1

از اَگَدِ تا ملوخَّ؛

م.ق سوم ههزار اواخر در فارسخلیج پیرامون هایسرزمین فرهنگی و اقتصادی بالندگی

دکتر حسین بادامچی

عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران

حمیدرضا پیغمبری

دکتری تاریخ ایران باستان هدانشجوی دور

چکیدهیکی از . ای جریان داشتدر حد گستردهم .سوم ق هدر هزارهای واقع در شرق آن مینالنهرین و سرزمیان بینداد و ستد کاال

در تجارت آن کرد ومرتبط می سند هی چون درهای دوردستالنهرین را به سرزمینبین فارس بود کهمسیرهای ارتباطی، خلیج

بیشتری را بالندگی اقتصادی و فرهنگی فارسهای پیرامون خلیجسرزمین و از تجارت زمینی پیشی گرفت هاواخر این هزار

های راه تغییر جریان تجارت شرق ازدر پژوهش حاضر، تأثیرات و پیآمدهای رویدادهایی تاریخی که منجر به . تجربه کردند

اقوام م.اواخر هزاره سوم قدر . مورد بررسی قرار گرفته استاین تغییر عنوان عاملی اصلی گردید، به به دریاخشکی

بارها ها به شرق قرار داشتند،هایی که در مسیر این راهدیگر سرزمینهای کاروانی تسلط پیدا کردند و ایالم و ین بر راهکوهنش

مهجور شدند و تا حد زیادیمن و های خشکی نااآنگاه راه. ندقرار گرفت یالنهرینبین فرمانروایان هگرانمورد تهاجمات ویران

فارس از نظر اقتصادی و فرهنگی رشد نمودند و در این های پیرامون خلیجسرزمین ،رفتمسیر دریایی مورد توجه قرار گ

دریای ههای حاشیسرزمیناقتصادی و فرهنگی با -انواع روابط سیاسیالنهرینی به فراوانی از های بیناست که متنزمان

. گویندسخن می چون دیلمون، مگن و ملوخَّ( فارسخلیج)پایین

خَّ، ملومگندیلمون، ، ایالم، النهرینهای بین، تمدنفارسخلیج بازرگانی: دیهای کلیواژه

مقدمه

در ( اکّدی Tiāmtum Šapiltumسومری و a-ab-ba sig-sig)فارس تحت عنوان دریای پایین خلیج

چنانکه خواهیم دریایی بزرگ است که مرزهای آن ناشناخته اند و ،ترین اسناد و مدارک تاریخیقدیمی

های لشکرکشی ازالنهرینی پادشاهان بین هایی قرار داشتند کهدر پیرامون این دریا سرزمینفت، گ

. (D. Potts, 2009: 27-56) بالندخود میبه هاماجراجویانه در آن

1 hamidrp.59@gmail.com :ه مسؤولنشانی پست الکترونیک نویسند

2

طور کلی فارس و بههای پیرامون خلیجاهمیت فراوان سرزمینشناختی و متون تاریخی از مدارک باستان

غرب آسیا در خلیج فارس در اواخر این های تجاری جنوبهای بازرگانی و تمرکز جریانتقویت فعالیّت

این تحول نتیجه چه عوامل و جریاناتی بود؟ برای پاسخ دادن به این سوال نخست . دهندهزاره خبر می

دست آوریم، سپس جایگاه الزم است که شناختی مقدماتی از نواحی جغرافیایی ذکر شده در متون به

و شواهد موجودمتنی آنگاه با تکیه بر مدارک . فارس روشن نمائیمها را در تجارت خلیجاقتصادی آن

رشد که منجر به را هایی تاریخی ، جریاننددست آمده اشناختی بههای باستانفرهنگی که از طریق کاوش

وزه شد مورد بررسی قرار النهرین به این حتوجه بیشتر ساکنان بینها و این سرزمیناقتصادی و فرهنگی

.دهیم

دوران باستان مقدمفارس در های حوزه خلیجسرزمین

در النهرینی های شاهی بینو نیز کتیبهمتون ادبی و اقتصادی این دریا طبق ههای حوزترین سرزمینمهم

پشیمِ یا : ند ازعبارتم .سوم ق ههزارویژه ، به(هلنیستی)مآبی دوران باستان مقدم یعنی پیش از عصر یونانی

یا مگن ، (Dilmun/Tilmun)یا تیلمون دیلمون، (Šeriḫum)شریخوم، (Pašime/Maršime) میشیمِ

و ملوخَّ (Tukriš)توکریش ،(Paraḫšum/Maraḫši)یا پرخشوم مرخشی ،(Magan/Makkan)مکّن

(Meluḫḫa) .استشده معلوم های ذکر شده در حال حاضر تا حد قابل قبولیناممکان جغرافیایی جای:

النهرین که در مرز بینساحلی هترین ناحیشمالی .تعلق داشت هافارس به ایالمیخلیج یشمالهای کرانه

حفاری هایی که گروهی از باستان شناسان عراقی در تل ابوشیجه. شد، پشیمِ نامیده میواقع شده بود

(Tell Abu Sheeja) منجر به بل حمرین انجام دادند نهایتاًی جنزدیکدر هفت کیلومتری مرز ایران و

-Hussain, et al, 2010: 47) یالمی شهر گردیداخدای (Šuda)م و معبد شودَ کشف مکان باستانی پشی

، سومین (م.ق 6622تا6622) (Man-Ištušu) ایشتوشو-ای از منهمچنین بر مبنای کتیبه. (103

-Steinkeller, 1982: 237)شده است نامیده میهای فارس، شریخوم کرانهبخشی از فرمانروای اکّدی،

265 .)

موجود قابل تطبیق با بحرین و سواحل عربی مجاور و مدارک دیلمون نیمه اساطیری که بر اساس شواهد

متون .فارس بوددر خلیج مهمی تجاری ، مرکز(Bibby, 1970: 8-10 ; Potts 2009: 27-56)باشد آن می

آغاز نگارش تا عهد آشور از این سرزمین مهم که نقش واسطه در انتقال هاز دور النهرینیبینهای و کتیبه

3

,Piesinger)گویند ن داشت سخن میالنهریبینو ملوخَّ را به مگنهای شرقی چون کاالهای سرزمین

النهرین باستان داشت و به دیلمون از نظر فرهنگی جایگاهی خاص در نظر مردم بین (.10-24 :1983

.شدنوان سرزمینی مقدس و آرمانی تلقی میع

kur Magan) مگن کوهستانki) گودِآ های اکّد و عهد پادشاهیویژه در دورهبهکه(Gudeā ) فرمانروای

آن سنگ دیوریت و کلوریت و معادن مس غنی منابعبهشود، از آن یاد میبه فراوانی ،(Lagaš) شلَگَ

های اشیاء مسین مکشوفه از فلزشناختی هارولد پیک از نمونههای بررسی آزمایش. داشته استشهرت

