43

فصلنامۀ مطالعات شبه قاره

مطالعات شبه قاره دانشگاه سیستان و بلوچستان ه ی فصلنام

(61-46صص) 3131 پاییز، شماره بیستم، ششمسال

روابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از میالد ایران مکرانی جدید باستان شناسی در بر اساس بررسی ها

**پهلوان دهمردهی مهد *یرازیش لها روح دکتر

چکیده یکی از راه های عمده درک برهمکنش ها و روابط فرهنگی جوامع باستان، آنالیز و مقایسه

اینکه هنوز مطالعات تطبیقی جدی در باب عصر مفرغ و با توجه به . مواد فرهنگی با یکدیگر است

هزاره سوم قبل از میالد در حوزه مکران انجام نشده، پژوهش حاضر تالش دارد تا با مطالعه و

مفرغ مکران جنوبی، که از بررسی های میدانی جدید بدست آمده، مقایسه گونه شناختی سفال عصر

ن به درک روشنی از روابط فرهنگی این دو حوزه دست بلوچستان پاکستا با محوطه های همزمان در

تجزیه و تحلیل آماری و مقایسه سفال های بخش جنوبی مکران ایران با نمونه های مکشوفه . یابد

مکران پاکستان حکایت از ارتباطات حوزه رود دشت در از محوطه های همعصر در دره کِچ و

. الد داردگسترده ی این دو حوزه در هزاره سوم قبل از می

سفال هزاره سوم پیش ،پاکستان بلوچستان ،روابط فرهنگی، مکران جنوبی :ها کلیدواژه

.از میالد

*Email: rouhollah.shirazi@lihu.usb.ac.ir بلوچستان و ستانیس دانشگاهباستان شناسی گروه اریاستاد **Email: mehdidahmardeh@pgs.usb.ac.ir بلوچستان و ستانیس دانشگاهی شناس باستانی دکترای دانشجو

22/7/21:تاریخ پذیرش 31/32/22: تاریخ دریافت

44

میالدروابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از

مقدمه

علم . روابط و برهمکنش های فرهنگی میان ایران و پاکستان سابقه هزاران ساله دارد

ی و با مطالعه مواد باستان شناسی می تواند با بهره گیری از ابزارها و الگوهای متنوع مطالعات

فرهنگی مکشوفه از پژوهش های باستان شناسی، برهمکنش ها و روابط فرهنگی، اقتصادی

ویژه ه پاکستان، ب حوزه های غربی انسانی فالت ایران را با سیاسی میان استقرارهای و

روزگاران گذشته به عنوان یک بلوچستان ایران و پاکستان، در. بلوچستان، بازسازی نماید

عصر مفرغ در مکران ایران، که از . (1 شکل) احیه واحد جغرافیایی شناخته می شده استن

ناشناخته بودن است، همزمان با سایر فرهنگ های عصر مفرغ ویژگی های آن بکر بودن و

پرتو مطالعات در. یافته است بالندگی دست مناطق همجوار به رشد و در جنوب شرق ایران و

ابت شده است که در هزاره سوم پیش از میالد این دو منطقهجدید باستان شناسی ث

. مشترک را تشکیل می داده اند گسترده ای با هم داشته و یک حوزه فرهنگی ارتباطات

بستر جغرافیایی و فرهنگی

از نظر جغرافیایی، سرزمین بلوچستان را می توان به دو بخش عمده تقسیم نمود که

که حوزه مطالعاتی ما از آنجایی. مکران در جنوب استشامل منطقه سرحد در شمال و

بیشتر منطقه جنوبی این حوزه است، شرح مختصری در باره ویژگی های جغرافیایی و

به لحاظ جغرافیایی سرزمین مکران ادامه فالت ایران در . فیزیوگرافی مکران آورده می شود

دان بلندی را در خود جای داده این سرزمین کوهستانی ارتفاعات نه چن. نظر گرفته می شود

(Fisher, 1968: 8) .که امتداد جنوب شرقی رشته کوه های زاگرس است

های شرقی مرز بین پاکستان و ایران را احاطه های سلیمان و کرتهار بخشسلسله کوه

های سلیمان واقع در غرب سلسله کوه .(Loralai)و لوراالی (Zhob)زاب های اند دشتکرده

های بسیار گرم، های سرد و تابستانزمستان. رسدها به دره کویته مید و امتداد آنانشده

های غیرمنتظره و سواحل از مشخصات طبیعی هر دو بخش بلوچستان ایران و پاکستان باران

.(Kulke & Rothermund, 1998: 221)است

44

فصلنامه مطالعات شبه قاره

ان را در سراسر این سرزمین وسیع که بخش بزرگی از کشورهای ایران و پاکست رد

برگرفته، جریان های سطحی آبی وجود دارد که پذیرای جوامع انسانی از روزگار گذشته تا

رودخانه هایی همچون بمپور، دامن، کاجو و باهو کالت در ایران و . کنون بوده است

.(Stein, 1931: 8-9)نیهینگ، کِچ و دشت در پاکستان از این جمله هستند

متون یونانی ذیل عنوان گدروزیا دیده یی این سرزمین درجغرافیا ترین توصیف قدیمی

از عبور هند اشاره دارد که وی در از اسکندر شرح بازگشت مثال، آریان در برای. می شود

. جا از دست داد این را در سپاهیانش از و بخش بزرگی مشکالت فراوانی گردید گرفتار گدروزیا

.(Arrian. VI. XXIV. 1) نامیده می شده است زمان پوراآن این ایالت در مرکز نویسد که می همو

در ادبیات باستان شناسی، بلوچستان به عنوان بخشی از سرزمین های مرزی هند و

ایده وجود یک فضای برهمکنش در بخش های شرقی ایران و در . ایرانی شناخته می شود

اسانی که در این حوزه محدوده مرزی هند و ایران نخستین بار توسط دو تن از باستان شن

-کارل لمبرگ و شهرسوخته توزی حفار ماریستیو داده اند، یعنی انجام باستان شناسی های کاوش

.(Tosi and Lamberg-Karlovsky, 1973) مطرح گردیده است تپه یحیی کارلوفسکی کاوشگر

گسترش مطالعات باستان شناسی در آسیای مرکزی و بویژه ترکمنستان جنوبی پس از

روپاشی اتحاد شوروی در سال های پایانی قرن بیستم فرضیه وجود این فضای برهمکنش ف

مواد فرهنگی یافت شده در جنوب ترکمنستان در . هند و ایـرانی را بیشتر تقویت نمود

برخی مـوارد شباهت زیـادی را با نمـونه های مکشـوفـه از بلوچستـان نشـان داده است

(Heibert and Lamberg-Karlovsky, 1992: 3-5) .

