برسسی باستان شناسی سفالهای اسلامی محوطه مشکین تپه...

105 1388پاييز و زمستان مجله پيام باستان شناس، سال ششم، شماره دوازدهم،

فال ی ور ی ین ی اسال تان دک ا په رپ

ور روز ر د

یان ن صد

چكيده

ي يك و نيم كيلومتري شهر جديد تپه بوده كه در فاصلهي مشكينهاي بزرگ دوران اسالمي استان مركزي، محوطهيكي از محوطههاي ديگر، به احتمال جغرافيايي آن، وسعت، نام محوطه و ويژگي بياباني قرار گرفته است. با توجه به موقعيتاي نيمهپرندك، در منطقه

هجري قمري به بعد است. اين محوطه در سال مي اشاره شده در متون تاريخي و جغرافياي تاريخي قرن چهارتپه همان مشكويهمشكينررسي سيستماتيك آن طي مقاله پيش رو هاي بشناسي قرار گرفت كه بخشي از دادههاي باستانمورد بررسي سيستماتيك و كاوش 1387

ابتدا بر .اندبندي و مطالعه شدهسطح محوطه كامالً آمارگيري، طبقه بر دار و بدون لعاب پراكندههاي لعابدر اين مقاله سفال ارائه شده است.، آمارگيري، توصيف و در نهايت بنديطبقه ،هاي تزيينيهاي فني همچون خميره، خمير مايه و ... و سپس بر اساس ويژگياساس ويژگي

ها هاي تزييني تا حدودي بدانها كه در بخش ويژگياي سفال. الزم به ذكر است كه بر اساس گاهنگاري نسبي و مقايسهشده اندتحليل 6تا 3ربوط به قرون هايي مه.ق هستند ولي در ميان آنها سفال 7-6ي سطحي اين محوطه مربوط به قرون هاي پراكندهاشاره شده، بيشتر سفال

ه.ق نيز وجود دارد. 10تا 7و

تپه، مشكويه، زرنديه، استان مركزي، دوران اسالمي، سفال.ي مشكينمحوطه واژگان كليدي:

است. )حسين صديقيانيكي از نگارندگان ( شناسينامه كارشناسي ارشد باستاناين مقاله برگرفته از پايان شناسي دانشگاه تهران.گروه باستان استاديار شناسي دانشگاه تهران، آموخته كارشناسي ارشد باستاندانشE-mail: [email protected].

تپه پرندك در استان مركزيمشكينه وطهاي اسالمي محبررسي سفال 106

درآمدي بزرگ دوران اسالمي استان هايكي از محوطهمشكين تپه

ي در فاصله و هكتار داشته 63در حدود كه وسعتي است مركزي، از توابع تقريبي يك و نيم كيلومتري شهر جديد پرندك

،در انتهاي جانب جنوبي اين محوطهقرار دارد. شهرستان زرنديه،اشكاني و در انتهاي جانب ي ي نسبتاً بزرگي مربوط به دورهتپه

سنگي جديد ي پارينهشمالي آن استقرار روبازي مربوط به دورهي اهميت اين منطقه جهت دهندهنيز قرار گرفته كه خود نشان

هاي انساني در طول دوران مختلف تاريخي است.استقرارهاي حفاري غير در حال حاضر سطح محوطه عالوه بر چاله

؛بودند مورد 1500در آمارگيري بالغ بر بسيار فراوان كه مجازدار و بدون لعاب دوران ن لعابآكنده از قطعات مختلف سفالي

هاي فراوان مرتبط با صنعت توليد سفال و مختلف اسالمي، دادهبوده كه ايهاي ديگري چون قطعات ظروف سنگي و شيشهداده از ي وجود استقراري پيوسته در طول چند سدهدهندهنشان

ه هاياست. با توجه به اهميت محوطه در طول دور اسالميوراندهاي بسيار فراوان مرتبط با صنعت اسالمي و نيز داده مختلف

هاي چسبيده، دفرمه يا گدازه شده، توپي، توليد سفال مانند سفالي بخشي از سطح محوطه 1387در سال ي گلي و ...،چانه

رضا سفال بوده، توسط تپه كه در ارتباط با صنعت توليدمشكينكه شناسي قرار گرفتهاي باستانمورد كاوش شادمهاني نوري

. خود نتايج بسيار ارزشمندي در پي داشتي، سطح محوطه به ختشناهاي باستانقبل از انجام كاوش

هاي بندي شده و دادهمتر شبكه 50 × 50شكل هاي مربعخانهگيري و مورد ربرداري، آمامختلف هر شبكه به دقت نمونه

ها در اين بررسي تمامي شبكه مطالعه و بررسي قرار گرفتند.هاي هر شبكه يا خانه مانند بررسي شده و عالوه بر ثبت ويژگيهاي حفاري غير مجاز و ...، پوشش گياهي سطحي، تعداد چاله

هاي مرتبط با ها مانند سفال، دادهي سطحي خانههاي پراكندهدادهظروف سنگي و ... به نسبت ميزان پراكنش گري،صنعت سفال

آوري شده و در همان خانه آنها، به مقدار كم يا زياد جمعها دادهبرداري شده و در نهايت بندي و شاخصآمارگيري، طبقه

شدند.در خود آن خانه پراكنده

معرفي محوطه ي جنوبي يك و نيم كيلومترتپه در فاصلهي مشكينمحوطه

در . اين شهر )1(نقشه قرار گرفته است شرق شهر پرندك 50در طول جغرافيايي ووده آباد بگذشته معروف به رحيم

20درجه، 35ثانيه و عرض جغرافيايي 39دقيقه و 41درجه، . اين )324: 1339، (مفخم پايان ثانيه قرار گرفته است 29دقيقه و كنار كيلومتري مأمونيه مركز شهرستان زرنديه و در 15شهر در

مأمونيه به تهران قرار گرفته است. از يي اصلي آسفالتهجادهآهن عبور كرده تپه خطوط راهكنار اين شهر و نيز محوطه مشكين

(فرهنگ جغرافيايي و ايستگاهي در شهر با نام پرندك دارد .)98: 2535، ايران

هاي اسالمي شهرستان تپه يكي از بزرگترين محوطهمشكينمتر 440 × 550 آن برابر با ابعاد تقريبي ورود ر ميزرنديه به شما