چنانچه عمّان همان و ( Peake, 1928: 452-457)ها را معادن عمّان نشان داد و ایالم، منشأ آن نالنهریبین

به دیلمون و سایر مگنالنّار یکی از بنادر ترانزیت مس ظاهراً محل باستانی اممگن باستانی باشد،

سوم در عمّان ههای باستانی اوایل هزاریکی دیگر از محوطه. فارس بوده استی پیرامون خلیجهاسرزمین

,D. Potts)جا کشف شده است حفیط در نزدیکی العین است که چندین گور سنگی بزرگ در آن همحوط

ع فارس واقآمدگی عمان در خلیجشناسی در تل ابرق که در شمال پیشهای باستانکاوش(. 2009:32

,D. Potts)بوده است فارسخلیج هحوزیکی از مراکز تجاری نیز شده، نیز نشان داد که این منطقه

هخامنشی وجود داشت هدر دور (Maka) باستانی دیگر به نام مَکَ نامالبته از آنجا که یک جای(. 2000

عالوه بر عمان باستانی مگنمکران کنونی است، شاید بتوان گفت که نام جایکه ظاهراً قابل تطبیق با

حتی هانسمن با توجه به این که مواد فرهنگی عمان . شده استبلوچستان ایران و پاکستان نیز می شامل

های اطراف تر از تمامی محوطهباستانی بمپور پیشرفته هسوم محوط هتا مکران مشابه هستند و در هزار

بر ارتباط کممسئله دستاین (. Hansman, 1973: 572)کند معرفی می مگنرا مرکز تمدن بمپوراست،

-توان دریافت که چرا در کتیبهکند و بر همین منوال میفارس داللت میکرانه های شمالی و جنوبی خلیج

.در قلب دریا واقع شده بود مگنسرزمین ( Frayne, 1993:97)سین -ای از نرام

و سرزمین مگنصادر کنندگان ظروف سنگی اند که ارتباطی میان مشخص کردههمچنین شناسان باستان

های ای از ریموش به سنگدر کتیبه(. D. Potts, 2005: 67–78)است ن وجود داشتهالنهریبینمرخشی به

غارت است، اشاره شده که از مرخشی به ای از سنگ صابونکه گونه( dušȗ)مختلف ازجمله سنگ دوشو

در حال حاضر محل بحث مکان سرزمین باستانی مرخشی تعیین(. Frayne, 1993: 58)اند گرفته شده

ههای دیگری چون توکریش از جملناممرخشی و جایالنهرینی بنا به گواهی متون بین. است پژوهشگران

4

ای بودند که بخشی از مواد خام را از مراکزی دور مانند بدخشان افغانستان که دارای های واسطهسرزمین

. کردندصادر می النهرینکاالهای تجمالتی به بینکردند و به صورت تأمین میمعادن عظیم الجورد است،

کرمان چون تپه یحیی، شهداد و جیرفت که به ههای باستانی منطقدر شرق ایران بیش از همه، محوطه

-یفرانسوا واال توکریش را با کرمان تطبیق م. نام هستندسوم تعلق دارند قابل تطبیق با این دو جای ههزار

ولی اشتاینکلر مکان توکریش را جایی واقع در مرکز فالت ایران ( Vallat, 1993: CXX-CXXI)دهد

، این منطقهکرمان همنطق چون وجود منابع فراوان فلزات در ترزند و با تکیه بر شواهدی مطمئنحدس می

از تپه یحیی و دیگر نین همچ. (Steinkeller, 1982: 237-265)کند نی تعیین میالنهریبینرا مرخشی متون

-بینها با آنمستقیم دست آمده و روابط شده از سنگ صابون بهکرمان اشیاء ساخته ههای منطقمحوطه

هایی از نمونه از طرفی (.Lamberg-Karlovsky, 1972: 89-100)ه است تأیید قرار گرفت مورد النهرین

های ود که از نظر سبک و مضمون با نمونهشهای باستانی جیرفت نسبت داده میظروف سنگی به محوطه

این اشیاء تزئینی و تجمالتی از جمله (. Perrot and Madjidzadeh, 2006: 99-112)دیگر متفاوتند

« فرهنگیسبک میان»ها را فارس بودند و کُل سبک هنری خاص آنخلیج همحصوالت مبادالتی حوز

(Intercultural Style )نامیده است (Kohl, 1975:18-31 .)ها ها از بناهای یادمانی چون کاختر آنبیش

ها از اند و ممکن است برخی از آنن به دست آمدهالنهریبینو معابد یا گورهای اشخاص بلندمرتبه در

الف در 8و 6های قدیم رونق تجارت این اشیاء با سلسله(. 62، 831 پیتمن )غنایم جنگی باشند هجمل

البته پیشنهاد . م همزمان است و پس از آن، از رونق افتاده است.ق 6822تا6222 ن یعنی حدودالنهریبین

د، ساخته شده باشند م یعنی همزمان با امپراتوری اکّ.ق 6622شده که شماری از این اشیاء تا

(Miroschedji, 1973: 20-26.)

-متن. بود (فارسخلیج)پایین دریای ه مراکز حاشی هن از مجموعالنهریبینتجاری به هملوخَّ، دورترین نقط

هسوم اور و گودِآ اشیاء ساخته شده از عاج، طال و عقیق را از جمل هسلسل ههای تاریخی مربوط به دور

فرانسوا واال . ن کشف شده استالنهریبینکنند که نمونه هایی از آن در کاالهای وارداتی از ملوخَّ ذکر می

تر پژوهشگران، ملوخَّ را که بیش، درحالی(28 : 832 واال)ند دااین سرزمین را منطبق بر بلوچستان می

یکی از (. Thornton, 2012:600-619؛ Parpola et al, 1977: 129-165)دانند سند می ههمان تمدن در

فارس با دورترین عضو های پیرامون خلیجبهترین شواهد ناظر بر رابطه فرهنگی و اقتصادی میان سرزمین

5

که « فارسمهرهای نوع قدیم خلیج». باشندمی 6«مهرهای خلیج فارس»ی دره سند، این مجموعه یعن

نواحی اطراف دیگر مستقیم بین ملوخَّ و احتماالً تجارت هدهندنشانم هستند، .مربوط به هزاره سوم ق

م هستند،.ق 622 تا 6222که متعلق به بازه زمانی میان « مهرهای نوع جدید»و باشند میفارس خلیج

,Parpola et al)د دارنهایی با خط تمدن سند نی با نوشتهالنهریهندی و بین هایهمایترکیبی از نقش

را تأیید النهرینبینسند و همدارک، ارتباط تجاری میان تمدن درشناسان با اتکا بر این باستان(. 1977

(.D. Potts, 1978: 48)کنند می

، النهرینیطبق متون بینم بر .در هزاره سوم ق( فارسخلیج)ای پایین پیرامون دریهای سرزمین طور کلیبه

