اردیبهشت ماه 1396

سلسله‌تک‌نگاشت‌‌هایالگوی‌اسال‌مي‌ایراني‌پیشرفت

مفهوم‌معنویت‌در‌غرب‌)با‌تاکید‌بر‌عصر‌پست‌مدرن(

سلسله تک نگاشت های الگوی اسالمي ایراني پیشرفت:مفهوم معنویت در غرب )با تاکید بر عصر پست مدرن(

نگارش: دکتر احمد شاکرنژاد )استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسالمی(

رهبر فرزانه انقالب اسالمی:

باید در طراحی الگوی اسالمی–ایرانی پیشرفتبر چهار عرصه ی فكر، علم، معنویت و زندگی تكیه شود

که در این میان، موضوع »فكر« بنیانی تر از بقیه ی عرصه ها است

در دیدار اعضای شورای عالیمرکز الگوی اسالمی ایرانی پیشرفت1391/1۲/1۴

نشاني: تهران، خيابان جالل آل احمد، روبه روي بيمارستان شريعتي، شماره 3تمامي حقوق اين اثر متعلق به مركز الگوي اسالمي ايراني پيشرفت است.

مسئوليت ديدگاه هاي بيان شده در اين تک نگاشت بر عهده مؤلفان محترم است.

ناشر: نشر الگوی پیشرفت، وابسته به مرکز الگوي اسالمي ایراني پیشرفتنوبت چاپ: اول، اردیبهشت ماه 1396

شمارگان: 1000 نسخهشابک: 978-600-8865-00-1

قیمت: 50000 ریالتلفن: 8863۴008 0۲1- 8801۴6۴8 0۲1

www.olgou.irEmail:olgou@olgou.ir

مفهوم معنویت در غرب )با تاکید بر عصر پست مدرن( / نگارش احمد شاکرنژاد. : عنوان و نام پدیدآور تهران: مرکز الگوی اسالمی ایرانی پیشرفت، انتشارات الگوی پیشرفت .1396، : مشخصات نشر

: 9۲ص. : مصور. مشخصات ظاهری سلسله تک نگاشت های الگوی اسالمی ایرانی پیشرفت ؛85. : فروست

: کتابنامه:ص.9۲-87. یادداشت 978-600-8865-00-1 : شابک

معنویت -- کشور های غربی : موضوع دینداری : موضوع

معنویت-- جنبش عصر جدید : موضوع فراتجدد -- جنبه های مذهبی -- قرن ۲0م. : موضوع فراتجدد -- جنبه های مذهبی -- مسیحیت : موضوع

۲۴8/09181۲ : رده بندی دیویی BL695 /1396 7م۲ش : رده بندی کنگره

شاکرنژاد، احمد، 1361 - : سرشناسه مرکز الگوی اسالمی ایرانی پیشرفت. انتشارات الگوی پیشرفت : شناسه افزوده

۴805696 : شماره کتابشناسی ملی

پيشگفتار

تعيين مباني، اركان، چارچوب و مسير پيشرفت كشور در نظام مقدس جمهوري اسالمي ايران بايد با مشاركت گسترده و حضور همه جانبه دانشمندان، محققان، نخبگان دانشگاهي و حوزوي ــرفتي همه جانبه و ــته، پيش و جوانان اين مرز و بوم صورت گيرد. به گواه تاريخ و تجارب گذش

پايدار خواهد بود كه مباني اسالمي و اقتضائات ايراني در آن توامان مورد توجه باشد.اينك مركز الگوي اسالمي ايراني پيشرفت در آستانه اتمام سه سال تالش هاي علمي، تخصصي ــيس ــت هاي علمي و تخصصي، تاس ــالمي ايراني، برگزاري نشس ــرفت اس و فکري درباره پيشــمند و تهيه نقشه راه تدوين الگو و انجام برخي ــكده هاي مركز، انتشار صدها مقالة ارزش انديشــترش و تعميق ادبيات موضوعي در حوزه از مراحل آن، در نظر دارد با هدف توليد دانش و گســت هاي علمي فاخر منتشر نمايد. ــالمي ايراني پيشرفت، آثاري را به صورت تك نگاش الگوي اســگر خبره در يك ــتاري تخصصي و نيمه مبسوط است كه توسط يك پژوهش ــت نوش تك نگاشموضوع خاص نگاشته مي شود. تك نگاشت از نظر حجم و محتوا حد فاصل مقاله و كتاب است و نويسنده با پردازش و تحليل يافته ها و مطالعات تخصصي پيشين و افزودن يافته هاي پژوهشي

جديد خود و تحليل جامع و منسجم آنها افق هاي تازه اي را در زمينه مورد بررسي مي گشايد.ــله تك نگاشت هاي الگوي اسالمي ايراني پيشرفت كه در مجلدات مختلف منتشر مي شوند، سلســمندان و محققان دانشگاهي و حوزوي است كه مراحل ــتادان، انديش حاصل تالش جمعي از اســار را با نظارت متخصصان و اهل فن گذرانده ــتاري، تدوين و انتش مختلف نگارش، ارزيابي، ويراساست و در اختيار صاحب نظران قرار مي گيرد. در پايان از مساعدت ها و تالش هاي ارزنده نويسندگان ــي كه ما را در تهيه، تدوين و انتشار اين ــت ها و داوران و مراكز مختلف علمي و پژوهش تك نگاشــله ياري رساندند، تقدير و تشكر مي شود. اميد است اين محتواي علمي بتواند افق هاي نو و سلسروشني را در پيش چشم متخصصان دانشگاهي و حوزوي بگشايد و هر روز در طي مسير تدوين

3و تحقق الگوي اسالمي ايراني پيشرفت گام هاي بلندتر و استوارتري برداشته شود.

فهرست

7.................................................................................................................................................مسئله

8................................................................................................................................................سؤاالت

9...............................................................................................................................................ضرورت

9...................................................................................................................................................قلمرو

11...............................................................................................................................................نهیشیپ

13.....................................................................................................................................دهیفا و هدف

13....................................................................................................................................یدیکل واژگان

14 ................................................................................................................................مدرن پست عصر

17....................................................................................................................................................نید

18..............................................................................................................................................تیمعنو

19................................................................................................................................................هیفرض

20......................................................................................................................................یشناس روش

21.............................................................................................غرب یخیتار ادوار در تیمعنو مفهوم

23..............................................................................................................تیحیمس صدر در تیمعنو

26..................................................................................................................یوسط قرون در تیمعنو

27 ..............................................................................................................................یمدرس فکر طرز

28............................................................................................................................ییسایکل فکر طرز

29.............................................................................................................................ینیرنشید فکر رز

30.................................................................................................................تهیمدرن عصر در تیمعنو

31.....................................................................................................................یمذهب اصالحات عصر

33.....................................................................................................یصنعت انقالب و یروشنگر عصر

34........................................................................................................................یشهر تهیمدرن عصر

37............................................................................................................مدرن پست عصر در تیمعنو

38..............................................................................................................تیمعنو و مدرن پست عصر

43............................................................................................مدرن پست عصر در داری دین چرخش

48.................................................................................مدرن پست گفتمان در تیمعنو و نید نسبت

58........................................................................یپژوه تیمعنو یها هینظر چهیدر از دیجد تیمعنو

69......................................................................................................زیاختارگرس تیمعنو یابی تیهو

73..................................................................................................................دیجد تیمعنو یها جلوه

77.........................................................................................................................................یبند جمع

80.................................................................................................................................................منابع

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

7

چکیده

مفهومی به کاار باهده های حوزهست که در طیف وسیعی از ا ای واژهمعنویت در زبان انگلیسی

که شاید وجه مشتهک آنها تنها نوعی فهاروی از ظاهه باشد. اما بهای اینکه بدانیم غیاه شود می

ن نکته توجه کنیم واژه معنویت چیست اول الزم است به ای های دیگه از فهاروی از ظاهه مؤلفه

معنویات واژهها صحبت کهد و نه از یک معنویت. به عبارت دیگاه که در غهب باید از معنویت

های فههنگی متفاوت، معانی گونااگونی داشاته اسات و در ادوار مختلف تاریخ غهب و در بافت

ادعاا رو حاضه باهای ابباات ایان نگاشت تکاند. در بعضاً این معانی در تضاد با یکدیگه بوده

این رو ابتدا فههنگ غهب باه به اساستبارشناسی به عنوان رو تحقیق اتخاذ شده است.

و به طور مجزا مفهوم معنویت در هاه یاک از ایان شود میچهار دوره متمایز گفتمانی تقسیم

ادوار بهرسی شده و در ساخت مفهومی آن مداقه شده است. در نهایت باا تمهکاز باه گفتماان

، مفهوم معنویت در فضای این گفتمان شناسایی مدرن پستنگ غهب، یعنی گفتمان اخیه فهه

اصلی این بحث آن است که نشان دهد پیش از رجوع باه ادبیاات معنویات و دغدغه. شود می

های مخفای ایان واژه و معنویت پژوهی در غهب چه در جهت نقد یا استفاده از آن باید داللت

گفتمانی عصه را شناخت. یتأبیهپذیهی مفهومی آن از فضا

یته، تبارشناسی، مهجعیت گهیزی دینیمدرن پست: معنویت فارغ از دین، کلیدواژگان

1مسئله

عنوان بعادی گمشاده از حیاات انساان و باا نگااهی عمادتاً در جوامع پساصنعتی، معنویت به

ت، پزشاکی، مختلاف نيیاهم مادیهی هاای حیطاه افتاده اسات و در ها سه زبانسکوالر دوباره به

هایی چون ورز ، اوقات فهاغت و تعلیم و تهبیت سخن از معنویت به میاان درمانی تا حوزه روان

که معنویت در محااورات شود می. اما با کمی دقت در کاربهدهای متعدد این واژه آشکار آید می

ن جدید چیزی در درون دین نهادینه نیست. معنویات در کااربهد جدیاد ناه تنهاا فاارغ از دیا

شناسی معنویت نوپدید است که با بهخاسته از تحقیقی با عنوان مفهوم نگاشت تکمندرج در این بخشی از مطالب. 1

مهکز اخالق و تهبیت پژوهشگاه علوم و فههنگ اسالمی انجام شده است. تیحما

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

8

آید. و یا به عنوان بدیل آن به حساب می داری دیناست بلکه بعضاً در تقابل با این نوع 1نهادینه

خواند، مانناد آن باود کاه خاود را می 2«معنوی اما نه دینی»پیش اگه کسی خود را قهن نیمتا

ست، بلکه معهفی کند. اما چنین تعبیهی امهوزه نه تنها مضحک نی« اصفهانی اما نه ایهانی»مثالً

. کند میبودن جلوه « دینی»ته از در نيه بهخی معقول

شاده در هاای وجاودی ایجااد چناین مخمصاه معنا و بحهان هویات و هام است که خألدرست

اما چها به گفتاه بهازاد حمیدیاه ،مدرن شد خواهی در دوران پست ن باعث معنویترگفتمان مد

(.23 :1391)حمیدیه، نامید« ه به دین و عهفانبازگشت دوبار»این پدیده را به راحتی توان می

جاواب ؟شده فزونی نیافت چها رجوع به ادیان شناخته ه است، پسجویی احیاء شد اگه معنویت

شود که مفهوضات فکهی انسان جدید را بادانیم و بشناسایم کاه این سؤاالت وقتی مشخص می

و باا چاه داری دیان از یغ چاه ناوع باه ساها بیاباد جویاناه هایی تعالی اگه چنین انسانی دغدغه

به وجود آمدن این دیادگاه جدیاد نحوهتحقیق حاضه مسئلهاز این رو خواهد رفت. هایی مؤلفه

های مفهومی آن است. معنویت و تبیین مؤلفه هدربار

سؤاالت

افتااده اسات، اماا باه راحتای هاا ساه زباان باه « فهاروی از ظاهه»چند واژه معنویت و پس هه

تفسایه کاهد. چیساتی معناای جدیاد داری دیان انسان باه دوبارهاین اتفاق را رجوع توان نمی

مفهومی آن اهم مسائلی است که در مواجهه باا ایان های مؤلفهبه وجود آمدن و نحوهمعنویت،

اصالی کاه ساؤال اساس تحقیق حاضه با محوریت ایان به همین. کند میپدیده به ذهن خطور

آغااز شاده اسات. « های مفهومی آن کدام اسات یست و مؤلفهچ مدرن عصه پستمعنویت در »

فهعای دیگاهی از قاهار ذیال مطاه سؤاالتپاسخ درست یابد، شده یادکه سؤال البته بهای آن

: شود می

های متفاوت در فههنگ غهب چه بوده است؟ فهوم معنویت در ادوار مختلف و گفتمانم. 1

شود که ساختارهای رسمی داری اطالق می ( به نوعی از دینOrganized Religion. اصطال دین نهادینه )1

های کارشناسانه از دین را داری و همچنین قهائت ری اعم از متن مشخص دینی، نهاد، سازمان و مهاتب دیندا دینداری ( مطه است که تنها امه موبق در دینPersonal Religionنهد. در مقابل دین نهادینه دین شخصی ) گهدن می داند. ها و تجارب شخصی خود می را بهداشت

2. Spiritual But Not Religious.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

9

؟شده استچه عواملی دگهگون تأبیهمدرن تحت ین مفهوم در عصه پستا. 2

های مفهومی معنویت نوپدید چیست؟ ؤلفهم. 3

ضرورت

هاای مفهوم معنویت و اساتخهاج مؤلفاه 1یافتن پاسخ بهای سؤاالت تحقیق درگهوی تبارشناسی

های مختلاف زنادگی و همچناین که مفهوم جدید معنویت در عهصه آنجا مفهومی آن است. از

باهای تواناد مای ، دانساتن ایان مفهاوم بازکهده اسات ای خود را های متنوع دانشگاهی ج رشته

درماانی، شناسای، پهساتاری، روان موضاع در بهاباه ادبیاات معنویات در روان اتخاذشناسایی و

راهنمایی باشد بهای مواجهه درست تواند میچنین تعلیم و تهبیت نیز مفید باشد، هممدیهیت و

خواهی. معنویت و داری دینجدید در عهصه های گهایشبا

از قهار ذیل است: کند میبه طور خالصه، اهم مشکالتی که ضهورت چنین تحقیقی را ایجاب

ممن عندی از آن های استفادهابهام مفهوم معنویت و -1

بادون توجاه باه و ... یدرمانگهشناسی، مدیهیت، پهستاری، رواج مطالعات معنویت در روان -2

ین مفهوممدینی ا های زمینهمعانی و

مها با نام معنویتو توجیه آن داری دینهای شخصی از گسته قهائت -3

ممدرن پست گهایی معنویتنوپدید معنوی با های فهقهخلط بحث -4

مداری دیندر عهصه مدرن پستناشناخته بودن لوازم و پیامدهای معنویت -5

قلمرو

نوظهور به شامار ای پدیده، داری ندیبه عنوان چهخشی فههنگی در عهصه مدرن پستمعنویت

و بیسات ساده بیستم و اوایال سدهآن هم از اواخه 2ته در کشورهای انگلوامهیکنو بیش آید می

یکم میالدی در حال وقوع است. قلمهو تحقیق حاضه نیز از لحاا مکاانی و زماانی باه هماین

داری دیان د ناوعی که خاواهیم دیا طور همانفههنگی تعلق دارد. معنویت جدید -فضای فکهی

نوعی مطالعه تاریخی البته به شکل انتقادی است که همّ و غمّ (Genealogy) طور که خواهد آمد تبارشناسی . همان1

ساختارهای گفتمانی به هیبه وجود آمدن یک پدیده و تحلیل چگونگی تأب یها نهیآن مصهوف تحلیل عوامل و زم گیهی یک پدیده یا یک مفهوم است. شکل

2. Angelo-Emerican.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

10

باه را داری دیان هاای رسامی قطعی و چارچوب های گزارهاست که قیود، 1سیال و ساختارگهیز

بایش از گهایی معنویتهای آزاد و شخصی از دین است. پس این نوع و به دنبال قهائت تابد نمی

که یک فهقه یا جنبش مشخص دینی باشد، یک پدیده فههنگای و یاک تحاول در ناوع نگااه آن

ایان پدیاده ای فهقاه که باه وجاوه پس در تحقیق حاضه نیز به جای آن است. داری دینمهدم به

داری دیان باه سامت یاک داری دیان توجه کنیم، به وجه فههنگی آن یعنی به چهخش جدیاد

توجه خواهیم کهد. به این شکل موارد ذیل از قلمهو تحقیق خارج مدرن پستشخصی در فضای

:شود می

هاه شوند میجدید نیز شناخته های فهقهکه با نام ها جنبشاین 2وپدید دینی:ن های جنبش. 1

از منادی بهاهه جدید فههنگی سازگار جلوه کنناد، اماا باه دلیال چند سعی دارند با هنجارهای

باه مادرن پسات فههمند و داشتن نهاد دینی و نيام مهجعیت اعتقادی، فهزند عصاه های چههه

.آیند نمیحساب

این جنبش نیز از قلمهو بحث ما بیهون است زیها محصول دوران گذار 3ر جدید:جنبش عص. 2

قطعی و جزمی است، ههچند در اکثاه های گزارهیته بوده و بهخوردار از مدرن پستاز مدرنیته به

(.Hunt, 2013) اشکال آن از ساختار و نهاد منسجم اجتماعی بهخوردار نیست

تا به االیام قدیمگهای ضد دین یا بدیل دین نیز که از هامادههای ف جهیان های بدیل: معنویت. 3

در 5و پیگنیسام 4ماننادم شمنیسام کنناد مای ارائاه داری دینجایگزین بهای هایی نسخهامهوز

بحث حاضه خارج هستندم زیاها اوالً دایههدرمانی و فهاعلم در جهان امهوز که از گذشته و انهژی

نیستند و از دیهباز در رقابت با ادیان، به جذب پیهوانای مدرن پستها مختص دوران این جهیان

های مذکور خود را در ضدیت کامل با دین )به هه شکل آن( تعهیاف جهیان بانیاًم اند پهداخته می

های رسمی و نهاد دین ملزم نیست و داری غیه تعبدی است که به قهائت داری سیال یا ساختارگهیز دین . مهاد از دین1

داری داری عهفی در بهابه دین توان دین داری را می کند. این دین شخصی خود را حاکم می یها به جای آن بهداشت( Unchurched Religionداری فارغ از کلیسا ) داری در غهب دین نوع دیناین اصطالحاًحوزوی یا نهادینه نامید.

داری ( یا دینDechurched Religionداری ضد کلیسایی ) داری فارغ از کلیسا، دین دین لزوماًچند شود هه نامیده می کلیسازدا نیست.

2. New Religious Movements. 3. New Age Movement. 4. Shamanism. 5. Paganism.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

11

، لکن معنویت جدید ههچند با اشکال نهادینه و سنتی ادیان مخالفت دارد، اماا باا ایان کنند می

. گیهد مین موجود بههه حال با قهائتی آزاد از ادیا

ته محادود باه کشاورهای انگلاوامهیکن و باه تباع آن فههناگ پس، قلمهوی تحقیق حاضه بیش

اسااالمی و ادبیااات -و شااامل فههنااگ ایهاناای زمینااه مساایحی اساات انگلیساای زبااان بااا پااس

زمانی شامل گفتمان فههنگای دورهچنین از لحا هم .1شود میگهایی در زبان فارسی ن معنویت

کاه طاور همانشصت میالدی تا به امهوز در غهب رواج یافته است. دههاست که از مدرن پست

گهایی است که خود را گفته شد از لحا موضوع نیز محور تحقیق حاضه فههنگ جدید معنویت

.کند میو تعبدی تعهیف 2ساختارگها داری دیندر تقابل با

پیشینه

مفهوم جدید معنویت یعنی معنویت سااختارگهیز و که در خالل تحقیق بیان خواهد شد، چنان

جدید در عهصاه پدیدهسیال به عنوان یک مفهوم شایع و مستقه، تاریخچه چندانی ندارد و یک

و شاده اسات هاای انادکی دربااره آن انجاام رو پژوهش این آید. از فههنگ دینی به حساب می

مهیکن و باه زباان انگلیسای اسات. در تحقیقات انجام شده نیز مهبوط به کشورهای انگلوا عمده

هاای پدیاده در داخال ماننادم جهیاان یان از اهاایی زبان فارسی نیز محققان با مواجهه با نشانه

هاای گهایشهای معنویت درمانی و یا خودیاری معنوی، های غیهاسالمی، گهوه متمایل به عهفان

باه لازوم جماع عقالنیات و معنوی غیهمهسوم و مخالف نيام روحانیت و یاا ادعاهاایی مبتنای

هاای بادیل باهای چنین ارائاه نساخه جزمی و تعبدی و هم داری دینمعنویت با محور پههیز از

. اماا باا ماهوری باه ادبیاات تحقیاق در اند بهده یپهای ساختارگهیز به وجود معنویت داری دین

ماذکور دیدهپها فقط متوجه بخشی از که تحلیل شود میگهایی نوظهور مشخص معنویت زمینه

هایی از معنویت جدیاد کاه باه شاکل فهقاه یاا جهیاان است. در تحقیقات موجود عمدتاً جلوه

اند اما معنویت اند، نقد و بهرسی شده و در مخالفت با دین رسمی شکل یافته داری دینمشخص

ی رنگ و باو داری دینبه هه نوع تواند میفههنگی و امهی نامهئی که پدیدهجدید به عنوان یک

خود را ببخشد کمته مورد توجه است.

مسعود تاره، اسالمی رجوع شود به: احمد شاکهنژاد، -. بهای مطالعه درباره معنویت در ادب فارسی و فههنگ ایهانی1

.1393، تههان، مهکز الگوی اسالمی ایهانی پیشهفت و توسعه، معنویت در ادب فارسی2. Churched Religion.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

12

هاای نوظهاور(، شانای انتقاادی عهفاان محققانی چون حمیدرضا مياههی سایف )در: جهیاان

هاای (، احمد حسین شهیفی )در: عهفان حقیقی و عهفاان ها سایهفعالی )در: آفتاب و یمحمدتق

ویات( و دیگهانای نوپدید در عهصاه دیان و معن های جنبشکاذب(، احمد شاکهنژاد )در: بهرسی

دوست از جمله کسانی هستند که هاه شهیفی هکیانی و حمز محمدحسینچون حمید نگار ،

اما عمادتاً یاا اند پی بهدهگهایی معنویت جدید و کامالً متفاوت در عهصه ای پدیدهچند به وجود

ان قابال عنوان یاک نهضات یاا جهیا و یا آن را به فهو کاهیدهآن ای فهقهاین پدیده را به شکل

اند. همچنین نویسندگان مذکور بیشته باه تحلیال و اصیل به نقد کشیده داری دینتشخیص از

شایوع آن هاای زمیناه گیاهی و اند و کمته به بساته شاکل نقد مصادیق معنویت جدید پهداخته

اند. توجه کهده

هایای و باا گ معنویات گهان دیگهی نیز هستند که با توجه به ادبیاات وسایع در این میان پژوهش

ایان پدیاده باه سامت گیهی شکلشناسایی شقوق و سطو و همچنین توجه به زمینه و بسته

اند. به عنوان مثال بهزاد حمیدیه در کتاب خاود باا ناام معنویات در تهی رفته های کالن دیدگاه

هاای پیشااعهفی، عهفای و در غاهب باه گفتماان داری دیان های سبد مصهف با تقسیم گفتمان

درکای جدیاد باه بحاث داری دیان های و رؤیت انواع معنویت به اساس انواع گفتمانپساعهفی

چناین بااقه طاالبی دارابای در اسات. هم ارائاه کاهده پدیاده از اینته بخشیده و تصویهی کلی

هاای شاناختی عهفاان گهایی جدید در ایهان: تحلیل جامعاه نامه دکتهی خود با عنوان فهقه پایان

گهایی معنویت اساس رو تحلیل گفتمان فهکالف به تحلیل گفتمان جدید نوظهور در ایهان به

. البته پهدازد میگهایی جدید معنویت ته از تصویهی کلی ارائهدر غهب پهداخته و به اساس آن به

گهایی جدیاد یعنای معنویات سااختارگهیز باه معنویت کند که گفتمان طالبی دارابی اذعان می

قه در ایهان وجود ندارد و این پدیده در داخل هنوز در مهاحل آشافتگی عنوان یک گفتمان مست

ارائههای این گفتمان جدید و ته به معهفی نشانهرو تحقیقات وی نیز بیش ستم از اینگفتمانی ا

. 1شده استهای آن در فضای فههنگی ایهان محدود سهنخ

دین و یشناس در رشته جامعه هاًیقیقی جدیدی است که اخ. این دسته از تحقیقات البته مبتنی به ادبیات تح1

تولید شده است و به جای آنکه معنویت جدید را فهقه یا جنبش ببیند آن را یک چهخش جدید مطالعات ادیانتحلیلگهان در این حوزه که آبار آنها مهجع اکثه تحقیقات نیته . از معهوفآورد یداری به حساب م فههنگی در دین

به افهادی چون ود کالرک رف، لیندا وودهد، پاول هیالس، رابهت واتنو، دیوید توان یر حوزه معنویت است مجدید د

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

13

یاک باه نحاوی مفهاومی( هاه چند تحقیقات فوق )چه با رویکهد مصداقی و چه با رویکاهد هه

مذکور راهی نشان دهد و وجهی از وجاوه آن پدیدهبهای درک بهته از تواند میارزشمند است و

تطور نحوهرا به منصة ظهور کشاند اما به هه حال ارائه درکی جامع از مفهوم معنویت در غهب،

کاه عاالوه باه این ند تحقیقی جدی اسات. مفهومی و مبانی نيهی آن در عصه حاضه هنوز نیازم

هاای مفهاومی ایان مفهاوم جدیاد توجاه کاهده و کمتاه باه تحقیقات مذکور کمته باه مؤلفاه

تهین داللات کالمای معنویات ها و یا معهفی اصلیتهین آن ها و تعیین مهم ین داللتبندی ا دسته

اند. پهداخته داری دینجدید و پیامدهای آن در عهصه

هدف و فایده

تحقیقاات تجهبای در غاهب و جدیادتهین های خاود باه با ابتنای داده دارد تحقیق حاضه سعی

های موجود در تحلیل این پدیده، به شناسایی معنای معاصه معنویت و معهفی استفاده از نيهیه

های مفهومی آن اقدام کند تا باه اسااس آن بتواناد زمیناه را باهای درک مفهاوم جدیاد مؤلفه

چنین پیامدهای این مفهوم جدیاد ی و همینه و معنویت دینهای آن با دین نهاد معنویت، تفاوت

به تواند میکه دستاوردهای تحقیق حاضه غیه از آنگهایی بپهدازد. معنویت ورزی و در عهصه دین

معنویت جدیاد ابزاری بهای نقد اعتقادی تواند میکمک کند داری دینشناسایی فههنگ جدید

های مختلف فههنگی و علمی به آن در حوزه نهفتهم چنین استخهاج مفاهیو پیامدهای آن و هم

دست دهد.

واژگان کلیدی

کاه ن، نامأنوس به نياه آیناد و یاا این در تحقیق حاضه ممکن است بهخی از اصطالحات و واژگا

رو بهته است قبل از شهوع بحاث، معناای واژگاان کلیادی از اینمعانی متعددی داشته باشند.

، معنویت و دین از اهم مواردی است کاه نیازمناد مدرن پسته مشخص شود. واژگانی چون عص

توضیح است.

در پژوهش کهد. تیلور، رابهت فوله، گوردون لینچ، الین بارکه، جهمی کارت و ریچارد کینگ اشارهگهیفین، ریچارد

یها یسخنهانایم بلکه از آخهین یا منتقد آنها( بههه گهفته نه تنها از آبار مکتوب این افهاد )و تحلیلگهان همسو و حاضه .اند، نیز استفاده شده است جه و تعدیلی در نيهات خود اعمال کهده بعضاًآنها، که

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

14

مدرن عصر پست

مادرن پسات ، همان مکتاب فلسافی در اینجا مدرن پستخواهد آمد عصه یا دوره که طور همان

شصات مایالدی در کشاورهای دهاه نیستم بلکه مهاد فضای فههنگی جدیدی است که بعد از

هاایی چند در امتداد دوران مدرن اسات، تفااوت ههنگی جدید ههف دورهصنعتی ایجاد شد. این

باه احساساات و تخایالت انساانی تأکیاد ته باه انساان و خصوصااً بیشا تأکیاد نیز باا آن داردم

و مقبولیات یاافتن گهایی مصهفو طلبی راحتتخیلی(، تکثهگهایی، خودابهازگهایی، گهایی عقل)

گهیازی از اهام ین ساختارشاکنی و فهاروایات چنا بباات اعتقاادی و هام سیالیت ذهنی و عادم

فههنگی این دوره است. های ویژگی

هاای فکاهی بهخای از زمیناه ومدرن کامالً از فههنگ مدرن گسسته نیست فههنگ پستپس،

باه عناوان مثاال، نیاز وجاود دارد. مادرن پسات به شدت و ضعف در دوران یا مدرن با تغییه و

سااازی و ، سکوالریساام، خصوصاای 1تکثهگهایاایهایاای، عقالنیاات اباازاری، اومانیساام، فهدگ

چناد هاه و مکاتب الهیااتی لیباهال فمنیستیگهایی، تفکهات گهایی، شهق سازی، تجهبه شخصی

چاه کاه حضاور دارناد. اماا آن نیز مدرن ای در فههنگ پست گونه بهاند مهبوط به گفتمان مدرن

و اقباال گساتهده هایی معهفتی آن گ مدرن است نقد خهدباوری مدرن و واقع مختص دوران پست

گهایی است. البته شکل تعادیل یافتاه و تخیلتکثهگهایی سازی معهفت( گهایی )درونی یانفسبه

،خالقیت و خودشاکوفایی اندیشهنیز با تمهکز به 2گهایی اومانیسم و لیبهالیسم با عنوان پساماده

کاه انسان به ارمغاان آورده اسات های وجودی نوعی تعالی مادی را بهای پاسخ دادن به دغدغه

،داری ساهمایه . در این فضای فکهی و در فههنگ جدید آید میمدرن به حساب فهزند عصه پست

آن از نياام متأبهشاان عناصه فههنگای و بازاری شدنفههنگ و صنعتی شدنکه وجه بارز آن

اختارگهیزی، نگااه ، سا 3تلیهاایی چاون سایا گهایی با ویژگی معنویت ،داری لیبهال است سهمایه

گهایانه و کاربهدی و با هدف استخهاج معنویت مورد و تلفیقی به ادیان با رویکهد درمان یگزینش

& Heelas) قالب عصه حاضه لقب گیاهد داری دینتوانسته است یجهان این« زندگیِ»نیاز بهای

Woodhead, 2005.)