تحقیقی پیشینه

برهمکنش منطقه، به مسئله ارتباطات و دو این در تطبیقی باستان شناسی اندک مطالعات

محوطه مهم باستانی مهرگر که . جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود ها پرداخته که از آن

صر مفرغ را نشان می دهد، طوالنی ترین توالی گاهنگاری و فرهنگی از نوسنگی تا پایان ع

-باستان شناس فرانسوی ژان در دره کویته قرار دارد و کاوش های باستان شناسی در آن را

شباهت های زیادی با سفال محوطه این های مکشوفه از سفال. انجام داده است ژاریش فرانسوا

44

میالدروابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از

.(Santoni, 1989: 176-185) دارد بلوچستان ایران های هزاره سوم در و نیز محوطه شهرسوخته

سفال های هزاره چهارم حوزه رودخانه دشت در نزدیکی ای مقایسه موتَن به بررسی بنجامین

بر. مخصوصاً بلوچستان ایران پرداخته است و مناطق همجوار مکران پاکستان با تربت در شهر

یهاحوزه با نمونه های آن سفال توان بین را می نزدیکی ارتباطات مطالعات، این اساس

Mutin)کرمان مشاهده نمود تپه یحیی در حوزه بمپور و محوطه چاه حسینی درمکشوفه از

2007; 2013 & Didier and Mutin 2013) کامل ترین مطالعات در باره سفال های هزاره سوم

قبل از میالد در مکران پاکستان و مقایسه آن با سفال سیستان و بلوچستان را اُرور دیدیه

وی با مطالعه سفال هایی که از کاوش دو محوطه مهم باستانی این حوزه . ه استانجام داد

رود دشت به یعنی میری کالت و شاهی تمپ و نیز بررسی های باستان شناسی در اطراف

سرپرستی روالن بزنوال بدست آمده بود، توانست روابط گسترده سفالی میان حوزه جنوب

در همین زمینه می توان به (Didier 2013)ات برساند شرق ایران و غرب پاکستان را به اثب

پژوهش های مقایسه ای الیزا کورتزی و دیگران در باره ارتباطات فرهنگی حوزه هیرمند،

.(Cortesi et al. 2008)بلوچستان و دره سند اشاره نمود

هزاره سوم قبل از میالد عصر ارتباطات فرهنگی

ش از میالد همزمان با تحوالتی همچون آغاز در جنوب شرق ایران هزاره سوم پی

اقتصادی و اجتماعی شهرنشینی، افزایش جمعیت، گسترش مبادالت فرامنطقه ای و پیچیدگی

شبکه های بزرگ مبادالتی این دوره بزرگترین مراکز شهرنشینی فالت ایران را از . است

نه این راه های تجاری بهترین نمو. طریق راه های تجاری به همدیگر ارتباط می داده اند

مسیر مبادله سنگ الجورد است که با محوریت شرق ایران به شوش و بین النهرین منتهی

مواد خام مورد نیاز شهرهای . (Lamberg-Karlovsky and Tosi, 1973: 27). می شده است

این در ( همچون الجورد، فیروزه و عقیق)عمده بین النهرین در هزاره سوم قبل از میالد

از دیگر ویژگی های این دوره . شبکه مبادالتی به صورت انبوه در چرخش بوده است

تخصصی شدن فعالیت های صنعتی و اقتصادی جوامع، ظهور طبقات اجتماعی، ایجاد

44

فصلنامه مطالعات شبه قاره

ساختارهای سیاسی و اداری، تقسیم کار اجتماعی و در مجموع شکل گیری جوامع پیچیده

. (Wenke, 1999: 404-405)می باشد

(Jarrige et al. 2011)همجوار سرزمین هاینقشه محدوده بلوچستان ایران و پاکستان و -1شکل

بلوچستان ایران و پاکستان مطالعات باستان شناسی در

بررسی ها و کاوش های باستان شناسی در بلوچستان ایران عمدتا با : ایران -الف

هدف عمده وی بازسازی راه هایی .(Stein, 1937)فعالیت های اورل اشتاین آغاز می گردد

44

میالدروابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از

بود که دره سند را به سرزمین بین النهرین از طریق سرزمین های میانجی مرتبط می کرده

کاوش های بئاتریس دکاردی از دیگر اقدامات مهم در زمینه معرفی فرهنگ های . است

پژوهش های همچنین می توان به . هزاره سوم قبل از میالد در حوزه رود بمپور است

سید منصور سید سجادی و (Mortazavi, 2006)مرتضوی مهدی ،(Tosi, 1974)ماریستیو توزی

. در ادامه فعالیت های فوق اشاره نمود( 13، 1131سیدسجادی،)