واقع در مرز میان ایالم و )از بشیمِ که فارس خلیج های شمالیکرانه: عبارتند ازالنهرین جنوبی بینعالوه بر

که دانست ایی هسرزمینرا آنتوان ، ملوخَّ که میتظاهراً به ایالم تعلق داش( کرمان)تا مرخشی ( النهرینبین

که دیلمون مقدس فارس خلیجهای جنوبی کرانهو شوندامروزه بلوچستان و سند و پنجاب نامیده می

-را شامل می( و به احتمال فراوان دوسوی تنگه هرمز)مگن یعنی عمان و( های عربستانبحرین و کرانه)

النهرینی بینهر زمان دیگری در متون م بیش از .سوم ق هو ملوخَّ در اواخر هزار مگن در این میان نام. شد

ای بلند داشته و توجه را به سمت خود جلب و این بدان معناست که در این دوره آوازهخورد چشم میبه

.و در ادامه به آن خواهیم پرداخت کردندمی

م.سوم ق ههزار فارس دربازرگانی خلیج

با ها این سرزمینالنهرین باستان که نزد مردم بیننقابل توجه آ هبرده، نکتدر مورد نواحی جغرافیایی نام

Enki and)گ خورسَ-انکی و نین ههایی چون اسطورمتن: شوندها شناخته میکاالهای صادراتی مهم آن

Ninḫursag )مس و دیوریت و از مگنگویند که از ملوخَّ عقیق و الوار، از مرخشی عقیق، از می

. (Steinkeller, 1982: 237-265)شد النهرین میوارد بین توکریش طال و الجورد

های پس همچون دورهسوم قبل از میالد ههزاردر گرفت؟ اما این ارتباط تجاری از چه طریقی صورت می

مواد خام مناطق ها، از طریق این راه. شدانجام می روهای کاروانراه مسیرهای بازرگانی از فعالیّتاز آن،

2شهرهای -شناختی از نواحی حاشیه خلیج فارس چون دولتهای باستانمنظور مهرهایی است که دارای طرح و سبک هندی بوده و طی کاوش

(.22-12: 83 عبدی، : نک. )دست آمده اندهای باستانی بحرین و جزیره فیلکه بهسومری و نیز محوطه

6

ن النهریبینبه (فالت ایران تا حدود آسیای مرکزی)و نیز شرق ( آسیای صغیر)ن النهریبینکوهستانی شمال

ای مهم که باید بدان توجه کرد این است که برخالف وضع کنونی، حمل و نکته(. هشمار هنقش)رسید می

های اهبرای حمل و نقل در مقیاس باال، ر. نقل ابتدایی به شدت تحت استیالی شرایط طبیعی بوده است

راهزنان نیز در هنگام هد و در گذشته خطرات بزرگی چون حملکرزمینی ظرفیت کافی را عرضه نمی

کند که بسیاری از اشیاء فلزی و سنگی خاص که میه خاطرنشان میاَ. دنموها را تهدید میحرکت، کاروان

شدند، به ندرت از طریق می مبادالتی نواحی کوهستانی وارد هاز بلخ و مناطق شرقی ایران امروزی به شبک

به همین سبب بخش . (Amiet, 1986: 25-37)یافتند زاگرس به شوش و حتی گاهی فراسوی آن راه می

های دریایی یعنی های شرقی از طریق راهو کوهستان نالنهریهای بازرگانی میان بینمهمی از فعالیّت

.شدانجام میفارس خلیج

رسد م می.ششم ق هخلیج فارس ظاهراً به هزار ی و اقتصادی از طریقارتباطات فرهنگتاریخی هسابق

جریان بازرگانی تضعیف هم در نتیج.سوم ق ههزار اما در(. Carter, 2012a: 579-80؛ 83: 832 عبدی )

را بازسازی کنیم، بازرگانی شناختی آنباستانمدارک و النهرینکنیم با تکیه بر متون بینزمینی که تالش می

.و فرهنگی پیشرفت کردند یهای پیرامون آن از نظر اقتصادفارس تقویت شد و سرزمینجخلی

باستان النهرینهای بینت اقتصادی خلیج فارس برای تمدناهمیّ

رو از از این. میانرودان سرزمینی آبرفتی و تقریباً فاقد کوهستان و معادن سنگ و فلز استالنهرین یا بین

های دیگر اند نیاز روزافزونی به منابع و مواد خام سرزمینشهرنشینی شده هارد دورزمانی که ساکنان آن و

تر محققان بر این باورند که اهمیت و بیش ندداشته او آناتولی فالت ایران نواحی کوهستانی از جمله

ود نائل به سطح پیشرفت فناوری زمان خ النهرینبینها واردات مواد خام تا آن اندازه بود که بدون آن

تمدن ایالم نیز تا حد یگفته شده است که شکوفایی اقتصادهمچنین (. Crawford, 1973: 232)شد نمی

-آسیب می، ایالم نیز شدمیتضعیف این جریان تجاری این جریان تجاری وابسته بود و هرگاه زیادی به

آمد، به شمار می النهرینبین شرقی و هماورد بزرگ تمدن هایالم که همسای(. Miroscheji, 2003: 36) دید

در آسیای میانه و شرق که از مراکزی واقع شده بودگسترده ای مسیر جریان تجاریبه طور معمول در

شناختی های باستانی و یافتهتاریخمدارک . شد و به شهرهای بین النهرین ختم می گردیدآغاز می ایران

7

و ساکنان کوهستان از طریق دادوستد وجود دارد و النهرینبیناقتصادی میان مردم هرابطبسیاری مبنی بر

های مواد حیاتی و معادن سرزمین از طرفی. های مختلف محل بررسی قرار گرفته استاین مسئله از جنبه

ت که همین سبب اسبه. نمودهای غارتگرانه ترغیب مین را نیز به لشکرکشیالنهریکوهستانی پادشاهان بین

ن از لشکرکشی به کوهستان و ویرانی و غارت شهرهای واقع در آن خبر النهرییخی بیننخستین متون تار

,Liverani) ننددامیجهانی امپراتوری نخستین را آن ،انپژوهشگرغالب در این میان اکّد که .دهندمی

1993: 1-10; Westenholz and Sallaberger, 1999: 25; McMahon, 2012: 649-667 ) غارت

تأمین مواد الزم از طریق هراجر موری به مسئل. کار خود داشت ههای اطراف را در سرلوحسرزمین

توانسته عامل مهمی در کند که میاقدامات غیر تجاری چون گرفتن غنیمت، باج و خراج و هدایا اشاره می

او توجه را به غنایم . النهرین بوده باشدها و معابد بینرساندن مواد خام و کاالهای آماده به انبارهای کاخ

8222مینا طال و 82مثالً ریموش : رسیدالنهرین میکند که طبق مدارک تاریخی به بینو خراجی جلب می

حدود )سوم اور هپادشاه سلسل( Šu-Sin)سین -گرفت، شو برده از ایالم و مرخشی 822مینا مس و

