نوسانات آب دریای مازندران از هزارۀ سوم ق.م تا هزارۀ...

1394بهار ، 1شماره ، 47دورۀ های جغرافیای طبیعی، پژوهش

37-56 ص.

نوسانات آب دریای مازندران از هزارۀ سوم ق.م تا هزارۀ اخیر و تأثیر آن بر پراکنش

مراکز استقراری در جنوب شرق دریای مازندران

شناسی، دانشگاه غیردولتی مارلیک ـ استادیار گروه باستان محمد قمری فتیده

شناسی، دانشگاه تربیت مدرس دانشیار گروه باستان ـ حامد وحدتی نسب

شناسی، دانشگاه تربیت مدرس ـ دانشیار گروه باستان سید مهدی موسوی

01/0۷/1393تأیید نهایی: 28/12/1392 پذیرش مقاله:

چکیده

ة آبریاز، در طاول زماان نوساانات دلیل بسته بودن حوضا ترین دریاچة روی زمین است و به دریای مازندران بزرگ

+ متار 50متر و بیشینة آن به -113گیری این دریا تا کنون، کمینة سطح آب آن به زیادی داشته است. از بدو شکل

روی، اراضی زیادی از آب خارج شده و منابع جدیادی اضاافه شاده یاا روی و پس رسیده است. در خالل هر پیش

هاای متعاددی بررسای شاده کاه روی آب دریای مازندران در پژوهش ی و پیشرو روند. پس منابعی به زیر آب می

شده و در برخی ماوارد تلفیاق ایان اطالعاات باا های استخراج سنجی رسوبات مغزه بیشتر بر مبنای مطالعه و سن

رو ششاناختی موجاود، اطالعاات پای ها و تلفیق آن با شواهد باستان های تاریخی است. بر مبنای این یافته دانسته

استخراج شده است. در واقع، در این مقاله با بررسی دقیق مقدار نوسانات آب دریای مازندران از هزارۀ ساوم ق.م

روی عمادۀ ویژه آخرین پایش شناسی، نشان داده شده که این نوسانات و به تا کنون و تلفیق آن با اطالعات باستان

های انسانی در زیر رساوبات در برخای دفون شدن استقرارگاهترین عامل م میالدی، مهم 1300دریای مازندران در

ترین عامال ایان خا تر، ترک منطقه را مهم نواحی جنوب شرق دریای مازندران است. این در حالی است که پیش

پنداشتند. اطالعاتی می

های باستانی، نوسانات سطح دریا. دریای مازندران، عصر مفرغ، محوطه ها: کلیدواژه

مقدمه

شـده شناسی چندان شناخته مال ایران، یعنی جلگة سبز شمال رشته کوه البرز، یکی از مناطقی است که از دیدگاه باستانش

های اندك و دشواری پژوهش در این منطقه است. یکی از مواردی که برای مطالعة این دلیل پژوهش نیست. این مسئله به

م و شرایط اقلیمی و جغرافیایی حاکم بر منطقه و به تبع آن، بر ماندگاری بو شدت نیازمند توجه است، تأ یر زیست منطقه به

شناسـی در تقریب گفت که شروع مطالعات باسـتان توان به های استقراری دوران باستان است. با اینکه می و بقای محوطه

)بـرای نمونـه ر.ك: تسـنگی بـوده اسـ خصو حوزة مورد مطالعة این پژوهش، توجه به دوران پارینـه شمال ایران و به

سـنگی و نیـز توجـه بـه های منتسب به دورة پارینه (، یافته نشدن شمار بیشتری از محوطه1952؛ کوون 190۷دمورگان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ E- mail: [email protected] :0۹۱۲۷۳۷۹۲۳۶نویسندۀ مسئول

38 1394 بهار ، 1شماره ، 47دورۀ ، طبیعیهای جغرافیای پژوهش

گیری سـرال طور شکل های مربوط به دوران مفرغ )هزارة چهارم و سوم ق.م( و آهن )هزارة دوم و اول ق.م( و همین یافته

شناسان در ایـن منطقـه بیشـتر گذار مفرغ به آهن در این حوزه، سبب شد که توجه باستانجواب اتفاقات دورة تا کنون بی

های مفرغ و آهن شود. معطوف و مصروف به دوره

هـا در ایـن منطقـه، شناسی در شمال ایران و نیز با توجـه بـه شـکل پراکنـدگی محوطـه های باستان پس از بررسی

ای شمال ایران، دیده نشد. این موضوع سرال اصلی ایـن خصو در بخش جلگه های باستانی به هایی از وجود یافته نشانه

های مربوط به دوران مفرغ و آهن در ارتفاعات شمالی البرز، چرا در حاشیة رو با توجه به فراوانی محوطه»پژوهش بود که

ن موضوع چه ارتبـاطی ممکـن ای»و اینکه « های باستانی نیست؟ ای شمال ایران، ا ری از محوطه به دریا در بخش جلگه

بر این مبنا و با توجه به نوسـانات آب دریـای مازنـدران کـه در ادامـه «. است با شرایط خا اقلیمی منطقه داشته باشد؟

تحلیل شد. و های باستانی در حوزة پژوهش، بررسی و تجزیه توضیح داده خواهد شد، دالیل شکل پراکندگی و محوطه