1. Pluralism. 2. Postmaterialism.

مشخص است یها همان ساختارگهیزی و نماندن در محدوده چارچوب نجایسیالیت در ا. 3

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

15

اجتمااعی بسایاری بستهسااز هاای فههنگای و هاای فکاهی فاوق زمیناه البته در کناار زمیناه

هاای خاواهی، جنابش های حقوق بشه و مساوات اند. جنبش یابی این نوع معنویت شده مقبولیت

، طهفاداران نيام ناوین زیست محیططهفداران فعالیت آزادی عقیده و های ، جنبشحقوق زنان

گ ، فههنا 1گهایای اتهاای فههنگای جدیاد مانناد احساسا جهانی و مدیهیت واحد جهان و موج

گااهی، درمااان روان شناساای عوامانااه و فههنااگ ، رواج آبااار روانطلباای بهتااهیبااودن و متفاااوت

طلبای و منادی دنیاوی، هنجارشادن تناوع طلبای و بهاهه قید و شهط راحات یابی بی مشهوعیت

فههنگ مصهفی که هه چیز را به کاال تبادیل و گسته به بعد میالدی مدگهایی از دهه شصت

.اند هکه اقبال به معنویت ساختارگهیز را فهاهم کهد هستندهایی کند زمینه می

های مذکور زمینهاند( )که شهوع آن را دهه شصت میالدی دانستهمدرن گفتمانی پست هدر دور

هاای شناسای و فلسافه چاون روان 3هاایی داناش -و قدرت 2بخش های مشهوعیت به همهاه رژیم

کاه نيام گفتماان ایان دوره را اناد کهدهحاکم را اصول و قواعد فکهی مشخصی ،ای جدید قاره

ند. ایان قواعاد فکاهی ا ههای کالن قهار گهفت این چارچوب سیطههو افهاد ناآگاهانه در هشکل داد

مشاوق و ماهوج ،مدرن نامید پست 4هآن را اپیستم توان میکه ورزی ی اندیشهکالن و ساختارها

جاویی و )رفااه ساطحی گهایی حساسا هفی )صنعت فههنگ(، فههنگ خودشیفتگی، صفههنگ م

هاای است که نتیجاه آن گسسات فهاروایات امورجویانه به گهایی( و نگاه انفسی و درمان مسهّت

ناافی است هکه مقتضای این اپیستمهم جدید است. معنویتی خُهد وهای و ایجاد روایت یسنت

سات کاه پیاماد آن ا داری دیان در رویکهدی شخصای و انفسای های کالن دینی و مهوج روایت

یک امه فهدی و دیندر این رویکهد جدید (.Erricker, 2001) خواهد بود دینزدایی از مهجعیت

گه و مؤید فضایلی چون که توجیه استباورهایی محتهم و پذیهفتنی آن به اساسو درونی است

مادی باشد. یجویی، شفایابی، موفقیت، خودشکوفایی و معنایابی در دنیا مسهت

1. Sentimentalism.

مشهوعیت بخش همان علوم رسمی و مقبول در هه دوره گفتمانی است که پشتوانه هنجارهای یها میمنيور از رژ. 2 .فههنگی و ساختارهای اندیشگی آن دوره هستند

شود که به دانش اصطالحی در تبارشناسی است و به نیهوهای علمی مقبول در یک عصه گفتمانی طالق می -. قدرت3 گذارند. می هیتأبساز، به ساخت مفاهیم اجتماعی آن دوره خود، به عنوان یک قدرت مفهوم ولیت و مشهوعیتدلیل مقب

معهفتی بنیادی به مجموعه شهایط معهفتی حاکم در یها قالب( یا ساختارهای اندیشگی و یا Episteme) . اپیستمه4 هیتأبزبانی، روانی و اجتماعی آن دوره یها دهیپدبه یشناخت معهفتشود که از لحا یک دوره گفتمانی اطالق می

گذارند. می

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

16

ایان گفتماان اسات اماا در ههه چند انسان محصور در اپیستم ،مدرن بینی پست در جهانبته ال

احسااس آزادی یوجود دارد که فهد در عین گهفتاری در سلطه گفتمان هنجارهاییاین گفتمان

کاه ناه این مساازد انسان جهان را خود میشود که چنین القاء می. در این گفتمان کند میبسیار

گهایای معهفتای به عینیتمدرن از آنجا که گفتمان پست مدارد می ن ساخته شده بهپهده از جها

پاس مشاوق آن مشناسی ساختارگها التزام نادارد پایبند نیست و به مبناگهایی معهفتی و معهفت

)مهادوی آزادبنای، شاود خاود شایوه به طور فعاالنه وارد ساختن حقیقات باه است که انسان

عداً خواهیم دید این خودمختاری معهفتای باه طاور نامحساوس توساط که ب اما چنان .(1388

ولی به هه تقادیه فاهد خاود را مختاار و شود میمدرن هدایت فههنگ مصهفی و اپیستمه پست

سنتی التزام داشته است. داری دینکه به یابد میآزادته از زمانی

است تاا دینی نزدیک تفکه ه طهزته بمدرن بیش بینی پست تقدند که جهانبهخی مع با این حال

دیان باهای بازگشات را زمیناه تواند می مدرن پستمفهوضات معهفتی م یعنیبینی مدرن جهان

مادرن: پسات »فهاهم کند. مهدوی آزادبنی در مقاله خاود باا ناام )حتی به همان شکل سنتی(

ا معهفای پلنتینگا و کهن الورسان را طهفاداران ایان مادع الوین افهادی چون «تهدید یا فهصت

مدرنیته به مدرنیته مانناد فهوکاهیادن از منزلات نقدهای معهفتی پست دارد میو بیان کند می

راه را بهای بازگشات دیان بااز ،عوامل غیهمعهفتی به معهفت تأبیهعقل، نفی مبناگهایی و تأیید

وای ته باه دیگاه قا مدرن و توجه بیش پست دورهو نبود امپهیالیسم عقلی در )همان( کهده است

و عمال، دشاواریابی حقیقات مطلاق و افساانه باودن معهفات علم شناختی غیه از عقل، معیت

مدرن است که زمینه را بهای بالندگی دیان فاهاهم های فکهی در گفتمان پست طهفانه گزاره بی

هساازگاری یاا عادم ساازگاری اپیساتم یعنای بهته در این بااره یقضاوت داشتن. بهای سازد می

سات. ا های اعتقادی آن راهگشا و داللت مدرن پستدیان نهادینه بهرسی معنویت مدرن با ا پست

که آیا دین وحیاانی شود میهای آن با دین نهادینه مشخص با شناخت معنویت جدید و تفاوت

جز این ندارد که باا پاذیه ای چارهکه بشه مدرن سازگار است و یا این و نهادینه با وضع پست

جعل معنویتی جدید بزند. این مفهوضات، دست به

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

17

دین

دلیل همین دشواری تعااریف پژوهانه است و به مطالعات دین های دشواریتعهیف دین یکی از

نياه چاه کاه باه جمالی به تعاریف موجود از دین آنشده است. با مهوری ا ارائهمتعددی از دین

(. 1391میدیاه، وجه مشتهک اکثه تعاریف است اعتقاد به امه مقدس یا جهان قدسی اسات )ح

مشهکانه و شمنیساتی های گهایششامل تواند میدارد که حتی توسعهاما این تعهیف نیز چنان

ها هایی که در آن هیمی است یعنی سنتشود. به نيه، واژه دین مناسب بافت دینی ادیان ابهاهم

ل حاا ا ایان ب. شود میاعتقاد به امه مقدس و نحوه ارتباط با آن در چارچوب وحی الهی فهمیده

تاه از ایان مفهاوم اسات. دیان در که در تحقیق حاضه از واژه دین مهاد است حتی جزیی چهآن

تجهبه مواجهه با امه قدسی است که به شکل نيامی منسجم از باورهاا و الگوهاای عملای ینجاا

فههنگی پشتوانه آن است. پس به طور واضاح ماهاد از واژه -درآمده و نهاد یا سازمانی اجتماعی

دین، دین نهادینه و ساختارمند است که در بهتهین شکل خود در ادیان ابهاهیمی تجلای یافتاه

جزمای( از ناماه مهاماستم دینی که غیه از بهخورداری از اصول بابت اعتقادی )به شکل وحی یا

شده، رویادادهای تااریخی سنت دینی مشخص، سازمان روحانیت، مهاسم دینی از پیش تعیین

واحاد باهای دساتیابی باه نجاات از شاهیعت خواهد میردار است و از پیهوان خود مقدس بهخو

هماین شاکل باه حسااب داری دیان آنجا که در جهان سنت، شکل قابل قبول تبعیت کنند. از

، در تحقیق حاضه و در بهخی موارد باه جاای دیان نهادیناه از تعبیاه دیان سانتی نیاز آمد می

است. استفاده شده

یعنای دینای منشایند میین نهادینه و ساختارمند، دین ساختارگهیز و غیه نهادینه در تقابل با د

که ممکن است حتی به نص دینی نیز توجه کند و یا از ادبیات ادیان نهادینه نیاز بهاهه بجویاد

اما خود را ملزم به نص وحیانی و قهائت رسمی از آن و یا ساختار منساجم دینای ارائاه شاده از

هایی چند با تفاوت ، ههداری دین. البته این نوع داند نمی)نهاد روحانیت(، سوی متخصصان دین

چه که جدیاد اسات، نیست، اما آن مدرن پستدر جهان سنت نیز سابقه دارد و مختص به دوران

ساختارگهیز در جهان سنت مهبوط به بهخی از نخبگان یاا دیگهاندیشاان داری دینآن است که

رود مای خصوصاً در جوامع صنعتی به سمت آن پایش داری دینن نوع بود، اما در عصه حاضه ای

شود. عالوه به این در جهان سنت، ساختارگهیزی دینی همیشاه تحات داری دینکه وجه غالب

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

18

که خواهیم دید ایان طور همان مدرن پست ه، اما در دورشد میعنوان فسق، زندقه و ارتداد نفی

نهادیناه و داری دیان و حتای باه جاای آن یاباد میوعیت عنوان معنویت، مشه باداری دین نوع

.شود میگهایی، تحجه و بنیادگهایی نفی و تقبیح ساختارپذیه است که تحت عنوان جزمیت

معنویت

معنااجویی و تاال باهای فاهاروی از ظااهه هه نوعدر معنای کلی آن شامل هه چندمعنویت

آزاد و سایالی اسات کاه در غاهب داری دیان ن معنویات هماا واژهمهاد از ینجاااما در شود می

داری دیان )خصوصاً کشورهای انگلوامهیکن( با نقد ساختارهای رسمی دیان )و باه طاور خاا

جویاناه شخصای، ذهنای و غیهملتازم باه دیان های تعاالی نهادینه مسیحی( به دنبال بهداشت

ن بیهونای )بیهونیاان( کاه باا عبااراتی چاون عهفاا داری دیناست. این نوع نهادینه تحقق یافته

(Diagenes, 1983: 5 ) ،نیز خوانده شده اخیهاً با نام معنویات (29 :1375و عهفان آزاد )استیس

کاه در تحلیال تااریخی طاور هماان است. در کشورهای غهبی طهفدارانی یافته گهایی معنویتو

ناگ غاهب معنویت خواهیم دید این واژه، هه چند باا تعادد معاانی از صادر مسایحیت در فهه

فهم داری دیناستفاده شده، اما معانی متعدد آن، همه در ساختار دین مسیحیت و نيام رسمی

های شناسان قهائت چنین روانکه با تال بهخی از متألهان و هماست. بعد از دوران مدرن شده

هطدین و معنویت از سال واژهسازی از دین مقبولیت یافت زمینه بهای خارج گها تجهبهشخصی و

«دین»شخصی یا «دین»تعبیه مدرن پستساختارهای رسمی آماده شد. با این حال در دوران

به طور ضامنی معناای التازام، تسالیم و « دین»)زیها واژه اندیش نیز کارآمد جلوه نکهد تجهبت

سااختارگهیز، داری دیان باه ایان علات باهای اشااره باه ساختارگهایی را با خود به همهاه دارد(

«دیان »اساتفاده شاده و واژه «معنویات » واژهاز مدرن پستاندیش در دوران تجهبت شخصی و

است. رها شده داری دینگهای اندیش و التزام بهای اشکال نهادینه، ساختارگها، جزمیت

، معنویات نوپدیاد، معنویات ساکوالر، معنویات 1در تحقیق حاضه تعابیهی چون معنویت جدید

آور، معنویات اختارگهیز، معنویت غیهتسلیمی، معنویت غیهالزامسیال، معنویت مایع، معنویت س

که نشان خواهیم داد این دارد. البته چنان داری دینآزاد و معنویت انفسی، اشاره به همین نوع

مهاد از معنویت جدید همان معنویتی است نجایاتوان تصور کهد اما در . انواع و اقسام معنویت جدید و نوپدید را می1

.گهفته استمدرن شکل که تحت تأبیه شهایط پست

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

19

ورزی اصایل، خودانگیختاه، فطاهی و انفسای دارد، اماا باه ادعای دیان هه چند داری دیننوع

خودانگیخته صاهفاً سااختارهای مهساوم داری دیناشتن دالیلی که ذکه خواهد شد، در هوس د

و در عوض، متأبه از فضای فههنگ مصهفی ساختارهای باازاری، کند میرا نفی و طهد داری دین

دارد و هم باه متافیزیک سبککه هم پوشاند میخود داری دینآور به قامت التقاطی و غیهالزام

مدام با ساختاری جدید تعویض کهد. را بهای حفظ حس جویندگی آن توان میراحتی

فرضیه

مدرن در هنگام نیاز به تعاالی مدعای تحقیق حاضه آن است که انسان امهوز، با مفهوضات پست

و تحات ناام کناد میهای شخصی اکتفا های رسمی از دین، به بهداشت به جای رجوع به قهائت

اطی سااخته و شایفته آن اماه معناویتی التقا معنویت و به بهانه رجوع به فطهت معناوی، شابه

ساانی ک»داران در دنیای امهوز به گفته کهیستوفه پارتهیج بارزتهین گهوه دین. شود می ساز دست

از میاان ناد کاه و به لحا دینای متکثه گها مدرن، مصهف های پست هستند که متأبه از فههنگ

(.449 :1391، ارتهیچپا ) «زنند ها دست به گزینش و آمیز می طیفی از سنن، باورها و فلسفه

هه چناد ساختارگهیز یا التقاطی نامید( داری دینآن را توان می)که داری دیناین سبک جدید

گهایی مقباول عنوان معنویت باامهوزه ،شد می خواندهفسق، زندقه و الحاد یبینی سنت در جهان

. یدآ میبه حساب داری دینمقبول در جوامع صنعتی، سبکو مشهوعیت یافته و

که مشهوعیت و مقبولیت یک سبک فههنگی بهخاسته از هنجارهای کلی یاک گفتماان آنجا از

بخش و هنجارهاا مشهوعیت های رژیم، مدرن فههنگی پست -درک هنجارهای فکهیپس است

هاای فکاهی . رژیام کناد مای کماک با این سابک فههنگای ما بهته به آشنایی ها و مفهوضات آن

ی،هاای مختلاف فههنگا علمی هه عصه اسات در عهصاه اجماعاز بخش که بهخاسته مشهوعیت

های مدرن با رژیم نیز هنجار فکهی پست داری دین ه. در عهصکنند میرا تعیین های کلیهنجار

مطالعاات ادیاان، مکاتاب رشاته ، جدیاد شناسی، فیزیک مانند علم روان خودمشهوعیت بخش

ضمن ایجاد تقابل باین دیان و معنویات آن ،مدرن و الهیات لیبهال فلسفی، هنهی و ادبی پست

و باا خواند میمدرن سازگاری دارد را معنویت که با مفهوضات فههنگی پست داری دینسبک از

پاسخ باه در غیهعقالنیی، خهافی، ریاکارانه و جزمبه عنوان یک رویکهد ساختارمند، دین تقبیح

د.کن مطه میین، دبه عنوان گزینه بدیل را نیازهای وجودی، معنویت جدید

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

20

مادرن معناایی پس مدعای اصلی تحقیق حاضه آن اسات کاه معنویات جدیاد در عصاه پسات

، بلکه باه گیهد میمتفاوت از ادوار قبل یافته است و دیگه نه تنها در چارچوب دین نهادینه قهار ن

تاهین داللات کالمای . محاوری نشایند مای در مقابال آن داری دیان عنوان یک بهداشت آزاد از

گهایان جدید به طور مشتهک معنویت شناسی آن نهفته استم زیها عنویت نوپدید در حوزه دینم

هستند. داری دینطهفدار دین شخصی و مخالف ساختارهای مهسوم

معنویات اصایل و داعیاه هاه چناد مدعای دیگه تحقیق حاضه این است کاه چناین گهایشای

عبارت بهته تحقیق حاضاه شود. به می 1هفیخودانگیخته را دارد، در عمل منجه به معنویت مص

اصایل، وارد باازار معنویات داری دیان کسانی است که به هوس داشتن داری دینرمزگشایی از

از مفهوم ای تاریخچهبهای این رمزگشایی ابتدا اند. جدید شده و معنویتی مصهفی را نصیب بهده

مادرن پسات هکاز باه گفتماان معنویت در ادوار مختلف فههنگ غهب طه شده و سپس باا تم

داری دیان و پیامدهای آن در عهصه شود میهای مفهومی معنویت در دوره معاصه واکاوی مؤلفه

تحلیل خواهد شد.

شناسی روش

تحقیق حاضه باهای ابباات مادعای خاود یعنای دگهگاونی مفهاوم معنویات در غاهب از رو

تقسایم ادوار فههناگ غاهب باه چهاار جسته و بعاد از انتقادی یا تبارشناسی بههه نگاری تاریخ

آنجا که هدف اصالی است. البته از گفتمان کالن، به بهرسی مفهوم معنویت در هه یک پهداخته

هاای است بعد از تبیین تفاوت مدرن پستتحقیق بهرسی تحوالت مفهومی معنویت در گفتمان

هاای ضامنی آن توجاه مفهومی معنویت و داللت های مؤلفههای قبل به این گفتمان با گفتمان

انتقاادی )تبارشناسای( نگااری تااریخ است. دلیلی که تحقیق حاضه را به استفاده از رو شده

این مفهوض است، که مفاهیم و تعاریف موجود از معنویت خصوصااً در عصاه حاضاه سوق داده

خود را منفعالنه و بدون فکه و نقشه پیشینی و یا یها وهیو ش ها دهی. معنویت مصهفی نوعی فهاظاههگهایی است که ا1

گهایی، فهاروی فهد صهفاً به اساس آنچه که در دستهس او قهار دارد کند. در این نوع معنویت انسجام پسینی انتخاب میتوان را می گهایی یابد. این نوع معنویت آن امور در دستهس به تخیالت و احساسات وی شکل می یهگذاریو نحوه تأب

قابل انتخاب اغلب یها نهیمعنویت التقاطی نیز نامید اما در عصه جدید به دلیل سلطه بازار و توجه به این نکته که گزبهخی از ،شود با زرق و بهق فهاوان توسط فهوشندگان و بازارهای معنویت و بهای کسب سود مالی به فهد ارائه می

. اند دهیک رف آن را معنویت مصهفی یا بازاری ناممحققان مانند پاول هیالس و ود کالر

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

21

ل در ایان عواما تأبیهقدر متأبه از ساختارهای فههنگی، اجتماعی و علمی موجود است که تا آن

ساخت مفهوم معنویت واکاوی نشود، تعهیف معنویت چیزی جاز افازودن باه آشافتگی موجاود

نخواهد بود. به عبارت دیگه، تحقیق حاضه رسالت خود را کالبدشکافی مفاهیم و تعاریف موجود

معنویات هاسات، تعااریفی کاه از ابهاام واژ های آن قاهار داده از واژه معنویت و استخهاج داللت

سااختارگهیز از واژه مابهم معنویات )در تقابال باا داری دیان کهده در جهت القاء یاک استفاده

.اند گهفته نهادینه( بههه داری دین

هایی است. در تحقیق حاضاه دیگهی دارای ضعف شناسی رو البته رو تبارشناسی مانند هه

ت تحلیل انتقاادی، از قدر گیهی بههههای رو تبارشناسی و در عین حال بهای پههیز از کژتابی

پههیاز شناسی رو از وجوه ایجابی این شده استپس از وقوف به نقدهای موجود به آن، سعی

مادرن پسات تحلیال و کالبدشاکافی معنویات در جهتشده و تنها از نگاه سلبی و انتقادی آن

ادوار روشی انتقادی بهای تحلیل معنویات در ینجاااستفاده شود. به عبارت دیگه تبارشناسی در

آن اسات و ناه روشای نهفتاه های ساز و داللت تاریخی غهب و استخهاج و تبیین عوامل مفهوم

مشاکالت ایان آیاد مای بهای تعهیف معنویت و یا تبیین معنویت اساالمیم از ایان رو باه نياه

الجاهم رو شاود مای که بیاان طور همان هه چندبه این شکل به حداقل بهسد. شناسی رو

تا عوامال کند می ای ویژه تأکیدمل اجتماعی و فههنگی در تحلیل مفهوم معنویت به عوا یادشده

روانی یا غیهاجتماعی.

مفهوم معنویت در ادوار تاریخی غرب

تهاشی و تواناایی آن باهای معنویت بهای مفهوم واژهدر یک نگاه تاریخی خواهیم دید که قابلیت

باه بعاد بسایار متاداول م. 19عث شد از قاهن در فضاهای مختلف بود که اساساً با کار رفتنبه

های ضمنی متعادد باه آن از زمیناه مسایحی و با حمل داللت (Carrette & King, 2005) شود

اساتفاده قابل ای تبدیل شود که در هه زمینه و با هه معنایی منفک شده و به مهور به واژه خود

(.Nelson, 2009) باشد

ای کاامالً مسایحی خواهیم دید که این واژه یک واژهمعنویت هژوا هنگاهی اجمالی به تاریخچ با

فقط در فضای مسیحیت معنا داشته است. حتی باه گفتاه اورساوال م. 19است و تا اواخه قهن

گیاهد، کاه از سانت مسایحی ریشاه مای Spiritualityها بهای اصطال بسیاری از دین»کینگ:

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

22

هاای مفهاومی آن ابتادا بهای درک بهته تبدل . پس(74 :1383)کینگ، «معادل معینی ندارند

هاای مفهاومی ها و دگهگونی باید به سهاغ تبار این واژه در مسیحیت بهویم و پس از آن به تبدل

گذشته بپهدازیم. هچند ده باألخصاخیه و سدهآن در دو

رویکاهد در و 1اسات مسایحی و پساا مسایحی غاهب قلماهوی بحاث ،پس، در بهرسای حاضاه

امکاان 2زیاها تبارشناسای خواهاد باود ختیرویکهد تبارشناغلبه با نیز این تحقیق ینگار تاریخ

بهرسی نقادانه و کاو در زوایاای پنهاان و عوامال پشات پاهده ایان مفهاوم در ادوار مختلاف

ته های این واژه در عصه حاضه را بیشا تهاشی ب چنین وضعیت مفهوم و هم و پسامسیحی مسیحی

با تقسیم تاریخ مسیحیت به چند گفتمان غالب آغاز خواهد شد و در . این بهرسیکند فهاهم می

شاود. هه گفتمان با تشهیح اقتضائات آن، به بهرسی مفهوم ویژه معنویت در آن دوران اقدام مای

تغییهات مفهومی یا به عبارت بهته تبدل کامل مفهوم معنویت و تبادیل آن اما از آنجا که عمده

،مدرن اتفاق افتااده اسات در گفتمان پست نمادین داری دینبا تضاد دراز امهی دینی به امهی

ته خواهیم پهداخت.به این گفتمان بیش

بهخای از متخصصاان در تقسیم ادوار تاریخی مسیحیت و بهرسی مفهوم معنویت در هاه کادام

تاریخ انتقادی مسیحیت مانند والته پهینسیپ، جیمز وایازمن، جهمای کاارت و ریچاارد کیناگ

اند و بهخای دیگاه مانناد شالدریک در کتااب تااریخ مختصاه ذکه کهدهرا گفتمانی هدور رچها

و ناوا هام این ادوار را به سه گفتمان توان می. اما اند دادهدوره بسط ششمعنویت این ادوار را تا

یاک معناای بسایار متفااوت معنویات را از دیگاه یک گفتمان کامالً مجزا تقسیم کهد و در هه

تشخیص داد.ها دوره

م.12گفتمان اول، گفتمان صدر مسیحیت است که معنای معنویت در آن دوره تا حادود قاهن

ن واژه وضاع شاد کاه از تا پایان قهون وسطی معانی دیگهی باهای ایا .م 12ادامه یافت. از قهن

معنای خاا آن در قلماهو ،به معنای خا این واژه در قلمهو کشیشان توان میها تهین آن مهم

. تبارشناسی البته به زمینه دینی موضوع مورد بهرسی خود توجه ندارد و بلکه تشخیص گفتمان )تعیین حوزه 1

مدرن مسیحیت دیگه قدرت ی پست دهد. هه چند در دوره بهرسی( را به وسیله نگاه به روابط قدرت و مقاومت انجام میمعنویت دخیل است. پس سخن گفتن از یها یساز ست اما باز به عنوان یک عامل مقاومت در مفهومکمهنگی ا مدرن هنوز هم محلی از اعهاب دارد. ی پست های مسیحی )یا غهب مسیحی( در دوره زمینه

سلبی(.. البته الزم به ذکه است رویکهد تحقیق حاضه قهائتی اصال شده از تبارشناسی است )یعنی تبارشناسی 2

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

23

باه بعاد م. 17 ساده مدرسای اشااره کاهد. از فلسافه چنین معنای این واژه در میهنشینی و هد

معانی )یعنای معناای معنویات در از اینگفتمان دیگهی شکل گهفت که در صدد تهجیح یکی

در ایان ساه ته باه وجاوه شخصای آن باود. بیش تأکیدقلمهو دیهنشینی( به دیگه معانی البته با

اند، ولی آن وضع کهدههای مختلف بهای معانی متعددی است که جهیان گفتمان معنویت دارای

ها ارجااع مفهاوم سااخته شاده باه نصاو دینای و سازی به هه حال وجه مشتهک این مفهوم

. اما بعد از جنگ جهانی دوم گفتمانی بسیار متفااوت استمداد از متن مقدس در تأیید آن است

ای معنویت از بیخ و بن دگهگون شد. این گفتمان اخیاه از سه گفتمان قبلی به وجود آمد و معن

کاارت و ریچاارد کیناگ و دیگاه محققاانی کاه باه در تحقیقات محققان متأخه مانناد جهمای

گنجاناده شاده ،اند تبارشناسی معنویت یا مطالعات انتقادی معنویت در عصه حاضه توجه داشته

گفتماان صادر ماذکور یعنای ای ها تهتیاب گفتماان حاضه به جستار به همین اساس در است.

گفتمان طور مفصل به به پایانطه شده و در مسیحیت، گفتمان قهون وسطی، گفتمان مدرن

و مفهوم معنویت در آن گفتمان خواهیم پهداخت.مدرن پست

معنویت در صدر مسیحیت

کاه بیاان شاد لفاظ معنویات در زباان فارسای معاادلی اسات باهای واژه انگلیسای طور همان

Spirituality . اما تا ه است،وجود داشتآباءکلیسا دورهاز این واژه هه چند به عنوان یک اصطال

های قدیم زبان به طوری که لغت نامه و فههنگ ،در غهب رواج عام نداشتمیالدی قهن نوزدهم

هن. این لفظ به طاور محادود در قا (1387)هینلز، ندارند Spiritualityانگلیسی معموالً مدخل

م. 19البته با تلفظ فهانسوی آن در میان فههیختگاان رواج یافات و بعاد در قاهن م. 18 و 17

و از نیمه قاهن بیساتم نیاز رواج عاام یافات (Nelson, 2009) در میان مهدم متداول شد کم کم

(Wiseman, 2006 .)