بمپور

تپه بمپور، مهمترین استقرار هزاره سوم پیش از میالد، در حوزه رودخانه بمپور و در

این محوطه را نخستین بار اورل اشتاین .یرانشهر قرار گرفته استکیلومتری غرب ا 13حدود

توسط بئاتریس 1611و 1611 تپه بمپور در سال های .(Stein, 1937: 104-111)معرفی نمود

.(De cardi, 1970: 237-238)گردید کاوش دکاردی، باستان شناس انگلیسی، به مدت دو فصل

مشخص نموده است که به ترتیب از قدیم به جدید این کاوش ها شش دوره استقراری را

1633اند و تاریخی برابر با نیمه هزاره سوم پیش از میالد تا نام گذاری گردیده VIتا Iاز

ادوار شش گانه فوق را می توان به .(De Cardi, 1968:135 ) گیردپیش از میالد را در بر می

در VI و Vدر یک گروه و دوره های IVو I،II ، IIIهای دو گروه عمده تقسیم نمود که دوره

بوده و موجب این گاهنگاری تنها بر اساس طبقه بندی سفال. گروه دیگر قرار می گیرند

های در مجموع، شباهت .(Shaffer, 1978: 85) ها شده استاختالف نظر در تاریخ گذاری

نه ای که برخی باستان شود به گوی بمپور دیده میهای ادوار شش گانهزیادی بین سفال

هرچند مهدی مرتضوی گاهنگاری .(Tosi, 1970: 12) دانند می شناسان ادوار بمپور را بیشتر فاز

وی آغاز استقرار در بمپور را . جدیدی را در دوره بندی فرهنگی بمپور پیشنهاد کرده است

.(Mortazavi, 2006: 56) قبل از میالد می داند 1333و پایان آن را سال های 1133سال های

سفال تپه بمپور

هزاره سوم باستان شناسی مطالعات عنوان سفال مرجع در بمپور به سفال این که توجه به با

. می گردد بیشتری معرفی تفصیل می شود، با گرفته نظر قبل از میالد در بلوچستان ایران در

44

فصلنامه مطالعات شبه قاره

با پوشش کرم، چرخساز، خاکستری خمیره قرمز و دارای رنگ های این دورهسفال :I دوره

.(De Cardi, 1970: 279)باشند پخت مناسب و تزئینات هندسی می دارای

های این دوره بیشتر کاسه، فنجان فرم. باشدمی Iشبیه سفال دوره II سفال دوره: IIدوره

مایه های هندسی و جانوری و در موارد نادری نیز نقش نخل برای باشد و نقشو خمره می

.(De Cardi, 1968: 141)ال به کار رفته است تزئین سف

های پیشین است، با این تفاوت که ارتباط های دورهسفال سفال این دوره شبیه :III دوره

را نشـان (ایوده موراسی گـوند IVمونـدیگاک ) قنـدهار حوزه جنوب سیستان و بـا مستقیم

.(Ibid: 284)می دهد

دهند که می ها تشکیلها و کاسهها، لیوانا خمرهبیشتر ظروف این دوره ر: IV دوره

سفال این دوره با سفال . دارای تزئینات طبیعی چون درختان خرما و نقوش هندسی هستند

.(De Cardi, 1970: 295). خوراب قابل مقایسه است

های قبل برخوردار ساخت ضعیف تری نسبت به دوره و کیفیت از V سفال دوره: Vدوره

ها بد ساخت، بدپخت و بدون پوشش است و نوع منقوش آن دارای نقوش سفال. است

دکاردی معتقد است سفال این دوره از یک .(1383سیدسجادی، )جانوری و هندسی است

طرف شبیه سفال شغا و قلعه در جنوب ایران است و از طرف دیگر با محوطه کولی در

.(De Cardi, 1970: 146) پاکستان شباهت دارد

خلیج فارس و دریای مکران بیشتر جنوبی شباهت سفالی این دوره با نواحی: VIدوره

های نقوش جانوری همچون ردیف بزها سفال این دوره بیشتر خمره .(Tosi, 1974: 29)است

ای تیره سطح برخی از ظروف این دوره با نقوش سیاه یا قهوه. به همراه نقوش هندسی است

.(De Cardi, 1970: 148)قرمز تزیین شده است و نوار مواج برجسته بر زمینه

گورستان خوراب

گورستان خوراب، واقع در ساحل جنوبی رودخانه بمپور و در شمال ایرانشهر، توسط

اشیای تدفینی قبور خوراب دارای ظروف (Stein, 1937:182 ). کشف و کاوش گردید اشتاین

گ های نیمه قیمتی و همچنین تبری سفالی، مرمری و فلزی، زینت آالت ساخته شده از سن

45

میالدروابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از

Kohl)که با مجموعه فرهنگی بلـخ و مرو قـابـل مقایسه است مفـرغی بـا تزئین شتـر است

& Pottier, 1992: 93-94) ی آثار به دست آمده، این قبرستان متعلق به دورهبر اساس مطالعه-

. داندمی همزمان V2 پوربم دکاردی قبور خوراب را با بئاتریس. است بمپور VIتا IV های

پیش 1333 تا 0333های پیش از میالد و توزی بین سال 0333 های پیگوت آن ها را به سال

.(113:1111سید سجادی، )دهد از میالد ارتباط می

محوطه دامن. کیلومتری شمال ایرانشهر و در کنار روستای دامن واقع شده است 03 تپه دامن در

پس از وی توزی .(Stein, 1937:112 -116)در دامن به کاوش پرداخت نخستین بار اشتاین

های دامن با نقوش هندسی و سفال. کاوش محدودی در دامن پرداخت به 1611در سال

13غربی تپه دامن در گور. جانوری شبیه سفال بمپور، سیستان و مکران تزئین شده است

ابزار مفرغی به همراه یک 3 و( مخروطی های کم عمقها یا کاسهشامل بشقاب)ظرف سفالی

بمپور یافت شد IVستونچه از جنس سنگ آهک و یک مهر مفرغی همزمان با دوره

(37:Tosi, 1974). دامن قابل مقایسه با بمپور سفالV و VIهای پایانی دورهالیه و III

. باشدشهرسوخته می

. زیادی دارد سابقه پاکستان انبلوچست شناختی در باستان هایفعالیت :پاکستان(ب

های در سال. است شناختی در آن جا نیز بوسیله اورل اشتاین آغاز شدهاکتشافات باستان

اخیر می توان به پژوهش های باستان شناسان فرانسوی در مهرگر، شاهی تُمپ و میری

. کالت اشاره نمود

محوطه باستانی مهرگر

چی، در امتداد گذرگاه بوالن و در نزدیکی شهر مجموعه تپه های مهرگر در دشت کَ

تپه مهرگر مهمترین محوطه باستانی بلوچستان است که . کویته در شمال بلوچستان قرار دارد