های باستانی شرق دریای مازندران و پراکنش محوطه ی جنوبشناخت های باستان بررسی

های جاری و دریای مازندران است؛ امـا ایـن شدت متأ ر از رودخانه ای است که به ای جلگه سواحل دریای مازندران منطقه

یری طـور چشـمگ گذاری را در ایـن منطقـه بـه دو عامل جغرافیایی سبب فعالیت بسیار شدید رسوبات شده و شدت رسوب

هـای هـای باسـتانی دوره گرفته در منطقه، منجر به شناسایی محوطه شناختی انجام های باستان افزایش داده است. بررسی

هـای سمت مرکز و غرب بخش ها هر چه از شرق و جنوب شرق دریای مازندران به مختلف شده است. قدمت این محوطه

ها از نظر قدمت حضور انسان، بیشـتر در ترین محوطه ی که قدیمیشود؛ به این معن کنیم، کمتر می جنوبی دریا حرکت می

وجـود شناسان این شـبهه را بـه است. سالیان متمادی، این مسئله برای باستان جنوب شرق دریای مازندران شناسایی شده

یـای مازنـدران، های جلگـة جنـوبی در دلیل شرایط اقلیمی مرطوب و گرم در تابستان آورده بود که شاید جوامع انسانی به

آیـد کـه در دست مـی اند. این نظر از آنجا به ، این منطقه را برای سکونت انتخاب نکرده1های پیش از تاریخ اساسا در دوره

ای از ایـن اسـتقرارها در شود؛ امـا نشـانه ارتفاعات مازندران و گیالن شواهد استقرارهای کهن و پیش از تاریخی دیده می

شود. مازندران مشاهده نمیهای جنوبی دریای جلگه

شناختی که تا کنون در منطقه انجـام گرفتـه های باستان برای بررسی شرایط استقراری در این منطقه، همة پژوهش

شـرقی دریـای ای که در حوزة شرق و جنـوب ، تمام نقاط باستانیGISافزار است، بار دیگر ارزیابی شد و با استفاده از نرم

1ها نشان داده شد )شـکل های گلستان و شرق مازندران، شناسایی شده بود، بر روی نقشه دة استانمازندران، یعنی محدو

گرفتـه در های انجـام (. برای این کار، از اطالعات حاصل از بررسی1392و برای اطالعات بیشتر ر.ك: قمری فتیده، 4تا

اسـتفاده شـد کـه در ادامـه، اسـامی، مختصـات الـف( 138۷کـوهپر، ( و مازندران )موسوی1390استان گلستان )عباسی،

آید. ها می شدة تعدادی از این محوطه اس و دورة تاریخی شناسایی پی. جی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ق.م، دوران تاریخی از 500 هولوسن تا آغاز از خیتار از شیپ ی در منطقه، دورانشناخت های باستان به پیشینۀ پژوهشتوجه با ،این نوشتاردر .۱

.استاز ورود اسالم لحاظ شده یتا ورود اسالم و دوران اسالم ق.م 500

...اکز استقراری در نوسانات آب دریای مازندران از هزارۀ سوم ق.م تا هزارۀ اخیر و تأثیر آن بر پراکنش مر