از يك بخش گسترده چندين اين محوطه. )2(نقشه استهكتاري با ارتفاع متوسط بين نيم تا دو متر تشكيل شده كه

شش ي بزرگ تقريباً در مركز آن و متمايل به شرق، يك تپهه سطح متأسفان ).2و 1شكل قرار گرفته است (تصاوير متري مربع

فرا گرفته يهاي حفاري غير مجاز بسيار زياداين محوطه را چالهعالوه بر . خوردبه چشم مير برخي از آنها آثار معماري كه د- هاي حفاري غير مجاز و آثار معماري گسترده درون اين چالهچاله

اي شامل هاي فرهنگي بسيار گستردهها، در سطح محوطه دادهبدون لعاب، آثاري دار و ي اسالمي لعابهاهاي مختلف سفالگونه

هاي گسترده صنعتي مثل جوش كوره، سرباره، دال بر فعاليتي گلي و ... ، قطعات فراوان هاي گدازه شده، توپي، چانهسفال

ي خارجي سياه و دود با بدنهظروف سنگي مخصوص پخت و پز ورد. خو ... به چشم مي ساباي، سنگزده، شيشه و النگوهاي شيشه

اين آثار فراوان فرهنگي، در كنار وسعت محوطه و اشارات متون تپه استقراري فراتر از يك روستا مشكين دهد كهمي تاريخي نشان

و يا حتي روستاي بزرگ بوده و شايد يك مركزيت شهري در طول بخشي از دوران اسالمي داشته است.

ه دررديده كـص گـمشخ 1تاريخيجغرافياي ون ـبا بررسي متبين دو كويهطول قرون اوليه و مياني اسالمي، شهري به نام مش

توان به اند مينويسان قديمي كه در متون خود اشاره به مشكويه كردهاز جغرافي -1

رسته )، ابن174: 1367، )، اصطخري (اصطخري20: 1370، به (ابن خردادبهابن خرداد

107 1388مجله پيام باستان شناس، سال ششم، شماره دوازدهم، پاييز و زمستان

. اين دليل و داليلي چون است وجود داشتهشهر ساوه و ري تشابه تقريبي نام مشكويه با نام محوطه، وجود پلي در نزديكي

ي آن در متون محوطه كه در مسير تهران قرار گرفته و اشارهداده شود كه احتمال تا ث شدهاليل بسيار ديگر، باعتاريخي و د

.ي قديم باشدتپه همان مشكويهمشكينتا 1352هاي ي سالفاصلهاين محوطه براي نخستين بار در

هاي باستاني شهرستان ساوه، طي بررسي و شناسايي محوطه 1354به دليل اهميت و ).357: 1386، شناسايي گرديد (مختاري طالقاني

ي عرصه و حريم آن طي برنامه 1386وسعت زياد محوطه در سال كه شدزني محوطه مشخص گرديد. با انجام اين كار مشخص گمانه

-ي روباز پارينهي اشكاني و محوطهي دورهمحوطه با احتساب تپه

،وسعت داشته است (نعمتي هكتار 63سنگي جديد، حدود شناسي هاي باستاناول كاوش). بررسي سيستماتيك و فصل 1388

كه در اين فصل تنها بخشبه انجام رسيد 1387ر سال آن نيز د .)1389 ،(نوري شادمهاني صنعتي محوطه كاوش گرديد

هاي فنيويژگي

هاي بدون لعابسفال - 1ابتدا سطح محوطه به ؛طور كه در باال نيز اشاره گرديدهمانهاي سطحي متر تقسيم شده و سپس داده 50×50هاي منظم شبكه

مورد بررسي و مطالعه قرار گرفتند. طي اين هر شبكه به دقت هاي هايي چون وازدهقطعه سفال در كنار داده 14144 بررسي

و كاشي ، قطعات ظروف سنگي، سربارهگري، شيشهوره سفالكقطعه 11905. از اين تعداد )1(جدول گيري شدندبررسي و آمار

ها لسفا %31/73ي آن يعنيقطعه 8725رسي شد كه سفال بر- بر اساس جنبه هاهاي فني اين سفالويژگي .ن لعاب بودندبدو

مايه، تكنيك ساخت، نوع قطعه، خميره، خمير هاي مختلفي چون اند كه به اين شرح است:مورد بررسي قرار گرفتهضخامت و ...

هاي ظروف سفالين قطعات لبه ،هاي بدون لعابدر بين سفالها كل سفال %3/5هاي بدون لعاب و كل سفال %3/7نزديك به يناتي چون نقوش تزي آنها %9/41ند. از اين تعداد شورا شامل مي

ي اند. بيشتر بدنهو بقيه ساده و بدون نقش كنده و شياري داشته

: 1340 ،حوقلحوقل (ابن)، ابن599: 1361، )، مقدسي (مقدسي196: 1365، رسته(ابن نويسان قديمي اشاره كرد.نويسان و تاريخ) و بسياري ديگر از جغرافي126

) از نوع واگرا (خميده به سوي Rimهاي بررسي شده (لبهاي كه شيبش به معموالً با زاويه Lip(2ا (ي آنهخارج) بوده و لبه

زده بيرونسطح و تا حدودي بوده، به صورت م سمت خارجهايي نيز، به ترتيب بيشترين . در كنار اين نوع لبه، سفالهستند

-هاي گرد ساده، واگراي ساده، بيرون زده و مثلثيفراواني، با لبه

هاي بدون سفال %41/52حدود قطعات بدنه شكل وجود دارد. از اين ميزان هند كشوها را شامل ميكل سفال %4/38لعاب و

با توجه به چگونگي ي بدون نقش هستند. ساده %8/73حدود توان بيان كرد هاي داخلي ظروف و عدم پرداخت آنها، ميشيار

بسته هستند.ها در ارتباط با ظروف دهانهسفال %90كه بيش از كل %9/18هاي بدون لعاب و سفال % 81/25حدود قطعات كف

ي ساده %3/99، حدود از اين ميزان كه شوندها را شامل ميالسفهاي بررسي شده تماماً تخت و يا مقعر كفهستند. بدون نقش

بوده و تنها يك قطعه با كف محدب شناسايي شد كه مربوط به %3/8حدود همچنين دسته ظروف سفالي موسوم به فقاع است.