صدر مسایحیت در (Spiritualیا Spiritیک مصدر جعلی از واژه ) Spiritualityکه واژه با وجود آن

ای طاوالنی در سانت ساابقه Spiritualو Spiritاماا اساتفاده از واژگاان ،اسات رفته نمیبه کار

معناوی، روحاانی و رو اساتفاده ههای خود از واژ مسیحی دارد. به عنوان مثال پولس در رساله

بهتاهی از کاه درک پس بهای این (.Holder, 2006) کند میمعنویت استفاده ن هاما از واژ مکند می

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

24

ای جاز آن ناداریم کاه باه اختصاار باه چاره ،مفهوم این واژه در صدر مسیحیت به دست آوریم

یم.یهای آن در عبهی، یونانی و التین توجه نما معنوی و روحانی و معادل هشناسی واژ ریشه

اماا مدر عهاد عتیاق و در عهاد جدیاد وجاود نادارد Spirituality واژهکه بیاان شاد طور همان

باه Ruach در عهد عتیق و عهد جدید یافت. در عهد عتیاق واژه توان میرا هایی از این واژه رگه

ته البتاه در عهاد عتیاق ایان واژه بیشا (.Perrin, 2007) اشااره دارد God Spirit ofرو خدا یا

دارد کاه در اشاکالی (104:30)مزامیاه، یا نَفَس خداوناد (1:1)پیدایش، معنای حضور خداوند

اما در عهد جدید این واژه تغییاه کاهد و ،(Perrin, 2007) یافت میباد، دست، گهما، تجلی مانند

Ruach های خود در عهد جدیاد باه جاای اساتفاده از واژه پولس در نامه .معنای جدیدی یافت

را باهای اشااره باه رو ( Carrette & King, 2005) معنای زندگی در رو خادا به Pneums واژه

از آن منشعب شده است. در کتاب مقدس، تهجمه از یونانی باه Pneumatikosصفت بهگزید که

را باه عناوان Spiritualisو صافت آن یعنای Spiritusواژه م.( 345-419)التین، جهوم قدیس

هاای معادلی بهای رو / معنا و روحانی/ معناوی انتخااب کاهد. باه ایان شاکل اولاین اساتفاده

(.Perrin, 2007) مسیحیت ظاهه شدتخصصی از این واژه در صدر

تاأبیه دانسات کاه تحات را امهی در درون انساان مای Spiritنيه والته پهینسیپ، پولس بنا به

در تقابال باا نیهوهاای دیگاه ،هدایت و تنيیم رو یا حضور الهی است. این امه وجاودی الهای

لهای در انساان جلاوگیهی وجودی در انسان است یعنی در تقابل با نیهوهایی که از نفاوذ رو ا

در راستای تأدیب البته عمالً این مفهوم اشاره به شیوه منيم زندگی (. Peincipe, 1983) کند می

(.Carrette & King, 2005) که حاکی از دوگانگی بین رو و جسم باشدخود داشت نه این

ین جسام باه مثاباه )جسم( قهار گهفت اما ا Flashدر این نوع استفاده در مقابل Spirit هه چند

ای بود که در تقابال باا اراده و خواساته استهوبلکه عقل، اراده، قلب و خ شد میامه مادی تلقی ن

.(Principe, 1983) گهفت الهی قهار می

پناداری باین رو و مااده. بین دو شیوه از زندگی است نه ایجاد یک دوگانه ینجااپس تقابل در

آورد به همین شایوه به میان می القدس رو از زندگی در پولس در رساله قهنطیان وقتی سخن

باه اسااس (2: 15-14)رسااله اول قهنطیاان، زندگی معنوی )در رو ( اشااره دارد شیوهیعنی

اندیشه پولس انسان معنوی در تقابل باا انساان غیهمعناوی قاهار دارد و انساان معناوی تحات

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

25

عشق، شاادی، صالح، مههباانی و کنتاهل قهار داشته و زندگی او مشحون به القدس رو هدایت

داناد کاه تنهاا باه اسااس . پولس انسان غیه معنوی را انسانی مای (5:22)غالطیان، نفس است

رو الهی یه است و نه. انسان غیه معنوی پیهوی اروا شهکند میغهائض و شهوات خود زندگی

ناساازگاری، دشامنی، باداخالقی، ،خودشیفتگی، حساادت به آکندها و زندگی القدس رو یا

.(5: 19-21)غالطیان تاریکی و ... است

بلکاه نفساانیت در مقابال باا ،پس در نگاه پولس مادیت در تقابل با روحانیت/ معنویت نیسات

معنویت قهار دارد. به همین تهتیب دوگانگی بین رو و ماده یاا رو و جسام وجاود روحانیت/

( القادس رو و معنویات اسات کاه در رو خادا )در ندارد بلکه آن چیزی در تقابل با روحانیت

به اساس این نگه فهد معنوی .(Perrin, 2007) غیهمادیحال خواه مادی باشد و خواه ،نباشد

خود قاهار تأبیهرا تحت اوبا اعمالش القدس رو در او ساکن است یا القدس رو کسی است که

دهد. می

توان آن را قهائات اخالقای از اماه معناوی انی که میپس این قهائت از مفهوم امه معنوی و روح

از م. قهائتای مطاه 12بوده و تا قاهن داری دینتفکهات پولس درباره نحوه تأبیهدانست تحت

(. Sheldrake, 2007) در غهب بود Spiritualو Spiritواژه

معناای واژه تاوان بهخاساته از در صادر مسایحیت را مای Spiritualityاما به چه دلیل معناای

Spiritus های پولس های پولس دانست؟ به عبارت دیگه چه ارتباطی بین معنوی در نامه در نامه

باه Spiritualityدارد اولاین باار واژه و لفظ معنویت نزد ما وجود دارد؟ والته پهینسیپ بیان می

چهاارم یافات و در نامه فهدی ناشناس به جهوم قدیس در قهن Spiritualitasشکل التین یعنی

با بهرسی بافات «. پس چنان کن که در معنویت ارتقا یابی»گوید: شده است وی در آن نامه می

ق مخاطاب خاود باه شود که نویسنده به دنبال تشوی این عبارت و مطالب پیهامونی مشخص می

چنین نتیجه گهفات توان میپس .(Principe, 1983) بوده است القدس رو / زندگی در رو خدا

گفتمان ایجاد شده توساط پاولس تأبیهمسیحی تحت صدر معنویت در فضای فکهی مفهوم که

شکل گهفته است.« زندگی در رو خدا»یعنی

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

26

معنویت در قرون وسطی

معنویت یا همان معنای معنویت در گفتمان صدر مسیحیت تا قاهن هشاتم واژهمعنای پولسی

هام بهخای نویساندگان معناای م. 13تاا 9معنای مسلط این واژه بود حتای از قاهن میالدی

اساتفاده بسایار ناادر از ایان واژه میالدی اما از قهن نهم (. Ibid) کهدند میپولسی واژه را لحا

نهاد میانجام گهفت که معنایی متفاوت در پس این واژه 2،، راهبی اهل فولدا1توسط کاندیدوس

.(Ibid) ن واژه شدمعنای غالب ای م. 12که به مهور، خصوصاً بعد از قهن

ارتقای این معنای معنویت چیزی غیه از معنای پولسی واژه بود. معنویت در معنای جدید دیگه

یا زندگی اصیل مسایحی نداشات القدس رو و صهفاً اشاره به زندگی در نبودیک حس اخالقی

مسایحی بلکه داللت به یک نوع خا از زندگی دینی یا به تعبیه دیگه سبک خاصی از زندگی

معناوی جهاان و رو مقابال در مادی جهان و ماده که بود این آن ۀفهض عمد داشت که پیش

ار و و)در تقابل باا رو و اماه روحاانی( خا غیهروحانی امه و ماده جدید کاربهد این در. دارد قهار

ماادی دانساته باود نمای شد. به مبنای این تقابل هه چه معناوی یاا روحاانی حقیه شمهده می

.بود میارز شمهده و شایسته تحقیه د پس بیش می

ته از این معنای معنویت که در قهون وسطی متداول شد بهته اسات البته بهای ارائه درک دقیق

ک معناای معناوی را در هاه این گفتمان را به دو فضای فکهی متفاوت تقسیم کنیم و به تفکیا

فضای فکاهی مدرسای )اسکوالساتیک( واژه معنویت هم در ها بکاویم. در قهون وسطییک از آن

رفت و هم در فضای رسمی کلیسا. هه چند در هه دو فضا معنویت در تقابل با مادیت به کار می

عوامال درون گفتماانی تاأبیه قهار گهفت اما در هه یک مصادیق معنوی بودن و وجوه آن تحت

وسطی عمالً معنویات بود. با تحلیل این دو نوع فضای فکهی خواهیم دید که در قهونمتعددی

دوم معناای ،قاهون قبلای بااقی ماناده باود( ازچهار معنا داشته است: یکی معنای پولسی )که

اول کاه یمدرسی، سومی معنای کلیسایی و چهارم معنای معنویت در ادبیات دیهنشینی. معناا

بهای گفتمان پیشین است پس سه معنای دیگه مختص دوره قهون وسطی اسات کاه در اصالتاً

بین این سه دسته معنا نیز معنای آخه از دو معنای دیگه دیهته شکل گهفته و حلقه واسط بین

پهدازیم: به تشهیح معانی مذکور می گفتمان قهون وسطی و گفتمان مدرن است. ذیالً

1. Candidus. 2. Fulda.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

27

مدرسی طرز فکر

در فضای فکهی مدرسی معنای اخالقی معنویت که پولس آن را مطه ساخته و سنت جاهوم و

. 1تفکاهات یوناانی باود تاأبیه ن بسط داده بودند به معنای فلسفی تبدیل یافت کاه تحات دیگها

در اروپای مهکزی حدوداً در قهن دوازدهام مایالدی آغااز شاد و داناش کاه ها دانشگاهتأسیس

شامل دانش فلسفی و الهیاتی بود در شکل جدید تعلیم و تعلم شهوع به نشه نماود. ایان شایوه

مهباوط باه زنادگی هاای داناش تماام شاد می)اسکوالستیک( نامیده جدید که مکتب مدرسی

,Perrin) پهداخات مای هاا طور یکپارچه باه بهرسای و تعلایم آن گهفت و به میمسیحی را در به

2007.)

کناد القدس رو که نه تنها اشاره به رفت میبه کار ای گونهمعنویت به واژهدر خالل این دوران

م. 13و 12معنوی در تقابل با امور مادی نیز بشاود. در خاالل قاهن هه چیز یهندهبهگبلکه در

تفسیه کهدند که مشیه به ای گونه)جسم( در ادبیات پولس را به Sarxبهخی از نویسندگان واژه

( Human Soul( همااان روان انسااانی )Spirit)رو /معنااا/ Pneumaباادن فیزیکاای باشااد و واژه

( را مقاباال واژه جساامانیت Spiritualitasمعنویاات ) ژهوا بااود کااه . بااه ایاان شااکل 2دانسااتند

(Corporalitas قهار گهفت. در نتیجه معنویت به مثابه امهی جدای از زنادگی بادنی و جسامی )

وائج حا تلقی گشت و اشاره به زندگی درونی و انفهادی یاک فاهد باه دور از جهاان پیهاماونی و

شاد و رو جایگااه و تباهی دانساته مای مادی داشت. در این حالت جسم جایگاه سیاهی، گناه

و شاد مای دو اماه جادا و در تقابال باا هام درک مادیروحانیت و قداست و زندگی روحانی و

کاه راه آن نیاز از گشات مای تهین چیز در زندگی فهد مسیحی نجات رو )نه بدن( تلقای مهم

.(Ibid) گذشت میتوجهی به جسم و ماده بی

بار راهبی اهل فولدا به نام کاندیدوس در قهن نهم مایالدی معناای چنانکه ذکه شد بهای اولین

معنویت به کار بهد. اماا بایاد دانسات کاه ایان معناای واژهجدیدی غیه از معنای پولسی بهای

. ایجااد اردریشاه د جدید یعنی ایجاد تقابل بین معنویت و جسمانیت در قهون اولیه مسایحیت

هاای گنوسای در صادر توساط مسایحیان هلنای و جنابش ماده جسم/ بامعنا تقابل بین رو /

زیادی به ایجاد بنویت رو و ماده داشته است. هیتأبی گنوسی و نوافالطونی ها شهیاند. در این دوره 1

2. Ibid.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

28

شاد گذاری در لوای واژه معنویت ارائه این تمایز میالدی مسیحیت نیز شایع بود اما در قهن نهم

(Carrette & King, 2005.)

تفسایه کتااب مقادس باه هاای شایوه در بیاان میالدی متفکه مسیحی قهن سوم 1نگاُری مثالً

پهداختاه و اولای را ساطح 3رو و روان 2فسیهی، یعنی سطح بادن تمایزگذاری بین سه سطح ت

مادی تفسیه، دومی را سطح زندگی روحانی مسیحیان مخلص به اساس تعالیم کتاب مقادس و

گوناه یان ا تاوان مای باا دقات در آراء او .(Ibid) دانست میسومی را باطن حقیقی کتاب مقدس

ی است که در تقابل با دو سطح دیگه قهار نتیجه گهفت که سطح اول همان سطح ظاههی و ماد

های دیگاهی نیاز دارد که سطو باطنی و معنوی تفسیه هستند. البته در صدر مسیحیت ریشه

تفکاهات تاأبیه گاذاری ماذکور باین رو و مااده یافات کاه عمادتًا تحات بهای تماایز توان می

واژهگاذاری از پاس یزکه بیاان شاد القاای ایان تماا طور هماناست اما 4نوافالطونی و ههمسی

آغاز شد و در فضای فکهی مدرسی رونق یافت.میالدی معنویت از قهن نهم

گاذاری ماهور تماایز یوناان باه هفلسف تأبیهبا رونق یافتن الهیات جدید در فضای مدرسی تحت

تومااس آکویینااس واژه م. 13تهی گهفت، به عنوان مثال متفکه مسیحی قهن مذکور رونق بیش

( را پنج هازار باار باه کاار باهده Spiritaulis( را هفتاد بار و واژه معنوی )Spiritualitasمعنویت )

معنوی معنای پولسی، یعنای زنادگی باه طباق واژهتوماسی های نوشتهاست. هه چند در اکثه

او باا معناای متاأخه واژه یعنای اماهی در تقابال باا هاای نوشاته اما تعداد دهد می، القدس رو

(. Principe, 1983) دیت نیز قابل توجه استجسمانیت و ما

ییکلیسا طرز فکر

از آنجا که در مسیحیت سنتی )خصوصاً ماذهب کاتولیاک( کلیساا خاود را نمایناده خداوناد و

چه که طی این طهز تفکه سبب شد تا هه آندر قهون وس ،دانست می )ع( جانشین حضهت مسیح

دس و روحاانی باه و قاوانین( اماه مقا هاا بیانیه، اه داراییمتعلق به کلیسا است )از جمله افهاد،

بناا چه که متعلق به پادشاه و رعایایش بود امه مادی و دنیوی به شمار آیاد. حساب آید و هه آن

1. Origen. 2. Body. 3. Soul. 4. Hermetic.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

29

( یاا Spiritualitasنسیپ در ادبیات کلیسایی قهون وسطی لفاظ معنویات ) یتحقیقات والته په به

و در تقابال باا آن، واژه رفات مای ی( باه کاار یساا اربابان معنا بهای اشاره به قوانین شهعی )کلی

( یا اربابان دنیا بهای اشاره به قوانین مادی )قوانین مدنی( )وضع شده Temporalitasجسمانیت )

ی شااهان و هاا داراییبسط یافت و کم کمگذاری . این تمایز1شد توسط دول حاکم( استفاده می

و افاهاد متعلاق باه هاا داراییافت و در تقابل با شاهزادگان و رعایان نیز جسمانی/ دنیوی لقب ی

. شد میکلیسا قهار گهفت که در ادبیات کلیسایی مصداق امور معنوی دانسته

دیرنشینی طرز فکر

دیهنشینی در مسیحیت یک سبک زندگی بهخاسته از سبک زندگی زاهدانه در صدر مسایحیت

ل باه نياماات نهادیناه باهای رشاد است که به مهور نيام یافت و در اواخه قهون وساطی تبادی

های معاهوف و متاداول دیهنشاینی در قاهون وساطی از سنت. (Sheldrake, 2007) معنوی شد

هاای ها )یسوعیان( اشاره کاهد. در سانت ها و ژزوییت ها، دومنیکن به سنت فهانسیسکن توان می

ارائاه دساتورات و ها که رشد و تعالی دینی افاهاد از طهیاق دیهنشینی به اساس دغدغه اصلی آن

اهال ایگنااتوس معنویت نیز معنایی خا یافات، باه عناوان مثاال واژهعملی بود های انضباط

ی کتابی به یبه زبان اسپانیا م.1526سنت یسوعی در سال گذار بنیان(، م.1556-1491) 2لویوال

ن کتااب . ایا شاود مای معاهوف 4که بعدها با نام تمارین معنوی ایگناتوس نگارد می 3نام مکتوب

گازین اسات و شاامل نکااتی دربااره عملی بهای افهاد عزلات هایی راهنماییدارنده اساساً در به

. به اساس ایان یافت میانقالب درونی رو است که ایگناتوس در حین تحول روحی، درون خود

تحات مناد قاعاده و حساب شدهتجارب ایگناتوس تفکهات خود در باب چگونگی داشتن حیاتی

هاه چناد معناوی . (Carrette & King, 2005) کناد مای را در این کتاب بیان القدس و راشهاف

عملیاتی باهای زنادگی در های رو و به کارگیهی مند قاعدهدر تفکه او به معنای زندگی نبود

بیشته به تال عملی تا ایمان و محبت صاهف( تأکیداست )شبیه معنویت پولس با القدس رو

هات حاکم قهون وسطی، ایگناتوس نیز تقاابلی باین ایان تماارین و اعماال و تفک تأبیهاما تحت

1. Ibid. 2. Ignatius of Loyola. 3. The Autograph. 4. The Spiritual Exercises of Ignatius of Loyola.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

30

حسااب شاده های ورزهکه مهبوط به 1«تمارین معنوی». او به طور قاطع نهد میتمارین روزمهه

هاای نیات یاا اعماال روزماهه باا 2«تمارین بدنی»در ارتباط با خداوند است را متمایز از یروح

.(Ibid) داند میدنیوی

روحاانی باهای حهکات در مسایه رشاد هاای ورزهمعنای تمارین و درتفاده از واژه معنویت، اس

معنویت به ،در فهانسه باألخصشد تا در قهون بعدی خصوصاً از قهن هفدهم و ای زمینهمعنوی

مثابه امهی فهدی و درونی و مهبوط به تأمالت و تمارین منيم در جهت رشد و تعالی روحای در

د و تعالی بدنی و دنیوی درک شود.تقابل با رش

مدرنیته عصرمعنویت در

از دوران کالسیک اسات کاه حادوداً از قاهن بعد دوره یا وسطی قهون از بعد ۀمدرن، دوردوره

. یاباد مای ( امتاداد میالدی مدرن )اواسط قهن بیستم و تا دوره پست شود میدر غهب آغاز م.16

فکهی بود که در تقابل با فههنگ کلیساایی و فئاودالی مدرنیته که در این دوران شایع شد طهز

گهایای و فهدگهایای و در مهاحال بعادی باه کاپیتالیسام و به سکوالریسام، عقال ،قهون وسطی

داشت. تأکیدلیبهالیسم

با توجاه باه بساتههای تکاوین توان میالبته گفتمان مدرنیته خود به مهور شکل گهفته است و

نياه بناا باه فهعای نیاز تقسایم کاهد. بساتههای تادوین مدرنیتاه این گفتمان را به ادوار ،آن

. رنساانس )از 1از: اناد عباارت مدرنیتاه مدرنیته و پست بندی صورتحسینعلی نوذری در کتاب

. عصاه 3 م(م.16. رفورماسایون یاا اصاالحات ماذهبی )قاهن 2 م(م.15تا اواخه قاهن م.14قهن

(م.1850تاا 1750) . انقالب صانعتی 4 م(م.18یل تا اوا م.17روشنگهی یا انقالب علمی )اواخه

. (1379)نوذری،

هتاوان دور میکه مدرنیته گفتمانی در فهآیند تکامل بوده است ادوار ابتدایی آن را با توجه به این

مید و بعد از انقالب فهانسه و انقالب صنعتی که بمهات مدرنیتاه متقادم باه باار نا متقدم مدرن

.خواند خهمتأ مدرن هنشست را دور

ته گفتمان مدرنیتاه را باه چناد به این اساس در بهرسی مفهوم معنویت نیز البته به طور جزئی

1. Spiritual Exercises. 2. Bodily Exercises.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

31

توان تقسیم کهد: بخش می

همان عصه اصالحات ماذهبی اسات کاه رنساانس را هام باه عناوان یکای از عوامال اول ۀدور

به اساس عوامال و ،شود میرا شامل م.17و م.16در خود دارد. در این دوره که قهن ساز زمینه

نیهوهای موجود که بهخاسته از رنسانس و اصالحات مذهبی )پهوتستانیسم( بود معنویت حااوی

گهوانه، فلسفی و بعضاً متأبه از الهیات سلبی بود. معانی فهدگهایانه، ایمان

مفهوم معنویت در گفتمان مدرنیته، مصادف با عصه روشنگهی و انقالب علمای اسات دوم ۀدور

در این دوره معنویت مفهومی منفی یافت و باه دلیال .نامیم میکه این دوره را عصه روشنگهی

.بود شاهد را افولی ۀگهایان دور تحقیه آن توسط روشنگهان و علم

رواج ۀدور شاود مای را شاامل مایالدی تا میاناه قاهن بیساتم م.19از میانه قهن که سوم ۀدور

و سپس انگلستان است. شهوع این دوره مصاادف در فهانسه سازی جدید مفهوم با البته معنویت

بعاد از دوره غاهور علام و یان د و معنویات خاأل که ستا اروپا در صنعتی انقالب ۀبا اواخه دور

( اسات. م.1960مادرن )در شایع گشت و پایان این دوره مصادف با شهوع تفکهات پست یفنّاور

ت بهخاسته از آن در زمیناه زنادگی معناوی به دلیل رونق شههنشینی به شیوه جدید و مشکال

نامیم. می 1این دوره را عصه مدرنیته شههی یا شههنشینی

عصر اصالحات مذهبی

هفدهم مایالدی قهن پایان تا و شد میالدی آغاز چهاردهم سده میانه از مذهبی اصالحات ۀدور

کساب معهفات، جدیاد هاای شایوه آمادن پدیاد و رنسانس دنبال به دوره این در داشت ادامه

و فهوپاشای نياام فئاودالی انتقاادات زیاادی متوجاه هاا ملات تغییهات سیاسی، پیدایش دولت

مهجعیت دینی یعنی کلیسای حاکم شد که با شیوع فساد در دستگاه کلیساا )از جملاه فاهو

چناین اعتهاضاات و گهایای( و هم ، تفتیش عقاید، تجمال نامه، فهو مناسب حکومتی بخشایش

(.Sheldrake, 2007) در مسیحیت تضعیف شد داری دینشکل رسمی مهدمی، های سهپیچی

،نامیاد اصاالحات هدور توان میرا هفدهم میالدی سدهچهاردهم تا پایان سدههه چند از میانه

است کاه کلیسااهای .م 1700تا 1600های ما بین اما عمده اتفاقات و تغییهات مهبوط به سال

1. Urban Modernity.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

32

هایی قوی علیه دستگاه پاا و نياام م موجودیت کهدند و جهیانپهوتستان به طور مستقل اعال

در مسیحیت به راه انداختند. داری دینسنتی

کاه شاود مای را شاامل ها نهضتالبته جهیان اصالحات و کلیساهای پهوتستان طیف وسیعی از

اماا .کلیسای سنتی و قهون وسطایی اسات داری دینها اعتهاض به سبک وجه مشتهک اصلی آن

هاا باه از توجاه ویاژه آن تاوان مای ها بیابیم دی وجه مشتهکی میان آنگه بخواهیم از حیث اعتقاا

تهاشای و آداب عبارتی در اعتهاض به ظاههگهایی، واسطه ایمان شخصی به مسیح یاد کهد که به

و رسوم ساختگی کلیساهای سنتی اهمیت یافته بود.

نیاز سابک دیگاهی ایجااد کاهد کاه کناار گهایی در حوزه معنویت داری دیناین رویکهد جدید

2عناوان گفتماان فعاال از آن باه تاوان مای قهون وسطی 1و گفتمان عهفانی یهنشینیدگفتمان

باه یاافتن تأکیاد گهایی ویژگی بارز این نوع معنویت .(Ibid) گهایی در این عصه یاد کهد معنویت

باهای عاماه نشاین دلی و خداوند در زندگی هه روزه )از طهیاق ایماان( و ایجااد فضاای معناو

.(Ibid) مسیحیان بود

ساازی سازی دین و این شخصی گهوی خود آغازی بود بهای شخصی اصالحات پهوتستان با ایمان

یش واسطه فهد با خدا و اهمیات ایماان درونای گاامی مهام در پیادا زیاد به ارتباط بی تأکیدبا

، کارانه محافيهبا مخالفت با تقوای چنین اصالحات پهوتستان مفهوم جدید معنویت بهداشت. هم

جویی در امور مهبوط به ایمان، عدم پذیه کلیسا به عنوان ارتباط عه و فاه و ردّ استدالل

ته مفهاوم مادرن معنویات مذکور زمینه را بهای استحکام بیشتابعیت جمعی بهای ایجاد ارتباط

(. Carrette & King, 2005) آماده کهد

داری دینهای معتهض یا مصلح نهضت اصالحات طیف وسیعی از جهیان که بیان شد طور همان

ها رویکاهدی نسابتاً مشاابه در خصاو بحاث معنویات اما این جهیان ،شد میسنتی را شامل

داشته و عمدتًا آن را درونی، مهبوط باه احساساات فاهدی و خصوصااً ماهتبط باا مقولاه ایماان

( کاه از درون کلیساای کاتولیاک م.1717-1648) 3ند. به عنوان مثاال ماادام گویاان دانست می

سانتی داشات باا طهفاداری از الهیاات سالبی و باا شایوه داری دیننيهیاتی اصالحی در باب

1. Monastic and Mystical Paradigms. 2. Active Paradigm. 3. Madam Guyon.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

33

الهیات سالبی به اساس. او کهد میگهایی شخصی را تهویج سازی اراده فهدی نوعی درون خامو

و به این شاکل معنویات را باا توجه به انجام اعمال به واسطه عاملیت درونی فیض الهی داشت

.(Ibid) ساخت میزندگی درونی نفس مهتبط

در به این شکل واژه معنویت که از قهون وسطی معنای چهارم خاود یعنای معناای ماورد نياه

گاهوی، الهیاات ایماان تأبیهسنت رهبانیت یسوعی را به همهاه آورده بود در این بههه نیز تحت

باه آن پیادایش هنگاام کاه اسات طبیعی پس. گهفت قهار اتاصالح ۀگهایی دور سلبی و درون

متضاامن در زبااان انگلیساای Spiritualityدر زبااان فهانسااه و بعااد از آن Spiritualite شااکل

.(Ibid) گهایی انفعالی باشد درون

فلسفی نیز تاأبیهی باه معناای ایان واژه های بهرسیشیوع م.17است که در قهن گفتنی البته

بلکه با انگلیسای و فهانساوی ،این بار البته نه با اصطالحات التین ،رو و ماده داشت و دوآلیسم

عنوان مثال دکارت از بسط روحانی در بهابه بسط جهاانی در پس واژه معنویت گنجانده شد. به

و آن را در تقابال باا دانسات مای و اسپنسه معنویت را زندگی جاویدان گفت مییا مادی سخن

اما این دوآلیسم فلسفی میاان رو / معناا و (، Principe, 1983) داد میه قهار ماده و جسم فناپذی

و توجه ویژه به دنیاا م.18و اوایل قهن م.17قهن گهایی عقلشد تا در جو ای زمینهجسم/ ماده

آمیاز از واژه آمیز نیز استفاده شود. این استفاده تحقیاه و امور محسوس این واژه به شکل تحقیه

3و ولته 2سنت سیمون ،1صاً تحقیه معنویت در ادبیات مادام گویانی در آبار بوستمعنویت خصو

.(Ibid) شود میفهاوان یافت

عصر روشنگری و انقالب صنعتی

را در گهایای عقال علمی جو های انقالبو (م.18سده تا اوایل م.17 سده)اواخه عصه روشنگهی

در شاد میکه جنبه ماورالطبیعی داشت نفی هه چیزی گهایی عقلاروپا مسلط کهد و در فضای

هفادهم آغااز سدهآمیز از واژه معنویت که از تحقیه های استفاده تأبیهاین فضای فکهی و تحت

روناق اولیاه ایان واژه )یعنای روناق آن در اوان عصاه اصاالحات( رو باه افاول نهااد .شده باود

1. Bossuet 2. Saint Simon. 3. Voltaire.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

34

(Sheldrake, 2007 .)م. روشنگهی1زمان از این قهار بود: سه عامل تأبیهگذار به فضای فکهی آن

. انقالب اقتصادی. 3 مسیاسی های انقالب. 2

های مدرنیته بودند و این دوران را از دوران قبل خاود )یعنای قاهون وساطی( کاه این امور پایه

. در ساخت می، جدا زد میدین در آن دوره در عهصه سیاست، اقتصاد و علم سخن اول و آخه را

. باه ایان شاکل باا 1ف اول و آخه با عقل مستقل بشهی بود نه مهجعیت دینای دوران مدرن حه

ها سلطه تام یافات و دیان و معنویات و عینیت در همه عهصه گهایی عقلجدایی عقل از ایمان،

.(Ibid) امهی متحجهانه دانسته شد

تاا 1750)مشاکالت ایجااد شاده در پای انقاالب صانعتی مایالدی ناوزدهم ساده اما از اوایل

بقاتی، فقه عاماه های فهاگیه، شکاف ط معنا، بهدگی مدرن، شیوع بیماری خأل( از جمله م.1850

هاای فههناگ گهایان و آشانایی غهبیاان باا ها به عقل چنین انتقادات رومانتیستمهدم و ... و هم

دینی و معنوی شهقی زمینه بهای رواج دوباره معنویت و بازسازی آن فهاهم شد.