39

4تا 1های های موجود در شکل شدۀ برخی از محوطه . نام، مختصات و دورۀ شناسایی1جدول

نام تپه ردیف طول

جغرافیایی

عرض

جغرافیایی

ارتفاع از سطح

های آزاد آب دوره

پیش از تاریخ و اسالمی -21 264108.۷3 4091499.49 تپه شاه 1

تاریخی -39s0699۷36 40۷2۷58 20 تپة دنگسرك 2

تاریخی و اسالمی -39s0۷08۷05 4068592 20 تپة فهروندی 3

تاریخی -39s0۷09168 4061565 20 خیل تپة گل 4

تاریخی و اسالمی -39s0۷09243 4068331 20 زارع تپه 5

پیش از تاریخ، عصر آهن و اسالمی -16 26۷49۷.46 4089195.64 نرگس تپه 6

تاریخی -39s0۷16465 4069580 13 مرز تپة شریف ۷

تاریخی و اسالمی -39s0۷22033 4069551 12 نرگسی تپه 8

پیش از تاریخ و تاریخی -39s0۷132۷5 40۷0953 11 تپة شیخ عبدالخالق سواسری 9

تاریخی -39s0۷319۷9 40۷0558 11 جمال تپه کل 10

اسالمی -39s0۷11452 40۷3902 11 گورستان قدیمی چهار امام 11

تاریخی و اسالمی -39s0۷02418 4065383 10 زاده حمزه تپة امام 12

تاریخی -39s0۷30191 40۷011۷ 10 تپة ناپور 13

تاریخی و اسالمی -39s0۷16826 4069104 10 تپه جول 14

اسالمی -39s0۷15383 408085۷ 10 گانقلعة پلن 15

تاریخی و اسالمی -39s0۷2095۷ 4069219 9 پشته تپة اکبر سه 16

اسالمی -39s0۷31209 40۷0209 9 سر تپة بنه 1۷

تاریخی و اسالمی -39s0۷2206۷8 4069043 8 تپة سلیمانی 18

تاریخی و اسالمی -39s0۷16591 4069500 8 تپه سنگ 19

تاریخی و اسالمی -39s0۷11402 406926۷ ۷ تپه جن 20

تاریخی و اسالمی ،پیش از تاریخ -39s0۷22۷30 4069965 ۷ تپه عناب 21

تاریخی و اسالمی ، پیش از تاریخ -39s0۷099۷9 406233۷ 5 تپة بابا جمشیدی 22

تاریخی و اسالمی -39s0۷10044 40651۷5 5 رضا تپة حا سید 23

عصر آهن، تاریخی و اسالمی -39s0۷1148۷ 4066۷12 4 تپه شیشار 24

عصر آهن -39s0۷14868 4068149 3 باقی تپة لل 25

پیش از تاریخ، عصر آهن و تاریخی -39s0۷13903 4069350 3 تپة ناتک 26

پیش از تاریخ، تاریخی و اسالمی -39s0۷0۷۷94 40۷0244 3 تپه تیل 2۷

تاریخ، تاریخی و اسالمیپیش از -39s0۷10930 4069282 3 تپه چاقدین 28

تاریخی و اسالمی -39s0۷11828 406۷4۷9 3 دار تپه سه 29


)ادامه( 4تا 1های های موجود در شکل شدۀ برخی از محوطه . نام، مختصات و دورۀ شناسایی1جدول ادامه

نام تپه ردیف طول

جغرافیایی

عرض

جغرافیایی

ارتفاع از سطح

های آزاد آب دوره

تاریخی و اسالمی -39s0۷16509 4069263 3 تپه شغال 30

پیش از تاریخ، تاریخی و اسالمی -39s0۷08233 4065612 3 کتی نرگس 31

تاریخی و اسالمی -39s0۷12838 4066624 2 تپة ستاری 32

تاریخی و اسالمی -39s0۷11625 4069421 2 تیرتپه 33

خی و اسالمیپیش از تاریخ، تاری -39s0۷1309۷ 4068612 1 دین تپة چهل 34

پیش از تاریخ و عصر آهن -39s0۷22292 4068483 1 تپة مهترکش 35

پیش از تاریخ، تاریخی و اسالمی -39s0۷29554 4066823 1 تپه قلقلی 36

تاریخی و اسالمی -39s0۷089۷1 4069484 1 یخچال تپة شمالی 3۷

تاریخی 39s0۷083۷0 4063349 1 تپة دختر مشهد 38

تاریخی و اسالمی 39s0۷09229 406389۷ 1 الهگ تپة ملیج 39

پیش از تاریخ، عصر آهن و تاریخی 39s0۷13150 40۷0253 2 تپة سرخدین 40

پیش از تاریخ، تاریخی و اسالمی 39s0۷12235 406۷28۷ 2 دین تپة لل 41

اسالمی 39s0۷12998 4066۷44 2 تپة مردانی 42

تاریخ، تاریخی و اسالمی پیش از 39s0۷09۷80 40653۷5 3 تپه طوق 43

اسالمی )قاجار( 39s0۷1۷446 406855۷ 3 نژاد عمارت افغان 44

پیش از تاریخ، تاریخی و اسالمی 39s0۷1۷58۷ 4064228 4 تپه پیشونی 45

تاریخی 39s0۷08561 406323۷ 4 تپة جنگ دین 46

تاریخی و اسالمی 39s0۷11145 4062۷۷2 4 تپة فیروزی 4۷

پیش از تاریخ و تاریخی 39s0۷02040 4064690 5 رتپة هلمس 48

تاریخی و اسالمی 39s0۷29315 4066005 ۷ تپة یعقوبی 49

پیش از تاریخ و تاریخی 39s0۷1۷410 40685۷۷ ۷ تپه قره 50

تاریخی و اسالمی 39s0۷11545 406365۷ 9 تپة بن 51

تاریخی و اسالمی 39s0۷186۷0 4064۷1۷ 11 کلبة ارزرندیشی 52

پیش از تاریخ و عصر آهن 20 285060.99 4090۷41.3۷ تپه تورنگ 53

پیش از تاریخ، عصر آهن و تاریخی 53 336333.89 4115626.01 تپه یاریم 54

پیش از تاریخ و عصر آهن 55 34۷423.42 4131155.1۷ تپه آق 55

پیش از تاریخ 89 2۷5913.29 408102۷.۷۷ پوکردوال 56


41

در منطقة مورد بحث های پیش از تاریخ گی محوطه. پراکند1شکل

های عصر آهن در منطقة مورد بحث . پراکندگی محوطه2شکل

های تاریخی در منطقة مورد بحث . پراکندگی محوطه3شکل


در منطقة مورد بحث دوران اسالمیهای . پراکندگی محوطه4شکل

شکل معناداری از خط ساحلی فاصـله ها به ها در تمام دوره هشود، پراکندگی محوط ها دیده می طور که در نقشه همان

شناختی و اهمیت حاشیة سواحل برای جوامع انسانی، همخوان نیست. از نظر بسیاری های باستان دارند. این مسئله با یافته

انسان مهم بوده است (، سکونت در حاشیة دریا همیشه برای198۷؛ 1980؛ ینس ر، 2010شناسان )برای نمونه رز، از باستان

جثه، بیشتر شـده و و این اهمیت برای انسان شکارورز و گردآورندة دورة هولوسن و از زمان منقرض شدن حیوانات درشت

(. 2010سال قبل، توجه به مناطق ساحلی نیز بیشتر شده است )رز، ۷000با باال آمدن آب دریاهای آزاد از حدود