ره، قلع، و مفرغ به غنیمت گرفت، و طال، نق (Šimaški)شکی شیمَایالمی از سرزمین ( م.ق6262تا6283

طالی شوش و دیگر ( م.ق 6221تا6263حدود )سوم اور هآخرین پادشاه سلسل (Ibbi-Sin)سین -ایبّی

دهد که حجم موادی که از طریق غارت موری بدین ترتیب نشان می. مناطق ایالم را تصاحب کرد

.(22: 832 موری )های شرقی وارد شده، بسیار زیاد بوده است سرزمین

ذیلنیز که طبق آنچه گفتیم به داشتن منابع و معادن مشهور بودند، فارس خلیج هنواحی حاشیدر این میان،

که پیشتر از او نام شوایشتو-من. میان آمده استسخن به اندقرار گرفتهتهاجم موردبارها مناطقی که

:ادفارس انجام دخلیج ت نظامی مفصلی درویژه فعالیّبهبردیم،

. را فتح کرد، با ناوگانی از دریای پایین گذشت انشان و شریخوم ،شو پادشاه جهانایشتو-که منهنگامی»

سپس شهرها را تسخیر . آنان را شکست داد هسی و دو شهر سراسر دریا برای جنگ گرد آمدند، اما او هم

های او از کوه. عادن نقره غارت کردهایشان را تا مرا برانداخت و سرزمین[ این شهرها]او فرمانروایان . کرد

ای از او پیکره. اگَد حمل کرد ههایی برداشت و بر کشتی نهاد و به اسکلآن سوی دریای پایین سنگ

(.Frayne, 1993: 75-6)« تقدیم کرد[ لیلان]خودش ساخت و به خدای

8

یابی به معادن سنگ و به دست های آن را نیازراهه نرفته ایم چنانچه انگیزهکه به بی از این گزارش مبهم

شو به موازات سواحل حرکت، و ایشتو-منتوان چنین استنباط کرد که ، میهای شرقی بدانیمفلز سرزمین

یا عمان ( 6نقشه شماره )( Liverani, 2014:135/6, figure 8.2)در نهایت به کوهستان و معادن کرمان

سین-مدارک تاریخی، مشابه این لشکرکشی توسط نرام هبر پای(. T. Potts, 1994: 105)ده باشد نفوذ کر

(Narām-Sin( )6621م.ق 3 66تا)، او که بر . آخرین پادشاه کشورگشای اکّدی، صورت پذیرفته است

متحد شده ها با ایالمیبسته بود، - (Ḫita) یتَخظاهراً -ای که با پادشاهی ایالمیاساس عهدنامه

Carter and)ای از خودمختاری ایالم را پذیرفته بود هو دست کم درج( 12-88: 832 هینتس )

Stolper, 1984: 14/5)سین همچنین ادعا -نرام. دهدمرخشی خبر می وهای خود از فتح ایالم ، در کتیبه

، پادشاه آن دیار، را اسیر کرده (Manitu(m)( )م)لشکرکشی، و شخصاً مَنیتو مگنسرزمین کند که به می

سازد، مدرکی مادّی که طور که پیوتر میخالوسکی، خاطرنشان میاما همان (.Frayne 1993:117)است

,Michalowski)فارس را نشان دهد، وجود ندارد خلیج هتأثیرات فرهنگی و سیاسی اکّد بر نواحی حاشی

های لشکرکشی گیرد که گزارشچنین نتیجه میبا تکیه بر مدارکی از این دست وی (. 74-5 :1993

-کّد به این نواحی دوردست تنها برای تأکید بر توان نظامی و سیاسی امپراتوری اکّد نوشته شدهپادشاهان ا

تردیدی های مفاخره آمیز و تبلیغاتی هستنددارای جنبهآشکارا ها این گزارش که برخی ازالبته در این. اند

(Sargon/Šarru-Kinu)کین -سارگن یا شرّوهای سلطنتی در کتیبهبرای نمونه . وجود ندارد

خلیج ههای خود، به کنارخوانیم که وی به دنبال پیروزیمی اکّد ه، بنیانگذار سلسل(م.ق 6682تا6632)

این عمل نمادین منحصر به (. Frayne, 1993: 14)« ...هایش را در دریا شستاسلحه»رسید و فارس

انوشیروان پس از فتح انطاکیه مشابهی که از سوی خسرو رفتارهای دیگر همچون نمونهسارگن نبوده و

(.Rolinger, 2012: 725-743)است قدیم بوده در شرق تاریخی سنتی دهد کهاست، نشان میثبت شده

ها اند و بر روی آنن بدست آمدهالنهریسین که از بین-ط به عهد نرامظروفی سنگی مربو بعید نیست که

این سرزمین تحت حاکمیت باشند و مگناتی از کاالهایی وارد است،نوشته شده« مگن غنیمت»عبارت

ی از گودِآ وجود دارد که هایمجسمهطور همین. (D. Potts, 1989: 271-285) مستقیم اکّد درنیامده باشد

ساخته ،آوردو ملوخَّ مگناز ی کهاز سنگ دیوریتها را آن کند که ویها اشاره میروی آن هایهکتیب

سند و عمان و ههای دوردستی چون درلشکرکشی و تصرف سرزمین .(Edzard, 1997: 30-53) ستا

9

زمان دور از ذهن م و با توجه به توانایی نظامی آن.سوم ق هالنهرین در هزارشرق ایران برای پادشاهان بین

اساساً . دست نیامده استالنهرین در این نواحی بهبینو سیاسی ویژه آنکه مدرکی از حضور نظامی به. است

همعموالً جنبتوسط پادشاهان جهان باستان های دیگر اتی چون باج، غارت و ویرانی سرزمینعبار

. شوندبا چنین عباراتی توصیف می هاآنتبلیغاتی دارند و حتی مراودات دیپلماتیک و تجاری نیز از سوی

با این. شدیها گزافه گویی و اغراق مآمد، در گزارش آندست میدر عمل موفقیت نظامی به چنانچهو

توان ند، نمیر مورد توجه پادشاهان اکّد بودفارس بسیاخلیج ههای حوزدر این واقعیّت که سرزمینحال

شکوفایی از اشاره خواهیم کرد که بیشتری شناختی و باستانمدارک تاریخی در ادامه به. تردید داشت

.دارنده برمیپرداین زمان درفارس خلیج ههای حوزاقتصادی و فرهنگی سرزمین

م.سوم ق هتقویت تجارت دریایی در اواخر هزار

های آسیای میانه تا شاهراهاز کردند که منافع اقتصادی بازرگانی کهالنهرینی تالش میپادشاهان بین

فارس نیز از تیررس جریان داشت را هر چه بیشتر تصاحب کنند و اقتصاد رو به بالندگی خلیجمدیترانه

هایی در سوم اور موفقیت هسوم امپراتوری اکّد و نیز پادشاهان سلسل هدر اواخر هزار. اندها دور نمآن