%030حدود ، لوله هاكل سفال %1/6هاي بدون لعاب و سفالها، درصد كل سفال %020هاي بدون لعاب و الدرصد سفو ها كل سفال %3هاي بدون لعاب و سفال %7/4حدود درپوشهاي بدون لعاب و درصد سفالصدم 18و حدود يكتنبوشه

د. نشوها را شامل ميدرصد كل سفال 079%ها در طيفي از رنگ درصد سفال 90ي نزديك به خميره

قطعات ي مايل به قرمز قرار دارد. نخودي مايل به زرد تا نخوداي در طيف رنگ سبز تيره داشته ها نيز خميرهمحدودي از سفال

هستند. عالوه بر اين، حدود كه مربوط به ظروف موسوم به فقاعاي در طيف هاي بدون لعاب نيز خميرهچهار درصد كل سفال

ي سياه و دود زده رنگ قرمز و نزديك به شش درصد خميرهها بيشتر ي سفالي چسبانندهاي دارند. خميرمايه يا مادههآشپزخان

اي كه در هاي آشپزخانهغير از سفالبادي بوده، بهماسه و ماسهدر اي استفاده گرديده است. خميره آنها از ذرات ميكاي نقره

شود ها ديده ميارتباط با اينكه چرا صرفاً ميكا در اين نوع سفالهاي ها به طور پيوسته در معرض فشارفالبايد بيان كرد كه اين س

شود كه براي ي آن اطالق ميبه بدنه Rimبه بخش روي لبه و Lipمعموالً -2

.)Rice, 1987: 214به ( آگاهي بيشتر رك


ي آنها در حال انقباض و حرارتي قرار داشته و پيوسته بدنههاي متفاوتي ها را با شيوهانبساط است. از اين روي، اين سفال

عنوان نمونه ميزان تخلخل سفال را با استفاده از به .كنندتوليد ميهاي آلي يا كاني مايههاي درشت بيشتر كرده يا از خميرمايهخمير

.)Sinopoli, 1991: 84( اندبدون زاويه استفاده كرده دارهاي لعابسفال - 2

تپه، تعداد ي مشكيني محوطههاي بررسي شدهاز مجموع سفالها، درصد كل سفال 69/26دار، يعني قطعه سفال لعاب 3178

يدهندهدار نشان. اين درصد سفال لعابشمارش و بررسي شدهاي متون آن است كه به احتمال اين محوطه (بدون توجه به داده

تاريخي و وسعت محوطه)، از يك مركزيت شهري برخوردار هاي اي است كه در بررسيگونهاهميت اين موضوع به .استهاي شناسي، تمايز نقاط شهري و روستايي در استقرارباستان

-شده و در كاوشدوران اسالمي با تكيه بر همين شاخصه اعمال

عنوان مثال آدامز در بررسي . بهها نيز صحت آن تأييد شده استهاي با پراكنش محوطه مند و گسترده خود در خوزستان،روش

هاي استقراري محوطه رادار درصد سفال لعاب 10متر از كتر را استقرار شهري فرض باال هاي با درصدروستايي و محوطه

در مناطقي كه از لحاظ . البته )96: 1385، زاده(حسين كرده استندارد زيرا اين مورد مصداق فرهنگي و اقتصادي ضعيف بوده

بيشتر بسيار پايين ي خريددار به دليل هزينههاي لعابدرصد سفال .)Mason, 2004: 1( هاي بيشتر مناطق اردناست مانند استقرار

-بهبر اساس جندار محوطه هاي لعابهاي فني سفالويژگي

مايه، تكنيك ساخت، ، خميرهايي چون نوع قطعه، خميره اند كه به اين شرح است:ضخامت و ... مورد بررسي قرار گرفته

،هاي ظروف سفالينقطعات لبه ،دارهاي لعابدر بين سفالها را شامل كل سفال %15/6دار و هاي لعابسفال %06/23حدود

رغم آنكه عليـ ون لعاب هاي بد. اين ميزان نسبت به لبهندشوميدار هاي لعابهاي بدون لعاب بيش از دو برابر سفالتعداد سفال

بودهاندكي بيشتر ؛كه حدود پنج و سه دهم درصد است است ـ دار استهاي لعابباز بودن بيشتر سفالكه دليل آن دهانه

ها ري اين سفالي. زيرا طبق آمارگ)2و 1و نمودار 2(جدولباز مانند دار فرم دهانههاي لعابه بيشتر سفالمشخص گرديد ك

در حالي كه ظروف بدون لعاب بيشتر به فرم دهانه ؛كاسه دارندرغم توان بيان كرد كه عليبسته هستند. با توجه به اين مورد مي

دار، پراكنش بيشتر ظروف سفالين بدون لعاب نسبت به لعابكه اين ظروف به هاي آنها كمتر است زيرا ميزان پراكنش لبه

ي بسيار كمتري نسبت به ظروف طور ميانگين، از قطر دهانههاي مشابه بدون ها بر خالف نمونهدار برخوردارند. اين لبهلعاب

اي برخوردارند كه شامل لبه گرد لعاب از تنوع شكل گستردهزده و شكل، بيرون T، چكشي يا پيشرفتهساده، واگراي ساده يا

هاي گرد ساده و واگرا از بيشترين درصد لبهولي ؛دالبري استهاي گرد ساده، دالبري، چكشي و واگراي ساده برخوردارند. لبهو پيشرفتههاي واگراي هاي دهانه باز و سفالبيشتر در سفال

بسته مشاهده شده است.هاي دهانهزده بيشتر در سفالبيرونكل %39/11دار و هاي لعابسفال %66/42حدود قطعات بدنه

هاي د. اين ميزان كمتر از دو برابر لبهنشوها را شامل ميسفاللعاب هاي بدوندر حالي كه اين ميزان در سفال بوده،دار لعاب

اي . با همين درصد گيري مقايسهكمي بيش از هفت برابر استباز و بسته بودن ظروف سفالين بدون لعاب توان دهانهنيز ميساده

%97/27حدود هم تفكيك كرد. قطعات كفدار را از و لعاب. كف ندشوها را شامل ميكل سفال %46/7دار و هاي لعابسفال