ا رلندسـون و ر خصـو حضـور همیشـگی انسـان در حاشـیة دریاهـا )بـرای نمونـه شـده د با توجه به موارد ا بات

؛ ونکـه و 2004؛ پـارکینگتون، 2004؛ کالیـن و همکـاران، 2001؛ ا رلندسون و موس، 1994؛ استینر، 2006فیتزپاتریک،

شناسـان، اسـتان هـای مختلـف بـرای ب ( و اهمیت فراوان فهم شکل الگوی استقرار در دوره152-155: 200۷اولژوسکی،

شناختی همراه های باستان هنستهای باستانی شرق و جنوب شرق دریای مازندران از خط ساحلی چندان با دا دوری محوطه

تـر نیاز به بررسی بیشتر در خصو تأ یر نوسانات آب دریا بر این پراکندگی را محسوس ،نیست؛ بنابراین، وضعیت موجود

در دقت بررسی و خـط بیشـینة سـطح آب و کمینـة سـطح آن در این بازة زمانی به همین منظور، نوسانات آب کند. به می

ها ترسیم شد تا از این طریق بتـوان اطالعـات بیشـتری دربـارة دالیـل پـراکنش بر روی نقشه خالل پنج هزار سال اخیر

دست آورد. استقرارها به

دریای مازندران: موقعیت جغرافیایی و وضعیت طبیعی

جنوبی -. میانگین طول شمالی1کیلومترمربع دارد 390.000که وسعتی برابر با ترین دریاچة دنیاست دریای مازندران بزرگ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ -5/۲۶( و بر مبنای سطح آب ۲0۱۳) ۱۳۹۲شود و این مساحت در سال کمتر و بیشتر می ،است که این وسعت با نوسان سطح آب گفتنی .۱

.تاس محاسبه شده متر


43

گیـری سـال کیلومتر است. سطح آب بر مبنای انـدازه 400غربی آن حدود -کیلومتر و عرض شرقی 1200این دریا حدود

مقدار شوری آب ایـن طور تقریبی، های آزاد است و به تر از سطح آب متر پایین -5/26میالدی( 2013خورشیدی ) 1392

(.12الف: 2013های آزاد است )نادری بنی و همکاران، سوم آب دریا نیز یک

این دریا بین پنج کشور محصور شده است که ایران کل محدودة جنوبی آن و روسیه کل محدودة شـمالی آن را در

(. امـا ایـن 5ذربایجان قرار دارد )شـکل های شرقی و غربی نیز کشورهای قزاقستان، ترکمنستان و آ گیرند. در بخش می بر

ای میلیون کیلومترمربع است که محدوده 5/3تری دارد و محدودة حوضة آبریز آن بالغ بر دریاچه حوضة آبریز بسیار وسیع

هـای کـوچکی از هایی از کشورهای ایران، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه، آذربایجان و بخـش تر شامل بخش بسیار وسیع

(. 5شود )شکل رمنستان و گرجستان را شامل میترکیه، ا

همراه محدودۀ حوضة آبریز های داخلی دریا به بندی بخش . نقشة دریای مازندران و تقسیم5شکل

(1: شکل 2009چین نشان داده شده است( )الهیجانی و همکاران، )با خط

کیلـومتر داشـته، سـه اسـتان 800، طولی برابـر کلی در خاك ایران قرار دارد محدودة جنوبی دریای مازندران که به

شناسان از منظر ژئومورفولوژی و انـدازة شود. زمین های گلستان، مازندران و گیالن را شامل می شمالی کشور، یعنی استان

(. در این1998شود )ورپف و همکاران، دیده می 6اند که در شکل شیب، ساحل این بخش را به چهار قسمت تقسیم کرده

شـیب که بیشتر در محدودة استان گلستان قرار گرفته است، از نظر ژئومورفولوژیکی، سـاحلی کـم 1شکل، بخش شمارة

شود، شیبی مالیم در ساحل دارد و در بخش آبی که تقریبا بخش شرقی استان مازندران را شامل می 2دارد. بخش شمارة

شـوند. بخـش سـوم سـوی طقة اصلی این پژوهش محسوب مـی ( من2و 1نزدیک ساحل، شیبی تند دارد. این دو بخش )

شود که ساحلی پرشـیب داشـته، بـا شـیبی تنـد در آب ادامـه غربی استان مازندران و بخشی از شرق گیالن را شامل می

(. با توجـه بـه 1648ب: 2013یابد. بخش چهارم که آخرین بخش است، ساحلی پرشیب دارد )نادری بنی و همکاران، می

، یعنی محدودة مورد بررسی این نوشتار، بیشترین تأ یر را دارد. 6شکل 2و 1سواحل، نوسانات آب در دو بخش این شکل


شده برای ژئومورفولوژی ساحل و محدودۀ آبی نزدیک به . محدودۀ جنوبی دریای مازندران و چهار بخش در نظر گرفته6شکل

(3ب: شکل 2013ساحل )برگرفته از: نادری بنی و همکاران،

هایی از دریای مازندران که عمق کمتری دارند، بیشترین تأ یر را خواهـد روی آب نیز در بخش طبیعی است که پس

توان دریافت که در منطقة ، می۷داشت و در مناطقی که عمق بیشتری دارند، این تأ یر کمتر خواهد بود. با توجه به شکل