عصر مدرنیته شهری

اولیه است که پس از تب و تاب مدرنیته استقهار ه( دورم.20 سدهتا نیمه م. 19این دوره )قهن

بندد. هاه چناد یابد و هم اصولش را به شکل اصال شده به کار می هم مشکالت خود را باز می

های تجهبی مانناد پوزیتویسام منطقای نیاز حاکم است و حتی پارادایم گهایی عقلدر این دوره

گهایای، عقال به دلیلفلسفی های نياممعنا و فعالیت بهخی از خألاما به دلیل ،شوند میدار پدی

ساده و اوایال ناوزدهم ساده . در اواخاه گیهد میمعنویت هم، البته با تعهیف جدید خود، رونق

ها و نشهیات مورد اساتفاده در فضای فهانسه زبان واژه معنویت در عناوین کتاب میالدی بیستم

سسات ارائه خدمات دینی نیاز باه مؤو ها کارگاهدر نام کم کمو (Principe, 1983) گیهد می قهار

(.Wiseman, 2006) رود میکار

در انگلستان نیز ابتدا واژه معنویت با مفهوم مسیحی خود رواج داشت و امهی باستانی و مهباوط

معناایی جدیاد مایالدی ن بیستمو اوایل قه نوزدهم سدهاما از اواخه ، شد به گذشته قلمداد می

گهایی رو فلسفی این دوران گهایی و تجهبه گل که با عقلای چون دکارت، کانت و ه . در این دوره البته نقش فالسفه1

ی تأبیه فکهی این فالسفه در دوران مدرن مطالب زیادی نوشته را رغم زدند بسیار مهم است اما از آنجایی که دربارهران مدرن معنویت در دو یساز ایم که نقش آنها در مفهوم رفته ییها انیبیشته به سهاغ افهاد و جه نجایشده است در ا

کمته توجه شده است.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

35

،یافت. بهخی از هندوهای مدرن در فضای انگلیسی زبان خصوصاً در انگلستان و ساپس آمهیکاا

زده دوران مدرن اساتفاده کهدناد و باهای و عقل گها مادیاز فضا و جو بدبینی نسبت به تمدن

هائتی جاذاب از دیان گهای غهب شهوع به ارائه ق دادن بهتهی دینی هند به آن تمدن مادی نشان

فهدگهایانه و تمایل باه معنااجویی و انزواطلبای در آن پاه رناگ باود های جلوههندو کهدند که

(Principe, 1983 .)3و خاواهه نیودیتاا 2و آنه بسنت 1از پیشگامان این جهیان سوآمی ویواکاناندا

,Wiseman) ناد کهد عنوان معنویت هندی معهفای مای بابودند که قهائت خود از هندوییسم را

هاای آزادیها به روشنگهی و در جاو تاز نقدهای رمانیست و این جهیان در فضای تاخت(. 2006

جویای معنا شاناخته شاود و و انسان مدرن شهه آرمانعنوان دینی جدید باعث شد تا شهق، به

سی شنا های بعدی در دین فعالیت (Carrette & King, 2005) شیفتگی نسبت به شهق قوت یابد

مانناد ماساینیون و نیکلساون نیاز در شناساانی اسالم، زنه و حتی 4تطبیقی مانند آبار سوزوکی

هاا اندیشاه چنین به اسااس ایان همین خط سیه رخ داد و جذابیت شهق را دو چندان کهد. هم

باه نو پدید دینی ساه های جنبشمثابه گهای متمایل به ادیان شهقی نیز به های معنویت جهیان

ی بود جهیان تئوسوفی ناام داشات یها که به مبنای تفکهات هندوتهین آن که یکی از مهمآوردند

(Ibid).

گهایی واکنش فالسفه رومانیست به عقل تأبیهالبته در این دوره درون الهیات مسیحی هم تحت

هایی جدید شکل گهفت که زمینه را بهای تغییه مفهاوم معنویات و تبادیل آن باه اماهی قهائت

فهدریاک آلماانی، دان پهوتساتان یا عناوان مثاال اله . باه آورد مای احساسای فاهاهم شخصی و

. وی در فشاهد مای در زنادگی دینای پاای « احساس»( به اهمیت م.1834-1768) 5شالیهماخه

منتشاه شاد باارزتهین ویژگای تجهباه خداوناد را م.1821کتاب ایمان مسایحی کاه در ساال

عبارت تجهبه دینی را در حد یاک احسااس فاهو که این (Ibid) خواند 6«احساس تعلق مطلق»

کاست. می

1. Swami Vivkananda 2. Annie Besant 3. Sister Nivedita 4. D. T. Suzuki 5. Friedrich Schleiermacher 6. Feeling of Absolute Dependence

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

36

اما این طهز فکاه در جهیاان ،سنت مسیحی است های ویژگیهه چند توجه به زندگی درونی از

ها به بهتهی یافتن تاام احسااس باه تفکهات رومانیست تأبیهیافت و تحت ای تازهاصالحات جان

ایان نگااه تاأبیه خا فاهدی باا خداوناد باود. اصلی آن داشتن ارتباط تأکیدعقل انجامید که

شناسای اشکال اولیاه علام روان م.19شد تا در قهن ای زمینهالهیاتی جدید چنان بود که حتی

شناسی بود که در نهایت به معنویت نیز از این طهز فکه سه به آورد و کمی بعد همین علم روان

و پاس از جناگ جهاانی دوم و در (Ibid) وجهه علمی بخشید فهدگها، شخصی شده و احساسی

)باه مثاباه اماهی ساختارگها و تعبدی مدرن حتی معنویت را امهی در تقابل با دین دوران پست

( جلوه داد.غیهعقالنی

هاای اجتمااعی و حتای آن در تحلیلاز شناسی، گسته نيهیه تکامل و استفاده در کنار روان

های اجتماعی مارکسیسم که عمدتاً متوجاه یلچنین انتقادها و تحل های رشد دینی و هم تحلیل

باعاث ،تهین عوامل شکاف طبقاتی بود به عنوان یکی از عمده داری دینشکل سنتی و اجتماعی

چناین شایوع تفکاه دییسام )خادا قلمداد شاود. هم داری دینشد که معنویت امهی به موازات

نویت بدون دین فهاهم کهد.باوری بدون الزام به سنت دینی خا ( زمینه را بهای پیدایش مع

، داری دیان هاای شاهقی که شیوع استفاده از این واژه بهای اشاره باه قهائات نکته جالب دیگه آن

جهااانی بخشااید ای در انحصااار مساایحیت خااارج کااهد و بااه آن وجهااه ای واژهمعنویاات را از

(Sheldrake, 2007 .) اره باه به این شکل واژه معنویات کاه در قاهون وساطی عمادتاً باهای اشا

باهای مخاطاب ای واژه مدرنیتاه ۀدوردر اواخاه رفت میکاتولیک به کار داری دینرویکهدی در

کاه در رفت میگهایانه از هه دین به کار قهار دادن قهائتی فهدگهایانه، شخصی، احساسی و درون

سکی محور، منا دهعجمعی، قا داری دینآن دین )که به و نهادینه سنتی داری دینموازات سبک

تکیه داشت( قهار گهفت. سازمان یافتهو

گهایاناه ته به وجوه شخصای، عااطفی و درون شده از معنویت بیش ارائهبه همین اساس تعاریف

کتااب مطالعاه طور خالصاه و باه نقال از کهدند تا وجوه اجتماعی و نهادینه آن. به تأکیددین

:استقهار ذیل از های معنویت مسیحی در دوران مدرن ویژگی 1معنویت مسیحی

گاهوی و جادای از الهیاات و . معنویت مسیحی در دوران مدرن مهتبط باا احساساات، درون 1

1. Study of Christian Spirituality

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

37

.استاعتقادات سازمان یافته

اجتماعی )مانند دغدغاه های دغدغهتمایل به معنویت فهدی، معنویت مسیحی از تأبیه. تحت 2

عدالت اجتماعی یا اخالق جمعی( جدا شد.

تمهکز به نیایش و مهاقبه فهدی دارد معنویات مسایحی جادای از مدرنعنویت . از آنجا که م3

متداول و جمعی در کلیساها تعهیف شد. های نیایشنماز و

تفکاهات تاأبیه تحات [ در دوران مدرن بسیاری از نویسندگان معنویت، در باب رشد معنوی .4

رخ منحصه به فهد به طور خص دادند که بهای هه ش ارائهنمایی تکاملی از رشد معنوی ]تکاملی

(.Perrin, 2007) به عبارت دیگه هه کس سیه و سلوک تکاملی منحصه به خود دارد دهد، می

مدرن پست عصرمعنویت در

مدرنیسم( به هه نامی که خوانده شاود هنهی پست -فکهی -مدرن )نه مکتب فلسفی عصه پست

ای است که مدرنیتاه از لحاا فههنگای صنعتی، عصه ابهعهفی، عصه جدید و ...( دوره )عصه پسا

ای جدید شده است. معموالً شهوع این چاهخش فههنگای در دنیاای مادرن را )کاه وارد مهحله

البته لزومًا هم به معنای گسست از مدرنیته نیسات( اواخاه دهاه پنجااه و اوایال دهاه شصات

ان غاهب را وارد جها ، دانند. تحوالت فههنگی و اجتماعی بعد از جناگ جهاانی دوم میمیالدی

جدیادی از فههناگ کاهد کاه ویژگای اصالی آن پاذیه تعادد آراء، مقبولیات یاافتن مهحله

-طلبی و معقولیت عدم ببات بود. در ایان فضاای فکاهی اندیشی و عدم یقین، شیوع تنوع نسبی

باه تباع ،هایی چون یقین، قطعیت و ببات به ضد ارز تبدیل شد که ارز طور همانفههنگی

کهدناد نیاز از های بابت، قطعی و جزمای از خاود ارائاه مای ها و نهادهایی که قهائت اهآن دستگ

شاد اقباال مدرن سازگار می پست مقبولیت افتادند. به عبارت دیگه هه قدر ذائقه افهاد با فههنگ

یافت. کهدند کاهش می بابت ارائه می ییها ی که کالن روایتیها ها به نهادها و مهامآن

شود مخالفات شک و جویندگی ارز تلقی می گهایی، نسبیدر آن ن فههنگی کهدر این گفتما

. یاباد مای با دین )خصوصاً ادیان ابهاهیمی که منادی یقین و قطعیت هستند( نیز وجهی عقالنی

هاای یقینیای و تسالیم باه اماور مااورائی وجهای مدرن گهیز از تعبد و گازاره در فههنگ پست

به شکل نهادینه نیز رونقی نخواهد داشت. یدار دینیابد از این رو نمی

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

38

گهایی امّا از آن رو که مدرنیته با کنار نهادن دین از صحنه زندگی تلخ کام شده بود و رنگ ماده

به زندگی افهاد بخشیده بود نیاز به فاهاروی را معنایی طعم بیدر این عصه، اندیشی و بوی ظاهه

مدرن که گفته شد فههنگ پست طور هماناما شد مدرن احساس از حس و ظاهه در عصه پست

فاهاحس )یعنای دربااره های یقینی و جزمای های کالن و قهائت پذیهای احیای دوباره فهاروایت

را په کند اساتفاده از واژه خألودار چیزی که توانست این احیای ادیان سنتی( نبود. در این گیه

توانسات چیزی باود در باین ایان دو کاه مای دینی و مبهم معنویت بود که نه دین بود و نه بی

د.باشاز امور فهاحسی غیهقطعیهای نسبی و لی بهای ارائه قهائتممح

با این مقدمه تا حدودی مشاخص شاد کاه باهای بهرسای واژه معنویات و مفهاوم آن در عصاه

مدرن باید فضای فکهی و فههنگای ایان عصاه را بادانیم و باه طاور خالصاه عاواملی کاه پست

فههنگی بودند را بشناسیم. اما نکته اساسای ایان اسات کاه -از ایجاد این فضای فکهیس زمینه

مدرن )غیه از توجه به بساته فههنگای( تبیاین بهای درک درست از واژه معنویت در عصه پست

که نشان داده خواهد شد واژه معنویت طور هماننسبت آن با واژه دین بسیار ضهوری است زیها

)البتاه عمادتاً در بلکه در تقابل با تادین و دیانات ،ر تقابل با مادیت نیستدر این عصه دیگه د

است و این واژه فضایی را فهاهم کهد که بتوان بدون تعلاق باه شکل نهادینه و ساختارگهای آن(

ای از معنا بهد. بههه ،های رسمی و نهادینه داری الزامات و ملزومات دین

و معنویت مدرن عصر پست

مادرن باه زیاها دوران پسات (1383)اسمارت، مدرن دشوار است قیق دوران پستتعیین مهز د

باا ،یعنی گفتمان مدرنیتاه اسات ،خوداز گسست از گفتمان قبل ،عنوان یک چهخش فههنگی

باه نحاوی کاه بهخای )مثال یاورگن ،های زیادی با دوران مدرنیته دارد هنوز پیوست این حال

دانناد را نیز امتداد گفتمان مدرنیته می یادشده هد و دورگذاری هستن هابهماس( مخالف این نام

مهیکا آدر اروپا و م. 60از دهه داری دینچه مسلم است ها آن . فارغ از این چالش(1388)گیدنز،

جدید گسست گفتمانی و فههنگی -تغییهاتی به خود دیده است که بسیار متأبه از فضای فکهی

بهتاه از چاهخش معناایی واژه داشاتن فهمای به تبع آن است. بهای درک بهته این تغییهات و

و ضامن همدرن نامید تا به امهوز را عصه پست م.60بُه تاریخی از دهه ،معنویت در این دوره

کنیم. بهرسی می آنهای این دوره تحوالت مفهومی معنویت را در بهرسی ویژگی

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

39

زی خود حاکی از ناوعی احتاهام مهک هستهمطه شد در م.70مدرن که البته از دهه واژه پست

باه بعاد اسات م. 60روزافزون فههنگی از دهاه به تنوع در میان شیوع ابهام، پیچیدگی و تکثه

شناختی مبتنی به مبانی نسبیت اندیشانه اسات و احتهامی که از لحا معهفت (1392)کینگ،

گاهی ی و نخباه گهای شورشی علیه قطعیت و جزمیت علمی دوران مدرن و بهنتافتن ژست مطلق

گهایای فاهاهم آورد کاه باه ای جدید بهای ایمان و معنویت مدرن زمینه . این آگاهی پست1است

اهمیات داری دیان جای قطعیت و ببات باه تناوع، تکثیاه و آزادی انتخااب و جساتجوگهی در

داد. می

بخشید کاه پایبناد باه یاک مشهوعیت می داری دینبه سبکی از مذکور فههنگی -فضای فکهی

. از آنجا کاه واژه دیان باا دسنت، شهیعت و نهاد دینی نباشد و سهگشتگی و گهیزپایی را ارج نه

ته باه کاار آماد. دن این سبک جدید واژه معنویت بیشتسلیم و تعبد گهه خورده است بهای نامی

اند: معنویت سکوالر، معنویت زندگی، با اسامی مختلفی خواندهرا معنویت در این عصه ،محققان

معنویت دنیوی، معنویت ماتهیالیستی، معنویت نوپدید، معنویت فارغ از ماذهب ویت سیال،معن

مادرن بسایار در باه وجاود آمادن ایان جهیاان نقاش داشاته اما از آنجا که فههنگ پست ... و

معنویات اسااس هماین توان به گسته آن را فهاهم کهده است می و زمینه (1391)حمیدیه،

لینادا ،3، پااول هایالس 2گهانی چون دیویاد لیاون . پژوهشدرن دانستم جدید را معنویت پست

و بهزاد حمیدیه کساانی هساتند 7چندله شووان، 6، ولته هنینگهاف5، دیوید رِی گهیفین4وودهد

اناد. باه کاهده تبیاین مدرن که مفهوم جدید معنویت را در خالل تحلیل گفتمان فههنگی پست

(، هنینگاهاف در 105) 8«گهایای های مصاهف ودیتمحد» مقالهعنوان مثال پاول هیالس در

ان مدرن )هیوم و راسل( تفاوت دارد و به جای گها در پایان دور های الادری البته این جهیان فکهی با فلسفه. 1

شناختی شود و نسبیت خود یک حقیقت معهفت ، عدم قطعیت فضیلت معهفتی دانسته مییشناخت گهایی معهفت الادری ید. آ به حساب می

2. David Lyon 3. Paul Heelas 4. Linda Woodhead 5. David Ray Griffin 6. Wouter Hanegraaff 7. Siobhan Chandler 8. Limits of Consumption and the Post-Modern Religion of the New Age

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

40

( و بهزاد حمیدیه در کتاب معنویت در سابد مصاهف 258-249 ص)ص 1کتاب دین عصه جدید

ناد و لینادا ندا مدرن می ( مفهوم معنویت جدید را متأبه از فههنگ مصهفی عصه پست317)

اخاالق مه دکتهی خود به نام نا ، چندله در پایان2«های مابعدمسیحی معنویت » وودهد در مقاله

جاای در جاای 5«و آزادی معنویات »در مقاله 4و رابهت واتنو 3اجتماعی در معنویت فارغ از دین

هاای مادرن خصوصااً آزادی مفهوم جدید معنویت را متأبه از فضای کلی فههنگ پسات ،تحقیق

اند. دانسته داری دینهای دینی و تعدد گزینه

در معنای اول باه گفتاه .تواند معنویت سکوالر نیز خوانده شود نا میالبته این معنویت به دو مع

ای امکاان تحقاق دارد پاس ایان ای بااز و ساکوالر چناین پدیاده اورسال کینگ تنها در جامعه

هاایی کاه در معنای دوم با نيه به آبشخور سکوالر و غیه وحیانی جهیاان .معنویت سکوالر است

باه جاای ها به فهم بشه این جهیان یاتکاچنین هم یهند وگ مدرن نام معنویت می در عصه پست

را به ایان پدیاده نهااد. پاس واژه معنویات در فضاای 6توان نام معنویت سکوالر می ،وحی الهی

سکوالر و با مناابع بشاهی روناق زمینهمدرن به جای زمینه دینی و یا منبع دینی در یک پست

گاهان اماه ها، تاال در مدارس، در میان فمنیستهای مهبوط به آموز مثالً در بحث) یابد می

و گهان، موفقیت تجاری و تحصیلی، آموز و پاهور ، ورز ، اوقاات فهاغات درمان صلح، روان

(.1392)کینگ، (...

های سکوالر اختصا یافتاه اسات. یک جلد به معنویت 7های معنویت جهان در مجموعه کتاب

چناین بیاان 9پیتاه وان ناس آندر مقدمه و است 8سکوالر جستجوی نام این مجلد معنویت و

ای بهای کشف خود بهته فهد در بافات حقیقات باه بعد معنوی زندگی فعالیت فشهده»کند: می

این تمامیت کیهانی یاا عماق طبیعات (Wiseman, 2006: 5) «مثابه یک تمامیت کیهانی است

1. New Age Religion and Western Culture: Esotericism in the Mirror of Secular Thought (Suny Series, Western Esoteric Traditions) 2. Post Christian Spirituality 3. The Social Ethic of Religiously Unaffiliated Spirituality 4. Robert Wuthnow 5. Spirituality and Freedom

بلکه مهاد از سکوالر و معنویت سکوالر معنویتی است که ،. سکوالر در اینجا صهفاً به معنای دنیوی شدن نیست6 نه وحی الهی. ،مبتنی به تجهبه و درک بشه است

7. World Spirituality. 8. Spirituality and Secular Quest. 9. Peter Van Ness.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

41

ی ساکوالر معنویات را در هاا چیزی خارج از این جهان مادی نیست. به همین اسااس معنویات

معنویات »کناد و باه هماین دلیال ناام همین دنیا و بدون نیاز به دین یاا مااوراء تعهیاف مای

شود. ها اطالق مینیز به آن 1«طبیعت

سات مادرن هماین معنویات ساکوالر ا اصلی معنویت در عصه پسات های جلوه یکی از هه چند

(Ibid) هاایی کاه از واژه معنویات اساتفاده جهیاان حفظ توجه باه انگاری و بهای پههیز از ساده

دهند اماا باه به مهجعیت آسمانی ارجاع میکه دارند و یا ایندر زمینه دینی فعالیت اماکنند می

به جاای معنویات ساکوالر از اینجامدرن هستند در بینی فهزند عصه پست نوعی از لحا جهان

معناای آن باه شاهایط و وضاع کنایم و باهای تحلیال مادرن اساتفاده مای واژه معنویت پسات

اندازیم. مدرن نيه می پست

مدرن یک وضع فههنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتمااعی خاا اسات کاه در مدلول واژه پست

مدرن در این است که دیان مدرن با معنویت پست اواخه قهن بیستم بهوز یافت. تمایز دین پست

خواه یا سکوالر( اماا معنویات تهقی داری دینمدرن )مثل مدرن دینی است با شهایط پست پست

اند( آن نوع فهاروی از مااده استفاده کهده یادشدهمدرن )چنانکه محققان این حوزه از واژه پست

غیهدینای مدرن ظهور یافته و شکل گهفته است چه دینای باشاد و چاه است که در وضع پست

تاا هماان معنویات مادرن پتانسایل بااالیی دارد چنانکاه خاواهیم دیاد دیان پسات هه چند)

مدرن خوانده شود(. این معنویت محصول یک شکل جدیدی از معهفت است کاه لیوتاارد، پست

و ایان منطاق (Huss, 2007) اناد مادرن نامیاده فهدریک جیمسون و دیوید هاروی آن را پسات

گیهناد تواند هم افهادی که ادبیات معنوی سنتی را به کار می فکهی جدید در حوزه معنویت می

هم افهادی که ادبیات معنوی مدرن دارند را متأبه کند. و

گها بود معنویت در منطق فکهی جهان سنت دیگهمحور و تعبدمدعای بحث حاضه این است که

اماا در (Griffin, 1988) اسات و در منطق فکهی مدرن فهدمحور و متمهکز باه نیازهاای فاهدی

هاا و گهای( معنویت کامالً مبتنی به یافته سیفهدگهایی به انف انتقالمدرن )با منطق فکهی پست

شود. که اکنون درک می چنان درک شخصی است یعنی حقیقت انفسی و نسبی آن

1. Nature Spirituality.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

42

مدرن باه مثاباه یاک مدرن تفکیک قائل شد: پست بهای تدقیق بهته مدعا باید بین دو نوع پست

هاای جهیاان جهیاان اول یکای از ممدرن به مثابه یاک جهیاان فههنگای جهیان فلسفی و پست

و در بین متفکهان فهانسوی و عمادتاً باا رویکاهد پساسااختارگهایی م.70فلسفی مهبوط به دهه

مدرن فلسفی باا است اما جهیان دوم اشاره به مهحله اخیه فههنگ غهب صنعتی دارد. بین پست

هاای اندیشای( تفااوت گهایای و نسابی های اندک )مثال انفسای معنویت جدید در کنار شباهت

شناسای تجهباه معنویت جدید معهفات -1ها بدین قهار است: از آنشی وجود دارد که بهخی فاح

اماا مکتاب (که لزوماً محدود باه زباان نیسات )بکه و شخصی از واقعیت هبنیاد دارد البته تجهب

)عمدتاً بحث بازی زباانی( امکاان حصاول باه شناختی زبانمدرن به مبنای نيهیه فلسفی پست

معنویت جدید به حقیقت عمیق خود )خود واقعی( اعتنا -2شماردم مهدود میتجهبه بکه را کالً

ا خودی و مهگ سوژه )نباود خاود( در نيهیاه ادبای مدرن به بی پست فلسفی دارد اما مکتب

مادرن ناافی و منکاه هاه ناوع فهاروایات اسات و خاود نیاز پست فلسفی مکتب -3قائل استم

های نهادینه و دینای عنویت جدید هه چند نافی و منکه روایتکند اما م فهاروایتی را توصیه نمی

از امور معنوی است خود یک شکل از فهاروایت است )هه چند ممکن است ایان فهاروایات باین

(.Woodhead, 1993) هایی داشته باشد های معنویت جدید تفاوت گونه

درنیسم فلسفی هستند. باه م های معنویت معاصه که متأبه از پست البته هستند بهخی از جهیان

فاصاله ای را شااهد هساتیم کاه مدرنیستی معنویت پست 1عنوان مثال در تفکهات دان کیوپیت

مادرن فلسافی در و با اتخاذ مبناا از مکتاب پسات دینی دارد تفکهات زیادی با شناختی معهفت

دهاد. سط مای گها را ب پیهوی کهده و یک نوع معنویت توهم 2ز مدیامیکه بودیسماگهایی معنویت

شاود کاه هاه چاه شود و اذعان می در این معنویت وجود خود، تجهبه و غیهخود کامالً انکار می

هست تنها تغییه و توهم است و معنویت نیز پاذیه و درک کامال ایان تاوهم یعنای مهحلاه

(.Woodhead, 1993) است 3شونیتا

رخ نخبگانی و به طاور محادود مدرنیسم فلسفی تنها در یک سطح البته معنویت متأبه از پست

طاور وسایع و در ساطح عاام تحقاق یافتاه اسات معنویات متاأبه از چاه کاه باه داده است آن

1. Don Cupitt. 2. Madhyamika Buddhism. 3. Sunyata

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

43

داری متاأخه یاا ه فههنگی اشاره باه فههناگ ساهمایه یتمدرن مدرنیته فههنگی است. پست پست

هاایی باین مفهاوم تاوان شاباهت در ایان فضاای فههنگای مای و دارد گهایای فههنگ پساماده

مدرن و مفهوم معنویت جدید یافت. پست

گهایی دارد که ساازگار باا بساته فههنگای خاود یعنای معنویت جدید روحیه گهیزپایی و تفنن

جستجوگهی و ،گهایی در این بسته فههنگی عدم جدیت و قطعیت و دمدمی .مدرنیته است پست

یابد. در امت ارز میته از ببات و استق شود و تغییه و تحول بیش مطالبه زندگی اصیل معنا می

این فضای فکهی است که واژه معنویت بهای نوعی از جستجوی معنا و فهاروی از ظاهه امور باه

رود که البته )در حوزه فهدی( التزامی به قواعد بابت و اصول انشاء شده از بیهون ندارد و کار می

هاا باا هادف ییه مادام آن های موجود و تغ به دنبال ساختن راه معنوی خود با جستجو در گزینه

طاور همان گهایی، ماحصل این نوع معنویت .(Ibid) های بکه است پههیز از مهارت و یافتن گزینه

کاه از 2معنوی یا یک لحاف چهل تکه اسات 1کوالژ هیکه بعداً تبیین خواهد شد، ساختن یک بِ

ه وجود آمده است کاه های معنوی ب های دم دست با التقاط عقاید و آموزه بندی گزینه راه سههم

شود در امور معنوی دانسته می نهادینهبه آن قطع امید از راهبهی ادیان توسلتهین توجیه مهم

(Wuthnow, 2010 .)

مدرن اسات از آنجا که این مفهوم جدید یک پدیده فههنگی و بهخاسته از شهایط فههنگی پست

اخت و عواملی که باعث گهیز فهزندان اند آنگیهی بهای درک بهته آن باید نگاهی به نحوه شکل

مفهوم ایجابی معنویت یاا باه ،شود را شناخت تا بتوان بعد از آن این فههنگ از دین نهادینه می

ها( گفتمانزیرها ) ها و جهیان عبارت دیگه چیستی معنویت از نگاه این نسل را درک کهد و گونه

و مهاحل تثبیت گفتمان آن را شناسایی کهد.