دار از لحاظ فراواني شامل انواع كف رينگي يا ظروف لعاب-درصد آنها را كف 80حلقوي، تخت و مقعر است كه حدود

بازي همچون گيرد. معموالً ظروف دهانههاي رينگي در بر ميگي داشته و ظروف دهانه كف رين ،اسه، پياله و بشقابنواع كا

حدود ،همچنين قطعات دسته بسته كف مقعر يا تخت دارند.ها، لوله كل سفال %19/1دار و هاي لعابدرصد سفال 46/4

و ها كل سفال %17/0دار و هاي لعابسفال %66/0حدود .دنشورا شامل مي ،دارهاي لعابسفال %12/0حدود درپوشي از طيفدر دار هاي لعابدرصد كل سفال 5/27ي ميرهخقرار دارد؛ با نخودي مايل به زرد تا نخودي مايل به قرمز رنگ

دار اين محوطه از نوع هاي لعابي بيشتر سفالاين وجود خميرهي بررسي و آمارگيري در نتيجه. 3چيني يا فريتي استسفيد شبه

artificial paste ،quartz fritهاي ديگر اين خميره شامل كاشي، فاينس، نام -3 ).Mason & Tite, 1994: 77است ( clay pasteو


72كه بيش از تپه مشخص گرديدهاي سطحي مشكينسفالي سفيد فريتي دست آمده خميرهدار بهاي لعابدرصد سفال

باز و بسته با تزيينات دارند كه مربوط به انواع ظروف دهانه. يكي از داليل فراواني اين ميزان سفال خميره استمختلف

دار آن، توليد هاي لعابفريتي در محوطه نسبت به ديگر سفال(براي آگاهي ي در محوطه استي سفالي اين گونهگسترده

ي فريتي عالوه بر خميره .)1389، بيشتر رك: نوري شادمهانين يي سفيد چيني و پرسلقطعات سفالي محدودي نيز با خميره

رنگي مشاهده گرديدند.دار ظريف بوده و بقيه هاي لعابدرصد سفال 85بيش از

كه ها خشن بوده ضخامت متوسطي دارند؛ تنها يك درصد سفال چنينهم بسته هستند.ها و برخي ظروف دهانهبيشتر شامل درپوش

و تپه لعاب سربي دار مشكينهاي لعابدرصد سفال 20حدود در اين .دارنديا مات شفاف درصد لعاب قليايي 80بيش از

دار قرون مياني هاي لعابارتباط بايد بيان شود كه در سفاله نشده، هر چند كه در ميان از لعاب سربي استفادمعموالً اسالم، كار رفته استهاي قلعي مات قليايي، تا حدودي سرب بهسفال

)Mason et al. 1992: 67-71(.

هاي تزيينيويژگي هاي بدون لعابسفال - 1

ي محوطه قطعه سفال بدون لعاب بررسي شده 8727از ميان درصد 53/16قطعه منقوش بوده كه حدود 1968تپه، مشكينهاي بدون درصد سفال 55/22هاي بررسي شده و الكل سف

ها اين سفال به كار رفته بر رويتزييناتي .دنشولعاب را شامل ميوش توان به نه گروه مختلف تقسيم كرد كه شامل: نقرا مي

، افزوده، مرصع، استامپي برجستهكنده، شياري، فشاري، داغدار، . اين )22و 21و تصاوير رنگي 4 و 3(تصاوير است و قالبي

تزيينات به شرح زير هستند:ترين ترين و متنوعيكي از گستردهكنده يا خراشي تزيين تپه است. اين تزيين را هاي مشكينكار رفته روي سفالنقوش به

ي كلي نقوش هندسي خطي، نقوش هندسي توان به سه دستهمينقوش خطي معموالً در كرد. اي و نقوش جانوري تقسيم شانهنار نقوشي چون فشاري، استامپي، برجسته، افزوده و حتي ك

اياند. نقوش هندسي شانهاي قرار گرفتهنقوش هندسي شانهي خميره نخودي با ابعاد بزرگ هاي دهانه بستهصرفاً روي سفالهايي كه مرتبط با اين ظروف وشخمره و درپ ،همچون كوزه

زير گروه پنجبه توان. اين نقوش را مياند، به كار رفته بودهبندي نواري، موجي، ضربدري، شطرنجي و درهم تنيده تقسيم

صورت بسيار پراكنده و محدود روي بهنقوش جانوري كرد. ي خميره نخودي با ابعاد متوسط هاي دهانه بستهبرخي سفال

. اين كار رفته كه فقط شامل نقش پرنده استهمچون كوزه، بهنيز به به فراواني در نقوش استامپي نقش به احتمال كبوتر بوده كه

- . مشابه اين نقش روي سفال بدون لعابي با خميرهكار رفته است

شناسي اشميت هاي باستانتپه، در كاوشسفال مشكين با ي مشابه .)Treptow, 2007: 46( دست آمده استدر ري نيز به

نقوش شياري شامل انواع نواري و موجي است كه عموماً بهاند. تزيينات فشاري از تنوع و گستردگي كار رفتهدول بهعنوان ج

بسته و تا زيادي برخوردار بوده و روي انواع ظروف دهانهتوان به سه . اين تزيين را مياندكار رفته ها بهحدودي درپوش

كه در اين ميان نگشتي، ناخني و ابزاري تقسيم كردي ادستهي خميره قرمز بسته هاي دهانهفقط روي سفالدار تزيين داغ

صورت بسيار تزيين برجسته بهاست. تپه مالحظه گرديده مشكينمحدود، روي برخي ظروف دهانه بسته بزرگ همچون خمره

تزيين مشاهده گرديده و فقط به صورت نواري يا موجي است.چون روف دهانه بسته بزرگ و متوسط، همافزوده فقط روي ظ

امل اشكال مختلفي چون كوزه و خمره مالحظه گرديده و شرمي اي و كنواري، موجي، نواري طنابي، موجي طنابي، دگمه

تزيين مرصع يا جواهرنشاني تنها با قطعات كوچك است. شكل اي و تا حدود بسيار اندكي الجوردي، روي سطح لعاب فيروزه

- كار رفته است. مشابه سفالي نخودي يا قرمز بهظرفي با خميره

تپه در ي خميره قرمز يا نخودي مشكينههاي مرصع كاري شدشناسي اشميت در ري و نيز تخت سليمان نيز هاي باستانكاوش