سبب از آب بیرون آمدن بخش زیادی از اراضی زیر آب خواهد شد. روی دلیل عمق کم دریا، پس مورد بحث، به

(1: شکل 1389. نقشة هیدروگرافی دریای مازندران در منطقة مورد بحث )الهیجانی و همکاران، 7شکل

وضعیت نوسانات آب دریای مازندران در طول هزارۀ سوم ق.م تا هزارۀ اول میالدی

ست که به دریای آزاد دیگری راه ندارد. تنها مسیر تأمین آب این دریا، رودهـایی اسـت ای ا دریای مازندران محدودة بسته

کننـدة آب تـرین رود تـأمین بغاز است. مهـم ریزند و تنها مسیر از دست دادن آب، تبخیر از سطح یا خلیج قره که به آن می

بـر نوسـانات سـطح آب دریـای مازنـدران سبب طول بسیار زیاد و حوضة وسیع آبریز، ست که به«ولگا»دریای مازندران،

آب یـا پـرآب شـدن آن کنـد و کـم درصد آب دریا را تأمین می 80(. این رود بیش از 8گذارد )شکل بیشترین تأ یر را می

گذارد. شدت بر سطح آب دریا تأ یر می به


45

(1شکل :2007سن، بندی محدودۀ رودهای آبریز دریای مازندران )برگرفته از رن . تقسیم8شکل

طور که گفته شد دریـای ریزند و همان با توجه به اینکه تنها منبع آب دریای مازندران رودهایی هستند که به آن می

گیـرد: یکـی د بـی ای است، سطح آب این دریا از دو جهت بسیار تحت تأ یر رودها قـرار مـی مازندران حوضة کامال بسته

میلیـون تـن 11کنند. ساالنه حدود حجم رسوباتی که این رودها به دریا وارد میاند و سمت این دریا روان رودهایی که به

کند درصد از این مقدار را سفیدرود به دریا وارد می 80ریزد که رسوب فقط از سمت رودهای ایران به دریای مازندران می

شـود. دیگـری تغییـرات دمـایی هـوا و وجود آمدن دلتاهایی در کنارة دریا می ( و سبب به416: 2011)ل ئوری و همکاران،

بیـانی باران یا پرباران شدن منطقه، یا تبخیر بیشتر یا کمتر از سطح آب خواهد شد. به کاهش و افزایش دما که موجب کم

تر، از آنجا که سطح آب دریای مازندران حاصل تفاضل مقدار آب و رسوب واردشده با مقـدار تبخیـر سـطحی اسـت، ساده

دیگـر سـخن، تغییـرات اقلیمـی و تر خواهد بود. به تفاضل بیشتر یا کمتر باشد، سطح آب باالتر یا پایین هرچه حاصل این

شدت بر دبی آب رودها و به تبع آن بر سطح آب دریای مازندران مر ر است. چیزی که بر نحـوة مقدار بارش در منطقه به

معیشت ساکنان منطقه نیز تأ یر بسزایی داشته است.

های سطح آب دریای مازندران مربوط به اواخـر قـرن بیسـتم اسـت. از ایـن دوره بـه بعـد، گیری ین اندازهتر قدیمی

دلیـل بسـته بـودن ایـن (. به1992انجام رسید )ت رزیف، ها با ابزار دقیق آغاز شد و اولین پروژه در خلیج باکو به گیری اندازه

، سـطح 1980افتد؛ برای مثال، در دهـة های آزاد اتفاق می از آبگیرتر تر و چشم حوضه، نوسان سطح آب آن بسیار سریع

برابـر تغییـر تـراز سـطح آب در 100متر باالتر آمده که ایـن عـدد بـیش از سانتی 34آب دریای مازندران هر ساله حدود

(.1: 2012هاست )کاکرودی، اقیانوس

شدت تأ یرگذار است؛ بـرای مثـال، در سـال هناگفته پیداست تغییر سطح آب دریا بر مساحت آن و اراضی اطرافش ب

متر باال آمـدن ایـن سـطح، 5/1مربع بوده و با کیلومتر 360.000متر، مساحت این دریا -28میالدی، با سطح آب 2009

نیم متر سطح، و (؛ یعنی افزایش یک56: 2009مربع رسیده است )الهیجانی و همکاران، کیلومتر 390.000مساحت دریا به

گفتـه رخ داد، یعنـی هـای پـیش سـال در کیلومترمربع به مساحت دریا افزوده است و عکس این قضیه که 30.000حدود

شدت تأ یر پایین رفتن ناگهانی آب، نیز سبب دور شدن منابع از بسیاری از تأسیسات و روستاها شده و بر اقتصاد منطقه به

تر است. متر دارد، بسیار بیشتر و محسوس 25 گذاشته است. این تأ یر بر بخش شمالی دریا که بیشینه عمق


گیری دریا، یعنی از دورة پلیوسـن اما تغییر در سطح تراز آب دریای مازندران مخت سالیان اخیر نبوده، از بدو شکل

با های آزاد جدا شده و به شکلی بسته در آمده، تا کنون چندین بار و میلیون سال پیش( که این حوضه، از آب 5/5میانی )

کـم هفـت بـار (. ممداف افت تراز سطح آب دریا از ابتدا تا کنون را دست1995های مختلف رخ داده است )فدروف، اندازه