از اواسط دهه هفتاد تا اواسط شناسان فرانسوی به سرپرستی ژاریشبوسیله گروهی از باستان

اهمیت این تپه بیشتر .(Jarrige & Meadow, 1980: 104)دهه هشتاد میالدی کاوش شده است

. خاطر وجود گاهنگاری کامل آن به ویژه دوران نوسنگی است به

45

فصلنامه مطالعات شبه قاره

. مهرگر متعلق به نیمه هزاره سوم پیش از میالد است VIIو VIهای سفال چرخساز دوره

های خمره های سفالگری باز برای تولیدکوره که منطقه سفالگران است MR1 بخش جنوبی در

,Santoni) های معمولی یافت شده استسفالبزرگ و های مهرگر در سفال . (176 :1989

منقوش سفال ها ساده و. دهانه تنگ است باز و های دهانهاشکال مختلفی بیشتر شامل خمره

در . و چند رنگ هستند( ایسیاه یا قهوه)سفال های منقوش دارای تزیین تک رنگ . هستند

نقوش زرد، قرمز و سیاه VIIو در دوره ندسی بر زمینه قرمزنقوش سیاه و سفید ه VIدوره

های خمره VIIدر دوره . (Ibid:178-179)و زرد بر زمینه نخودی یا سفید دیده شده است

. سبک کوت دیجی قابل ذکر هستند

میری کالت

حدود شش کیلومتری شمال غرب شهر تربت در کِچ در کالت در دره محوطه میری

گذشته از . است متر 103 در 133 ابعاد این تپه در حدود. واقع شده است مکران پاکستان

,Stein)های اشتاین فعالیت کاوش های باستان شناسی وسیع در فاصله سال های . (1937

اساس بر .(Besenval, 1994) به سرپرستی روالن بزنوال صورت گرفته است 1661تا 1663

هزاره پنجم قبل از میالد بر می گردد و تا سال ه آغازکاوش ها شروع استقرار در این سایت ب

شش دوره فرهنگی برای دوره . های پایانی هزاره سوم زندگی در آن جریان داشته است

، I، II ،IIIa ،IIIbمیری کالت : آغاز تاریخی در بلوچستان پاکستان پیشنهاد شده که عبارتند از

IIIc و(Didier, 2013: 43) IV. که در بر گیرنده افق VI و IIIb/cجا فقط به معرفی ویژگی های فرهنگی ادوار در این

، IVتاI مشابه بمپور IIIbهای دوره سفال. زمانی هزاره سوم قبل از میالد است می پردازیم

این دوره شاهد تنوع سفالی در. استIV1 -2و موندیگاک VIIb/cمهرگر ،II شهرسوخته

همزمان با بمپور VI/IIIcدوره . رمز و چند رنگ فراوان هستندهستیم و ظروف خاکستری، ق

V-VI و شهرسوخته IV نوشارو ، فاز قدیم کولی و II این دوره ها تنوع سفال .باشدمی

و ساغرهای های مخروطیهای دهانه باز، بشقابهای قبلی دارد و کاسه دوره به نسبت بیشتری

.(Besenval, 2001: 2-6)است خاکستری حکاکی شده در این دوره رایج

45

میالدروابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از

شاهی تُمپ

. ایــن محـوطه همچون میـری کالت در دشت کِچ و در نزدیکی شهر تربت قـرار دارد

تپه شاهی، در واقع گورستانی متعلق به هزاره سوم قبل از میالد است شاهی تمپ، به معنی

گزارش کرده را برای نخستین بار اورل اشتاین این محوطه. حوزه رود نیهینگ قرار دارد که در