-می برای نمونه .(Steinkeller, 2013: 415) نددست آوردمنافع اقتصادی خشکی و دریا بهکسب هزمین

منطقهتصادی ی اقهاجریانبا منافع و ( هشمار هنقش)اکّد توان ارتباطی میان الگوی گسترش امپراتوری

امپراتوری پایتخت( Agade)ثروت اَگَدِ (.Liverani, 2014: 142; Bottero et al, 1968: 111-2)دید

رومانا توجه را -کریستوفر وال. تجارت و غنائم جنگی بود هبلکه بر پای ،نه بر اساس کشاورزی ،سارگونی

او اگد را در محل سوق . کندعطوف میشرقی و نیز راه دریایی م-رو غربیهای بازرگانی کاروانبه راه

زند و دیاله سفلی نزدیک به بستر باستانی دجله حدس می هدر ناحی( Sippar)الجیشی میان کیش و سیپَّر

کند با اتیمولوژی ضعیفی نام آن یکی بغداد که تالش می. دهدیابی آن دو محوطه را پیشنهاد میبرای مکان

-Wall)که در جنوب شرقی بغداد واقع شده است « تل محمد»گر را به اگد مربوط بداند و مکان دی

Romana, 1990: 205 .)النهرین یا در در هر حال این شهر به نوعی در قلب امپراتوری یعنی در مرکز بین

فارس خلیج ههای حاشیهای سرزمینبالد که قایقسارگن به خود می. فارس واقع شده بودساحل خلیج

11

-، و این خبر به(Frayne, 1993: 28, 30)اند د لنگر انداختهملوخَّ در پایتخت او اگ مگن و، یعنی دیلمون

.دهدخوبی اهمیّت بازرگانی خلیج فارس را برای امپراتوری اکّد نشان می

ترین دالیل اهمیّت بازرگانی دریایی در این زمان کشمکشی دائمی میان طبق مدارک تاریخی، یکی از مهم

ها بود و ها و ایالمیها، گوتیبا دشمنان کوهنشین شرقی چون لولوبی النهرینهای باستانی بیندولت

های تجاری، در کنار مشکالت النهرین به شرق به منظور کسب غنائم و منافع راهلشکرکشی پادشاهان بین

برای . کردل میهای شرقی را دچار اختالحمل و نقل زمینی همواره جریان ورود مواد خام از سرزمین

-Utu)خگَل -نمونه اندکی پس از سقوط اکّد توسط گوتیان، فرمانروای سومری اوروک به نام اوتو

ḫegal) های تجاری توسط پادشاه گوتیان النهرین بیرون راند، به مسدود شدن راهکه گوتیان را از بین

: کنداشاره می

های بلند سرزمین، علف( های)ها را مسدود کرده و باعث شده بود در مسیر بزرگراهاو در شمال، جاده»

(.Frayne, 1993:285)« بروید

های سیاسی منطقه نقش پررنگی در فعالیتهای تجاری تسلط بر راه هرسد که مسئلرو به نظر میاز این

های چشمگیر برای تضمین تسلط اقتصادی منطقه اکّد، ادعای کشورگشایی هایفا کرده باشد و در مورد دور

. کامالً قابل درک است (Mieroop, 2007: 67)بازرگانی هواسطو در راستای کسب منافع مستقیم و بی

کند د به شرق، همچون اعزام نیرو برای استخراج از معدن یاد میهای پادشاهان اکّمولی حتی از لشکرکشی

(Muhly, 1973: 155 .)های النهرینی لشکرکشیاز طرفی پادشاهان اکّد همچون دیگر فرمانروایان بین

ای را به ایالم و نواحی کوهستانی زاگرس انجام دادند که این مسئله تضعیف جریان بازرگانی ویرانگرانه

های قدیم، واردات الجورد اکّد به نسبت سلسله هلیورانی با توجه به این که در دور. پی داشتمنطقه را در

رسد که آسیب مراکز تجاری و متالشی شدن و قلع از آسیای مرکزی کاهش یافته است به این نتیجه می

است زمینی انجامیده اَوَن، در نهایت به تضعیف جریان تجارت هایالمی مفروض در دور هاتحادی

(Liverani, 2014: 142 .)های مرتبط دور از ذهن نیست که تهاجمات پادشاهان اکّد در اتحاد مجدد گروه

باتوجه به رو از این. م نقش داشته باشد.سوم ق هبا ایالم تحت لوای پادشاهی شیمشکی در اواخر هزار

کّد نیز همچنان وجود متعاقب سقوط ا هدر دورشکل واردات مواد خام از شرق، مخصومت میان طرف،

سوم اور، هر دو هگذار سلسلبنیان( Ur-Nammu)نمّو -نظر اشتاینکلر، گودِآ و نیز اوربه. داشته است

11

، یعنی از خلیج فارس به مدیترانه بودند «دریای پایین به دریای باال»های تجاری از خواهان برقراری راه

(.Steinkeller, 1980: 1-9)تا از این رهگذر ایالم را دور بزنند

ای شرق به م با آشفتگی توازن تجارت فرامنطقه.سوم ق ههزار هشناختی، در میانبر اساس قرائن باستان

رونق، غرب، تعدادی از مراکز مهم باستانی در فالت مرکزی ایران چون سیلک، قبرستان و اریسمان بی

رشد تجارت ارا ب 2-2ین افول گودین حتی یانگ و لو(. 38: 833 علیزاده )اند تضعیف و یا متروک شده

,Young & Levine)دانند با مناطق و مراکز شرقی و جنوب شرقی مرتبط میالنهرین و ایالم بیندریایی

سند هتغییر جریان تجاری بین آسیای مرکزی و در همهمی که دربار هجورج دالز در مقال(. 69 :1974

م در آسیای مرکزی نیز رخ داده .سوم ق ههزار همیان دهد که چنین وضعی ازشته است، توضیح میگان

طور ناگهانی و گسترده رها سیستان، جنوب افغانستان و شمال بلوچستان بهباستانی های محوطه .است

تر رخ داد های فرهنگی با نواحی شمالیشدند و گسیختگی عمومی در روابط بازرگانی و برهم کنش

(Dales, 1977: 67-78 .)کامالً هکند که این زمان شاهد ظهور جامعبه این نکته جلب می وی توجه را

رو ظهور و از این. خلیج فارس هستیمپیرامون های تجاری با نواحی تسند و برقراری فعالیّ هشهری در در

شهرسوخته، بمپور، تپه یحیی، شهداد و )رشد مراکز ساخت و توزیع کاالهای تجاری در شرق ایران

هتوان پیامد توسعم را می.سوم ق هدر هزار( عمّان و بحرین)فارس و سواحل خلیج سند، ه، در(جیرفت

را شاهدی و آن( T. Potts, 1993: 379-402)النهرین دانست تر دریایی با بینتر و سریعتجارت مطمئن

وال، ارتباط بر این من. های زمینی به دریایی درنظر گرفتای از راهمبنی بر تغییر مسیر بازرگانی فرامنطقه