؛ 199۷بـرگ و همکـاران، متر بوده اسـت )کـرون -113+ تا 50(. این نوسانات در دورة کواترنری از 199۷دانسته است )

ح آب دریا را مربوط به اواخر دورة خوالیان، یعنی هـزارة دهـم پـیش از (. بیشینة افت سط59: 2009الهیجانی و دیگران،

درصـد مسـاحت فعلـی آن شـده اسـت 40حدی پایین آمده که مساحت دریـا در حـدود اند که سطح آب به میالد دانسته

ریـا در دورة (. نوسان و افت تراز سـطح آب د 55: 2012نقل از الهیجانی و همکاران، ، به198۷چنکو و همکاران، )واروش

؛ 199۷؛ ریچـاگوف، 1989انـد )کـارپیچف، متـر دانسـته -18تـا -32هولوسن کمتر بوده است و بیشینه و کمینـة آن را

( و 2012متر )کاکرودی و همکاران، -42های جدیدتر، عدد بیشینة آن را ( و در پژوهش59: 2009الهیجانی و همکاران،

اند. ب( تخمین زده2013همکاران، متر )نادری بنی و -20عدد کمینة آن را

( 2000؛ آرپه و همکـاران، 1994؛ ردینف، 1994هایی که تا کنون انجام گرفته است )برای نمونه مالینین، با پژوهش

ا بات رسیده که دبی آب رودخانة ولگا در طول دورة هولوسن بر نوسانات سطح آب دریا مر ر بوده است. این مسئله به

( است کـه 199۷های ریچاگوف ) گرفته دربارة نوسانات سطح آب دریا، پژوهش های انجام ین پژوهشتر از جمله مهم

سال اخیر( را محاسـبه و ترسـیم 10.000طی آن، نمودار تغییرات سطح تراز آب دریای مازندران در طول دورة هولوسن )

(. 9کرده است )شکل

(5: شکل 1997هولوسن )برگرفته از: ریچاگوف، . نوسانات آب دریای مازندران در طول دورۀ 9شکل

رو بـوده اسـت کـه به هایی رو شود، ریچاگوف در برخی از نقاط این شکل، با ابهام دیده می 9طور که در شکل همان

ب( ایـن 2013؛ نادری بنی و همکاران، 2012؛ کاکرودی و همکاران، 2012های متأخرتر )کاکرودی، خوشبختانه پژوهش

است. را برطرف کرده یا برخی از آن نقاط را تصحیح کردهها ابهام

متـر -36یابیم که وی کمینة سـطح آب دریـا در آغـاز دورة هولوسـن را با توجه به شکل ترسیمی ریچاگوف درمی


47

متر -28ق.م، سطح آب دریا به حدود 6000متر رسیده است. در حدود -25ق.م به ۷000دانسته که این سطح در حدود

متر رسیده است. این نوسان با همـان آهنـگ ادامـه یافتـه و در -20ق.م به 5000ده و با افزایشی سریع و شدید در رسی

متر رسیده و بار دیگر در هزارة چهارم ق.م -28متر کاهش در تراز سطح آب، به حدود 8حدود اواسط هزارة پنجم ق.م با

هزارة چهارم ق.م، همان زمان مورد نظر این پژوهش است. در ادامـه، متر رسیده است. -21افزایش پیدا کرده و به حدود

متـر دانسـته -5/29ریچاگوف معتقد است که دریا دوباره کاهش سطح تراز داشته؛ اما وی با اندکی تردید حد کمینة آن را

است.

ت )کـاکرودی و تر بررسی و بـازبینی کـرده اسـ خوشبختانه این تردید ریچاگوف را کاکرودی مشخ کرده و دقیق

هـای (. البتـه وی بـا در نظـر گـرفتن پـژوهش 14: فصـل پـنجم: شـکل 2012؛ کـاکرودی، 12: شکل 2012همکاران،

( و 2008بـرگ و همکـارانش ) گرفته در دلتای رود ولگا، سواحل داغستان، دلتای رود کـورا کـه پـیش از آن کـرون انجام

دسـت آورده بـود، اضافه کردن اطالعاتی که از دلتای رود گرگان به( انجام داده بودند و 2010دورن و همکارانش ) هوگن

ق.م 3000(. وی در این شکل، کمینة سطح آب دریا در حدود 10روند نوسانات آب دریای مازندران را ترسیم کرد )شکل

بازسـازی کـرده تر از سطح امروزی آب دریا. در شکلی که کـاکرودی متر پایین 5/8متر دانسته است؛ یعنی -35را حدود

رسد. بر طبق این شـکل متر می -5/22ق.م به حدود 400است، سطح آب دریا رو به زمان جلوتر، باالتر آمده و در حدود

نسـبت سال سطح آب دریـا بـا شـیب بـه 2500های کاکرودی در دورة مورد نظر این پژوهش، به فاصلة حدود و پژوهش

متـر سـانتی 5/0طـور تقریبـی ؛ یعنی در این دوران، سطح آب در هر سال بـه متر باالتر آمده است 5/12یکنواختی، حدود

باالتر آمده است.