توزیع فراوانی داده ها بر اساس تعداد قطعه سفال در محوطه -1جدول

تعداد بخش

قطعه تعداد بخش * نام محوطه شماره

قطعه

* نام محوطه شماره

گورستان ES002 1 اسپکه 01 دستگرد BE017 13 بنت

زیارتجاه

1

0 سورچاه ES004 6 اسپکه 01 باغ بهشت شرقی MA020 11 مرکزی

1 قلعه هریدوک ES007 1 اسپکه 03 باغ بهشت غربی MA021 6 مرکزی

1 گورخلج ES011 1 اسپکه 01 قلعه پهلوان MA026 11 مرکزی

3 رحمت آباد ES012 1 اسپکه 01 مخت آباد MA027 1 مرکزی

1 شیشه پشت ES015 1 اسپکه 03 رمضان گلک MA037 11 مرکزی

رستان گو MA048 1 مرکزی

حصارک

1 پاکوه ES017 6 اسپکه 06

3 اوگینگ ES018 1 اسپکه 13 0باران دن MA051 11 مرکزی

6 تنگه سرحه ES020 1 اسپکه 11 شهر دراز MA076 3 مرکزی

فنوج

1 FA005 1 اسپکه 10 کالت بزرگان ES021 13 کالت بگ

فنوج

1 FA010 3 اسپکه 11 مسکوتان ES023 11 1ناگان

10 0ناگان ES024 1 اسپکه 11 کالت خرگوشان FA017 3 فنوج

11 کناریگ دپ ES027 1 اسپکه 13 تپه کالتک FA028 3 فنوج

11 1بتیچ دپ ES028 3 اسپکه 11 قلعه قصرقند GH001 1 قصرقند

1 0بتیچ دپ ES029 1 اسپکه 11 سیاه بن شمالی GH002 1 قصرقند

13

0 قصرقند

GH003 1 اسپکه 13 بیسیاه بن جنو ES030 1 ملینچان

11

1 بن رود ES031 1 اسپکه 16 گوردوک GH004 3 قصرقند

11

BE00 3 بنت 13 0کوشوک GH013 1 قصرقند1

1 قلعه بنت

13

BE00 3 بنت 11 1کوشوک GH014 1 قصرقند4

1 گیمک

16

BE00 3 بنت 10 قلعه بگ GH018 1 قصرقند6

0 سوهرین دوک

03

BE01 11 بنت 11 1کوشکک GH029 1 قصرقند1

0 سردن گچین

01

BE01 1 بنت 11 گهرام کالت GH033 1 قصرقند6

0 کنارجوگن

00

011:جمع کل تعداد قطعات سفال

45

فصلنامه مطالعات شبه قاره

(Stein, 1931: 88) و روالن بزنوال آن را کاوش نمود (Besenval et al., 2005). سفال و دیگر

یک طرف نشان دهنده شباهت های زیاد با محوطه های باستانی ازمواد فرهنگی شاهی تمپ

. ایران، بویژه بمپور، و از طرف دیگر با فرهنگ کولی در جنوب بلوچستان پاکستان می باشد

های بلوچستان پاکستان مقایسه آن با محوطه و ایران عصرمفرغ مکران سفال تطبیقی مطالعه

شده در بررسی های میدانی ی عصر مفرغ شناساییمختصر محوطه ها بخش به معرفی این در

اهلل شیرازی مورد بررسی منطقه مکران جنوبی طی سه مرحله توسط روح. جدید می پردازیم

خورشیدی انجام پذیرفت که طی 1131 سال کوتاه در یک بررسی. باستان شناختی قرار گرفت

شناسایی گردید و بار دیگر در آن تعدادی محوطه باستانی متعلق به هزاره سوم قبل از میالد

شیرازی، ) چابهار در و (چاپ نشده :1133شیرازی،) نیکشهر در بررسی 1131 -33های سال طی

دوره جدید تعداد زیادی محوطه متعلق به بررسی های در. انجام گرفت (نشده چاپ :1136

سطوح ه ازگرفت های صورتبرداریبا نمونه .(1جدول) های مختلف شناسایی گردید

. آوری گردیددوران مفرغ جمع قطعه سفال شاخص از 011 های شناسایی شده، تعدادمحوطه

، قلعه پهلوان، سردن0شرقی، رمضان گلک، بارن دن محوطه هایی همچون باغ بهشت

خود و دستگرد بیشترین فراوانی قطعات سفالین این مجموعه مورد مطالعه را به گچین

های مختلف سفال درگونه بندی و شناختاز این رو، عالوه بر طبقه. انداختصاص داده

های این منطقه با بلوچستان پاکستان می شناختی سفالمکران جنوبی به مقایسه گونه

. پردازیم

متغیرهای در نظر گرفته شده در مطالعه حاضر شامل تعداد قطعه در محوطه، نوع قطعه،

یره، نوع شاموت، کیفیت ساخت، نوع پوشش، وجود یا روش ساخت، میزان پخت، رنگ خم

.فقدان تزئین، نوع تزئین، نوع نقش مایه و رنگ نقش است

درصد و 03/11 های سفالین بیشترین نوع قطعه مربوط به لبه بااز میان مجموعه نمونه

قطعه سفال مورد مطالعه 011 تمامی. درصد مشاهده شده است 33/1 کمترین مورد پایه با

خ ساز هستند، دانستن این نکته بسیار ضروری است که با توجه به اینکه چرخ سفال در چر

دوران مفرغ فراگیر شده در تمامی منطقه در تکنولوژی سنگ ابداع شده است، این مس و عصر

44

میالدروابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از

. و گسترش استفاده از این تکنولوژی را در دوران مفرغ در مکران جنوبی شاهد هستیم

دوران مفرغ این منطقه ها درپیشرفت کوره ان جنوبی، نشان ازهای مکرپخت کافی سفال

11/6های این مجموعه، دارای پخت کافی بوده است و تنها بر این اساس اغلب سفال. دارد

های قرمز و خاکستری به به لحاظ خمیره سفال. اندها دارای پخت ناکافی بودهدرصد آن

اند و سفال با د را به خود اختصاص دادهدرصد، بیشترین درص 13/11و 36/10ترتیب با

. جایگاه بعدی رنگ خمیره استفاده شده قرار گرفته است درصد در 30/13خمیره نخودی با

در مورد شاخص کیفیت . ماده چسباننده سفال هزاره سوم قبل از میالد شن و ماسه است

درصد ظریف و 63/11اند که ها با کیفیت ظریف بودههای مورد مطالعه بیشتر سفالسفال

درصد دارای کیفیت خشن 11/0ها دارای کیفیت متوسط و در نهایت درصد سفالینه 10/ 33

درصد 31/31 های مورد مطالعه نیز متفاوت هستند براین اساسپوشش سفالینه. هستند

درصد دارای 11/11خودرویه و بقیه مربوط به پوشش گلی هستند که ها از نوعسفالینه

میزان باال . ها دارای پوشش گلی غلیظ بوده استدرصد سفالینه 16/11قیق و پوشش گلی ر

های های این عصر به طور یقین یکی از شاخصهبودن پوشش گلی در سطح بیرونی سفالینه

های عصر مفرغ دارای تزئین نقاشی بوده اند که این تزئین بوده است، چه بسا اکثر سفالینه