مدرن پست در عصر داری دینچرخش

ریازی کاهد و انقاالب صانعتی هیوم اصول شکاکیت در متافیزیک دین را پایه م.18اگه در قهن

نیاازی از دیان را فاهاهم کاهد و تحقیقاات باا ایجااد غاهور علمای زمیناه باهای بای م.19قهن

دیان را اماهی سااخته بشاه مایالدی بیساتم ساده شاناختی در اوایال شاناختی و روان جامعه

1. Bricolage. 2. Patchwork.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

44

شک در دستاوردهای انسانی میالدی بیستم سده )اجتماعی یا روانی( جلوه داد اما در نیمه دوم

جهانی( و تشکیک در مکانیکی بودن عالم و مشخص شادن آباار های جنگمدرنیته )در نتیجه

و روانی علم سکوالر یک بمهه مشخص داشت و آن احساس نیاز دوباره بشاه باه محیطی زیست

خاواهیم مایالدی و ظاهه بود. اما با مهور تحوالت فههنگی دهه شصت و هفتااد فهاروی از ماده

فهمید که چها این احساس نیاز به شکل بازگشت دوباره به دین سنتی بهآورده نشد.

از اروپا فهاوان شنیده هایی بخشمهیکا و آدر 1شعار خدا مهده استمیالدی در آغاز دهه شصت

هاای باه این شعار جای خود را به این ایاده داد کاه راه الدی میشد اما در پایان دهه شصت می

از یک طهف احساس نیااز باه دیان در اواخاه (.Wuthnow, 1998) است شمار بیسمت خداوند

شایوع ویاژه باه هاای دینای و از طهف دیگه تنوع گزینه میالدی دهه شصت و اوایل دهه هفتاد

باعث ایجاد زمیناه م.60ای اجتماعی دهه ه با چاشنی آزادی( NRMS)های دینی نوپدید نهضت

هاای بهای انتخاب گزینه متناسب با خود )یا در مهاحال بعادی سااختن گزیناه خاود از گزیناه

موجود( را فهاهم کهد. به این شکل پدیده جستجوگهی معناوی از دل آشافتگی فههنگای دهاه

عنویات باه شاکل نتیجه این جستجوی معنوی کشف دوباره م (Ibid) سه بهآوردمیالدی شصت

ذن مانناد هاا آمهیکاایی متناسب با خود یا بهگزیدن طهیقت معنوی جدید )البتاه جدیاد باهای

( بود.غیهه بودیسم، یوگا، تصوف و

معنویات و »ای باا ناام چه بود؟ راباهت واتناو در مقالاه داری دیناما علت این گهایش جدید در

های دینی باعاث شاد با فهاوانی گزینه کند که مساوقت آزادی مدنی ل میالچنین استد« آزادی

تاه هاای عمیاق آزادی از یک حق مدنی به یک حق معنوی تبادیل شاود و الیاه ارزشمندیکه

چاه در نهایات باعاث مطالباه البته به قول واتنو آن .(Ibid) پیگیهی شود یآزادی در آزادی دین

اهی نه تنها آزادی مدنی خو آزادیمیالدی آزادی در امور معنوی شد این بود که در دهه شصت

یان ا بلکه رسمیت یافتن آزادی در احساس و تجهبه را نیز باعث شاد. از داشت یپو دینی را در

، هاراد باه اسااس رو در حوزه معنویت این ارز فهاگیه شد که امور معناوی بایاد دلبخاواهی و

و به این شاکل (Ibid) احساس و تجهبه فهد انجام شود و نه از روی تقلید، اجبار، اکهاه یا عادت

ن ابن م. عنوان روی جلد آ 1980م. این بود که خدا مهده است. اما در سال 60. عنوان روی جلد مجله تایم در دهه 1

و در اصل مقاله توضیح داده بود که خدا در میان چه کسانی بهگشته است.« گهدد خدا به می»بود که

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

45

جای خود را به هنجار جدیدی به اسم داری دینای از وفاداری به اعمال بابت و مداومت به گونه

و خود انگیختگی معنوی داد.« خودبودگی»

باه مایالدی البته محققان عوامل دیگهی را نیز در پیدایش مفهوم جدید معنویت از دهه شصت

ای به نيهیه واتنو لحا شود. چندله دیگه عوامال به عنوان تکملهتواند اند که می بعد بیان کهده

کند: بیان شده را به شکل زیه فههست می

رشد سهیع جمعیت بعد از جنگ جهانی دوم که نسل انفجار جمعیت را ایجاد کهد. -1

رشد اقتصادی بعد از جنگ جهانی که باعث گسته طبقه متوسط جامعه شد. -2

های کنتاهل باارداری در باین نسال انفجاار جمعیات کاه باعاث قه گسته استفاده از -3

طلبانه فهدی شد. آن به رسمیت شناختن تمایالت لذت دنبال گسته روابط جنسی آزاد و به

مهیکاای آتغییه در قوانین مهاجهت که باعث ایجاد یک فضای چند ملیتی و چند مذهبی در -4

شمالی شد.

ای نهادیناه هاای گهایان و حقوق زنان که شکل همجنس های حقوق حیوانات، حقوق جنبش -5

بهای به چالش کشیدن هنجارهای ادیان سنتی به جامعه معهفی کهد.را

مهیکا که باعاث افازایش آدولتی شدن مدارس و شیوع آموز همگانی به صورت رایگان در -6

شمار دانشجویان و گسته مقطع تحصیالت تکمیلی شد.

یم و تهبیت و خهوج آن از تحت سلطه ادیان و رسمیت یافتن کامل تعلایم تغییه در نيام تعل -7

و تهبیت سکوالر.

گهدان و گسته همگانی و امکان دستهسی عماومی باه تجاارب غیاه شیوع داروهای روان -8

(. Chandler, 2011) معمول

نی باه وجود آمدن نسلی از مهدم شد که در عاین بادگما روی هم رفته باعث به شده یادموارد

های متعدد دینی و فهصت انتخااب های سنتی و داشتن دغدغه جستجوگهی معنوی گزینه دین

چنین مُد متفاوت بودن و داشتن زنادگی خودسااخته های متعدد را داشته باشند. هم نهآن گزی

چناد هاا باهای آن را داری دینشخصی خود در هزدن به این انتخاب و داشتن گزین دست جهئت

(.Wuthnow, 1998) کهد بهابه می

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

46

عنوان بدیل ادیان نهادینه )اساالم، مسایحیت، هایی که به از این دوره به بعد طیف وسیع گزینه

های هایی از سنت بهداری یهودیت و ...( مطه شد با لفظ کلی و مبهم معنویت خوانده شد. گهته

هفاانی ادیاان هاای ع هاای جدیاد از سانت ( بهداشات غیاهه دینی شهق )مثل یوگا، ذن، تنتهه و

هاای رازورزاناه و های نوپدید دینی، دین عصه جدید، احیاء شهک باساتان، سانت نهادینه، فهقه

آمدند و به حساب می داری دینهای فهعی گهایی )که سابقاً در تاریخ فههنگ غهب گفتمان باطن

گاها و انساان شناسای هایی عوامانه از روان شدند(، بهداشت عنوان کفه یا شهک و الحاد تهد می با

)کاارت و ملقب به معنویت شاد غیهههای گیاهی و طبیعی و های فکهی و ذهنی، درمان ورز

تواند به عناوان وجاه چه میسیع اموری که معنویت نام گهفت آن. در این طیف و(1391کینگ،

مشتهک تلقی شود تنها نوعی فهاروی از سطح ظاهه زندگی است.

تصویهی بهتاه از تحاوالت مفهاومی واژه معنویات درگفتماان ئهاراالبته بهخی از محققان بهای

اند که شناسایی ایان دو دوره باهای به هم پیوسته را تهسیم کهده همدرن دو دور پست داری دین

سات. لینادا وودهاد در ساخنهانی ا راهگشام. 21 سدهداشتن درکی بهته از مفهوم معنویت در

م. 1989 از کناد کاه بعاد د در این گفتمان معهفی میای جدی اخیه خود در دانشگاه اوتاوا دوره

داند: های فههنگی این دوره را از این قهار می شود. وی ویژگی شهوع می

کااهش -4 مته اجتمااعی طبقاه متوساط نقش بیش -3 مگسته اینتهنت -2 مسازی جهانی -1

فتن زناان قادرت یاا -5 مهاا هاا و افازایش قادرت باازار و شاهکت و ایادئولوژی هاا دولتقدرت

(Woodhead, nov 2013.)

هاای دارد کاه جهیاان الین بارکه نیز در سخنهانی اخیه خود در مدرسه اقتصاد لنادن بیاان مای

یاد: یکای در دهاه متاوان در دو دوره فه مدرن را می پست داری دینمعنوی نوظهور در گفتمان

چههه و انحصارگها بود های مذکور محلی، کوچک، کاریزماتیک، چههه به که جهیانم. 80و 70

گاها و از محور، نسبی و کیفیت های چند ملیتی، رسانه دهه نود و بعد از آنکه جهیاندیگهی در و

(.Barker, nov 2014) لحا معهفتی باز و تکثهگها شکل گهفتند

گفتمان جدیاد معنویات استقهار نحوه دیگهعبارت این تحول درون گفتمانی و یا به درک بهته

. در دهاه اسات «عصه جدید»توجه به اصطال در گهوی به بعد(میالدی اخه دهه هشتاد )از او

پدیده مورد بحث یعنی معنویت خارج از نهادهای رسمی دین با نام کلی معنویات عصاه .م 70

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

47

شد. یعنای افاهادی کاه باه دنباال تجاارب شخصای جدید یا نهضت عصه جدید نیز خوانده می

تخابی بودند با نام عصه جدید )نشانگه نیاز بشه به معنویت جدیاد جدید و ان داری دینمعنوی و

ویژگی کلای معنویات در ایان .بشهی( خوانده شدند ینبهای عصهی کامالً متفاوت با ادوار پیش

خااود انگیختگاای و -2 ماهمیاات تکاماال فااهدی )توسااعه خااود( -1جهیااان از قااهار ذیاال بااود:

مهاای شاهقی گیهی از عهفاان بههه -4 می غهبیهای باطن توجه به سنت -3 مخودمختاری معنوی

های ماوراء الطبیعی انسان. تمهکز به توانایی -5

شناسای و هاای منفای آن و ابتناای آن باه یاک کیهاان البته ایان اصاطال باه خااطه داللات

از (. Chandler, 2010) محبوبیات خاود را از دسات داد م.80شناسی خهافی از اواخه دهه ستاره

که بخشی از نیااز ماهدم باه داشاتن (NRMS)های نوپدید دینی ها و نهضت طهف دیگه جهیان

فجاایعی باار م.90و 80کهدناد در دهاه معنویت فارغ از نهادهای رسمی دینی را به آورده مای

نمثالً خودکشی دسته جمعی گهوه جیم جونز در گویاا .آوردند که باعث بدبینی همگانی شدند

هاا باه رفتاار یا بادگمانی ویان در شههک ویکو فهقه دیویددر آتش سوختن پیهوان و بعد از آن

باعاث شاد TMهندی مانند ماهاریشی رهبه فهقه گوروهایبهخی از اندوزی مالجنسی اوشو و

کاریزماتیک و سازمان محور بودند نیز از چهخه بیهون روند زیها ماتهم های بدیلی که تا معنویت

توانساتند جاایگزینی باهای دیان و اندیشای شادند و نمای خواهی و جزم تبه مغزشویی، تمامی

باه ماهور م. 80به این شکل بعد از دهاه (.Wuthnow, 1998) مصداق کلمه معنویت آزاد باشند

سااخت در هایی شد که به انتخاب و آزادی افهاد در پاذیه و یاا مصداق کلمه معنویت جهیان

و (Ibid) کهدند محوری از افهاد تبعیت و اطاعت طلب نمی بهدادند و در عین تجه معنویت بها می

به همهاه خود سابک زیها قابلیت آن را داشتند که به راحتی با سبک زندگی روزمهه جمع شوند

هدند.ک نمی لزامزندگی خاصی را ا

شد فاهو چه که سفت و سخت می هه ،مدرن پست داری دین ،پس در این گفتمان یعنی گفتمان

نیزکاه های نوپدید دینی و جهیان عصه جدید( های بدیل معنویت )نهضت حتی نسخهریخت می

در همین گفتمان )البته در دوره آشفتگی گفتمانی و نه در زمان استقهار گفتمان( شکل گهفتاه

یعنی عدم انقیاد ،مدرن شدند که روحیه کلی فههنگ پست تا جایی با اقبال عموم مواجه ،بودند

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

48

چون ساختار و نهاد رسمی و مطالباه هایی نشانهبا بهوز اما .نددکه را رعایت می ،و پههیز از ببات

به هنجارهای بیهونی از رونق افتادند و یا با بدبینی نگهیسته شدند. سهسپهدگی

مدرن نسبت دین و معنویت در گفتمان پست

تبیین بهته آن باه اند بهای مذکور کار کهده دورهاما اکثه محققانی که در زمینه مفهوم معنویت

که مشاهده شد معنویات طور هماناند. زیها بهرسی نسبت مفهومی این واژه با واژه دین پهداخته

یا بدیل تمام دیان و یاا صاهفاً بادیل دیان نهادیناه( هه چنددر این دوره به عنوان بدیل دین )

ل آن باا دیان مدرن باید به تقابا معنویت پست مطه شده است پس بهای داشتن درکی بهته از

گهایاان توجه کهد. البته همان مقدار که بهای محققان درک این تمایز مهم است باهای معنویات

شاوند و باا جدید هم این تمایزگذاری اهمیت دارد زیها به وسیله این تمایز تعیاین هویات مای

ل های مثبت و فهاگیه بهای معنویت در اصا های منفی به دین و جذب داللت نسبت دادن داللت

این تقابل در فههنگ غهب چنان در حال گسته است .(Ibid) کنند سازی می بهای خود هویت

درماانی، مشااوره، ، روانشناسای هایی چون پهستاری، روان های دانشگاهی و حهفه که در محیط

شود چه که دینی تلقی میو تعلیم و تهبیت به طور ضمنی آن سالمت، مدیهیت، بهداشت معنوی

شاود چه معناوی خواناده مای ، نهادینه و فهمالیستی دارد و آناندیشانه، تحکمی زمهای ج داللت

. به همین اساس اسات کاه (1389)ارنست، آمیز و جذاب است امهی اصیل، شخصی، غیهتحکم

« یهودیت قاهون وساطایی »یک دوره درسی با نام ،دانشجویان» :گوید کارل ارنست به طعنه می

بگذارناد اساتقبال از « معنویت یهاود »دانند اما اگه نام آن دوره را را ماللت بار و غیه جذاب می

.(252)همان، «شود آن دوره باورنکهدنی می

جنبه فهدی، تجهبی و زنده ارتباط باا اماه قدسای به معنویت ، واژهمعموالً ،در این کاربهد جدید

,Nelson) کناد مای ین دین اشاره به اشکال ساختاری نهادینه و فهمالیستی تدواژه و اشاره دارد

توانناد منفای یاا معیارهای واحد مای به اساسو معنویت هه دو داری دینپس هه چند (. 2009

متعاالی ،همخوان با تجارب شخصای ،معنویت ،های جدید سازی مثبت تلقی شوند اما در مفهوم

منفای شود و ی قلمداد میبمانعی در راه چنین تجار داری دینو شدهفهض شده و مثبت تلقی

.(1383)قهبانی، گهدد معهفی می

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

49

از طهیاق مصااحبه تفااوت دیان و م.1997در یک تحقیق تجهبی زینباوئه و دیگاهان در ساال

زمیناه نفاه از افاهاد باا پاس 346اند. در این تحقیق که روی معنویت را از نگاه مهدم جویا شده

:تمایز تشخیص داده شده استممذهبی انجام شده پنج تصور

معنویت مقوله وسیعی اسات کاه -2 پوشانی دارند اما از هم جدا هستندم و معنویت همدین -1

دیان و -4دین مقوله وسیعی است که معنویت را درون خود داردم -3 دین را درون خود داردم

دین و معنویت یک چیز هستند. -5معنویت دو چیز کامالً متمایز هستندم

,Chandler) نیز تأیید شده استم. 2004ه در سال وجود این پنج نسبت توسط تحقیقات دیگ

تحقیق زینبوئه و دیگهان نتایج آماری زیه به دست آمده است: به اساس .(2011

هایی باهم دارند اما از هم جدا هستند. پوشانی %: دین و معنویت هم7/41+

از دین است. ته وسیع%: معنویت 8/38+

.از معنویت است ته وسیع%: دین 2/10+

%: دین و معنویت کامالً از هم جدا هستند.7/6+

%: دین و معنویت یک چیز هستند.6/2+

گیهند که اوالً در بین اکثه افهاد تحت بهرسی معنای دین و معنویت زینبوئه و دیگهان نتیجه می

این دو واژه کامالً هم از هم مستقل نیستند بالثاً شمار کساانی کاه دیان و بانیاًیک چیز نیست

(.Zinnbaur, 1997) پندارند زیادته از بقیه است معنویت را، با وجود نوعی ارتباط، از هم جدا می

یافته دیگه این تحقیق آن است که تمایزگذاری بین دین و معنویت در بین افهادی کاه خاود را

ته اسات دانند بیش ( میم. 80تا 60متعلق به فههنگ عصه جدید )فههنگ ایجاد شده بین دهه

شناساان( درمانگهان، مشاوران، روان بعد از آن افهادی که در حوزه سالمت روان )از جمله روان و

تاهین نسالی از و مهام (Ibid) کنناد ته از دیگهان از این تمایزگذاری استفاده میبیش اند مشغول

هساتند. (Baby Boomersمهیکا که به این تمایزگذاری باور دارند نسل انفجار جمعیات ) آمهدم

آمهیکا هستند واژه دین و معنویت در عین حاال م.70و 60در بین این نسل که محصول دهه

های مثبت داشاته و واژه دیان دارای شود واژه معنویت داللت که متمایز از همدیگه فهمیده می

.(Ibid) های منفی است داللت

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

50

دارد عنویت بیان مینسبت دین و م دربارهآوری تحقیقات تجهبی انجام شده در جمعنیز چندله

% مهدم امهیکا خودشاان را معناوی اماا ناه 30% تا 9های موجود چیزی بین که در نتیجه یافته

را در ذهان زینباوئه گانه پنج های نسبتته نسبت اول و دوم از خوانند )که بیش می ذهبیلزوماً م

دانند و تعاداد کمای خود را هم معنوی و هم دینی می ها آمهیکایی% از 74% تا 48دارند( و بین

آورند و نه معناوی و در حادود دار، به حساب می % خود را فقط دین10% تا 4از افهاد یعنی بین

(.Chandler, 2011) کنند عالقه هم به دین و هم به معنویت معهفی می % خود را بی29% تا 3

چه که در طای نه است آبه اساس یک نگاه گفتمانی که پاتهیشیا کیسی به معنویت نوپدید داشت

مدرنیتاه تحقاق یافتاه اسات چناین اسات کاه در گانه سنت، مدرنیته و پست های سه گفتمان

از معنویت و عهفان است و معنویات را در ته بزرگگفتمان سنت، البته با قهائت متشهعان، دین

دو در تقابل باا جهاان ساکوالر و ماادی هساتند. در هماان ههدل خود دارد و دین و معنویت

بار به قهائت عهفا، دین در دل معنویت و عهفان اسات و هاه دو در تقابال باا مان، البته اینگفت

امور سکوالر و غیهالهی هستند. اما در گفتمان مدرن معنویت امهی وسیع و شخصی اسات کاه

را هم در دل خود جای دهد و داری دینهای تواند انواع و اقسام مختلفی داشته باشد و گونه می

هز نزدیکای باا جهاان ساکوالر دارد. ولای در گفتماان ساوم یعنای گفتماان فههنگای البته ما

شاود کاه دیان و جهاان ساکوالر را در خاود دارد و مدرن معنویت امه وسیعی تلقای مای پست

های تحلیال یافته(. Casey, 2013) ایستد نهادینه در تقابل با آن می داری دینخصوصاً داری دین

زیه تهسیم کهد:گونه توان به کیسی را می

سطو آن به چهار درجه تقسیم کنیم: به اساساگه دین را

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

51

دین(/ گذاران بنیانشامل متون مقدس و سنت قطعی )ین یک . د1

معهفت دینی(/ در طول تاریخ از متون مقدس های شارحان بهداشت)ین دو . 2

دینت(/ تجلی دین یک و دو در اعمال و رفتار و احوال متدینان)ین سه . د3

افازاری باهای یاک نياام دین و معهفت دینی نهادینه که در سیمای نهم)ین چهار . د4

داری دین نهاد/ (1391)سگال، (یابد سیاسی، اقتصادی و تهبیتی ظهور می

تهین نقد متوجه دین چهاار مدرن بیش ی معنویت در گفتمان پستگهایی نوپدید یعن در معنویت

مادرن یعنای هنجار مسلم عصه پستبا و یک به میزانی که تهتیب دین سه و دو به است و بعد

شاود. پاس نتخاب ناسازگار باشند از دایاهه معنویات کناار گذاشاته مای اخودمختاری و آزادی

ای از آن را مخاالف نیسات اماا بخاش عماده دینمعنویت جدید لزوماً با تمام سطو و جلوات

داند. خارج از دایهه معنویت می

دهاد بل بین دین و معنویات در ایان گفتماان را باه شاکل زیاه نشاان مای پاتهیشیا کیسی تقا

(Casey, 2013):

دین معنویت

گها و بیهونی مهجعیت انفسی و درونی

ای و مذهبی فهقه شخصی

وابسته به جماعت مؤمنان خودآیین

رفتارهای مقید /آزادقید بی

ضهورت امور ماوراء الطبیعی ماوراءالطبیعهعدم ضرورت

عقیده و باور ربهتج

جزمی پذیر انعطاف

هاای بیهونای و فهاشخصای اسات زیاها دین طهفدار اصول بابت و مهجعیت ،در این تمایزگذاری

نگاه و ناافی جزمیات و افهاد در دام توهم و خودبندگی نیفتند اما معنویت تنوع اندیش، جهاانی

ها این است کاه هک هه دوی آنشتاما وجه م. تعبد است تا افهاد گهفتار خشونت و تصلب نگهدند

مطلق، معنابخشی باه فاهد امههای وجودی فهد و تجهبه ته در الیه به دنبال ایجاد ارتباط عمیق

(.Jones, 2005) در زندگی و بارور ساختن وجود او هستند

بخشای گذاری بهای تعهیف و هویات گهایان نیز از این تمایز که گفته شد معنویت طور همانالبته

دانند زیها هم نیاز به معنویت را کنند و در این تمایزگذاری خود را محق می د استفاده میبه خو

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

52

و خألهاا کنناد و هام در دیان نهادیناه )البتاه عمادتًا نااظه باه دیان مسایحیت( احساس می

گهایاان توانند به آن روی آوردند. بهخی از نقادهایی کاه معنویات بینند که نمی هایی می کاستی

محور و تعبدی( دارند از این قهار است: )به معنای دین نهادینه، شهیعت جدید به دین

جنسی، مشکالت مالی( یها سوءاستفادهای، های فهقه تاریخ بد دین )خشونت، نزاع -1

کهدن متون و حل تعارضات آن( ابهام در متون دینی )معضل تأویل و معنادار -2

دن اعمال و قشهی بودن دستورات(رو بو آداب ظاههی و شهیعت فهمالیستی )بی -3

گااهی دیناای و مشااکالت بهخاسااته از آن ماننااد قاادرت و ساالطه نهاااد روحانیاات )واسااطه -4

اندوزی( طلبی و مال شههت

در گفتمان دین نهادینه ها زنمَهد بودن خدای ادیان و نقش کم -5

,Ally) قتصاادی استفاده نهادهای دینی از موقوفات و اعانات بهای مقاصد خا سیاسای و ا -6

Aug 2013)

(1380)ملکیان، داری دینشهیعت زدگی و داغ بودن تنور ریا و نفاق در -7

دیگاهان باا یاه چناین تحق یل و مخالفات باا ساؤال در دیان و هم دل ارائهعدم ،گهایی خهافه -8

استفاده ابزاری از دین.

پهستی به جای خداپهستی باورپهستی و شخص -9

افکنی با ایجاد حس بیگانه )تقسایم افاهاد باه خاودی/ دوسات و تفهقه تشدید اختالفات و -10

غیهخودی/ دشمن/ شیطان(

امه به معهوف و نهی از منکه دیگهان نه خود )نگاه انتقادی به بیهون نه درون( -11

)انتياام، آگوسات، باه محبات و دوساتی تأکیاد نفهت پهاکنی نسبت به دیگهان به جاای -12

2013)

و تمهکز آن به هنجارها و دگماها باه جاای تجهباه حقیقات مطلاق داری دین زنده نبودن -13

(Fuller, 2001 .)

گهایان جدید با دیان نهادیناه اسات در ایاهان عالوه به موارد فوق که دالیل کلی ستیز معنویت

وجود دارد مانند: حجاب اجباری، نماز شبه اجبااری نیزدیگهی های بهانهبهای شهیعت ستیزی

، شکل نهادی و سازمانی امه باه معاهوف و نهای از منکاه، کثاهت مهاسام ها ارگانس و در مدار

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

53

خماس و مالیاات، تمایال باه اساتفاده از لاوازم آرایشای و زمان هممهبوط به عزاداری، مطالبه

گهایاان، های دینی بهای اساتفاده از آن، مباارزه شادید دیان باا تماایالت همجانس محدودیت

ط حکومت دینی در زمیناه آزادی سیاسای، عقاب افتااده جلاوه احساس ایجاد محدودیت توس

دارانی کاه دینان، دیدن دین بی تمسخهگهایان و تهس از کهدن متدیان و متهقی نمودن معنویت

های مذهبی والدین، سنگین شدن باار گیهی از سخت زدگی دلاند، از لحا اخالقی رشد نایافته

هاای دینای باا رابطاه عاشاقانه قبال از ناه، مخالفتاحساس گ ایجاد نماز و روزهای قضا شده و

شود، احکام می ازدواج، مشکالت حقوقی زنان در زندگی زناشویی که ناشی از فقه اسالمی تلقی

ها با هنجارهاای جدیاد حقاوق بشاه، احسااس تبعایض اجتمااعی باه نفاع اسالمی و نسبت آن

ماز و روزه با زنادگی روزماهه و داران قشهی، سختی سازگار ساختن تکالیف دینی خصوصاً ن دین

های شغلی، ناسازگاری فههنگ تکلیف محاوری و مجاهاده دینای باا فههناگ راحتای گهفتاری

خواهی جدید، آشنایی دانشجویان با تعارضاات علام و دیان خصوصااً در بحاث طلبی و آسایش

اد آخهالزمان، مُد بودن مخالفات باا دیان باهای ایجا بحث نسبت رو و جسم و و خلقت جهان

هاای واقعیات هاای مختلاف و متنااقض از گهایی دینی، شنیدن قهائات حس روشنفکهی، آرمان

تاریخی دین، معهفی شدن اسالم به عنوان دین اعاهاب، تااریخ گذشاته نشاان دادن دساتورات

داری، اسالم، القاء تمام شدن موضوع احکام دینی در عصه جدید همانند تمام شدن حکام باهده

های گیهی ، عدم احساس نیاز به سختداران توسط دین به بهانه حق اهلل اسالن حقشدن لپایما

شهعی در روابط خانوادگی مانند دست دادن زن و مهد یا رعایت حجاب در مجالس خانوادگی و

هاای عهفاان غیهواقعای دوستان، غلو در حق ائمه دین و ارائه روایات غیه سازگار باا عقال، نقاد

داران و شیطانی خوانادن کلای آنهاا، آزادی فاهدی تلقای وسط دینهای نوظهور ت جدید و فهقه

خواری، استمناء، روابط جنسی بین دو طهف کاه هاه دو شدن بهخی محهمات دین مانند شهاب

داران، فقهای شادن زدگای دیان دیدن عکس و فیلم جنسای، سیاسات تمایل به راضی هستند،

هاای فاهدی عادم توجاه باه تفااوت دینی، عدم رعایت پلورالیسم اجتمااعی دیان، های قضاوت

.1غیهه ها و انسان

ماه یعنی از مهه تا اسفند 6گهایی در فیس بوک، به مدت . موارد فوق از رصد صفحات فارسی مهبوط به معنویت1

گهایی نوظهور، هادی وکیلی، فههنگ های معنویت شناسی جنبش به دست آمده است. همچنین رک: آسیب 1393 .88، 3امهوز،

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

54

به دین در ذهن فهد و نیافتن جواب قانع کننده بهای رفع آن نقادها باالبا مستقه شدن نقدهای

داند که زیهبار دیان نهادیناه و دساتورات آن ناهود و باه دنباال فهد خود را محق می و شبهات،

اشد.جویی خود ب حس معنویت ءطهیق بدیل بهای ارضا

وجودی امهی فهاته از جهان ماده و بدن فیزیکی انسان باور دارناد به گهایان جدید البته معنویت

ی های ارتبااط نزدیاک و صامیم و بعضاً کلیات دستورات دین خصوصاً دستورات اخالقی و شیوه

ا از دیان کلیات آن ر هاایی بخششود در کنار پذیه چه باعث میپذیهند اما آن با خداوند را می

نپذیهند مواردی از این دست است:

در دل -3 مروی عشاق تاا تاهس تأکید -2 مها به تجهبه دینی تا اعتقاد دینیتوجه بیشته آن -1

ته به حل مشکالت خود توسط دین تا انجام تکلیف از توجه بیش -4 مدانستن خدا و نه در عه

شایوه مخاتص باه خاود در دینی و جساتجو طلبی تنوع -5 مروی اکهاه و بدون مشاهده نتیجه

عالقه به معنویت انسانی -6 ممتداول داری دینهای بکه و متفاوت با با کاو در حوزه داری دین

دهناد و ناه معنویات پیاامبهان و های معماولی انجاام مای نه آسمانی یعنی معنویتی که انسان

عنویتی با دساتورات عالقه به معنویت بدون تأویل و م -7 مقههمانان دینی )مثل ابهاهیم و خضه(

ناسازگاری تجدد و تدین )عقالنیات -8 م(2012)طباطبایی، می مشخص و بدون نیاز به تفسیه

جایی اعتمادی تجدد به تاریخ در مقابل قطعیت بخشی به تاریخ در تدین، این در مقابل تعبد، بی

ه در تجادد در های آخهتی تدین، مابعدالطبیعه فاهو ریختا و اکنونی بودن تجدد در مقابل وعده

گهایی تدین، نگاه جهاانی زدایی تجدد در تقابل با تقدس فهبه تدین، قداست یعهمابعدالطبمقابل

باه روی تأکید -9 م(1392فه، )صادی و سههابی ای تدین( تجدد در مقابل نگاه مقطعی و منطقه

همهاهی حفظ ژست علمی و -10 ماراده انسان در ساختن زندگی خود و نفی قضا و قدر محتوم

های دینی و در عین حال اساتفاده از دساتاوردهای با دالیل علمی ملحدان در محکومیت گزاره

به عباارت (.Benders, sep 2012) دین در زمینه سالمت روان و رفع نیاز خود تحت نام معنویت

هاا جهان فهاحسی و دستاوردهای دین در کمک به انسان های واقعیتتواند وقتی فهد نمی دیگه

کند و در عین حال به مدهای نيه صهفها سالمت روان را انکار کند و از آندر زمینه معنایابی و

دار احمق جلوه کناد ها یک دینخواهد از دید آن توجه دارد و نمیعلمی و سبک زندگی سکوالر

سازد. مفهومی فهدی، کاربهدی و التقاطی از دین به نام معنویت می

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

55

داری دیان شاده باه یااد آمدن معنویت جدا از دین را صاهفاً نقادهای البته نباید علت به وجود

مادار وارد قشهی بدانیم زیها در قاهون گذشاته نیاز بهخای نقادهایی مشاابه باه دیان شاهیعت

ساختند اما نتیجه آن یا جدایی کامل از دین بود )که خود دو گونه داشت یا منجه باه الحااد می

گاهی دینای الاباالی مانند سهّگهایی و جادوگهی(، و یاا ارید دینهای شد و یا منجه به بدیل می

اسات کاه در عاین داری دینچه در این دوره ایجاد شده است چیزی بین الحاد و )فسق(. امّا آن

.1داند نمی نیز گهی دینی حال خود را سهگهایی، جادوگهی و یا الابالی

یعنای معنویات داری دیان هصاه با توجه به این نکته پاول هیالس در توصیف پدیده اخیاه در ع

های آخه قاهن بیساتم هاه چناد از تحقیقات تجهبی در دهه بنا به دارد که فارغ از دین بیان می

اند کاسته شده است اما باه تعاداد ملحادان و نهادینه تعلق داشته داری دینتعداد افهادی که به

ماذکور دورهدارد کاه در یایان محقاق بیاان ما ها افزوده نشده است. تفاوت گهایان و بی الادری

این هویت جدید .دینی است و بی داری دینهویت جدیدی شکل گهفته است که چیزی در بین

های واژه دین به امهی نهادیناه، به این طهف بهوز یافت با محدود کهدن داللتم. 60که از دهه

کناد. در را تعهیف مای اندیشانه خود ممناسکی و سازمان یافته یا اعمالی فهمالیستی و عقاید جز

این هویت جدید دین امهی رسمی و نهادینه است که از طهیق مهجعیت دینای تنيایم و اباالغ

اماا معنویات اماهی شخصای، درونای و (.Heelas, 2003) شود و مورد احتاهام سانت اسات می

گیهد و از این تجهباه مساتقیم خودجو است که در ارتباط نزدیک فهد با امه قدسی شکل می

آید. معنویت در این تعهیف معادل زنادگی اسات یعنای ساهزندگی و مت و دانایی پدید میحک

.(Ibid) حیات در نتیجه داشتن تجهبه زنده و شخصی با امه قدسی یا خود بهته

تهین استفاده از واژه معنویت )در دهد که بیش های تجهبی نشان می سیاین محقق با تکیه به بهر

ایمان دارند اما نه در شکل سانتی آن و باه « چیزی»سانی است که به ین( در میان کدتقابل با

هاای دینای دنبال تجارب معنوی یا احساس معنا، آرامش و حیات هساتند اماا خاارج از سانت

کند آن است که چنین گهایشی البته نکته جالبی که این محقق به آن اشاره می .(Ibid) مهسوم

اوالً در میان جمعیت اندکی از نخبگان جوامع )بهخای از هم وجود داشت اما م. 60قبل از دهه

گهای جدید توسط ملحدان فهدی بزدل به حساب آید که جهئت کنار گذاشتن . ههچند ممکن است باز یک معنویت1

زند. دارن فهدی کاهل به حساب آید که از تکالیف دینی سهباز می دین به کلی را ندارد و توسط دین

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

56

اماا از ،شد نامی مستقل و یا در تقابل با واژه دین فهم نمیبا شعها، فالسفه و عهفا( بود و معموالً

به بعد به طور روزافزون این گهایش در میان جوانان تاهویج شاد و افاهادی را هام از م. 60دهه

گهایان سهخورده و طالب معنا به خود جاذب ان ملحدان و الدریداران و هم در می جماعت دین

شاد به عنوان تنها شق معنویت اصیل معهفی نمای گاه یچهدر گذشته چنین گهایشی بانیاً ،کهد

(Ibid).

البته پیدایش این معنای جدید بهای واژه معنویت و گسته استفاده از آن در میاان جمااعتی

حاضه تنها داللت دورهو نهادینه ندارد به این معنا نیست که در که تعلق چندان به دین رسمی

داران هم روناق معنایی واژه معنویت همین است که بیان شد. امهوزه واژه معنویت در میان دین

داران بهای اشاره به وجاوه و هویت پیش آمده در عصه حاضه دین فههنگ خألگهفته است و در

و یاا تاهویج داری دیان چنین اراده تقهیب بین وجاوه ود، همخعمیق، کاربهدی و فهاقشهی دین

باه بخاش تأکیاد چناین و هم( Sheldrake, 2007) و غیه دوآلیساتی نگه دیدگاه تمایززدا، جامع

کنند. عهفانی سنت دینی از آن استفاده می

رد. اما به هه حال تمایزهای واضحی بین استفاده از این واژه در بافت دینی و غیهدینی وجاود دا

معنویت دینی معموالً مکتب، جهیان یا گهایشی درون یک دین است که هه چند داعیه فاهاروی

از ظاهه را دارد اما به هه حال به باورهای اصلی دین، متون دینی و سنت متفق علیه دین خاود

چاه اهمیات دارد و فاارغ از دیان آن غیهدینای استفاده از معنویت در بافتی در اما متکی است.

های عمیق و وجودی است و نه حفاظ سانت، پاس در راه باه دسات آوردن ایان تن تجهبهداش

های مان عنادی های دینی یا بهداشت ممکن است تلفیقی از سنت ،ستیلیبا نگاهی پلورا، هدف

، زیسات محایط اخاالق جهاانی ) یهاا ناهم و در امور اخالقی نیز تمسک باه از دین اولویت یابد

ته اهمیات یاباد تاا هاای فاهدی بیشا ( و یافتاه غیاهه انی، آزادی و بهابهی، حقوق زنان، صلح جه

هااا و دسااتورات نصااو دیناای. در معنویاات کالساایک یااا معنویاات در بافاات دیناای توصاایه

هایی قهار گیهد کاه یاک دیان خاا آل ها بهای آن است که فهد در جهت آن ایده دستورالعمل

یناه باارور سااختن خاود و زنادگی باه وضع کهده است اما در معنویت فارغ از دین یا غیه نهاد

(.Jones, 2005) اهمیت دارد شخصیهای اساس یافته

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

57

چه در دیان باه عناوان گوید: آن می در سخنهانی اخیه خود درباره معنویت جدید 1الیسون بندرز

های دینی است یعنی هسته مهکزی آن تعلق به آموزه« معنویت تعلق»شود معنویت خوانده می

چه که باه عناوان هته بهای هدایت معنوی است اما آنهدگی به اتوریته و مهجع بو تسلیم و سهسپ

معنویت جدید مطه شده است هسته مهکزی آن عدم تعلق و سهساپهدگی اسات. باه عباارت

های دین یعنی ارتباط مستقیم با اماه گهایان جدید به سهاغ یکی از بهتهین بخش دیگه معنویت

الزمه داشتن تجهبه کاه یعنی مین داشته باشد یا نهدد که تعهد به اند اما تهدید دارن رفته معنوی

در این معنویات فاارغ از دیان (.Benders, sep 2013) تابند تعلق به سنت دینی است را به نمی

تطهیه قلب به جای تصحیح عقیده، ارتبااط مساتقیم باا اماور معناوی باه جاای انجاام آداب و

مقدس به جای درک موبق، تغییه و دگهگاونی آنای مناسک، درک شخصی و کاربهدی از کتاب

(.Heelas, 2007) یابد به و صبورانه اهمیت می زندگی به جای کوشش، مجاهده و تغییهات زمان

گهایان جدیاد که چها معنویتدر این زمینه وجود دارد و آن اینالبته نکته حائز توجه دیگهی نیز

های منفی باهای آن تنهاا ن و قائل شدن داللتمانند بهخی از اسالف خود به جای نفی کلی دی

سازی آن تنها به ایان بسانده سازی دین قشهی و دین فقهی نپهداختند و بهای منکوب به منفی

باهدن هاه ناوع ساؤال نکهدند که جانب واژه عهفان را بگیهند و بلکه باه نقاد کال دیان و زیاه

پهداختند. داری دین

دهند که عهفان سنتی هه چناد باا ای پاسخ می ا در مقالهپینسکزینا اسکهزجهالد سوشیه و کاتار

گهایان جدید نزدیک است اما به هه حاال گهایی به رویکهد معنویت و انفسی 2گهایی رویکهد باطن

گهیازی از لوازم عهفان تعلق به یک سنت اعتقادی و عملی خا است و با گهیاز پاایی و تعلاق

هاای گهایای سانت گهایای و درون انفسای ز ایان رو اگهایان ناسازگار اسات. نسل جدید معنویت

زیاها عهفاا در یاباد. مای نگاهی در معنویات جدیاد ذاتااً تفااوت گهایای و درون عهفانی با انفسی

گهایی )مثالً در شعار من عهف نفسه فقد عهف ربه یا در شعار استفت قلباک و ان افتااک انفسی

دینای هاای تتون و عمل در حاوزه رخصا ته از معارف م دنبال بصیهت دینی عمیق المفتون( به

که به دنبال کشف حقیقت در نزد خودشان یا جعل حقیقت فهدی باشند. ایان دو هستند نه این

دارند که تمایز دین و معنویت و تقابل ضمنی آن در عصه حاضه شابیه تماایزی محقق بیان می

1. Alison Benders. 2. Esoteric.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

58

اسالمی باین دیان یا به عبارت )است که در جهان سنت بهخی بین دین ظاههی و دین باطنی

زیها در جهان سنت هه دو طهف تمایز درون یاک دیان قائل بودند نیست (فقهی و دین عهفانی

شاود حاضه یک طهف تمایز یعنی معنویت لزوماً درون دین تعهیف نمی دورهشد اما در معنا می

(Saucier, 2006 .) از هاه چناد مانناد واژه عهفاان حکایات غیهدینیپس واژه معنویت در بافت

هاای متاداول در درک انفسی و شهودی از تعالی دارد اما معنویت باه دنباال راهای غیاه از راه

بهای تعالی اسات هاه چناد ایان راه جدیاد لزوماًا در تضااد باا دیان نباشاد عهفانیهای سنت

(Hawkins, 2006.)

اد ان معنویت غیه از دین است اما بدین معنا نیسات کاه باا دیان در تضا یبه قول مصطفی ملک

است. معنویت در رو و فهآیند خود با دین متفاوت است ولی این تفاوت لزوماً باه معناای آن

دار باشد و هم معنوی یا ایان نیست که در ذات خود با دین مخالف است چه بسا کسی هم دین

احصاء زینباوئه کاه به اساس. یعنی (1389)ملکیان، دار باشد که دین که معنوی باشد بدون این

یاد کاه دیان و مته باه ایان شاکل فه معنویت در عصه حاضه را باید بیشا بیان شد معنای قبالً

)شق اول(. هایی نیز دارند پوشانی اند اما با هم هم معنویت از هم جدا شده

پژوهی های معنویت از دریچه نظریهمعنویت جدید

داری دیان وت از ای نیست. معنویت جدید گفتمانی متفاا معنویت جدید کار ساده هتحلیل پدید

های دینی متمایز نیست. زیها این پدیاده اوالً را شکل داده است که مهزهای آن با دیگه گفتمان

فههنگی و بدون شاکل پدیدهیک بانیاًیابی و استقهار گفتمانی است هنوز در مهاحل اولیه شکل

ردگیاهی کاهد. باه توان رفتار اجتماعی آن را باه راحتای نهادی و ذاتاً ساختارگهیز است و نمی

سنجی این پدیده با کنند بهای درک بهته از خالل نسبت عنوان مثال هه چند محققان سعی می

هاایی نیاز دارد. معنویات سنتی آن را بفهمند اما باید گفت که ایجاد چنین تقاابلی رهزنای دین

ی ماوارد کند اماا در بسایار جدید هه چند خود را در قالب نقد دین سنتی و نهادینه تعهیف می

دانند بسیار دین می هنوز به سنت دینی وصل است و تعداد افهادی که خود را معنوی و قطعاً بی

(.Chandler, 2011) کم است

شاوند اولاین وقتی محققان در تعهیف معنویت جدید به ناچار متوسل به تقابل آن با دیان مای

کنند که معنویات جدیاد باا شود این است که مخاطبان تحقیق گمان می مشکلی که ایجاد می

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

59

پهدازی در عمل هم فارغ از تمام مياهه، اعمال و عقاید دینای اسات نفی دین در گفتار و نيهیه

ها هه چند کلای اسات اماا در حقیقات نفای نهااد و ین نیست بلکه نفی دین در کالم آناما چن

.(Ibid) چنین تعبد دینی است مهجعیت دینی، سنت، عقاید جزمی و یقینی و هم

هاایی کاه باا رو ها در تحلیل فهمیژفهمی جهیان مورد بهرسی است. این کژای از ک این نمونه

مذکور را امتاداد پدیدهکند. بهخی از محققان شود نیز بهوز می تاریخی یا تبارشناختی انجام می

دانند. مثالً هنینگاهاف در کتااب دیان عصاه در گذشته می داری دینیک جهیان خا و بدیل

داند که به موازات مسایحیت اماا باه گهایی و سهگهایی اروپا می این پدیده را امتداد باطنجدید

کهده است اما در دوران اخیه از حاشیه به متن آمده عنوان یک جهیان بدیل و فهعی حهکت می

و بارور شده است. هه چند در بهخی از وجوه پدیده مذکور تحلیل هنینگاهاف صاادق اسات اماا

نگه اسات و که تحلیل اول جزئی و تک جانبهاز جمله این وارد کهدتوان تحلیل او می ی بهینقدها

چنین هنینگهاف دچار پنداری آن موارد است. هم ه و علتهای تاریخی پدید فقط به دنبال مشابه

هپنداری پدیده شده است و یک پدیده ساختارگهیز یعنی معنویت نوپدید را محدود به دور ساده

یاابی یشاه رنام نهضت عصه جدید ساخته و با تعهیاف و جلی خود یعنی تجلی آن باکوتاهی از ت

کاه ایان پدیاده نهضت عصه جدید یک قهائت و بهچسب بابت به پدیده نهاده است غافل از ایان

بسیار وسیع و اشکال آن بسیار متناوع اسات و نهضات عصاه جدیاد یکای از ظهاورات اولیاه و

(.Corrywright, 2003) محدود آن بوده است

هاا و آوری اطالعاات دربااره ریشاه جماع تاوان باهای بهتهین رو که مای باالبه نکات با توجه

چناد شایوه های تحلیلی مختلف و اتخاذ به نيهیه دقیق توجه اتخاذ کهد،این پدیده های زمینه

طاول تنها چند وجهی است بلکه تنوع درونی آن در نگه است. زیها پدیده مورد بهرسی نه جانبه

های مختلاف هاه یاک بخشای از ایان تناوع و تحاول را زمان و مکان بسط یافته است و نيهیه

عمدتاً نيهیاتی کاه باه اینجاالبته بهای شناسایی بهته مفهوم معنویت در (Ibid) اند تحلیل کهده

د پهدازنا های این مفهوم جدیاد مای مایه ها و درون تهاشی به تحلیل مؤلفه یابی و دلیل جای ریشه

تحاوالت فههنگای درون باه اسااس نيهیااتی کاه تحلیال معنویات را یعنای کنایم توجه مای

اند. کهده ارائهمدرن پست

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

60

مادرن و مقایساه بینای سانتی، مادرن و پسات ها با ایجاد تمایز بین سه جهاان بهخی از نيهیه

یجاد چناین های ا بینی به تبیین و تحلیل زمینه افهاد در این سه جهان داری دینها و نوع ارز

عنوان مثال آلیسون بندرز تمایز این سه گفتمان را اند. به مدرن پهداخته معنویتی در عصه پست

کناد. از دیادگاه وی در جهاان بهرسی مای یشناختی و متافیزیک شناختی هستی از حیث ارز

باه انساان یشناسی مبتنی به وحی الهی و سلسله مهاتب نزول وح شناسی و ارز یسنت هست

بینای خادا محوریات دارد و انساان باه عناوان مخلاوق خداوناد بایاد رسد و در این جهاان می

و خادم وی باشد. اما در جهان مادرن علام و معهفات ناه از طهیاق وحای بلکاه باا بهدار فهمان

تهین ارز شاأن انساان و آزادی شناسی مهم شود و از لحا ارز مشاهده و تجهبه حاصل می

یکادیگه ها رواداری افهاد را نسبت باه آگاهی از تنوع فههنگ ن راستادر همی انتخاب وی است و

شاود. اماا و امهی شخصی تلقی می شدهبینی دین از اجتماع رانده کند. در این جهان ته میبیش

سااینس اذعاان تفاوق در عین حالی که بشه باه 60مدرن یعنی از اواخه دهه در گفتمان پست

پاذیهد. بینی سهاسه ماتهیالیساتی را نمای داند و جهان مادی می هدارد اما آن را محدود به گسته

هاا اهمیات خواهی، بهابهطلبی و شأن مساوی انسان هایی چون عدالت ارز یادشدهدر گفتمان

و شاده یابد و در عهصاه متافیزیاک هاه ناوع فهاروایات و قهائات کاالن از هساتی شکساته می

انسان در هستی صهفاً تهجیحات فاهدی و های مختلف از هدف و معنای هستی و وضع بهداشت

در پاس، (.Benders, sep 2013) شود که تنها بهای خود فاهد محتاهم اسات شخصی دانسته می

سانجیده )علوم تجهبی( چه مهبوط به امور عینی است با میزان و مقیاس ساینساین گفتمان آن

مقیاس صحت آن است.است خود فهد میزان و غیهمادیچه که در حوزه فهدی و شود و آن می

همین رو یعنی رو تحلیل گفتماان فههناگ غاهب را باه ساه به اساسبهزاد حمیدیه نیز

نيه وی در کند. به مدرن( تقسیم می گها )سنتی(، عهفی )مدرن( و ابهعهفی )پست پارادایم تعالی

اسات و جمعای امهی فهافهدی محوریت دارد، هویت مهجعیتگها اتوریته و بسته پارادایم تعالی

با عقالنیت ارزشی )در مقابل عقالنیت ابازاری( اسات. در پاارادایم عهفای اومانیسام و یتحاکم

مدرن یابد و حاکمیت با عقالنیت ابزاری است اما در بسته فههنگی پست فهدگهایی محوریت می

رادایم فههناگ مصاهفی ایابد و فههنگ غالاب ایان پا سازی محوریت می خودشیفتگی، ابهفهدی

جویی و گهی، مسهت طلبی، انتخاب گهایی سطحی )مثل رفاه . در این فههنگ احساسبودخواهد

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

61

ایان باه یابد و مقیاس معهفتی مهدم بهای سنجش درسات از نادرسات گهایی( حاکمیت می بدن

.(1391)حمیدیه، شود می ها بنا شاخصه

ازد. از نياه پاهد در ایان ساه پاارادایم مای داری دیان هوی سپس به بهرسی چیستی دین و نحو

شاوند و تلقای مای حقیقای گها خدا و نجات به عنوان اموری عینای و حمیدیه در پارادایم تعالی

. گیاهد انجام میورزی از روی تعبد و تسلیم مطلق است و دین حجتدین امهی متعالی و دارای

هدی، اناد و اماوری فا زدایای و حاداقلی شاده اما در پارادایم عهفی و ابهعهفی خدا و نجات قاوت

شاوند. در پاارادایم عهفای دیان یاک اماه فاقد عینیت و اومانیستی تلقی می مخلوق ذهن بشه،

لتیدن به حوزۀ فهدی و خصوصی است و غای، محکوم به نابودی یا فهو ، حاشیهغیهعقالنیعهفی،

مادرن( )پسات در پاارادایم ابهعهفای . ولای زدایانه است ورزی آشکارا پهاگماتیستی و تقدس دین

دینی و فهوکاهشی به دین باز ای غیه گونه متعالی و ابهعهفی است یعنی تقدس به رزی شبهو دین

کاه از خداوناد و وحای گهدد اما این بار تقدس و تعالی را فهد به دین بخشیده است ناه ایان می

گهفته شود.

. )هماان( و کاالیی است 2گهایانه ، درمان1طلبانه )پاپکورنی( نیز راحت داری دین چارچوب،در این

،قاهار دارد تعالی در پارادایم ابهعهفی یک امه تجهبی و مادی است اما در حوزۀ فهاعلم و عجایب

شود که البته ارجااعی باه متافیزیاک و شامل یک نوع فعالیت وجدآور، جادویی و اسهارآمیز می

عنویت در شود. م های بشه یا نیهوهای کشف نشده طبیعی تعهیف می یابد و در حوزه توانایی نمی

گهایاناه و ی، تأمین احساسات پسااماده یعهضه و نمایش خویش یا خودشکوفا داری دیناین نوع

و سطحی است کاه در آن راحتای، رفااه، موفقیات، ساالمت گذرانکسب حس سعادت نسبی،

.)همان( یابد ت اولویت میغات فهاقاو په کهدنبدن، شادکامی و

بهای تبیین یا ( از آن به عنوان استعاره1391) بهزاد حمیدیهداری پاپکورنی، که اولین بار . مهاد از اصطال دین1

گها و کاربهدگهاست که صهفاً به رفع نیاز آنی خود توجه دارد و داری احساس معنویت مصهفی سود جست، نوعی دینو به جای خوردن غذای سالم بهای رفع گهسنگی از تنقالت در دستهس کند یالبته آن را نیز به طور سنجیده رفع نم

بهد. استفاده کهده و به جای سیهی فقط حس سیهی را نصیب می

شود که اوالً کارکهدگهاست و بانیاً کارکهد دین را صهفاً داری اطالق می گها در اینجا به نوعی از دین داری درمان . دین2 داند. تقلیق رنج و مهارت می

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

62

مادرن باه تحلیال معنویات های بارز پارادایم پسات جنبه پهدازان با تعمیم بهخی دیگه از نيهیه

ضامن 2در ابه معهوف خود به نام عصاه ساکوالر 1عنوان مثال چارلز تیلور اند. به جدید پهداخته

مدرن یعنی سکوالریسم ناوع ساوم یاا تمایز سه نوع سکوالریسم به بیان ویژگی بارز عصه پست

ویژگی اصالی آن تأبیهتحت ،در این پارادایم داری دین تحلیلچهخش انفسی تمهکز کهده و به

پهدازد. از نيه تیلور سکوالریسم در معنای اولیه خود جدایی نهاد دیان و می ،گهایی یعنی انفسی

ساازی هاه چیاز مصاداق ساازی و دنیاوی مدرن عهفای همعنای بعدی آن در دور دردولت بود

گیهی است. والریسم در حال شکلمدرن معنای سومی از سک پست هدر دور سکوالریسم شد. اما

به معنای ساختن گزینه خود و داشتن حقیقت شخصی است. در یادشدهسکوالریسم در دوران

های دیگه تبادیل ای در کنار گزینه شود بلکه به گزینه این سکوالریسم دین از جامعه زدوده نمی

(.Taylor, 2007) شود می

یعنای باا م. 60کند. در نياه وی بعاد از دهاه بیان میرا به شکل دیگهی باالرابهت واتنو نکته

خواهی مدنی چهخش در معنای آزادی دینی نیز رخ داد. تا قبل های آزادی فهاگیه شدن جنبش

های موجود بود اماا دلخواه خود از میان گزینه همعنای انتخاب گزین از این دوره آزادی دینی به

وان اجتمااعی، آزادی گزیناه باه آزادی ضامیه هاای فاها و آزادیم. 60با چهخش فههنگی دهه

خاود را داری دیان های موجود، فهد آزاد بود که بین گزینه قبالًگه تبدیل شد. یعنی اگه انتخاب

عباارت دیگاه های موجود بسازد باه خود را در کنار گزینه هتوانست گزین انتخاب کند اکنون می

ندای درون و احساسااتش به اساسکه فهد آزادی از یک امه عینی به یک امه ذهنی تبدیل شد

ا را باه شاکل هاا آزادی دد و خالقیت در تلفیق و تغییه آنهای متع و امکان دستهسی به گزینه

(.Wuthnow, 1998) آورد خلق یک گزینه جدید به منصه ظهور در می

پاس ن های این نسل که فهزندا ضمن تشهیح ویژگی 3واتنو در کتاب بعد از نسل انفجار جمعیت

نامناد. ایان افاهاد باا مای 5«وصاله زن »و 4«سههم بند»ها را نسل از جنگ جهانی دوم بودند آن

های دینای و محاق دانساتن خاود باهای جعال معنویات د از آزادی خود و تعدد گزینهمدااست

1. Charles Taylor. 2. Secular Age. 3. After the Baby Boomers. 4. Bricoleur. 5. Tinkerer.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

63

زنند تاا معنویات خاود را بندی عقاید و اعمال معنوی می شخصی و خودساخته دست به سههم

یاک اصاول به اسااس دهد تا های متعدد زندگی مجال کافی نمی ا چون مشغلهساخته باشند ام

ها یاک لحااف بهای خود بسازند، ماحصل تال آن منسجم و ساختار از پیش فکه شده معنویتی

هاا و روی دستی آن های دم آوری یافته بدقواره است که حاصل جمع 2یا یک بهیکوالژ 1چهل تکه

(.Wuthnow, 2010) ستا ها هم ریختن آن یافته

حقیقت، نجاات دربارهگهایانه این افهاد واتنو مبنای نيهی و معهفتی این کار را مفهوضات نسبی

داند. بهای این افهاد امه واقعی آن چیزی است که ساخته خود فهد باشد و با تال و و تدین می

حقیقات جستجوی خود به دست آمده باشد البته این جستجوگهی فعالیتی ماداوم اسات و

و جایش را حقیقتی دیگه دهد موجود قطعیتی نداشته و بعد از مدتی اعتبار خود را از دست می

.(Ibid) گیهد می

نامناد زیاها باهای یا سالکان حقیقت مای 3همین دلیل این افهاد خود را جستجوگهان معنوی به

همارکتی، هاایی چاون معنویات ساوپ شکل فعلی معنویت خود قطعیتی قائل نیساتند. اساتعاره

معنویت توریستی، معنویت کلکسیونی نیز به همین اعتبار بهای تبیین معنویت جدیاد باه کاار

رفته است.