( 12: شکل 2012. نوسانات آب دریای مازندران )برگرفته از: کاکرودی و همکاران، 10شکل

اگوف ق.م اسـت. در شـکل ریچـ 400ی و ریچاگوف نقطة او سطح آب در دوشدة کاکر تفاوت دیگر در شکل ارائه

ای کوتاه داشته که این موضوع در شکل کاکرودی پذیرفتـه نشـده (، سطح آب نوسانات پیاپی و زیادی طی دوره9)شکل


های اولیة مـیالدی (. شکل کاکرودی، دو نزول پیاپی را یکی در سال10شود )شکل است و یک نقطة او در آن دیده می

دهد که پس از آن، سطح آب بـا متر نشان می -42یالدی تا حدود م ۷00های متر و دیگری در حدود سال -31تا حدود

رسد. متر می -5/22متر افزایش به حدود 20میالدی با 1400شیب نسبتا تندی در حدود سال

ها، پژوهش دیگری دربارة نوسانات سطح آب دریا انجام گرفته است که بیشینة سطح آب در هزارة اخیر در این سال

(. 9ب: شـکل 2013( )برای اطالعات بیشتر ر.ك: نـادری بنـی و همکـاران، 11داند )شکل متر می -20 یا -19را حدود

تـوان ناشـی از دو گفتنی است تفاوت میان بیشینة سطح آب دریا در هزارة اخیر را در شکل کاکرودی و نادری بنـی، مـی

شده از نقاط های استخرا گذاری، مغزه تاریخ ها دانست. در شکل کاکرودی، مبنای پژوهش و رویکرد متفاوت این پژوهش

شناسـی شناسـی و رسـوب مختلف دریا در محدودة مورد بررسی است و مبنا در شکل نادری بنی تلفیـق اطالعـات زمـین

نگاری شهرهای کهن، بررسی ها با اطالعات تاریخی و مکتوب است. نادری بنی با بررسی دقیق متون تاریخی، مکان مغزه

ها و نقاط مهم با دریا، و نیز توجه به جزیرة آبسکون، این شکل را ترسیم کرده اسـت. نکتـة جالـب توجـه در فاصلة شهر

های استخری دربارة این جزیره صحبت شده است؛ خصو جزیرة آبسکون این است که در قرن دهم میالدی، در نوشته

همـین دلیـل، نـادری بنـی ره بحث شده اسـت. بـه حال آنکه در قرن چهاردهم میالدی، در متون از ناپدید شدن این جزی

(. 11داند )شکل می -19بیشینة سطح آب در این دوره را حدود

(9ب: شکل 2013. نوسانات آب دریای مازندران در هزارۀ اخیر )برگرفته از: نادری بنی و همکاران، 11شکل

مواد و روش کار

مرحله در بازة زمانی مورد بحـث ایـن پـژوهش، تـالش شـد خطـوط پس از بررسی نوسانات آب دریای مازندران در چند

هـای ها، بـه نقشـه روی ها و پس روی ساحلی در کمترین و بیشترین نوسانات بازسازی شود. برای ترسیم خطوط این پیش

ملی مطالعات مرکز »ها با کمک هیدروگرافی دریای مازندران برای دستیابی به توپوگرافی بستر دریا نیاز بود که این نقشه

( بـر روی 12متـر، شـکل -35روی )خط منطقه، خط بیشترین پس GISسازی نقشة تهیه شد. پس از آماده« دریای خزر

دهند ها نشان می سازی شد. این نقشه ها پیاده شده بر روی این نقشه های شناسایی نقشه مشخ شد. پس از آن، محوطه

های تر از خط امروزی بوده و فاصلة محوطه ق.م( بسیار عقب 3000)حدود که خط ساحلی در آغاز دورة زمانی مورد بحث


49

منظور بررسی ارتباط احتمـالی شـکل مربوط به این دوره، از خط ساحلی دورة خود بسیار زیاد بوده است. بهشناسایی شده

شـد. ی مـی روی آب دریای مازندران نیز بازساز بایست خط بیشینة پیش روی آب دریا می ها با مقدار پیش پراکنش محوطه

شـده، های موجود، خطوط منحنی اندازة در نظـر گرفتـه انجام دادن این کار با دشواری زیادی مواجه بود؛ چرا که در نقشه

+ 50ها فقط خط ساحل امروز، خط ارتفـاعی صـفر و خـط ارتفـاعی متری با هم داشتند و در این نقشه 50اختالف ارتفاع

، «مرکز ملی مطالعات دریای خزر»کل، بار دیگر با استفاده از اطالعات موجود در متر، قابل مشاهده بود. برای حل این مش

دسـت آمـده بـا شـکل پراکنـدگی ( بازسازی شد و از تلفیق اطالعـات بـه 13متر، شکل -20روی )خط خط بیشینة پیش

شده، نتایج جالب توجهی حاصل شد که در ادامه گفته خواهد شد. های شناسایی محوطه

تحقیق های یافته

داده در مقـدار آب، گیری در دوران پلیوسن میانی تا کنـون، بـا توجـه بـه تغییـرات رخ دریاچة بزرگ مازندران از بدو شکل

رسوب واردشده به دریا و مقدار تبخیر آب از سطح آن، نوسـانات زیـادی در سـطح آب داشـته اسـت. بـرخالف آنچـه در

دهد، نوسـان در آب دریـای مازنـدران ها بسیار کند و به مقدار کم رخ میشود که نوسان در سطح آن های آزاد دیده می آب

(.11متر در سال نیز رسیده است )شکل سانتی 30تا 20ها این مقدار به افتد؛ چنانکه در برخی از سال سرعت اتفاق می به

شـناختی، عصـر باسـتان ای که از منظـر میالدی است. دوره 1000ق.م تا 3000بازة زمانی مورد بحث این نوشتار،

کم سـه گیرد. در این دوران، دریای مازندران دست های ایلخانی و سلجوقی( را در برمی مفرغ تا قرون میانة اسالمی )دوره

های انسانی، نحوة زندگی و معیشـت ( و این نوسانات بر شکل پراکنش سکونتگاه11تا 9های نوسان بزرگ داشته )شکل

تأ یر مستقیم داشته است.