وار داشت که سفالگر از پوشش گلی برای حل این خود نیاز به یک سطح صاف و هم

.مشکل بهره برده است

گرفت که گونه نتیجه توان اینجنوبی می های منطقه مکراندر مورد نوع تزئین سفال

10/11 تزئین نوع نقاشی، بیشترین درصد نوع تزئین را به خود اختصاص داده است که

هستند، هرچند که از تزئیناتی وع نقاشیهای مورد مطالعه دارای تزئین ندرصد سفالینه

درصد نیز در این دوران استفاده شده 61/3و نقش افزوده با 31/1همچون نقش کنده با

. های عصر مفرغ مکران جنوبی تزئین نوع نقاشی بوده استاست اما تزئین غالب سفالینه

درصد 33/61است که مایه هندسی بوده مایه استفاده شده در این دوران، نقشبیشترین نقش

ها را به خود اختصاص داده است و تنها چند مورد نقش حیوانی، مواج و مایه سفالینهنقش

ای است و تنها غالب رنگ نقش استفاده شده از نوع طیف سیاه تا قهوه. شودترکیبی دیده می

.در موارد معدودی رنگ قرمز استفاده شده است

44

فصلنامه مطالعات شبه قاره

رهمکنش های میان مکران جنوبی و بلوچستان در پژوهش حاضر به درک و شناسایی ب

پس از . پاکستان از خالل مقایسه گونه شناختی سفال های این دو منطقه پرداخته شد

ها، اقدام به ثبت شباهت ها در قالب جداول تطبیقی و تحلیل آماری گردید که نتایج مقایسه

( 1-0جداول. )آن در جداول زیر ارائه می گردد

44

میالدروابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از

44

فصلنامه مطالعات شبه قاره

نتیجه

روابط فرهنگی بین دو کشور ایران و پاکستان بسیار کهن و قدیمی است و پیشینه آن را

در هزاره سوم پیش از میالد، عواملی همچون . می توان در هزاره های پیش از تاریخ جست

وجود منابع طبیعی، تکامل فنی و افزایش جمعیت باعث ظهور جوامع شهرنشین در جنوب

ایران گردید که برای رفع نیازهای خویش شبکه های مبادالتی منطقه ای و فراشرق

شناختی صورت گرفته و شباهت فرم و با توجه به مقایسه گونه. منطقه ای ایجاد نمودند

ای با منطقه های گستردهها، مشخص گردید که مکران جنوبی ارتباطات و تماسنقش سفال

.بلوچستان پاکستان داشته است

ها به ویژه در دوران آغاز نگارش ناگفته پیداست که موضوع ارتباط و تماس فرهنگ

موضوعی پیچیده است، بویژه اگر بخواهیم این موضوع را صرفا با مطالعه عناصر محدودی

برای دست یابی به تصویری کامل و روشن در این زمینه باید . همچون سفال بررسی نمائیم

دست آمده است را نیز به این ه ه از کاوش های باستان شناسی بسایر یافته های فرهنگی ک

.دیدگاه مقایسه ای اضافه نمود

44

میالدروابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از

منابع

انتشارات ،(هشت گفتار) باستان شناسی و تاریخ بلوچستانسید سجادی، سید منصور، .1

.1111سازمان میراث فرهنگی، تهران،

تپه در کاوش و زنی گمانه فصل نخستین گزارش ؛بمپور تپه ،منصور سید سیدسجادی، .0

.1131 کشور، فرهنگی میراث سازمان شناسی باستان پژوهشکده بمپور،

، محفوظ در آرشیو گزارش بررسی باستان شناسی شهرستان نیکشهرشیرازی، روح اهلل، .1

اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان،

.1133چاپ نشده،

، محفوظ در آرشیو گزارش بررسی باستان شناسی شهرستان چابهارشیرازی، روح اهلل، .1

سیستان و بلوچستان ، ها سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان اسناد

1136.

1. Arrian, Anabasis Alexanrdi .books V-VI. translated by I. Robson,

William Heinemann, London, 1933.

2. Besenval, R. The 1992-1993 Field Season at Miri Qalat: New

Contributions to the Chronology of Protohistoric Settlement in

Pakistani Makran. In: Parpolla A. and Koskikollio P. (eds), South Asian

Archaeology 1993, vol. I, Helsinki, pp.81-91, 1994.

3. Besenval, R. Results of the 1996 Field Season at Miri Qalat

(Makran/Pakistan). In: Taddei, M. (ed), South Asian Archaeology 1997,

Naples,2001.

4. Besenval, R. and A, Didider. Peuplement protohistorique du

Kech-Makran au 3ème millénaire av. J.-C. : l’assemblage céramique

de la période IIIc sur le site de Miri Qalat. Paléorient 30 (2), pp.159-

177,2005.

44

فصلنامه مطالعات شبه قاره

5. Besenval R., Marcon V., Buquet C., Mutin B. Shahi-Tump,

results of the last field season. In: Franke-Vogt U., Weisshaar H.-J.,

(eds), South Asian Archaeology 2003, pp. 49-56, Aachen-Bonne, 2005.

6. Cortesi, E., Tosi M., Lazzari A., Vidale D. Cultural relationships

beyond the Iranian Plateau: the Helmand civilization, Baluchistan

and the Indus Valley in the 3rd

millennium BCE. Paleorient, vol. 34.2,

pp. 5-36, 2008.

7. De Cardi. B. Excavatidons at Bampūr, S.E. Iran: A Brief

Report, Iran. Vol. 6, pp. 135-155,1968.

8. De Cardi, B. Excavation at Bampur, a Third Millennium

settlement in Persian Baluchistan. Anthropological Papers of the

American Museum of Natural History, vol. 51, New York, 1970.

9. Didier, A. Archéologie des confines Indo-Iranians: Etude de

La production céramique du Kech-Makran (Pakistan) dans La

première moitié du IIIème millénaire av. J.C. Thèse de doctorat

nouveau regime, Universite Paris 1, Pantheon-Sorbone, 2007.

10. Didier, A. La production céramique du Makran (Pakistan), à

l’âge du Bronze ancien. De Boccard, Paris, 2013.