4ود کالرک رُف در کتاب خود با نام بازارچاه معناوی ایان ناوع معنویات را معنویات انعکاسای

هاای نامند. معنویت انعکاسی از دیدگاه وی معنویتی است که با عمل اخاذ و تلفیاق بخاش می

هاا باهای خلاق معنویات فاهدی در یاک ها و روی هم ریخاتن آن متناقض سنتمتفاوت و حتی

نامناد زیاها دهد. رُف این معنویت را معنویت انعکاسی می جستجوی معنوی رخ می مدام فهآیند

ها البتاه از دریچاه و نيهگااهی شخصای آن ههای موجود و تعمق دربار گیهی از معنویت با فاصله

دهد گیهی در فههنگ مصهفی رخ می اما چون این تعمق و فاصله (.Roof, 2001) شود حاصل می

دهاد و یابد باازاری معناوی را شاکل مای شود و وقتی عمومیت می تابع نيام عهضه و تقاضا می

پس بازارچه معنویات یاا ساوپهمارکت .(Ibid) کند فهآیند منيمی از عهضه و تقاضا را تولید می

.(Ibid) یجه معنویت انعکاسی استمعنوی از دیدگاه رُف نت

1. Patchwork. 2. Bricolage. 3. Spiritual Seekers. 4. Reflexive Spirituality.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

64

در عصه حاضه نيهیاه چاهخش داری دینهای مطه شده در تحلیل تهین نيهیه اما یکی از مهم

( و م. 2002(، چارلز تیلور )م. 1997(، رونالد اینگلهارت )م. 1995است. اریک هابزبام ) 1انفسی

ساازی لب این نيهیه مفهاوم ( تحول فههنگی اخیه را در قام. 1981جوزف وروف و همکارانش )

اند. کهده

دار در منطقه کندال انگلستان این لیندا وودهد و پاول هیالس با انجام یک تحقیق تجهبی دامنه

اناد. در کتااب انقاالب نيهیه را بهای تحلیل تحول مفهوم معنویت در عصه حاضه به کار گهفتاه

که عصاه حاضاه شااهد یاک شود ( که حاصل این تحقیق تجهبی است بیان می2005معنوی )

عناوان گهایای )باه چهخش انفسی گستهده در عهصه فههنگ است که باعث انقالبی در معنویت

ی از فههنگ( شده است. از دیدگاه ایان محققاان چاهخش انفسای چاهخش از زنادگی باه یجز

مشااهدات و تجاارب به اساسحسب قواعد عینی و خارجی، وظایف و اجبارها به سمت زندگی

& Heelas) ندنسابی نیاز هسات خاود کاه باه میازان فهدیات تجااربی ذهنای اسات انفسی و

woodhead, 2005 .)ای ارز زیست دارد کاه بهخاساته از به حسب این چهخش انفسی زندگی

فهد شخصی تنيیم شود و نه انتياارات بیهونای. ها و ارتباطات منحصهبه تمایالت، نیازها، توانایی

)یعنی زنادگی کاهدن باه مثاباه یاک پادر، 2از زندگی تبعی به عبارت دیگه این چهخشی است

)زنادگی کاهدن در ارتبااطی وبیاق باا تجاارب 3همسه، رهبه، شوهه( به سمت زنادگی انفسای

های مختلف فههنگ بهوز و ظهور دارد. ماثالً این چهخش در حوزه .(Ibid) شخصی و تفهد خود(

محاور، باازار حور، نيام ساالمت بیماار م محور، یا تعلیم و تهبیت متهبی آموز و پهور کودک

از این دست است. در این ماورد چاهخش از نياامی سلساله مهاتبای و مصادیقیمحور مشتهی

محور با توفق معلم، مهبی، دکته، فهوشنده و حتی خدا به نيامی است که آن بااالتهین مهجعیت

.(Ibid) مهجعیت خود فهد است

گیاهد زندگی تبعی قهار می هاساس واژه دین در گسته مدرن به همین های پست سازی در مفهوم

اماهی ،هاای ضامنی منفای باا داللات داری دینیعنی ،زندگی انفسی گستههو واژه معنویت در

1. Subjective Turn. 2. Life-as. 3. Subjective-life.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

65

سلسله مهاتبی و تابع مهجعیت بیهونی است اما معنویت امهی قائم به فهد، خاودگهدان و اصایل

.(Ibid) است که متوجه مهجعیت درونی است

باه راحتای مقباول ،دچار چاهخش انفسای سازی و تقابل دین و معنویت در فههنگِ وماین مفه

ته از دیان اسات در حاالی کاه در ته و عقالنی شود که معنویت اصیل افتد و مسلم فهض می می

قابال تعهیاف باود و « زنادگی تبعای »پارادایم سنتی و پیشامدرن واژه معنویات نیاز در دایاهه

یافات در شعاع پیهوی از یک مهجعیت بیهونی مشهوعیت می داری ندیگهایی مانند کل معنویت

ایان اماور شاد بینی و بصیهت باطنی مای گهایی مسیحی توصیه به درون و حتی اگه در معنویت

.(Ibid) شد راهی بهای کشف نيه خداوند و اطاعات از اراده وی تلقی می

تبعی رو به کاهش اسات داری دینادعای تحقیق وودهد و هیالس آن است که در غهب اشکال

گهایی و با اساامی و اشاکالی چاون معنویات معنویت تحت لوایانفسی داری دینو به جای آن

پیگنیسام، عصاه جدیاد و ،یشناس ستاره ، معنویت بدیل، یوگا، تایی چی، مهاقبه، ریکی،1همگها

بای در منطقاه کنند با انجام دادن کار تجه سعی می این دو محقق در حال گسته است. غیهه

هاای مفیاد تجهبای در غیه از داده این دو تحقیق درانگلستان این مدعا را اببات کنند. 2کندال

عناوان مثاال در ایان تحقیاق دارد. به وجود نکات فهعی قابل توجهی نیز یادشدهاببات مدعای

دشاان باه گهایی افهاد به تجارب شخصی خو شوند در انفسی فهدگهایی متمایز می ازگهایی انفسی

کنند و این لزوماً به معناای آن نیسات می تأکیدعنوان منبع معنایابی و مهجعیت اصلی زندگی

. نکته دیگاهی کاه محققاان (Ibid) ته از اجتماع هستندسکه افهادی خودخواه، خودمحور و گس

گهایای در عمال تحقیقاات، ایان ناوع معنویات به اسااس دهند این است که این ابه توضیح می

داران طور نامحسوس باه مباانی دیان همین دلیل به نیست به داری دینز قابل تفکیک اچندان

.(Ibid) کهدن است سنتی نیز در حال رخنه

چنادله ،داری دیان گهایی جدید باا بهای تبیین همین نکته اخیه یعنی عدم تمایز واضح معنویت

در داری دیند که اشکال کن شبیه میتشاء سلولی غچهخش انفسی معنویت را به یک پالسما یا

گهایای هاا را از حالات مهجعیات دهد و آن گیهد و رنگ خود را به آنها می ر به میعصه حاضه را د

(.Chandler, 2011) دهد گهایی درونی سوق می بیهونی، به مهجعیت

1. Holestic Spirituality. 2. Kendal.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

66

شدن معنویت( را بهتهین نيهیه بهای تبیاین مفهاوم جدیاد چندله که این نيهیه )یعنی انفسی

انفسی بهای کسی که در فههنگ انفسی قاهار گهفتاه داری دینداند معتقد است که میمعنویت

است یک گزینه نیست بلکه یک اجبار است که خاود را باه شاکل ناشاناخته از جاناب مهاجاع

کند. در این فههناگ مهجعیات درونای فاهد خاود گفتمانی مختلف و متعدد به فهد تحمیل می

باهای عماوم مهجعیات درونای پیاهوی از بینی سنتی که نرغم جها شود )علی امهی مقدس می

(.یستشود و از تقدسی بهخوردار ن و پیهوی از هوای نفس تلقی می یخودمحورمهدم،

لیندا وودهد در سخنهانی اخیه خود در دانشگاه اوتاوا از این پدیده یعنی چهخش انفسی باا ناام

نی، بحاهان در مهجعیات دینای یخاودآی کند که در نتیجه افاهایش یاد می 1گهایی قیمومیت پسا

از داری دیان و تغییاه (وسایع در ساطح )سنتی، تبدیل نيام عمودی مهجعیت باه نياام افقای

. البتاه ادعاای مهمای کاه وی در ایان ایجاد شده اسات جمعی و بهوکهاتیک به فهدی و انفسی

معنویات کند قابل بحث است. ادعای لینادا وودهاد آن اسات کاه اساتقهار سخنهانی مطه می

دهد که تغییهات و تحوالت ایجااد شاده و مشهوعیت یافتن آن در جوامع غهبی نشان می جدید

باه بازگشت است و تثبیت این مفهوم جدید از معنویت )معنویت انفسای( در فههنگ معاصه بی

گهایی را نشانه خارج شادن چاهخش انفسای از حالات و معنویت داری دینعنوان شکل مشهوع

(.Woodhead, Nov 2013) کند دن آن به حالت استقهار گفتمانی تلقی میبحهانی و رسی

خواهد میکه آینده گفتمان حاضه چه خواهد شد و معنویت جدید به چه سهانجا اما فارغ از این

تأکیاد کنایم. البتاه گهایی را بهرسی مای های کلی این معنویت ها و مؤلفه ویژگی ینجاارسید در

را ایجااد کناد کاه آیاا سؤالو قائم به فهد بودن این معنویت شاید این بودن محققان به انفسی

های محوری بیاان کاهد یاا قطعی یا مقوم های مؤلفهگهایی توان بهای این نوع معنویت اساساً می

داری دیان رسامی و داری دیان یعنای داری دینبهای حل این مشکل دو نوع 2نلسون کوان نه؟

داری دیان گهایای جدیاد را شاق ساوم یعنای ناد و معنویات ک غیهرسمی را از هم تفکیک مای

و تجدید در عین حال که رسمی نیسات و نهااد و قهائا یگهای نامد زیها معنویت رسمی می شبه

مهجع اندیشه و عمل واحد ندارد غیهرسمی هم نیست از آن رو کاه یاک ایادئولوژی هماهناگ

رسامی اسات زیاها رد. و البته شبهکننده و کلی داشته و یک سبک زندگی خا را به همهاه دا

1. Post- paternalism. 2. Nelson Cowan.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

67

اناد یعنای ناوعی از را داشاته داری دیان های رسامی نیاز بهخای شابیه ایان ناوع داری در دین

عهفاانی یاا شاهودی( هاه چناد داری دیان رسمی نیاز ساابقه دارد ) داری دینگهایی در انفسی

ه هاه حاال با کاهد اماا انفسی سنتی هه نوع قهائات کاالن و فهاروایتای را نفای نمای داری دین

معنویات جدیاد را کاوان شاود تاا ای مای زمیناه داری دیان های این معنویت با آن نوع شباهت

(.Cowan, 2012) بنامدرسمی شبه

کاه ،محاوری آن هاای مؤلفاه محاوری و غیهمحاوری دارد. های مؤلفهرسمی شبه داری دیناین

گهایای و نسابی -2 مهاا وایات گهیاز از فهار -1مدرن است از این قهار است: ینش پستبمتأبه از

گهیاز از سالطه -4 مبخشای ساازی حقیقات باا معیاار کارآمادی و اباه انفسای -3 متکثهگهایی

گهایی. تجهبه -6بودن و ی و اکنونییجا این -5 مهای رسمی دینی قهائت

های غیهمحوری این معنویت که ممکن است در بهخی از اشکال آن وجود داشاته باشاد و مؤلفه

اشکال آن نه از این قهار است: در بهخی از

نگاهی گهایای و جهاان )متاأبه از مُاد شاهق 1گاها وحدت، با قهائت گها گانهوحدت وجود فهادو -1

در فیزیک جدید( 2گها کل

های درست( گهایی )متأبه از تکثهگهایی و اندیشه تعدد راه تلفیق -2

های نهضت عصه جدید( آل ایده تأبیهآینده روشن جهان )تحت -3

گها باشند( ها یا افهاد جمع فهدگهایی )هه چند ممکن است بهخی از این جهیان -4

بودن بازاری و مصهفی -5

خود الوهیتی -6

ایجاد تضاد بین دین و معنویت -7

(Ibid) ییجو طلبی و رفاه راحت -8

(بوم یستزبودن ی )نيهیه ما در زمین و الهییگها طبیعت -9

خودشیفتگی -10

اییگه احساس -11

کاوشگهی مداوم -12

1. Monistic. 2. Holistic.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

68

جستجوی تکامل فهدی و رشد شخصیتی -13

های ماوراء الطبیعی فهد تمهکز به توانایی -14

به نیهوی اراده تأکید -15

طلبی موفقیت -16

یمحور سالمتگهایی و تن -17

استفاده از نیهوی تفکه مثبت -18

.(1389)رستگار، افضلیت خودانگیختگی کودکانه -19

جدید نیز نوعی جستجوی معنا و مااوراء اسات البتاه باا ایان ویژگای خاا کاه پس معنویت

خاود از معنوی های رسمی از نحوه و چگونگی این جستجو را قبول ندارد و در جستجوی قهائت

مدرن اوالً )مطابق یک تعهیف معنویت جدید یا پست ،رو کند. از این مهجعیت بیهونی پیهوی نمی

رسامی نیسات زیاها باه بانیاًدنبال فهاروی از ظاهه است ست زیها بهمعنویت ا کلی از معنویت(

آورد، بالثااً غیهرسامی )مثال اعماال و ادیان رسمی از نحوه فهاروی سهتسالیم فاهو نمای قهائت

( هام غیههی و یهای شخصی جادوگهی و احضار اروا و سهگها های منفهد معنوی، رو تکنیک

ه باعث پیوند انواع آن و تشاکیل یاک جهیاان فههنگای نیست زیها یک ایدئولوژی خا دارد ک

مادرن که تبیین شد باه مباانی و مفهوضاات فههناگ پسات طور همانشود و آن ایدئولوژی می

گهایی(. گهایی، انفسی شکنی، تکثهگهایی، نسبیت گهیزی، فهاروایت استوار است )مثل مهجعیت

حتی یاک جهیاان باشاد یاک رویکاهد که یک نهضت یا ته از آن این پدیده بیش گفت یدباپس

گهایی شده است رویکهدی که خود را در تقابل با است که ملقب به معنویت داری دینجدید در

ارائهاند تعاریفی از معنویت جدید کند. بهخی سعی کهده نهادینه و حوزوی تعهیف می داری دین

ا عقالنیات یا دین عقالنیات » (Zinnbauer, 1997: 33) «تجهبه انفسی از امه مقدس»کنند مثالً

، «لب و جوهه ادیاان »، «آن کمتهین رنج و درد ممکن است هوردآفهایندی که فه»، «دهدینی ش

و (118 :1390 )محمادی، «دهاد نگه به عالم و آدم که به انسان، آرامش، شادی و امید می»

نویات )کاه جنباه ... اما باید دانست که هه چند معنویت جدید با بهخی از تعاریف موجود از مع

اماا باه عناوان یاک رویکاهد ، تهی دارداندیش دارناد( ساازگاری بیشا تجهبه فهدی، کاربهدی، و

که تبیاین طور همانتواند در پس اکثه تعاریف معنویت بنشیند و به آن رنگ خود را بدهد. می

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

69

گهیازی، نفای مهجعیات خاارجی و ساازی جدیاد تسالیم شد هسته مهکزی معنویت در مفهوم

گهایی قهار گیاهد معنویتهه تعهیفی از در بینتواند سازی حقیقت است و این رویکهد می انفس

محوری در عناصاه و اجازاء گهایی، تسلیم در بهابه خداوند و یقین که مفهوضاتی چون تعبداالّ این

تعهیف گنجانده شده باشد.

یابی معنویت ساختارگریز هویت

شد که این معنویات یاک پدیاده تأکیدهای آن ؤلفههه چند در تحلیل معنویت جدید و بیان م

است اماا باه دلیال گساته روزافازون ایان داری دینفههنگی و یک رویکهد نوپدید در عهصه

،های اخیه مبتنی باه ایان سابک و رویکاهد سازی، در سال رویکهد و نیاز طبیعی افهاد به هویت

یعنی 1شود نامیده می SBNRخفف طور م دینی نوظهوری نیز پدید آمده است که به هویت شبه

2«معناوی و ناه لزومااً ماذهبی »خاود را داری دیان دلیل فهوانی یافتن افاهادی کاه سابک به

دانستند به مهور هویت دینی جدیدی جعل شد که مخفف همین عبارت به انگلیسی بود. می

پدیاد آماد حاصال اساتقهار گفتماان جدیاد م. 2000این هویت جدیاد کاه در حاوالی ساال

معتقاد اسات ایان اسام یاک 3هااوکینز مهیل که طور همانگهایی در غهب است. البته معنویت

کنناد و نباودن تعهیاف مای اصطال کلی است بهای کسانی که هویت معنوی خود را در دینی

ها چیست بلکاه توان پهسید معنویت از دیدگاه آن شوند که نمی ای می شامل چنان طیف گستهده

به عباارت دیگاه ایان افاهاد در .(Hawkins, 2006) ها چه نیستدیدگاه آنز باید گفت معنویت ا

کاه هام شاهیکند و آن این در یاک نکتاه باا گهانی هستند که عین توجه به امور معنوی پهسش

غیه از اس بی ان آر هویت اسمی دیگهی نیز یافته است. تحقیقات مهکز تحقیقاتی پیو . البته معنویت ساختارگهیز1

های گهیز در سالگهایان ساختار منتشه شد نشان داد که بهخی از معنویتمیالدی 2012طبق گزارشی که در سال اند. نانز بودن اشاره به این پدیده دارد که در گهوه قابل توجهی از خوانده (Religious Nonesاخیه خود را نانز )

داری به جای انتخاب گزینه اسالم، مسیحیت، یهودیت و غیهه گزینه مهبوط به نوع دین ییها فهمدر ها ییکایآمهته از بهخی ادیان نهادیه شده هویت دینی از آنجا که تعداد افهاد نانز بیشهای اخیه ال. در ساند کهدهکدام را انتخاب هیچ

کدام را شصت درصد افهادی که گزینه هیچ حدوداًجدیدی به نام نانز شکل یافته است. به اساس تحقیقات مهکز پیو ین تعداد یک سوم کسانی هستند که ا دار هستند اما به ادیان نهادینه و رسمی تعلق ندارم و از کنند دین انتخاب می

جدید است و کامالًآنجا که این هویت دانند ولی در عین حال به دینی خا تعلق ندارند. اما از خود را معنوی میدانند خود را معنوی نمی لزوماًین افهاد ا فاصله تاریخی الزم بهای شناسایی آن وجود ندارد و همچنین تعداد زیادی از

.اند نشدهی لحا در این بهرس2. Spiritual But Not Religious.

3. Hawkins.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

70

هاا را تاوان آن بهند و وقتی می می سؤالمهجعیت و قطعیت دین و معنویت متعبدانه دینی را زیه

هاا باه ا پهسیده شود دیان شاما چیسات؟ و آن هاد که از آنیص دبه عنوان یک هویت مجزا تشخ

،مخفف این عباارت کم کمو « من معنوی هستم، نه مذهبی!»گویند: احتمال زیاد در جواب می

بودن، مسایحی باودن یاا حتای باودایی هم عهض مسلمان شد میخود نا ،بودن SBNRیعنی

بودن.

شاد کاه دیان وقتی از این افهاد پهسیده مای بیستم میالدی سدهاواخه البته به گفته چندله در

دانم چاه بگاویم، مان گفتند: نمی که میگفتند که مذهبی نیستند و یا این شما چیست صهفاً می

، باه نياه مان کنم، من مسیحی بزرگ شدم اماا ... مذهبی بودم، سخت است که تعهیفش قبالً

دیان ساؤال این افهاد وقتی باا ،عبارت دیگه همه ادیان یکی هستند و تعابیهی از این دست. به

توانستند خود را جازء و عضاو یکای از ادیاان شاناخته شاده شدند نمی شما چیست مواجه می

گاها معهفای کنناد دیان یاا ملحاد یاا الادری توانساتند خاود را بای بدانند و در عین حال نمای

(Chandler, Apr 2015) ماهور واژه دلیل نیز هویتی بینا بینای پیادا کهدناد کاه باه مینه و به

SBNR .آن را القاء کهد

و معماوالً دارای خاانواده ماذهبی (Chandler, 2011) کهده عمدتاً از طبقه تحصیل افهاد کهاین

هاای رسامی در عین حال که به معنویت تعلق خاطه دارند به دین (Zinnbauer, 1997) هستند

)طالبی دارابی، مثابه نقد دین است گهایی این افهاد به نقد دارند و به قول طالبی دارابی معنویت

گهایی باه شان از عناصه اولیه معنویت . بهای این افهاد انکار ابعادی از سنت دینی موروبی(1391

آید هه چند عناصاهی از گذشاته دینای خاود یعنای هماان دیان ماوروبی را درون حساب می

کشاورهای انگلاوامهیکن ناام هه چند این افهاد در .)همان( کنند شان حمل می التقاطی معنویت

SBNR اناد: را با اسامی دیگهی خوانده داری دینن، این موج جدید اپسندند محقق را به خود می

ا را از دست بدهاد و دیان را باا جادیت خواهد هویت مدرن دین رخنه پو )یعنی فهد نمی

بینای ای جهاان ها کشد تا رخناه زند اما بهخی از عناصه دین را به نام معنویت پیش می پس می

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

71

همچنین .1رسمی است( داری دینگها و شخصی که نافی مدرن را په کند( دین ناپیدا )دین فهد

غیاهه سابک، دیان ساکوالر و -شکل، دین خودساخته، دین الیت اسامی دیگهی چون دین بی

معنویاات »)بلیااک(، « معنویاات بهگهکینااگ»و یااا القااابی چااون (1388)باسااتانی و دیگااهان،

)دانیال( « معنویت به سابک شخصای »)سیپچن(، « ساالدی معنویت»)گوردُن( « سوپهمارکتی

(Gianarkis, 2014) ،« لینچ( به ایان « خواه معنویت تهقی»)فالناگان( و« آمهیکاییمعنویت بهند(

که گفته شد عنوانی که اماهوزه ایان جهیاان طور همانگهایی اطالق شده است. اما نوع معنویت

هاای اداری و ها، فاهم طور روزافزون در سایت به بعد به م.2000از سال و )پسندد بهای خود می

معناوی اماا ناه »معناای: اسات باه SBNR (شاود های اجتماعی دیده مای شغلی و یا در شبکه

.2«مذهبی

لقاب مهدمای و مابهم باهای ایان جهیاان اسات و یاک عناوان نولی باید در نيه داشت که ای

دانناد( از ایان با این وجه مشتهک که خود را از دین فارغ میتنها گها های مختلف معنویت گهوه

که . بهای ایناست عنوانی مناسب استفاده در تحقیقات دانشگاهی خودکنند و عنوان استفاده می

از این عنوان بتوان در تحقیقات علمی استفاده کهد باید یک دسته فهعی از افهادی که بعضاً این

دست شود. دایهه شمول واژه خارج کهد تا حدودی مصادیق آن یک گیهند از کار می عنوان را به

کند بهته است معنویت باه مثاباه نقاد دیان را دو دساته دانسات که چندله بیان می طور همان

SBNR )و )معنوی اما نه مذهبیSDNR تاه کوچاک و دساته 3گها اما قطعاً الماذهب( )معنویت

دهناد را از ارجاعی به هیچ بخشی از دیان نمای یعنی کسانی که معنویت المذهب دارند و هیچ

دیان از آن رو که خود را به طور کامل بی ها SDNRزیها (.Chandler, 2011) بحث خارج دانست

( کاه غیههگهایی، امانیسم و های مشخص دیگهی وجود دارد )مثل الحاد، الادری دانند هویت می

های عصاه ند خود را منسوب به یکی از نهضتتوان که میمنسوب شوند و یا این ها بدانتوانند می

کنند. غیههو 7تفکه نوین، 6یو اف او ،5گهایی ، تعالی4یفجدید مانند تئوسو

شناسی، ، مطالعات جامعه«مهوجان رفتارهای نوین دینی». نيهیه توماس الکمن به نقل از: سوسن باستانی و دیگهان، 136 (1388 ،)96.

2. Spiritual But Not Religious. 3. Spiritual But Definitely Not Religious. 4. Theosophy. 5. Transcendentalism. 6. UFO. 7. New Thought.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

72

ین کتااب مساتقل و نخستن هویت جدید باید گفت که ای زمینه درباره تحقیقات دانشگاهی در

م.(. 2001ساال ( باه SDNRو SBNRعلمی درباره این جهیان )البته بدون توجه به تمایز بین

2مهیکاای بادون کلیساا آ شناختآن را با نام معنوی اما نه مذهبی: 1گهدد که رابهت فوله باز می

نوشت. فوله بهای تبیین این هویت جدید به عنوان یک پدیده مستقل و نوظهور باه تبیاین ساه

تحقیقاات اسباه اسا پاهدازد. وی مهیکا مای آوابسته به کلیسا در تاریخ نهاد/ غیه نوع جهیان بی

تفااوت نسبت باه دیان بای مهیکا حدوداً یک هفتم آنهاآکند که از کل جمعیت موجود بیان می

فوله این افاهاد را در ساه (.Fuller, 2001) هستند و تعلقی به نهادهای شناخته شده دین ندارند

دهد: دسته جای می

کهدگاانی وشانفکهان و تحصایل دار هستند و نه معنوی. این افهاد عمدتاً ر افهادی که نه دین -1

بینی سکوالر، مادی و ساینتیستی دارند. هستند که به دین بد گمان بوده و جهان

ها با دین رسمی کم است البته و کلیسایی نیستند اما ارتباط آن افهادی که نافی دین نهادینه -2

هاای به دلیل مشغلهنه از آن رو که به مبنای یک ایدئولوژی نقدهای به دین نهادینه دارند بلکه

خاا ( باا مگهی در عمل ارتباط چندانی )به جز در ایام یاا مهاسا تفاوتی و الابالی روزمهه یا بی

دین کلیسایی ندارند.

کنناد و باه مساائل معناوی تهی تعهیاف مای بیشا هافهادی که معنای دین را در یک گسته -3

باه بساتگی دله خاود را بادون دلیل نقدهای خود به دین رسمی عالقا مند هستند اما به عالقه

ق تعلا مهیکا )افهاد بیآنهادهای گهوه از بی تهین بزرگکنند. به نيه فوله دین رسمی پیگیهی می

ایان افاهاد کاه دیان رسامی را فاقاد .(Ibid) آیاد مای شامار به کلیسا( جزء این دسته سوم به

کنناد و معهفای مای « هبیمعنوی اما نه مذ»دانند امهوزه خود را با عنوان سهزندگی معنوی می

.(Ibid) ی تعلق ندارندیآیند که به دین کلیسا میشمار تقهیباً نیمی از تمام افهادی به

و به اسااس یاک نگااه شده یادهای گفتمانی بهای تبیین پدیده البته فوله بدون توجه به تحلیل

مهیکاا باه آ های معنوی بدون کلیساا در تااریخ خطی تاریخی این جنبش را ادامه دیگه جنبش

هاایی باه عناوان بادیل مهیکای مستعمهاتی به ایان طاهف قهائات آ هآورد که از دور حساب می

مهیکاا آرا در تااریخ SBNRوی اسالف جهیان .(Ibid) کهدند رسمی به مهدم ارائه می داری دین

1. Robert C.Fuller. 2. Spiritual, but not Religious: Understanding Unchurched America.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

73

، 4گهایای چناین نهضات رو و هم 3گهایای تعالی 2مزمهیسم، 1ی چون سوییدنبهگیسم،یها جهیان

مهیکاا آدر مایالدی بیساتم ساده نوزدهم و اوایال سدهداند که در می 6یفو تئوسو 5نوین تفکه

.(Ibid) طهفدارانی داشتند

های بحث در زمینه معنویت جدید است که آیا معنویت جدیاد چناان البته این یکی از دشواری

ساهّی دانساته هاای تگهایی و نهض که فوله و افهادی چون هنینگهاف معتقدند باید امتداد باطن

هاای معناوی منتقاد دیان در گذشاته، جهیاان که این پدیده در کناار شاباهت باا شود و یا این

مبانی نيهی تحقیق حاضاه به اساسمدرن است. ای کامالً جدید و محصول پارادایم پست پدیده

مدرن تعهیف کهد الجاهم را بهخاسته از گفتمان پست SBNRکه مفهوم جدید معنویت و پدیده

هاای توان معنویت جدید را ادامه جهیاان سازی است و نمی ارتباط تنها در حد یک مشابهت این

کاه نشاان داده کهدند. البتاه باهای این ن حهکت میگهایی گذشته دانست که در موازات دی باطن

هاای سابقه است و کدام یک از اناواع آن نموناه شود کدام یک از شقوق معنویت جدید امهی بی

عباارت دیگاه خاهده ته است باید مهزهای درون گفتمانی معنویت جدید و یا بهدر گذشته داش

مشخص شود. های آن گفتمان

دجدیمعنویت های جلوه

مادرن معنویات پسات ساازی حادود باه مشاخص کاه یهاای که دیده شد در تحلیل طور همان

گاهای بااطن هاای ساهگها و اند ممکن است )مثل تحقیق فوله( مهز این پدیده با جهیان پهداخته

باه م. 80تاا 60چنین مهز آن با جهیان نیوایج )عصاه جدیاد( در دهاه ( و هم7ها لتاکا) سنتی

گاها و هاای بااطن مادرن، جهیاان )معنویات پسات نشود. هه چند این سه جهیان دقت مشخص

انااد کااه در عااین توجااه بااه فااهاروی از ماااده یااا نهضاات عصااهجدید( در ایاان نکتااه مشااتهک

ی( به ادیان سنتی و نهادینه تعلق ندارند اما تفاوت در ایان اسات کاه پدیاده گهای ظاهه)معنویت

SBNR گهیز یعنی دارای یک هویت ساختارگهیز است و هم مدرن هم مهجعیت یا معنویت پست

1. Swedenborgism. 2. Mesmerism. 3. Transcendentalism. 4. Spiritualism. 5. New Thought. 6. Theosophy. 7. Occults.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

74

اما جهیان عصه جدید هه چند مهجعیت دینی سانتی را قباول ،(Chandler, 2011) شناور است

د و نا ک مشاخص ارائاه مای ییو اساتانداردها هژی ایجابی داشتندارد اما یک متافیزیک و ایدئولو

یان ا عالوه باه . (Taves, 2014) دنک که تجارب افهاد را مدیهیت می ردای دا نامه تعهیف شده مهام

آیاد )باه داند و بدیل ادیان به حسااب مای نهضت عصهجدید راه خود را کامالً جدای از دین می

,Chandler) کناد( جهیان عصه جدید معهفی مای را SDNRهمین علت چندله مصداق معنویت

2011 .)