یابی به معادن و برداشت ها با ذکر دستفارس که در کتیبهخلیج هتکاپوی سیاسی پادشاهان اکّد در حوز

هفارس در دورخلیج ههای حاشیسنگ همراه است، و نیز برقراری روابط تجاری گسترده با سرزمین

.شودسوم اور با رشد مراکز تجاری این حوزه روشن می هسلسل

های دوردست های دشوار به سرزمینطور کلی توان الزم را برای لشکرکشیبه سوم اور هلسلسپادشاهان

تجاری مسالمت آمیز میان همدارکی دال بر برقراری رابط هبدین سبب و به واسط. فارس نداشتندخلیج

از توان گفت که ارتباطات بازرگانی بیشفارس میخلیج ههای حوزپادشاهان این سلسله با سرزمین

الواح اقتصادی و . سوم اور بوده است هفرمانروایان سلسل دنظرسیاست لشکرکشی و کسب باج و غنیمت م

12

بزرگترین مجموعه در میان تمام مجموعه های ( به بعد (Šulgi)از زمان شولگی )سوم اور هتجاری سلسل

. متون مکشوفه را دربر می گیرد

کشتی »النهرین بیرون راند، بر برخی نواحی حاکم بودند، از بینگوتیان را که هنوز هماندنمّو که باقی-اور

گودِآ با اوکاری که پیش از (. Frayne, 1997: 41-47)« ننَّ بازگرداند[ الهه]های مگن را به دستان

مگن، ملوخَّ، دیلمون و های دریا یعنی سرزمینهای این پادشاه، طبق کتیبه. موفقیّت به انجام رسانیده بود

(. Edzard, 1997: 42) برای او چوب فراهم آوردند( Gubi)نام گوبی ای بهن ناشناختهسرزمی

ازدواج دختران . آمیزی داشت، با مناطق شرقی روابط مسالمتبود نمّو-ترین جانشین اوربزرگ که شولگی

سیاسی را پیوندهای دیپلماتیک و با اهداف کامالً( مرخشی، انشان و پشیم)شولگی با شاهزادگان محلی

جای جنگ و خصومت با اطمینان شد بهحال می(. Steinkeller, 1982: 242 and n.17)می دانند

خبر می( má-gal-gal)های بزرگ متون اور سوم از کشتی و در نتیجه. تجاری برقرار کرد هبیشتری رابط

دوری را طی می کردند و قاعدتاً برای دریانوردانی که مسافت های ( Steinkeller, 2013: 418/9)دهند

به معنای )، (Gu’abba)بندر گوئبَّ 8اور هدر دور. های بزرگ و مناسب شرط اصلی بودوجود کشتی

. رشد قابل مالحظه ای داشتبود، النهرین در جنوب بین( Girsu)که متعلق به شهر مهم گیرسو ( دریا هکنار

های این شهر بافتهاهراً از محل فروش دستو ظ های تجاری مگن و شوش در اینجا پهلو می گرفتندکشتی

مال فراوان در مسیر دریایی به احت(. Steinkeller, 2013: 419)شد ن، مس و قلع خریداری میمگبه

ای با سبک را کشف مجسمه نظرو این ندهایی برای بازرگانان سومری بوده اگاهجزایر خلیج فارس توقف

سارگونی هظاهراً در دور. (1 -6: 832 مجیدزاده، ) کندمیهای قدیم سومری از خارک تأیید سلسله

پیش از ویرانیش در دوران اومَّ شهر .مراکز اصلی ارتباط با دریا بوده اند (Umma)اومَّ شهرهای اگد و

آخرین پادشاه اکّد، با شوش و جنوب غرب ایران (Šar-kali-šarri)شرّی -کلی-پس از مرگ شر هآشفت

ن مگدر . (Foster, 1977: 39) ن و ملوخَّ ارتباط تجاری داشته استم با دیلمون، مگنیز به طور مستقی و

م .ق 6222هایی چون ام النّار در اوج رونق بودند ولی در حدود سوم اور محوطه هسلسل ههمزمان با دور

هدورمعبد بربر در بحرین در .یافتاما تجارت دیلمون ادامه . (622: 833 کرافورد، ) متروک شده اند

در نزدیکی )فیلکه هجزیراستقرارگاهی در همچنین . ساخته شد( م.دوم ق هاوایل هزار)الرسا -ایسین

13

زیرا که .النهرینی بودندد که ساکنان آن شاید بیشتر بینموجود آم به.ق 6222در حدود ( کویت امروزی

.(622: 833 افورد، کر) ط داردتبارا یبین النهرینانواع از آن به همکشوف مواد فرهنگیبیشتر

نتیجه

های جهانی یعنی اکّد و نخستین امپراتوریسیاسی و اقتصادی های فعالیّتهای اهداف و انگیزهشناخت

-سرزمینتحوالت اقتصادی و فرهنگی درک بهتر ه بها نظامی و تجاری آنهای و فعالیّت سوم اور هسلسل

از جمله سنگ و یمنابع مختلف النهرینبین های شرقکوهستان. کندمیکمک فارسخلیج حوزههای

داد و ستد شناختی، از تاریخی و باستان مدارکو ،شدیافت نمی النهرینبینداشتند که در در اختیار فلزات

واد خام به تجارتی گسترده از برای تأمین م النهرینیبینشهرهای -دولت. دهندخبر میاین کاالها هگسترد

هایاین زمان است که نام ازو نددست یازید ،به ویژه با شرق ،یی با نواحی اطرافهای زمینی و دریاراه

. شونددر مدارک مکتوب ظاهر می خَّملو و مگنمراکز مرتبط با تجارت دریایی چون دیلمون،

توان و میفارس تقویت شد خلیج بازرگانی سوم اور، ههای اکّد و سلسلیابی امپراتوریقدرتهمزمان با

های فالت ایران که منجر به اختالل در نشین غرب زاگرس بر راهعالوه بر چیرگی اقوام کوه که گفت

یکی شد، النهرین وارد میبازرگانی و دشواری هرچه بیشتر دستیابی به مواد خام گردید که از شرق به بین

های راه ،در نتیجه .بودی ایالم هاتحادیتضعیف تسلط پادشاهان اکّد بر شوش و آن از علل اصلیدیگر

برای چیرگی بر این النهرینبینند و پادشاهان مورد توجه قرار گرفتبیشتر ،آناقتصادی منابع و دریایی

شکی نیست که . خود قرار دادند هرا سرلوح فارسخلیج هدر حاشی ینظامهای فعالیت ،انگیزوسوسهمنابع

ها برای آن و دانستندجهان می انخود را پادشاه نشسارگن و جانشیناتبلیغاتی نیز داشت؛ هاین امر جنب

های تجاری از دریای مدیترانهبر راه، النهرینبین شهرهای-بر دولت حاکمیت بی چون و چراکه به دنبال