11. Didier, A., & Mutin B. La production céramique

protohistorique du Makran pakistanais dans la compréhension des

relations indo-iraniennes. In: J. Bendezu-Sarmiento (dir.), L’archéologie

Francaise en Asie Central, pp. 461-486, De Boccard, 2013.

12. Fisher B. Cambridge History of Iran. vol. 1: Land of Iran,

Cambridge University Press, 1968.

13. Heibert F. & Lamberg-Karlovsky C. C. Central Asia and Indo-

Iranian Boderlands. Iran, vol. 30, pp. 1-16.

14. Jarrige, J.-F. Economy and Society in the Early Chalcoloithic

Bronze Age of Baluchistan: New Perspectives from Recent

Excavation at Mehrgrah. In: South Asian Archaeology 1977, Instituto

Universitario Orientale, Naples, pp. 94-114, 1981.

15. Jarrige, J.-F. Chronology of the Earlier Periods of the Greater

Indus as seen from Mehrgarh, Pakistan. In: Allchin, B. (ed.) South

Asian Archaeology 1981, Cambridge University Press, pp.21-28,1984.

45

میالدروابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از

16. Jarrige, J.-F., and Meadow R. The Antecedents of Civilization in

the Indus Valley. Scientific American 243 (2), pp. 122-133, 1980.

17. Jarrige J.-F., Didier A., Quivron G. Shahr-i Sokhta and the

chronology of the Indo-Iranian regions. Paleorient vol. 37.2, pp. 7-34,

2011.

18. Lamberg-Karlovsky, C. C. & Tosi. M. Shahr-i Sokhta and Tepe

Yahya: Traks on the Earliest History of the Iranian Plateau. East and

West, Vol. 1-2, 1973, Pp: 21-57 ,1973.

19. Kohl P. & Pottier M.-H. Central Asia materials from

Baluchistan and south eastern Iran at the end of the third millennium

B. C. Persica, vol. XXIV, pp. 91-103, 1990-1992. 20. Kulke, H. And Rothermund D. History of India. Rutledge,

London, 1998.

21. Mortazavi, M. The Bampur Valley: A New Chronological

Development. Ancient Asia, vol. 1, pp. 53-64, 2006.

22. Mutin, B., Contribution à l’étude du peuplement des confins

indo-iraniens au Chalcolitique: caractérisation de la production

céramique des périods II et III du Makran pakistanais (IVe

millénaire av. J.-C.). Thèse de doctorat non publiée, Université Paris 1,

Panthéon-Sorbonne, 2007.

23. Mutin, B. Ceramic traditions and interactions on the

southeastern Iranian Plateau during the fourth millennium BC. In:

Petri C. (ed.), Ancient Iran and its neighbors –local developments and

long-range interactions in the 4th

millennium BC, pp. 253-275,

Cambridge, 2013.

24. Santoni, M. Potters and Pottery at Mehrgarh during the Third

Millenium BC (Periods VI and VII).In: Frifelt, K. Sorensen, P. (eds.)

South Asian Archaeology 1985, London: Curzon Press, PP.176-185,

1989.

25. Shaffer, G. Prehistoric Baluchistan. New Delhi, B. R. Publishing

Corporation, 1978.

26. Shaffer, G. The Archaeology of Baluchistan: A review.

Newsletter of Baluchistan Studies 3, pp. 63-111, 1985.

45

فصلنامه مطالعات شبه قاره

27. Sharif, M., & Thapar B. K. Food-producing communities in

Pakistan and northern India. In: History of Civilizations of Central

Asia, The dawn of civilization: earliest times to 700 B.C., Vol. 1, Editors:

Dani A. H. & Masson V. M., UNESCO, pp. 29-44, 1992.

28. Stein, A. An archaeological Tour to Gedrosia. Calcutta, 1931.

29. Stein, A., Archaeological Reconnaissances in North-western

India and Southeastern Iran, McMillan. London, 1937.

30. Tosi, M. A Tomb from Damin and the Problem of the Bampur

Sequence in the Third Millennium B.C. East and West, Vol. 20/1-2, pp,

9-50, 1970.

31. Tosi, M. Bampur: A Problem of Isolation. East and West, Vol.

24/1-2. pp. 29-50, 1974.

32. Wenke R. Patterns in Prehistory. Oxford University Press, 1999.

All References in English

1. Arrian, Anabasis Alexanrdi (books V-VI). translated by I. Robson, William Heinemann, London, 1933.

2. Besenval, R. The 1992-1993 Field Season at Miri Qalat: New

Contributions to the Chronology of Protohistoric Settlement in

Pakistani Makran. In: Parpolla A. and Koskikollio P. (eds), South Asian

Archaeology 1993, vol. I, Helsinki, pp.81-91, 1994.

3. Besenval, R. Results of the 1996 Field Season at Miri Qalat

(Makran/Pakistan). In: Taddei, M. (ed), South Asian Archaeology 1997,

Naples,2001.

4. Besenval, R., and A. Didider, Peuplement protohistorique du

Kech-Makran au 3ème millénaire av. J.-C. : l’assemblage céramique

de la période IIIc sur le site de Miri Qalat. Paléorient 30 (2), pp.159-

177,2005.

5. Besenval, R., Marcon V., Buquet C., Mutin B. Shahi-Tump,

results of the last field season. In: Franke-Vogt U., Weisshaar H.-J.,

(eds.), South Asian Archaeology 2003, pp. 49-56, Aachen-Bonne, 2005.

45

میالدروابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از

6. Cortesi, E., Tosi M., Lazzari A., Vidale D. Cultural relationships

beyond the Iranian Plateau: the Helmand civilization, Baluchistan

and the Indus Valley in the 3rd

millennium BCE. Paleorient, vol. 34.2,

pp. 5-36, 2008.