، زادهحسينو Treptow, 2007: 27شناسايي شده است (1385 :113.(

شده و در ديدهبعد اسالمي به از اوايل دوراناستامپي تزيين اسپانيا هاي اسالمي از آسياي مركزي گرفته تاتمامي سرزمين

. در اوايل دوران )Grube, 1976: 105( شناسايي شده است


اسالمي اين تزيين از مراكزي چون شوش و ري در ايران، سامرا اند كه داراي نقوشي برگرفته از هنر و فسطاط شناخته شدهاين تزيين نيز .)Pope, 1942: 1471( ساساني و چين هستند

هاي تزييني ظروف بدون وهترين شيترين و متنوعيكي از گستردهشود كه شامل انواع مختلف نقوش تپه محسوب ميلعاب مشكين

و روي ظروف دهانه بسته به ويژه خمره و سپس بودههندسي كار رفته است. اين نقوش به حدي متنوع است كه ها، بهدرپوش

توان بندي كرد ولي ميتوان در قالب چند نام آنها را تقسيمنميهندسي بيان كرد كه شامل انواع مختلف اشكال صورت كليبه

اي، شبه چليپايي و ترنجي و نيز نقوش مانند مربعي، لوزي، دايرهو شبيه فتبرك، ابوالعال اي صورت تك كلمهبهدار كوفي كتيبه

. )3(جدول دگردبه كبوتر ميپرنده نشسته يا ايستاده شبيه ي مرسوم بوده ولي از اوايل اسالم تا دوره ايلخانقالبي تزيين

، (كريمي و كياني به دوره سلجوقي است متعلق اوج ترقي آني تزييني عموماً روي ظروف تپه اين شيوهدر مشكين .)11: 1364چون كوزه و سته كوچك و متوسط خميره نخودي همدهانه ب

ي نقوش شامل بطري مشاهده گرديده و داراي تنوع گستردهبيشتر به شكل رندگان، گياهيانواع نقوش انساني، حيواني، پ

، هندسي و هاي مسبك يا خالصه شدههاي چند پر و گلبرگدر شناسايي تعدادي قالب سفالين با توجه به دار هستند.كتيبه

توان بيان كرد كه احتماالً بيشتر اين تپه، ميي مشكينمحوطه . اندها در خود محوطه توليد شدهسفال

دارهاي لعابسفال - 2

تپه تنوعي ي سطحي محوطه مشكيندار پراكندههاي لعابلسفامختلف بسيار گسترده از لحاظ نقش داشته كه مربوط به دوران

نقوش، محوطه است. براي سهولت كار و مطالعه اين استقراري دررنگ و چند رنگ ي كلي تكدار را به دو دستهلعاب هايابتدا سفال

تر را در قالب اين دو هاي كوچكبنديتقسيم كرده و سپس تقسيم .)24و 23و تصاوير رنگي 6و 5(تصاوير يمكندسته بيان مي

ها با وجود تنوع كمتر اين سفال رنگ:دار تكهاي لعابسفال -2-1

دار برخوردارند بعاهاي ليشترين فراواني بين سفالنقوش، از بتوان به چهار زير گروه ها را ميدرصد). اين سفال 60(نزديك به

رنگ ساده، نقش بندي كرد كه شامل تكتر تقسيمكوچككنده زير لعاب، نقش شياري زير لعابي و نقش برجسته يا افزده

شود.ب ميزير لعااز بيشترين درصد ساده رنگدار تكهاي لعابسفال

شامل انواع ظروف دهانه باز و بسته با ابعاد وبوده برخوردار اي طيف نخودي، سفيد همختلف كوچك تا بزرگ و خميره

رنگ شناسايي هاي تكد. لعابنشون رنگي، ميفريتي و پرسلياي، تپه شامل طيف رنگ فيروزههاي مشكينشده در سفال

الجوردي، سبز لجني، سفيد يا شيري، بادمجاني، سياه، زرد يا رنگ هاي تكشود كه سفالحنايي و نيز سبز روشن سالدن مي

باز، از بيشترين ي سفيد فريتي و شكل دهانهاي با خميرهفيروزهد. اين تزيين نگردرنگ ساده محسوب ميهاي تكدرصد سفالي قرون مياني (قرن شش و هفت هجري قمري) فقط در فاصله- د تا ارغواني بههاي خميره فريتي، با طيف رنگ سفيروي سفال

ي سطحي محوطه به فراواني هاي پراكندهكار رفته، كه در نمونهالزم به ).Soustiel & Allan, 1995: 85خورد (به چشم مي

ي ظروف سالدن ها، دو قطعه لبهذكر است كه در بين اين سفالن خاكستري و لعاب سبز روشن، مربوط به ي پرسليبا خميره

دست آمده است.بهنيز ي متأخر اسالمي، دورهاي، الجوردي، سبز فيروزهرنگ نقش كنده زير لعاب تك

لجني، بادمجاني و سفيد يا شيري، در انواع خميره نخودي و كار رفته است. تزيينات كنده شامل انواع نقوش سفيد فريتي به

هندسي ساده مثل نقوش موجي و اسليمي تا برخي نقوش رنگ ياري زير لعاب تكنقش ش شود.ميليمي اسي شبهپيشرفته

اي و هاي فيروزهزير لعابي موجي يا نواري، نيز با نقوش ساده شان نخودي يا سفيد فريتي است.كار رفته كه خميرهسبز لجني به

صورت بسيار بهرنگ جسته يا افزوده زير لعاب تكنقش بري نخودي و لعاب بسته با خميرهمحدود روي برخي ظروف دهانه

اي يا سبز لجني، مشاهده گرديده كه داراي نقوش مختلف هفيروز اي هستند.نواري و حتي دگمه

دار چند رنگ هاي لعابسفال رنگ: دار چندهاي لعابسفال -2-2

رغم درصد پراكنش كمتر نسبت پراكنده در سطح محوطه، علياي بسيار گسترده يرنگ، از تنوع نقشهاي تكبه نمونه


زيادي داشته و شامل ها تنوعي اين سفالرهخمي. برخوردارندن و سنگينه ف نخودي، سفيد فريتي، چيني، پرسليي طيخميره

ي سفيد البهها شامل تزيين چند رنگ زير گشود. اين سفالميفام، مينايي، نقاشي زير (اسگرافياتو)، آبي و سفيد نواري، زرين

مشكي و اي، قلملعاب زمينه سفيد، نقاشي زير لعاب زمينه فيروزه چيني آبي و سفيد است.

