده است كه از باالى خط استوا تا اقليم سوم امتداد دارد و در ميان آن، سه جزيره بزرگ وجود دارد. اما به علت وقوع بخشى از اين دريا و جزاير آن در نيمه گم شده نقشه، نام آنها كامًال واضح نيست و نمى توان در اين باره اظهار نظر قطعى نمود.1با توجه به نيمه موجود نقشه، به نظر مى رسد كه در ميان نقشه هاى معروف و شناخته شده از جغرافى دانان ــناخته اى در تاريخ ــد و از اين رو الزم است آن را برگ ناش ــلمانان، نظير آن وجود نداشته باش ــهور مس مشنقشه نگارى اسالمى به شمار آورد. نتيجه گيرى دقيق تر در اين زمينه، منوط به يافتن نيمه گم شده اين نقشه ــت آمدن آگاهى هاى بيشترى از اين كتاب، استادان ــت. اميد است با يافتن نسخه هاى كامل تر يا به دس اســالمى بتوانند پژوهش و بررسى دقيق ترى از اين نقشه جغرافيايى به عمل و متخصصان حوزه جغرافياى اس

آورند و بدين ترتيب، حلقه گم شده اى از تاريخ نقشه نگارى اسالمى پيدا شود.

ــا بحر فارس (= خليج فارس و ــكل ظاهرى آن، مى تواند بحر روم (= درياى مديترانه) ي ــا با توجه به ش ــن دري 1. ايدرياى عمان) باشد.

1391

ن ستا

تاب /

16ش

،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

774

نسخه اي خطي از كتاب «تقويم» .../ احمد خامه يار

تصوير صفحه نخست

1391

ن ستا

تاب /

16ش

،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

775

نسخه اي خطي از كتاب «تقويم» .../ احمد خامه يار

تصوير صفحه پايانى

1391

ن ستا

تاب /

16ش

،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

776

نسخه اي خطي از كتاب «تقويم» .../ احمد خامه يار

ر» 2»

گ بر

«

1 پگ «

بر

1391

ن ستا

تاب /

16ش

،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

777

نسخه اي خطي از كتاب «تقويم» .../ احمد خامه يار

ر» 3»

گ بر

«

2 پگ «

بر

1391

ن ستا

تاب /

16ش

،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

778

نسخه اي خطي از كتاب «تقويم» .../ احمد خامه يار

ر» 4»

گ بر

«3 پ

گ «بر

1391

ن ستا

تاب /

16ش

،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

779

نسخه اي خطي از كتاب «تقويم» .../ احمد خامه يار

ر» 5»

گ بر

«4 پ

گ «بر

1391

ن ستا

تاب /

16ش

،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

780

نسخه اي خطي از كتاب «تقويم» .../ احمد خامه يار

ر» 6»

گ بر

پ» 5»

گ بر

1391

ن ستا

تاب /

16ش

،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

781

نسخه اي خطي از كتاب «تقويم» .../ احمد خامه يار

ر» 7»

گ بر

پ» 6»

گ بر