و ،مگنای چون دیلمون، ههای دوردست پرآوازسرزمین ، لشکرکشی بهتسلط یافته بودندفارس خلیجتا

ند و چیرگی اددرا تشکیل می مجموعهاین نواحی در کنار هم یک ههم. ی بودموجب تفاخر سیاس ،خَّملو

در این . تمام منابع و منافع اقتصادی آن بود دریایی با هها به معنای حاکمیت بر سراسر این حوزبر آن

-منبالد، های تجاری این مراکز در پایتخت خویش بر خود میسارگن از پهلو گرفتن کشتیراستا،

14

زند و دست میفارس خلیج هدر حاشیبا هدف دستیابی به معادن کرمان به لشکرکشی مفصلی یشتوشوا

را ( هرمز هدو سوی تنگعمان و احتماالً نواحی واقع در ) مگنسین نیز منبع دیگر مواد خام یعنی -نرام

رسدنظر میبه ، بعیدیشناختباستان ارکدم ودکمبزیاد و هالبته با توجه به فاصل .دهدهدف خود قرار می

بلکه به شکلی تبلیغاتی . برده را تحت تسلط مستقیم خود درآورده باشندهای نامکه پادشاهان اکّد، سرزمین

بود که های اقتصادی انگیزه همین. اندسخن گفته هاآنها و کسب غنائم فراوان از و اغراق آمیز از پیروزی

های می توانایی و یا تمایل کمتری به کشورگشاییکه شاید از نظر نظارا سوم اور هسلسلپادشاهان

وا داشت و فارس خلیج ههای حوزتجاری با سرزمین هبرقراری روابط گستردبه ماجراجویانه داشتند

غرب آسیا قرار فارس را کانون جریانات تجاری جنوبها و منافع پر سود آن، خلیجاین فعالیّت همجموع

.داد

منابع

هسمینار یادوار ،النهرین و ایران باستانبین« .م.ق 222 -8222النهرین از روابط ایران و بین»( 832 )، پیر امیه

.83-62 :جلد اول .سمت ،تهران .ترجمه زهرا باستی. جان کرتیس هویراست. والدیمیر لوکونین

.تهران، انتشارات سمت. ترجمه زهرا باستی. باستانشناسی ایالم( 832 . )پاتس، دنیل

. مترجم کوروش روستایی. هنر عصر مفرغ جنوب شرق ایران، آسیای میانه غربی و دره سند( 831 )الی پیتمن، ه

.تهران، پیشین پژوه

-پیاپی هشمار. دوم هسال پنجم شمار. باستانشناسی و تاریخ ،«و ملوخّ مکّندیلمون، »( 832 )عبدی، کامیار

.83-62:صص.2

شماره 83 زمستان ،موزه ها، «وصیف، طبقه بندی، گاهنگاریت :مهرهای خلیج فارس» ( 83 ) --------

6 :12-22.

.شهرکرد، میراث فرهنگی. شکل گیری حکومت عشایری و کوهستانی عیالم باستان( 833 )علیزاده، عباس

.تهران، سمت. ترجمه زهرا باستی. سومریانسومر و ( 833 )کرافورد، هریت

.دانشگاه تهران. تهران. ترجمه رضا مستوفی. النهرین و ایران باستانبین( 836 . )ال. ا. مالوان، م

1 -6: 6و ، ش باستان شناسی و تاریخ، «پیکره ای سومری در خارک»( 832 )مجیدزاده، یوسف

النهرین و ایران در بیندر « است؟الدورادوی سومریان بوده هبه منزلآیا ایران »( 832 )موری، پیتر راجر استیون

زهرا هترجم. والدیمیر لوکونین هم گزارشی از سمینار یادوار.ق 222 -8222؛ کشمکش و تقابل دوران باستان

. 2-83: تهران، سمت .باستی

15

تاریخ و باستان ،ب غربی ایرانشوش و جنو :در« خالصه ای از عوامل جغرافیایی ایالم»( 832 ) رانسواواال، ف

. اقبال هترجمه هاید. دلفوس زیر نظر ژان پرو و ژنو. گزارش گردهمایی بین المللی شوش و سمینار بلو. شناسی

.22 -33 :صص. تهران، مرکز نشر دانشگاهی

، سال تاریخشناسی و باستان. ، ترجمه رحمان بختیاری«سین اکدیعیالم با نرام هعهدنام»( 832 )هینتس، والتر

.12-88: ه، شمار66سال . 6 ه، شمار 6

Amiet, Pierre (1986) L'ȃge des echanges inter-iraniens: 3500-1700 avant J.-C

(Notes et documents desmusees de France).

Bibby, G. (1970). Looking for Dilmun. London: Collins.

Bottero, Jean, Eilena cassin, Jean Ver coutter (eds.) (1968) The Near East.The

Early Civilizations. Translated by:R. F. Tannenbaum. DELACORTE PRESS.

NEW YORK.

Carter, E and Stolper, M, (1984) Elam Survey of Political History and

Archaeology. University of California Press.

Carter, Robert (2012a) “The Sumerians and the Gulf” In Crawford H.E.W ed..

The Sumerian World. Routledge: 579-599.

---------------- (2012b) “Watercraft”, in D. T. Potts ed. A Companion to the

Archaeology of the Ancient Near East. Blackwell. vol.I. pp. 347-372.

Crawford, H. E. W. (1973) “Mesopotamia's Invisible Exports in the Third

Millennium B.C.” World Archaeology, Vol. 5, No. 2, Trade. (Oct., 1973), pp.

232-241.

Dales, George F. (1977) "SHIFTING TRADE PATTERNS BETWEEN THE

IRANIAN PLATEAU AND THE INDUS VALLEY IN THE THIRD

MILLENNIUM B.C", Le Plateau et L ie e tral de rigi e a la uete

Islamique. Paris: 67-78.

Edzard, Dietz Otto (1997) Gudea and His Dynasty. Royal Inscriptions of

Mesopotamia. Early Period. Vol 3/1. Toronto.

Foster, Benjamin R. (1977) “Commercial Activity in Sargonic Mesopotamia”

Iraq, Vol. 39, No. 1 (Spring, 1977): 31-43

Frayne, D. R. (1993) Sargonic and Gutian Periods. Royal Inscriptions of

Mesopotamia. Early Period. Vol 2. Toronto.

------------------ (1997) Ur 3 period. Royal Inscriptions of Mesopotamia. Early

Period. Vol 3/2. Toronto.

Hansman, J. (1973) “A Periplus of Magan and Meluhha”, Blletin of the School of

Oriental and Africa Studies, vol. 36, pt. 3

Hussain, A. M. et al (2010) “Tell Abu Seeja/Anient Pašime” in Akkadica 131: 47-

103

Kohl, P. (1975) “Carved chlorite vessels: a trade in finished commodities in the

mid-third millennium”, Expedition, 18 (Fall 1975):18-31.