به تزيين چند رنگ زير گالبه سفيد (اسگرافياتو يا مخطط)ي هاي چيني سلسلهاحتمال برگرفته شده يا تقليدي از سفالينه

Sançai استاز اسالم قبطيان مصر ظروف پيش يا )Soustiel,

نيي سفال. در ايران اين گونه)27: 1388، و فهروري 42 :1985كه بيشتر الگوبرداري يا وارداتي از شمال شرق ايران (خراسان

كند و آمل، آق مانند هاي مختلفيبه زير گروه، بزرگ) بوده .);Treptow, 2007: 36 Pope, 1942( اندتقسيم شدهگروس

ي محدودي مشاهده گرديده كه هاي پراكندهاين تزيين در نمونهي نخودي ويژه قدح با خميرهبهتماماً مربوط به ظروف دهانه باز،

بادي ي ماسهي چسبانندهمايل به قرمز، كف حلقوي و مادهزير لعاب شفاف قليايي، در تزيين آبي و سفيد نواري هستند. -چون كاسهتپه روي برخي ظروف دهانه باز همي مشكينمحطه

ي نازك و گرد و كف حلقوي يا رينگي و هاي كوچك با لبهمشاهده شده كه هر دو 4چون آلبارلوبسته هم برخي ظروف دهانه

- ي سفالي در محوطهي سفيد فريتي دارند. اين گونهنوع خميره

و جرجان شناخته شده و از هايي چون پويينك ورامين، نيشابورمري تداوم داشته حدود قرن شش تا پايان قرن هشت هجري ق

Wilkinson, 1973: 280؛54: 1376، (چوبك استBahrami,1988: fig XIII;(.

ي محدود لبه و كف تنها روي چند قطعه فامزرينتزيين ي پر با خميرهكاشي شش و هشت حلقوي سفالي و دو نمونه

-و لعاب شفاف مشاهده گرديده كه به دو صورت تك سنگي

اي رنگ و قهوههاي طاليي، سبز كمبا رنگ رنگ و چند رنگ

): اصطالحي به زبان انگليسي است كه به برخي ظروف Albarellowآلبارلو ( -4

شود و ي تقريباً صاف و غير محدب اطالق ميي گلداني شكل و با بدنهدهانه بستهده است. اين اصطالح از قرن پانزدهم در معادلي در فارسي براي آنها در نظر گرفته نش

هاي براي ظروف نگهداري دارو يا مواد پزشكي در انبارو ايتاليا رايج و شناخته شده .)Allan, 1991: 44رفت (كار ميداروخانه يا بيمارستان، به

ي دهانه باز با هر دو نمونهها در ارتباط هستند. اين سفال رنگكمدار فام قرون مياني كتيبههاي زرينو بسته بوده و بسيار شيبه نمونه

. )1382، (واتسون با تاريخ و مكان ساخت، توليدي كاشان هستندي ظرف الجوردي تيره رنگ با تزيين همچنين يك قطعه لبه

نيز در اين بررسي ي سنگيفام ظريف با خميرهطاليي يا زريندست آمد كه مربوط به ظرف دهانه بسته است. با توجه به يك به

ي قرن ي سفالي در فاصلهدار، احتماالً اين گونهي تاريخنمونهي مغول در ايران توليد و هشتم هجري قمري، بعد از حملهتزيين .)1837: 1387، (پوپ جايگزين سفال مينايي شده است

شناسايي شد كه ي سفيدينهبا زم يك قطعه بدنهتنها در مينايي دهانه بسته است. يمربوط به ظرف

هاي روي برخي سفال نقاشي زير لعاب زمينه سفيدتزيين اي و تپه مشاهده گرديده كه داراي نقوش سياه، فيروزهمشكين

كار رفته در ي سفيد رنگ هستند. نقوش بهالجوردي در زمينهسليمي، هندسي و هاي گياهي، اها شامل انواع طرحاين سفال

كه نسبت اي نه فيروزهنقاشي زير لعاب زميتزيين دار است.كتيبهها از فراواني بيشتري برخوردار بوده، داراي نقوش به برخي گونه

. اين تزيين روي اي استي فيروزهرنگ در زمينهتكسياه ر رفته و شامل انواع كاهاي خميره نخودي و سفيد فريتي بهسفال

هستند. دار ، جانوري و كتيبههندسي ، اسليمي،نقوش گياهيي بستههاي دهانهروي برخي سفالنما سايهمشكي يا قلمتزيين و تا حدودي ويژه فرم معروف به آلبارلوه، بهتپي مشكينمحوطه

ي سفيد فريتي كار رفته كه خميرهويژه كاسه، بهباز بهفرم دهانهي سياه البها گظرف ب ر اين شيوه تمامي سطح خارجي. ددارند

هاي گالبه با پوشانده شده و سپس سطح بخشي از قسمتصورت شياري عمودي تراشيده شده است؛ پس از خطوطي به

اي رنگ اين كار روي سفال يك اليه لعاب شفاف فيروزه ( شوداي ديده ميكشيده شده و سفالي با دو رنگ سياه و فيروزه

ي . اين شيوه)Mason, 2004: 132و 129الف: 1384، گراب "ي با نقاشي زير لعابسفالينه"ي ي اوليهتوان نمونهتزييني را مي

ي ششم هجري قمري نقش مهمي شمار آورد كه پس از سدهبه: 1388، (فهروري را در تاريخ سفالگري اسالمي ايفا نموده است

-ي محدود با خميرهچند قطعهدر تنها نيز تزيين آبي و سفيد .)37

و تزيين گياهي مشاهده گرديده است.فيد چيني ي س


برآيندبحث و ي مكشوف در بررسي سطحي هاهاي فني سفالبا بررسي ويژگيكه از شد مشخص تپه پرندك در استان مركزي،محوطه مشكين