ها مهجعیات این جهیان هه چند( نیز باید گفت که ها اکالتگها ) های سهگها و باطن درباره جهیان

بینی مهباوط باه گفتماان سانت هساتند و خاود ادیان نهادینه را قبول ندارد اما از لحا جهان

شاود. از ب و نيام مهجعیت بخاش خاود اداره مای مهجعیتی دیگه دارند و به اساس سلسله مهات

های دینای نوپدیاد را نیاز مشاخص مدرن با جهیان توان تفاوت معنویت پست همین دریچه می

اشکال نهادیه و سنتی ادیان کنارگذاشاته هه چندنیز NRMsهای موسوم به ساخت. در جهیان

شود اما این مکاتب نوپدیاد دینای های مکمل یا بدیل بهای ادیان نهادینه ارائه می شده و قهائت

هه نوعمدرن نافی کنند و مانند معنویت پست را ارائه می یخود ساختار و نيام مهجعیت جدید

ساختاری نیستند.

و )عصاهجدید( است که معنویت نیوایچ یندر امدرن ها با معنویت پست تفاوت دیگه این جهیان

دینی هه کدام در بسته خاود ضاد فههناگ باه های نوپدید و حتی نهضتی )فهقه سهّی( آکولت

ضد فههنگ و ناهنجار نیست و چون سازگار SBNRاما معنویت ( Ibid, 2011) آمدند حساب می

(.Shimazono, 1999) آید مدرن است امهی موافق فههنگ به حساب می بینی پست با جهان

یاباد روناق مای به عنوان یک فههناگ در ساطح عاماه ماهدم گهایی این نوع معنویتچنین هم

رغم معنویت آکولتی و عصه جدید که عمدتاً بهای خوا یا قشهمحدودی از مهدم بود. علی

ی، یا شناختی معنویت آکولتی )مثل معنویات ههمسای، میتها به عبارت دیگه و با نگاهی پارادایم

هاای هاای نوپدیاد دینای یاا معنویات بینی سنت است، نهضت ( مهبوط به جهانغیههماسونی و

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

75

بینای مهباوط باه جهاان غیاهه ون دافاا و ل( مانند اکنکار، تی ام، هاراکهیشنا، فاNRMsگها ) هفهق

باه مهحلاه 1و نهضت عصه جدید هستندطلبند( مدرن )زیها نيام و ساختار داشته و تبعیت می

گهیاز اسات اماا گهیاز و مهجعیات مدرن تعلق دارد، که در عاین حاال کاه سانت گذار به پست

مدرن اسات کاه پست دورهمهبوط به SBNRتعالیم واحد دارد و اما معنویت متافیزیک و اصول

چاه باعاث و آن واحاد و مشاخص ندارناد گهیز است و هم اصول تعالیم و مهامناماه هم مهجعیت

تأکیدشود غیه از نقد دین می یکدیگهمدرن با یعنی انواع معنویت پستآن درونی پیوست انواع

د(.شو گهایی یاد می گهایی است )که از آن به انفسی تبه داشتن راه خود در معنوی

نیسات بلکاه باه یکدیگهاز یبهدار بهههها به معنای عدم است که تمایز این جهیان گفتنیالبته

کاه جهیاان عصاه جدیاد از طور همانهای مختلف فههنگی است. ها به پارادایم معنای تعلق آن

سوییدنبهگیسام و ...( مزمهیسم، گهایی، )مثل تعالیگهایی مدرن گهایی جهان سنت و باطن باطن

دانند نیز غیه می SBNRافهادی که خود را ( Lyon, 1993) کند و ادیان شهقی استفاده بسیار می

گهای سنتی و مدرن و تفکهات عصاه جدیاد و یاا های باطن از استفاده از ادیان رسمی از جهیان

فهاوان بگیهند. آبار نویسندگانی چون هناهی مکاتب روشنفکهی دین و فلسفی ممکن است بههه

های آبار شهقی مانند خیام و حافظ تهجمه و گزینش ،4رَمبِهند ،3رالف والدو امهسون ،2دیوید تهو

یااا متااون مقدساای چااون تائوتچینااگ، سااوره نیلااوفه، بهگودگیتااا و مکاتااب فلساافی چااون

شناسای ختی مانناد روان شانا گهایای و مکاتاب روان مدرنیسام، سانت اگزیستانیسالیسم، پسات

در کناار غیاهه گها )آبار مازلو، آلپورت، فاهوم و یوناگ( دساتاوردهای فیزیاک کوانتاوم و انسان

تواناد منباع سهّی همه مای های باطنی و شبه های ادیان سنتی و مکاتب عهفانی و جنبش آموزه

درن در یاک ما باشد. به گفته اورسوال کینگ معنویت پسات SBNRقابل استفاده بهای معنویت

هاای نوپدیاد های غهبای از فههناگ شاهق، جنابش چهارراهی واقع شده است که در آن قهائت

م. هستند. مثالً مزمه و سوییدنبهگ 19و 18ته متعلق به قهن های عصه جدید بیش فکهی این جهیان. البته مهاجع 1

های معنوی این افهاد در میان م. اما آبار آنها و شیوه 19هستند و بالواتسکی متعلق به قهن م. 18متعلق به قهن بسیار رونق داشت. (80تا 60ها )در دهه طهفداران نهضت عصه جدید

2. Henry David Thoreau. 3. Ralph Waldo Emerson. 4. Rembrandt.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

76

)کیناگ، اناد رسایده یکادیگه خاواه دینای باه های تهقای گها و سنت گهایی الادری دینی، انسان

1392).

ای کاامالً انفسای و معناویتی کاامالً سالبی مدرن پدیده گونه نیست که معنویت پست البته این

ورزی گهایی نیاز باه معنویات گیهد و ادعای معنویت معنویتی شکل نمی خألاز آنجا که در .باشد

توان در باین که فهد گهایش خود را موقتی بداند( می هه چنددارد چند دسته گهایش عملی را )

د و دانن می SBNRهایی که امهوزه خود را هبا نگاهی به افهاد و گهو یعنی. داین افهاد تشخیص دا

کاه مشااهده کاهد های متفااوتی را توان گهایش کنند می خود را در نقد ادیان سنتی تعهیف می

خاواه یاا قهائات لیباهال و تهقای -1 مشهود و متداول آن از این قهار است: های گهایشبهخی از

از باهداری گهته -3 مهای بومی ی و عهفانیگها قهائت آزاد از باطن -2 مگهایانه از دین سنتی اخالق

شناسای استفاده عامیانه از روان -4 من سنتییمدرن به د نهضت عصه جدید در ارائه نقدی پست

هاای کااربهدی و شناسی فهاشخصی در ارائه قهائات گها و روان شناسی انسان خصوصاً مکتب روان

رأفتای و داری دیان توجاه باه -6 مساازی ییباودا بااألخص ی و زساا شهقی -5 مشخصی از دین

سازی مفاهیم فیزیک کوانتوم باهای ساده -7 مهای رحمانی و عاشقانه از دین ئتسازی قها پهرنگ

هاای های طب مکمال و تماهین توجه به تکنیک -8 مهای موازی توضیح جهان یکپارچه و جهان

هاای ناوین اساتفاده از تکنیاک -9 مو رو هاای سانتی در جهات ساالمت جسام بدنی عهفان

توجه به -10 مهای مادی و معنوی بهای کسب ایده جادوگهی مانند انهژی مثبت و تجسم خالق

.1های بهخاسته و سازگار با عصه حاضه دستاوردهای ادیان نوظهور به عنوان سنت

کند کاه فاهد در هاه طوری که گفته شد ویژگی گهیزپایی معنویت جدید ایجاب می البته همان

هاای مختلاف در لفیاق سابک لوازم آن پایبند نباشد و با تغییه سبک یاا ت هسبکی لزوماً به هم

هاا است که خهده گفتماان گفتنیپس گهایی حهکت کند. جهت داشتن سبک خود در معنویت

دلیل همین سیالیت و عدم تشخص به راحتی ( بهSBNR) 2های مختلف معنویت سیال یا سبک

گهایای و دشاواری قابل تشخیص نیستند. نکته دیگهی که باعث عدم تشخص این نوع معنویات

هه چند اخیهاً خود را در تقابال باا SBNRگهایان شود آن است که معنویت گذاری آن میتمایز

های متداول معنویت جدید را نشان ها نیست اما سبک شناسی طه شده هه چند احصاء تام تمام سبک . سبک1 گهای فارغ از دین تهیه شده است. های معنویت رصد گهوه به اساسدهد که می

2. Fluid Spirituality.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

77

سازند اما باه گفتاه هویتی بهای خود می« اما نه دینی معنوی»کنند و با عبارت دین تعهیف می

چندله معموالً درک و شناختی از کلیت سبک معناوی خاود ندارناد و مهاجاع فکاهی و سابک

دانند. معنوی خود را نمی

کنند که سبکی کامالً منحصه به فهد در معنویت دارند و کمتاه کسای عمده این افهاد گمان می

کند با این حال از مختصات دقیق معنویات خاود ها فکه میرسیده است یا مشابه آنها گهد آنبه

اعماال هاا و گانه مذکور را در اندیشاه دههای های از سبک توان رگه با خبه نیستند. هه چند می

این افهاد دید اما در اکثه موارد این افهاد شناختی نسبت به این مهاجع فکهی خاود ندارناد و یاا

دانند. به عنوان مثال ممکن است فاهد دربااره گهایی نمی و گهوه معنویت خود را عضو هیچ فهقه

هناهی های ایان فکاه یعنای مزماه یاا ریشه قطعاًانهژی مثبت و انهژی درمانی سخن بگوید اما

یکپارچه قائل باشد اما ههگز ناام مونیسام را دیوید تهو را نشناسد و یا ممکن است که به جهان

های علمی جدیاد در فیزیاک گها و یا حتی اندیشه های عهفانی وحدت نشنیده و درکی از اندیشه

(. Chandler, 18 Apr 2015) نداشته بادها نيهیه ریسمانکوانتوم مانند

عناصه معنویت خود را از منابع دم دستی و خصوصاً منابع اینتهنتای و اخیاهاً از عمدتاً این افهاد

اند و معموالً منابع اصلی هه جهیاان فکاهی یاا سابک معناوی را های اجتماعی اخذ کهده شبکه

نخوانده و اطالعات کافی از کلیت آن ندارند. به همین اساس اسات کاه لینادا وودهاد ناام ایان

و (Heelas & Woodhead, 2001: 63) )معنویات اینتهنتای( « نویت مجازیمع»گهایی را معنویت

گیاهی و گساته آن را اساتفاده گذارد و از عمده عوامل شاکل می 1«بند معنویت سههم»واتنو

(. Wuthnow, 2010) داند امهوز از اینتهنت می ساالن بزرگجوانان و

بندی جمع

ن غاهب بهرسای و تحاوالت ختلاف تماد ی مهاا مفهوم معنویت در گفتماان نگاشت تکدر این

کاه بیاان شاد طاور هماان مفهومی این واژه به تصویه کشیده شد. معنویت در صدر مسایحیت

القدس، تهک تمایالت نفسانی و هایی چون زندگی در رو ته در معنای پولسی آن و با مؤلفهبیش

بااه محااوره تساالیم در بهابااه خواساات الهاای مطااه اساات. در ایاان دوره ساااختار مفهااومی واژ

مسیح محوری، تبعیات و سهساپهدگی اسات و واژه معنویات در تقابال باا /طلبی، خدا حقیقت

1. Tinkering Spirituality.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

78

معنای مذکور نیاز هه چندشود. اما در قهون وسطی نفسانیت )پیهوی از هوای نفس( مطه می

یابد. در این گفتمان سااختار وجود دارد با این حال این واژه کارکهدهای معنایی دیگهی نیز می

ری مفهوم معنویت در خالل ایجاد تقابل بین مادی و معناوی یاا دنیاوی و اخاهوی شاکل محو

یابد که البته در هه سه حوزه گیهد. در این دوره واژه معنویت سه حوزه کاربست متفاوت می می

است: یترؤکمابیش تقابل مذکور قابل

ابال دولات و فضاای فکاهی کلیساایی )تق -2فضای فکهی مدرسای )تقابال رو و جسام(م -1

فضای فکهی دیهنشاینی )تقابال تمهیناات معناوی باا -3روحانیت یا تقابل حکومت و کلیسا(م

اعمال روزانه و روزمهه(.

واژه همچاون در دوره روشنفکهی واژه معنویت مذموم دانسته شاد و هه چنددر عصه مدرنیته )

شناساان و صااً توساط روان های معنایی منفی یافت( اما در اواخه دوره مدرن و خصو دین داللت

احساسی و تجهبه محاور را داشاتند )البتاه باه طاور داری دیندانانی که قصد احیای نوعی الهی

20و 19ته خصوصااً در قاهن محدود( دوباره به خدمت گهفته شد. واژه معنویت در عصه مدرنی

های عهفانی بهته تعهفانی داللت داشت زیها سن داری دینته به گوهه مشتهک ادیان و یا م. بیش

لاذا ،باشاند گاها و فاهدی انادیش، احسااس همگها، تجهبت داری دینتوانستند نماینده نوعی می

مصداق معنویت تلقی شدند.

( به طور ویژه به آن گهایی معنویتهدف درک وضعیت کنونی )با نگاشت تکچه که در این اما آن

طور خاا باه گفتماان دوره )که بهمدرن بود. در این توجه شد مفهوم معنویت در عصه پست

شود( واژه معنویت باه طاور جنگ جهانی دوم اطالق می از پسمهیکا( آفههنگی غهب )خصوصاً

کاه در هایی یشگهافهاظاههگهایانه خصوصاً های گهایشای به خدمت گهفته شد و انواع گستهده

شد. در این فضای فههنگی گهایی خوانده گهفت معنویت و معنویت تقابل با دین نهادینه قهار می

گهایای، معناویتی ساطحی گهایای و اندیشای، تکثهگهایای، احسااس هایی چون نسبیت با ویژگی

و خودگهوی اعتقاادی طلبی تنوعهای فهدی باشد و تکثهگهای، مشهوعیت یافت که حافظ آزادی

در تقابال طور ویاژه که گفته شد به طور همانفهد را به رسمیت بشناسد. معنویت در این دوره

با دین رسامی و نهادیناه تعهیاف شاد زیاها ادیاان نهادیناه خصوصااً ادیاان ابهاهیمای از دیاد

آیناد. ناپذیهی به حساب مای اندیشی، دیگهگهوی و انعطاف گهایان جدید سمبل جزمیت معنویت

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

79

مدرن لزوماً در تقابل با کل دین نیسات باید تذکه داد که مفهوم معنویت در دوره پست هه چند

است که در اصال داری دینته اشکال آن شکلی غیهتسلیمی، غیهتعبدی و فهدمحور از در بیش و

نافی محوریت نص دینی و سنت متدینان است و نه کل دین. معنویت جدید در لزوم فهاروی از

ظواهه دنیوی، لزوم کشف حقیقت وجودی انسان، لزوم داشتن درک زنده و مستقیم از حقیقات

باه شت به فطهت انسانی و همچنین در ضهورت داشتن زندگی پویاا باا ادیاان قدسی، لزوم بازگ

مادرن )البتاه بسیاری دارد. با این حال در عصه پسات های شباهتعهفانی ادیان های سنت ویژه

فهاظاههگهایانه که کامالً خاود را های گهایشدر گستهه محدودتهی( واژه معنویت بهای اشاره به

شود. اماا کنند )معنویت الحادی( نیز به کار گهفته می دین تعهیف می خارج از دین یا حتی ضد

به طور خالصه باید گفت که مؤلفه محوری معنویت در این دوره )در اشکال گونااگون کاربسات

نهادیناه داری دیان ای که عمدتاً در ایجاد تقابل بین معنویات و آن( سیالیت دینی است، مؤلفه

دهد. خود را نشان می

دربااره وجاود یاا نباود ایان پدیاده یعنای معنویات سایال و اظهاارنيه ه ذکه است کاه الزم ب

تجهبی است. اما اگه شکل غالب این پدیاده را افاهاط های پژوهشنیازمند ساختارگهیز در ایهان

داخلای گاهای معنویات هاای جهیاان خودآیین و پویا بدانیم با رجوع باه بهخای از داری دیندر

قبال از انجاام بهمی از آن را در فضای فههنگی ایهان نیز شناسایی کهد امام های نشانه توان می

آن نيه قطعی داد. های ویژگیدرباره وجود این پدیده در ایهان و توان میمستقل ن های پژوهش

اما به هه حال تحقیق حاضه سعی کهد تا نشان دهد که در غهب امهوز، وقتای واژه معنویات باه

ن نهفته است. اگه تحقیق حاضه در تاال خاود موفاق شاده آدر پس چه مفهومی رود میکار

باشد دستاورد مهمی بهای طهاحی الگوی اسالمی ایهانی پیشاهفت باه هماهاه دارد. از آنجاا کاه

تواناد از است شناخت مفاهیم غیهاساالمی ایان واژه مای شده یادمعنویت یکی از ارکان الگوی

های مفهوم معنویات اساالمی باا معنویات غهبای را ایجاد تداخل مفهومی جلوگیهی کند و مهز

معنویات، ساالمت معناوی، رشاد شناسای رواننشان دهد. معنویت با مفهوم غهبی آن در قالب

معنوی، معنویت در سازمان، معنویت در پهستاری، هدایت معناوی، روان درماانگهی معناوی و

به مهور در حال وارد شدن به پسند با کمک ادبیات عامه گها مادههمچنین در قالب فههنگ پسا

کشور است. آشنا نبودن با مبانی این واژه در غهب و مفهوضاات پنهاان آن ممکان اسات باعاث

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

80

شود به طور ناخواسته این مفهوم با لوازم و ملزومات غهبی آن به کار گهفتاه شاود و یاا حاداقل

عنویات اساالمی ضمنی آن نادانساته در مهاحال درک، تهسایم و تاهویج م یها داللتبهخی از

مداخله نمایند.

منابع

، پاازوکی و شاههام بیادخت ناورائی حسن تهجمه: (،اقتدا به محمد ) .(1389) . ، کارل ارنست

.حقیقت :تههان

خهمشاهی، تههان: سهو . :عهفان و فلسفه، تهجمه .(1375) .استیس، والته

: نشاه تهاهان ،حسان چاوشایان ، رنمد پست های مناقشه شهایط مدرن .(1383) .، باری اسمارت

. اختهان

: نشاه تهاهان ،بهاتای عبدالعلی تهجمه:، سیهی در ادیان جهان .(1391) .پارتهیج، کهیستوفه هیو

.ققنوس

،ناژاد طااههه شااکه تهجماه: ، «تاریخ انتقاادی معنویات » .(1391) .کینگ کارت، ریچارد جهیمی

.124-107: 105شماره ،سیاحت غهب

.2013آگوست 16، ، معنویت بدون مذهب، یوتیوبحمید انتيام

سازمان انتشارات پژوهشگاه فههناگ و :تههان ،معنویت در سبد مصهف .(1391) .حمیدیه، بهزاد

.اندیشه اسالمی

، 46، مجله ادیان و عهفاان، «نوپدید معنوی، دین یا عهفان های جنبش» .(1392) .________

.1شماره

انتشارات دانشاگاه : قم ،شناختی معنویت در سازمان با رویکهد روان .(1389) .علی رستگار، عباس

.ادیان و مذاهب

محسن ، ، آشنایی با ده رویکهد در مطالعه ادیانژوهیپ راهنمای دین .(1391) . آلن ، رابهت سگال

.دانشگاه ادیان و مذاهب :قم ،زندی و محمد حقانی فضل

هاای پاژوهش ،«حلیل نيهیه عقالنیت و معنویتت» .(1392) .فه صادقی، هادی و وحید سههابی

. 56–139 :1 ماره، ش2ادیانی

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

81

.(1391) .طااالبی داراباای، باااقه، ابااوتهاب طااالبی و محمااد ابااهاهیم موحاادی یااونس نااوربخش

جاا: دانشاگاه بای های نوظهور در ایهان، شناختی عهفان گهایی جدید در ایهان، تحلیل جامعه فهقه

عالمه طباطبایی.

.2012می، 17، یوتیوب ،معنویت چیست؟مصطفی، طباطبایی،

و مدرن به دیان یاا یاک ، گوهه شناختییا تجهبهمعنویت روی آوردی » .(1383) .قهبانی، نیما

. 98–69 :37 ماره، ش5 ها یبهرسمقاالت و « شناختی؟، سازه روان

: 23اره علیهضا شجاعی، مجله هفات آسامان، شام تهجمه:، «معنویت» .(1383) .کینگ، اورسال

73-93.

مدرن/ ایمان و عمال در گهایی در عصهی پسا معنویت» .(1392) .فه وحید سههابی .________

. 68–59 :17 ماره، ش8کتاب ماه دین « بستههایی جدید،

حسان چاوشایان، تهجماه: شناسای، جامعاه .(1388). آنتونی، با همکاری کارن بهدساال ،گیدنز

.نشه نی :ویهاست چهارم، تههان

:2 ماره، شا 3نقد نيهیاه تباادین دیان و معنویات، معهفات کالمای .(1390) .مدی، عبدالهمح

115–36 .

.جا یبایمان، اخالق، شهیعت، سخنهانی، .(1380). ملکیان، مصطفی

.80 مارهدر جستجوی عقالنیت و معنویت، مههنامه، ش .(1389) ._________

:37 ماره، شا 4فلسافه « تهدید یا فهصت، مدرن و دین پست» .(1388) .آزادبنی، رمضان مهدوی

61–78 .

و تااریخی تکاوین ، بساتههای مدرنیته و پست مدرنیته یبند صورت .(1379) . ، حسینعلی نوذری

.جهان نقش : ، تههان اجتماعی تکامل های زمینه

تاب.عبدالهحیم گواهی، قم: بوستان ک تهجمه:راهنمایی ادیان زنده، .(1387) .هینلز، جان

Allen, Diogenes .(1983). Three Outsiders, Pascal, Kierkegaard, Simone

Weil, Cowley.

Ally, Shabir. (2013). Can One Be Spiritual But Not Religions, let the

Quran speek, Youtube, 25 Aug, 2013.

Barker, Eileen. (2014). Here, There, and EveryWhere? who Cares and

How, 18 Nov. )2014(. YouTube, London school of Economics.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

82

Benders, Alison. (2012). Spiritual But Not Religious, What's the Meaning,

YouTube, 30, Sep, 2012.

Benjamin Seel, Karin Tusting, and Bronislaw Szerszynski. (2005). The

Spiritual Revolution: Why Religion Is Giving Way to Spirituality.

Blackwell.

Carrette, Jeremy R, and Richard King. (2005). Selling Spirituality: The

Silent Takeover of Religion. Psychology Press.

Casey, Patricia R. (2013). “I’m Spiritual But Not Religious: Implications

for Research and Practice.” Cook, Christopher (ed.). Spirituality, Theology

and Mental Health: Interdisciplinary Perspectives.

Chandler, Siobhan. (2015). "Spiritual But not Religious", vimeo, 18 apr,

2015.

______________.(2010). Private Religion in the Public Sphere, in:

religions of modernity, brill.

______________.(2013). Way of the Spiritual Seeker, As Above so below,

in ed.D.Bryant, Ways of the Spirit, Norman Fiering of Brown University,

Pandora press.

______________.(2010). “Private Religion in the Public Sphere: Life

Spirituality in Civil Society.” Eds. Stef Aupers, and Dick Houtman.

Religions of Modernity: Relocating the Sacred to the Self and the Digital.

Leiden, Brill, 69–87.

______________.(2008). “The Social Ethic of Religiously Unaffiliated

Spirituality.” Religion Compass 2, no. 2: 240–256.

______________.(2011). The Social Ethic of Religiously Unaffiliated

Spirituality. ProQuest Dissertations Publishing.

Corrywright, Dominic. (2003). Theoretical and Empirical Investigations

into New Age Spiritualties. Peter. Lang.

Cowan, Nelson. (2012). The Spiritual, But not Religious Movement:

Toward on Ethic of “Quasi – Official”, Wesley theological seminary.

Erricker, Clive, and Jane Erricker. (2001( Contemporary Spiritualties:

Social and Religious Contexts. Bloomsbury Publishing.

Fuller, Robert C. (2001). Spiritual, but Not Religious: Understanding

Unchurched America. Oxford University Press.

Gianarkis, Rebecca. (2014). Spiritual But Not Religious, Hofstra

university.

Griffin, David Ray. (1988). Spirituality and Society: Postmodern Visions.

Sunny Press.

پیشرفت ایرانی اسالمی الگوی های نگاشت تک سلسله

83

Hawkins, Merrill M. (2006). Personal Spirituality, in: Faith in America:

Changes, Challenges, New Directions. Edited by Charles H. Lippy.

Greenwood Publishing Group.

Heelas, Paul LF, and Linda Woodhead. (2001). “Homeless Minds Today?”

in: peter Berger and the study of religion.

___________. (2007). “The Spiritual Revolution of Northern Europe:

Personal Beliefs.” Nordic Journal of Religion and Society 20, no. 1: 1–28.

___________, Linda Woodhead, Benjamin Seel, Karin Tusting, and

Bronislaw Szerszynski. (2005). The Spiritual Revolution: Why Religion is

Giving Way to Spirituality. Blackwell.

___________. (2003). The Spiritual Revelation, in religions in the modern

world, oxford.

Hunt, Stephen. (2013). Religion and Everyday Life. Routledge.

Huss, Boaz. (2007). “The New Age of Kabbalah: Contemporary Kabbalah,

the New Age and Postmodern Spirituality.” Journal of Modern Jewish

Studies 6, no. 2: 107–25.

Jones, Lindsay. (2005) Encyclopedia of Religion. 2nd ed. Detroit,

Macmillan Reference USA.

Lyon, David. (1993). “A Bit of a Circus: Notes on Postmodernity and New

Age,” Religion, vol 23.

Nelson, James M. (2009). Psychology, Religion, and Spirituality. Springer

Science & Business Media.

Perrin, David B. (2007). Studying Christian Spirituality. Routledge.

Principe, Walter. (1983). “Toward Defining Spirituality.” Studies in

Religion, Sciences Religieuses Toronto 12, no. 2: 127–41.

Roof, Wade Clark. (2001). Spiritual Marketplace: Baby Boomers and the

Remaking of American Religion. Princeton University Pres.

Saucier, Gerard, Katarzyna Skrzypińska. (2006). "Spiritual but not

religious? Evidence for two independent dispositions." Journal of

Personality 74, no. 5: 1257-1292.

Sheldrake, Philip. (2007). A Brief History of Spirituality. Blackwell.

Shimazono, Susumu. (1999).‘New Age Movement’ or ‘New Spirituality

Movements and Culture’? Social Compass 46, no. 2: 121-33.

Taves, Ann, and Michael Kinsella. (2014). Hinding in the Plain Sight: New

Age Spirituality, Rethinking Religion, 2014, 84.

Taylor, Charles. (2007) “A Secular Age. Cambridge.

مدرن( مفهوم معنویت در غرب ) با تأکید بر عصر پست

84

Wiseman, James A. (2006). Spirituality and Mysticism: A Global View.

Orbis Books.

Woodhead, Linda, Four Reasons Why Religion Has Changed and Will

Never Be the Same Again, Critial thinker –port `1, YouTube, nov.2013,

university of Ottawa.

______________, (1993), “Post‐Christian Spiritualities.” Religion 23, no.

2: 167–81.

Wuthnow, Robert. “The New Spiritual Freedom.” In: Cults and New

Religious Movements, wiley – Blackwell, 1998.

______________. (2010). After the Baby Boomers: How Twenty-and

Thirty-Somethings Are Shaping the Future of American Religion.

Princeton University Press.

______________. (1998). After heaven: Spirituality in America since the

1950s. University of California Press.

Zinnbauer, Brian J, Kenneth I Pargament, Brenda Cole, Mark S Rye, Eric

M Butter, Timothy G Belavich, Kathleen M Hipp, Allie B Scott, and Jill L

Kadar. (1997). “Religion and Spirituality: Unfuzzying the Fuzzy.” Journal

for the Scientific Study of Religion 36, no. 4.