16

Lamberg-Karlovsky, C. C. (1972) Tepe Yaḥyā 1971: Mesopotamia and the Indo-

Iranian Borderlands. Iran, Vol. 10

-------------------------------- (1977) “foreign relations in the Third millennium at

Tepe Yahya” in Deshayes, J (ed.), le Plateau Iranen et l’Asia Centrale des

Origines a la Conquete Islamique, Paris: 33-43.

Leemans, W. F. (1960) Foreign Trade in the old Babylonian Period, Leiden.

Liverani, Mario (1993)”Model and Actualization; the Kings of Akkad in the

Historical tradition” in: Akkad The First World Empire. Structure,

Ideology,Traditions. Mario-Liverani-ed. Padova

--------------------- (2014) THE ANCIENT NEAR EAST: History, society and

economy. Translated by Soraia Tabatabai, Routledge.

McMahon, Augusta (2012)”The Akkadian Period: Empire, Environment, and

Imagination” in: D.T. Potts Ed. A COMPANION TO THE ARCHAEOLOGY OF

THE ANCIENT NEAR EAST. Blackwell Publishing. Volume II, pp. 649-667.

Michalowski, Piotr (1993)” memory and deed; the Historiogarphy of the political

expansion of the Akkad state” in: Akkad The First World Empire. Structure,

Ideology,Traditions. Mario-Liverani-ed. Padova: 69-90

Mieroop, Marc Van, de (2007) A History of the Ancient Near East, ca. 3000-323

B.C, 2nd edition, Blackwell.

Miroschedji, Pierre de (1973) "Vases et Objects en Steatite Susienne", Cahier de

la Délégation Archéologique Francaise en Iran 3: 20-26.

--------------------------- (2003) “Susa and the highlands: Major Trends in the

History of Elamite Civilization”. In Yeki bud, Yeki nabud: Esays on the

Archaeology of Iran in Honor of William M.Sumner. Naomi Miller and Kamyar

Abdi (eds.). Los Angeles: Costen Institute of Archaeology: 17-38

Muhly, J. D. (1973) “Copper and Tin: The Distribution of Mineral Resources and

the Nature of the Metals Trade in the Bronze Age”, Connecticut Academy of Arts

and Sciences Transactions 43 Hamden Conn, Shoe String Press: 155- 235.

Parpola, A. and Parpola, S. and Branswing, R. H. (1977) “The Meluhha Village:

Evidence of Acculturation of Harappan Traders in the Late Third Millenium

Mesopotamia?”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, vol.

XX:129-165.

Peake, H. (1928) “The Copper Mountain of Magan”, Antiquity, 2, pp.452-457.

Perrot, Jean and Youssef Madjidzadeh (2006) “Àtravers l'ornementation des vases

et objets en chlorite de Jiroft”,Paléorient, Vol. 32, No. 1, pp. 99-112

Piesinger, C. M (1983) Legacy of Dilmun: The Roots of Ancient Maritime Trade

in eastern Coastal Arabia in the 4th/3rd Millenium B.C. (Vol. 5). University of

Wisconsin-Madison.

Potts, D. T. (1978) “Towards an Integrated Culture Change in the Arabian Gulf

Aria: Notes on Dilmun, Makkan and the Economy of Ancient Sumer” Journal of

Oman Studies, vol. XX, pt. 2: 48.

-------------- (1989) “The Booty of Magan”. Oriens Antiquus 25: 271-285.

17

-------------- (2000) Ancient Magan; The Secrets Of Tell Abraq. Mayfair, London

-------------- (2003) “Anshan, Liyan and Magan circa 2000 BCE”, In Yeki bud,

Yeki nabud: Esays on the Archaeology of Iran in Honor of William M.Sumner.

Naomi Miller and Kamyar Abdi (eds.). Los Angeles: Costen Institute of

Archaeology:156-160.

--------------- (2005) “In the beginning: Marhashi and the origins of Magan’s

ceramic industry in the third millennium BC”. Arab. arch. epig 16: 67–78

--------------- (2009) “The Archaeology and Early History of the Persian Gulf”. in

The Persian Gulf in History. Edited by Lawrence G. Potter. PALGRAVE

MACMILLAN.United States: 27-56.

---------------- (2012) In the Land of the emirates; The Archaeology and history of

the UAE. London and Abu Dhabi.

Potts, T. F. (1993) “Patterns of trade in third millenium BC Mesopotamia and

Iran”. World Archaeology, Vol. 24, No. 3, Ancient Trade: New Perspectives

(Feb., 1993): 379-402.

------------- (1994) Mesopotamia and East; an Archaeological and Historical study

of Foreign Relations ca.3400 - 2000 B.C Oxford.

Rollinger, Robert (2012) “From Sargon of Agade and the Assyrian Kings to

Khusrau I and Beyond: on the Persistence of Ancient Near Eastern Traditions”. in

Leggo! Studies Presented to Frederick Mario Fales on the Occasion of His 65th

Birthday. Edited by Giovanni B. Lanfranchi, Daniele Morandi Bonacossi, Cinzia

Pappi, and Simonetta Ponchia. Harrassowitz Verlag, Wiesbaden.pp. 725-743.

Steinkeller, P. (1980) “The Old Akkadian term for “Easterner”, Revue

d’ yr l gie 74: 1-9.

------------------ (1982) “the question of Marhaši.A Contribution to the Historical

Geography of Iran in the Third Millennium B.C” Zietschrift fur Assyriologie und

Vorderasiaologische Arcaologie. Band 72. 2 halband: 237-265.

----------------- (2006) “new light on Marhaši and its contacts with Makkan and

Babylonia”.Journal of Magan Studies 1, 1-17.

------------------ (2013) “Trade Routes and Commercial Networks in the Persian

Gulf during the Third Millennium BC”. Unpublished.

Thornton, Christopher P. (2012) “Mesopotamia, Meluhha, and those in between”

in Harriet Crawford ed. The Sumerian World. Routledge:600-619.

Vallat, F. (1993) Les noms géographiques des sources suso-élamites, TAVO,

Beihefte, Répertoire géographique des textes cunéiformes 11, Wiesbaden, 1993.

Wall-Romana, Christophe (1990) “An Areal Location of Agade”, Journal of Near

Eastern Studies. Vol.49, no.3: 205-245.

Westenholz Aage and Walther Sallaberger (1999) Mesopotamien Akkade-Zeit

und Ur Ill-Zeit. Freiburg, Schweiz: Univ.-Verl.; Göttingen: Vandenhoeck und

Ruprecht.

Young, T. Cuyler & Louis D. Levine. (1974) Excavations Of The Godin Project;

Second Progress Report. Torento: Royal Orientario Museum: 69.

18

(.D. Potts 2012: 51)م .خلیج فارس در هزاره سوم ق های تجاریراه -1 ه شمارهنقش

19

(.Liverani 2014: 136). ت های پادشاهان اکد در خلیج فارسفعالیّ -2 هشمار هنقش