هاي ظروف بدون لعاب محوطه نسبت به لحاظ فرم، درصد لبه-گيري مقايسهردار بسيار اندك بوده است. اين آماهاي لعابلبه

بيشتر در ،هاي بدون لعاب محوطهدهد كه سفالنشان مي ،ايي آنها بسيار اندك ه به بدنهبسته بوده، زيرا نسبت لباشكال دهانه

باز بيشتر در اشكال دهانه دارهاي لعاب، در حالي كه سفالاست تر است. ي آنها بسيار باالزيرا نسبت لبه به بدنه هستند

هاي بدون لعاب از تنوع گرديد كه سفال همچنين مشخص دار برخوردارند؛هاي لعابهاي بيشتري به نسبت نمونهفرم لبه

هاي آنها بسيار كمتر و محدود به كف تخت و ولي تنوع كف-لد كه كاربرد دسته و لوله در سفاعلوم شمقعر است. همچنين م

يشتري ي بزيرا موارد استفاده ؛هاي بدون لعاب بسيار بيشتر استطه حوي اين مهاي بررسي شدهها داشتند. درپوشدر اين سفال

ابعاد بزرگي دارند. بنابراين از نيز كه بيشتر بدون لعاب هستند؛هاي آذوقه مانند خمره يمعموالً در ارتباط با ظروف ذخيرهآنها

.شده استبزرگ استفاده ميهاي درصد كل سفال 25بيش از نشان داد كه گيريآمار ايندهند. تشكيل مي دارهاي لعابسفالي سطحي محوطه را پراكندهبدون شناسي و حتي هاي باستانوجه به پژوهشبا تويژه بهاين امر

هاي هاي محوطه مانند وسعت آن و دادهاستفاده از ديگر دادهتنهايي وجود يك مركزيت شهري در متون تاريخي، خود به

دار محوطه از تنوع هاي لعابسفال .رساندرا به اثبات ميجا ايني سفيد فريتي و ي بيشتري برخوردار بوده ولي خميرهخميره

گلي طيف نخودي از بيشترين درصد برخوردارند. با توجه به ي سفالگري با ي كورههاي وازدههاي بسيار فراوان سفالنمونه-سفال رسدنظر ميبهي سطحي، ي سفيد فريتي پراكندهخميره

در خود اي الجوردي و فيروزهدار خميره فريتي لعابهاي ها كار رفته در اين سفاللعاب به ضمناً .اندمحوطه توليد شده

كه لعاب سربي معموالً در استشامل دو نوع سربي و قليايي -مي سفالدر تماو لعاب قليايي هاي خميره طيف نخودي سفال

. هاي خميره سفيد فريتي به كار رفته است گيري آنها، مشخص ها و آمارهاي تزييني سفالبررسي ويژگيبا

هاي محوطه اعم از درصد كل سفال 30ر از گرديد كه كمتي هاي تزييني بوده و بقيه، داراي ويژگيدار و بدون لعابلعاب

رنگ ساده هستند. تقريباً دار تكآنها بدون لعاب ساده يا لعاباب، بيشتر روي ظروف بدون لعتمامي اين تزيينات در ظروف

ي بسيار محدود، به غير از چند نمونههو بكار رفته به 5بستهدهانهنكته جالب باز مشاهده نشده است. هاي دهانههيچ روي در سفال

برعكس دار است كه چنين موضوعي در ظروف لعابتوجه اين ها از تنوع وكار رفته روي اين گونه سفالتزيينات به بوده وهاي بدون لعاب تزييناتي بيشتري برخوردارند. در سفال فراواني

دار، مرصع، استامپي و قالبي منحصراً چون افزوده، فشاري، داغشود. ضمناً با توجه به كشف بسته ديده ميدر ظروف دهانه

- تعدادي قالب سفالي در سطح محوطه، احتماالً برخي از سفال

.اندهاي قالبي، در خود محوطه توليد گرديده-ي سفالنكته آخر آنكه بر اساس گاهنگاري نسبي، عمده

هاي قالبي، استامپي و داغدار و نيز هاي بدون لعاب مانند نمونهي محوطه مانند دار خميره فريتي بررسي شدههاي لعابسفالهاي پنج تا ويژه سدهفام و مينايي متعلق به قرون مياني، بهزرين

دار هاي لعاباز سفالد. تعداد محدودي هستنهفت هجري رنگ سبز لجني نيز مربوط به قرون سوم تا اسگرافياتو و تك

ها مانند سالدن هم مربوط به پنجم هجري و قطعاتي از سفال ند.اقرون هشت تا ده هجري

سپاسگزاري

ي سركار خانم ها و پيشنهادات سازندهدر پايان از راهنمايي لي نشلي و نيز همكاريدكتر هايده الله و آقاي دكتر حسن فاض

- هاي آقاي محمد رضا نعمتي صميمانه تشكر و قدرداني مي

نماييم.

منابع

فارسيالف) ،، ترجمه دكتر جعفر شعار، تهرانصوره االرض ،1345 ،حوقلابن

.انتشارات بنياد فرهنگ ايران

شوند.بسته محسوب ميظروف دهانه ها كه خود در اصل بخشي ازجز درپوش به -5


حسين قره چانلو، ، ترجمه المسالك و الممالك ، 1370 ،ابن خرداذبه .ترجمنشر م ،تهران

، ترجمه و تعليق دكتر اعالق النفيسه ، 1365 ،ابن رسته، احمد بن عمر

.حسين قره چانلو، تهران: نشر امير كبير

6-5، ترجمه فارسي از قرن المسالك و الممالك ، 1367، اصطخري

ي علم شركت انتشارات ،ه.ق، به كوشش ايرج افشار، چاپ سوم، تهران .و فرهنگي

نگاري.گري، خوشنويسي و كتيبهسفال ،1387، مهايآپ ،پوپ، آرتور

(جلد از مجموعه سيري در هنر ايران از دوران پيش از تاريخ تا امروزشركت ،ي نجف دريابندري و ديگران، تهران، ترجمهچهارم) .علمي و فرهنگي انتشارات

هاي اسالمي قلعه پوئينيك،سفالينهگزينه ،1376، چوبك، حميده

كشور سازمان ميراث فرهنگي ،، تهران)1شناسي (نهاي باستاگزارش .66-51(پژوهشگاه)، صص

هاي ايلخاني مجموعه تخت سليمان بر سفالينه ،1385 ،زاده، ميثمحسين

نامه پايان )،1384-1380شناسي (هاي باستاناساس دوره سوم كاوش .شناسي دانشگاه تهران (منتشر نشده)كارشناسي ارشد باستان

،، تهران(جلد اول)استان مركزي ،2535 ،رافيايي ايرانفرهنگ جغ

.انتشارات سازمان جغرافيايي كشور

ي طارق رجب گري جهان اسالم در موزهسفال ،1388 فهروري، گزا، ، مؤسسه مطالعات هنر اسالمي.فر، تهراني مهناز شايسته، ترجمهكويت

فارسي ب) غير

Mason, R., Farquhar, R.M., & Smith, P., 1992, Lead isotope analysis of Islamic glass: An exploratory study, Muqarnas, Vol. 9, pp: 67-71.