7. De Cardi. B. Excavatidons at Bampūr, S.E. Iran: A Brief

Report. Iran, Vol. 6, pp. 135-155,1968.

8. De Cardi, B. Excavation at Bampur, a Third Millennium

settlement in Persian Baluchistan. Anthropological Papers of the

American Museum of Natural History, vol. 51, New York, 1970.

9. Didier, A. Archéologie des confines Indo-Iranians: Etude de

La production céramique du Kech-Makran (Pakistan) dans La

premiere moitie IIIe millenaire av. J.C. Thèse de doctorat nouveau

regime, Universite Paris 1, Pantheon-Sorbone, 2007.

10. Didier, A. La production céramique du Makran (Pakistan), à

l’âge du Bronze ancien. De Boccard, Paris, 2013.

11. Didier, A. & Mutin B. La production céramique

protohistorique du Makran pakistanais dans la compréhension des

relations indo-iraniennes, In: J. Bendezu-Sarmiento (dir.).

L’archéologie Fraaise en Asie Central, pp. 461-486, De Boccard, 2013.

12. Fisher, B. Cambridge History of Iran. vol. 1: Land of Iran,

Cambridge University Press, 1968.

13. Heibert, F. & Lamberg-Karlovsky C. C. Central Asia and Indo-

Iranian Boderlands. Iran, vol. 30, pp. 1-16.

14. Jarrige, J.-F. Economy and Society in the Early Chalcoloithic

Bronze Age of Baluchistan: New Perspectives from Recent

Excavation at Mehrgrah. In: South Asian Archaeology 1977, Instituto

Universitario Orientale, Naples, pp. 94-114, 1981.

15. Jarrige, J.-F. Chronology of the Earlier Periods of the Greater

Indus as seen from Mehrgarh, Pakistan. In: Allchin, B. (ed.) South

Asian Archaeology 1981, Cambridge University Press, pp.21-28,1984.

16. Jarrige, J.-F., and Meadow R. The Antecedents of Civilization in

the Indus Valley. Scientific American 243 (2), PP. 122-133, 1980.

17. Jarrige, J.-F., Didier A., Quivron G. Shahr-i Sokhta and the

chronology of the Indo-Iranian regions. Paleorient vol. 37.2, pp. 7-34,

2011.

45

فصلنامه مطالعات شبه قاره

18. Lamberg-Karlovsky, C. C. & Tosi. M. Shahr-i Sokhta and Tepe

Yahya: Traks on the Earliest History of the Iranian Plateau. East and

West, Vol. 1-2, 1973, Pp: 21-57 ,1973.

19. Kohl, P. & Pottier M.-H. Central Asia materials from

Baluchistan and south eastern Iran at the end of the third millennium

B. C. Persica, vol. XXIV, pp. 91-103, 1990-1992. 20. Kulke, H. And Rothermund D. History of India. Rutledge,

London, 1998.

21. Mortazavi, M. The Bampur Valley: A New Chronological

Development. Ancient Asia, vol. 1, pp. 53-64, 2006.

22. Mutin, B., Contribution à l’étude du peuplement des confins

indo-iraniens au Chalcolitique: caractérisation de la production

céramique des périods II et III du Makran pakistanais (IVe

millénaire av. J.-C.). Thèse de doctorat non publiée, Université Paris 1,

Panthéon-Sorbonne, 2007.

23. Mutin,B .Ceramic traditions and interactions on the southeastern

Iranian Plateau during the fourth millennium BC. In: Petri C. Ancient

Iran and its neighbors –local developments and long-range

interactions in the 4th

millennium BC, pp. 253-275, Cambridge, 2013.

24. Santoni, M. Potters and Pottery at Mehrgarh during the Third

Millenium BC (Periods VI and VII). In: Frifelt, K. Sorensen, P. (eds)

South Asian.

25. Seyyed Sajjadi, Seyyed Mansur. Bastanshenasi va Tarikh-e

Balochestan (Hasht Goftar) . Cultural Heritage Organization Publication,

Tehran, 1995.

26. Seyyed Sajjadi, Seyyed Mansur. Tape-e Bampur, avalin fasl-e

hafari dar Bampur. Cultural Heritage Organization Publication, Tehran,

2004.

27. Shaffer, G. Prehistoric Baluchistan. New Delhi, B. R. Publishing

Corporation, 1978.

28. Shaffer, G. The Archaeology of Baluchistan: A review. in:

Newsletter of Baluchistan Studies 3, pp. 63-111, 1985.

29. Sharif. M., & Thapar B. K. Food-producing communities in

Pakistan and northern India. In: History of Civilizations of Central Asia,

The dawn of civilization: earliest times to 700 B.C., Vol. 1, Editors: Dani

A. H. & Masson V. M., UNESCO, pp. 29-44, 1992.

44

میالدروابط فرهنگی بلوچستان ایران و پاکستان در هزاره سوم پیش از

30. Shirazi, R. Gozaresh-e baresi-e bastanshenasi-e shahrestan-e

Nikshahr. Sistan and Baluchestan Cultural Heritage Organization

Archive, Zahedan, 2009.

31. Shirazi, R. Gozaresh-e baresi-e bastanshenasi-e shahrestan-e

Chahbahar. Sistan and Baluchestan Cultural Heritage Organization

Archive, Zahedan, 2010.

32. Stein, A. An archaeological Tour to Gedrosia. Calcutta, 1931.

33. Stein, A. Archaeological Reconnaissances in North-western

India and Southeastern Iran. Macmillan, London, 1937.

34. Tosi, M. A Tomb from Damin and the Problem of the Bampur

Sequence in the Third Millennium B.C, East and West. Vol. 20/1-2, pp

9-50, 1970.

35. Tosi, M. Bampur: A Problem of Isolation, East and West. Vol.

24/1-2. p. 29-50, 1974.

36. Wenke, R. Patterns in Prehistory. Oxford University Press, 1999.