_____________ , & Tite, M.S., 1994, The beginnings of Islamic Stone paste Technology, Archaeometry, Vol. 36, pp: 77-91.

_____________ , 2004, Shine like the sun: Luster painted and associated pottery from the medieval

گري دوره هنر سفال، 1364كريمي، فاطمه و كياني، محمد يوسف، شناسي ايران.مركز باستان ،، تهراناسالمي

سفال ايراني خمير سنگي دوران ، 1384 ،جي. ،گراب، ارنست

يلي و استفان ، گردآوري ناصر خلمجموعه سفال اسالمي :سلجوقي .136 -129نشر كارنگ، صص ،ورونيت، تهران

تانـباسهاي يل آماري بررسيـتحل ،1376، مختاري طالقاني، اسكندر

، تهران،شناسي شوشي گردهمايي باستانيادنامهشناسي منطقه ساوه، .393 – 353سازمان ميراث فرهنگي كشور، صص

، بخش اول، هاي ايرانفرهنگ آبادي، 1339 ،الهمفخم پايان، لطف

.امير كبير ،تهران

احسن التقاسيم في معرفه ، 1361 ،اهللا محمد بن احمدمقدسي، ابوعبدشركت مؤلفان و ،جلد، تهران 2، ترجمه دكتر علينقي منزوي، االقاليم

.مترجمان ايران

منظور تعيين عرصه و زني بهگزارش گمانه ،1388 ،رضانعمتي، محمد

، آرشيو سازمان ميراث تپه پرندكي مشكينمحوطه حريم پيشنهادي .منتشر نشده ،فرهنگي استان مركزي

تپه) در تبيين جايگاه مشكويه (مشكين ،1389 نوري شادمهاني، رضا،

-نامه مقطع دكتري باستان، پايانفرايند توليد سفال ايران قبل از مغول

دانشگاه تهران، منتشر نشده. ،شناسي دوران اسالمي

كري، ي شكوه ذا، ترجمهفام ايرانيسفال زرين ،1382 ، آليور،سونوات

.تهران، انتشارات سروش

Allan, J., 1991, Islamic ceramics, Oxford, Ashmolean museum. Bahrami¸ M., 1988, Gurgan Faiences, Mazda publisher. Grube‚ E. J., 1976, Islamic pottery of the eight to the fifteenth century in the Keir collection‚ London, Faber and Faber.


Soustiel‚ L., & Allan‚ J., 1995, the problem of Seljuk monochrome wares, Islamic art in the Ashmolean Museum‚ part two‚ Berlin, Oxford university press‚ pp 85-116. Treptow, T., 2007, Daily life ornamented the mediaeval Persian city of Reyy, Chicago, The oriental institute museum of the University of Chicago.

Wilkinson, C. K., 1973, Nishapur: Pottery of the early Islamic period, New York, The Metropolitan Museum of art.

middle east, Ontario, Mazda publishers. Pope, A. U., 1942, A survey of Persian art, Vol. IV, Tehran, Soroush press. Rice, P. M., 1987, Pottery analysis a sourcebook, Chicago and London, The university of Chicago press. Sinopoli, C. M., 1991, Approaches to archaeological ceramics, New York and London, Plenum press. Soustiel‚ J., 1985, La ceramique Islamique, Office du Liver.

تصاوير

.گيري شهرستان زرنديه در استان مركزي: موقعيت قرار1نقشه


.مورد مطالعه (نقاط سياه استقرارهاي روستايي) بعدي منطقه: مدل سه2نقشه

.تپهي مشكيني توپوگرافي تهيه شده از محوطه: نقشه3ي نقشه


.هاي اطراف آنمانند محوطه و فضاي بلند قلعه: نمايي از تپه2 تصوير .محوطه هاي استقراري: بخشي از فضا1تصوير

.هاي محوطهدر سطح شبكههاي فرهنگي پراكنده : ميزان پراكنش داده1جدول

1 2 3 4 5 6 7

الف

ب

ج

د

ه

و

ز

بسيار اندك

ح

اندك

ط

متوسط

ي

زياد

ك

بسيار زياد


).2و 1(مرتبط با نمودارهاي تپهدار مشكينه لعابهاي بدون لعاب بنسبت انواع سفال: 2جدول تنبوشه درپوش لوله دسته كف بدنه لبه

95 413 24 732 2253 4573 637 بدون لعاب

- 4 21 142 889 1356 733 لعاب دار

.6تپهمشكين دارهاي بدون لعاب به لعاب: نسبت انواع سفال2و 1 هاي نمودار

دار.هاي لعابهاي بدون لعاب و رنگ قرمز سفاللرنگ آبي سفا -6


.(الف) تپههاي بدون لعاب مشكينع سفال: انوا3تصوير

.تپه (ب)هاي بدون لعاب مشكين: انواع سفال4تصوير


تپه (الف)رنگ و چند رنگ مشكيندار تكلعابهاي : انواع سفال5تصوير

.تپه (ب)مشكينرنگ و چند رنگ دار تكهاي لعاب: انواع سفال6تصوير


تپهون لعاب مشكينهاي بد: انواع سفال1طرح

تپهدار مشكينهاي لعاب: انواع سفال2طرح

برسسی باستان شناسی سفالهای اسلامی محوطه مشکین تپه...

Documents

Transcript of برسسی باستان شناسی سفالهای اسلامی محوطه مشکین تپه...