های دو محوطة مهـم پـیش از تـاریخی مازنـدران، یعنـی گوهرتپـه )مـاهفروزی، با توجه به اطالعاتی که از کاوش

ب؛ 138۷؛ موسـوی کـوهپر، 1385کالر )ر.ك: موسوی کوهپر، ( و تپه1391تا 1382تپه شناسی گوهر های باستان گزارش

ای شود؛ دوره ورد بحث این مقاله با عصر مفرغ آغاز میدست آمده است، بازة زمانی م ( به1386موسوی کوهپر و دیگران،

شـود. شناختی، دوران شکوفایی و گسترش جوامع انسانی خوانده می که با توجه به مطالعات باستان1ق.م( 1200تا 3000)

یدسجادی، شود )برای نمونه س های فرهنگی دوران باستان، دوران آغاز شهرنشینی نیز شناخته می بندی این دوره در تقسیم

تپـه )دهـه؛ هـایی همچـون: تورنـگ گرفته در این منطقه دربارة تپـه شناختی انجام های باستان (. با توجه به پژوهش1383

(، 2009؛ کنارد پیلـر و همکـاران، 1385تپه )ماهفروزی، ( و گوهر1945تپه )آرنه، (، شاه19۷2تپه )استروناخ، (، یاریم1969

طور خالصه، روند پیشرفت در ایـن دوره را نطقه مشابه دیگر نقاط فالت ایران بوده است. بهظاهرا روند پیشرفت در این م

هـای بـین هـا و افـزایش انـدرکنش تر شـدن اسـتقرارگاه ای، وسیع ای و فرامنطقه توان گسترده شدن ارتباطات منطقه می

ای بیان کرد. منطقه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــشدۀ گذاری های تاریخ کالر کالردشت که تنها محوطه بهشهر و تپه ۀتپ گذاری گوهر نگاری و تاریخ این بازۀ زمانی با تلفیق اطالعات الیه .۱

در نظر گرفته شده است. اند، گذاری مطلق است( منطقه )منظور تاریخ


گرفته در جنوب و جنوب شرق دریـای شناختی انجام ای باستانه ها و بررسی دست آمده از کاوش با توجه به اطالعات به

انـد. گرچـه بـا کرده مازندران، جوامع انسانی عصر مفرغ به این حوزة جغرافیایی توجه زیادی داشته، از آن استفاده بسیاری می

تـر بـوده فعلی عقـب توان دریافت که در آن زمان، خط ساحلی دریای مازندران نسبت به خط می 10های شکل توجه به داده

وهوایی منطقه در آن زمان است. با توجـه دهندة بات نسبی وضعیت آب است، سطح آب دریا نوسان چندانی نداشته که نشان

طور که گفتـه شـد توان دریافت که در این بازة زمانی، احتماال آب دریا حدود یک متر باال آمده است و همان می 10به شکل

وهوایی منطقـه دهندة بات تقریبی در وضعیت آب دریا در بازة زمانی نزدیک به پانصد سال، نشان صعود یک متری سطح آب

طـور سـال پـیش، بـه 6600است. اما نکتة مهم این است که با توجه به اینکه سطح آب در آغاز این تاریخ، یعنـی در حـدود

خصو در جنـوب شـرق و ان رسید که خط ساحلی بهتو های آزاد بوده است، به این نتیجه می متر از سطح آب -35تقریبی

(. 12تر از خط امروزی بوده است )شکل عبارت بهتر عقب شرق دریای مازندران بسیار دورتر یا به

چین نشان داده شده است( سال قبل )خط امروزی ساحل با خط 5000روی آب دریا در . نقشة بیشینة پس12شکل

روی در بخش جنوبی در حوالی بهشهر و در راستای گوهرتپه، بدون در نظر گرفتن سبا توجه به مقیاس نقشه، این پ

سمت شرق بیشتر شده تا جایی که در بخـش شـرقی و در روی به کیلومتر بوده است. این پس 5نبود خلیج گرگان، حدود

متر رسیده است. کیلو 10های باالتر به بیش از کیلومتر و در بخش 8راستای محل امروزی گمیشان، به حدود

طـور مـداوم ادامـه دانیم که این نوسانات به گفته دربارة نوسانات آب دریای مازندران، می اما با توجه به مباحث پیش

سال پیش )قرن سیزدهم میالدی/هشتم هجری( سطح آب به بیشترین مقدار خود در دوران ۷00داشته تا اینکه در حدود

گرفته دربارة این نوسانات )به توضـیحات پیشـین ر دادن وجوه مختلف تحقیقات انجامهولوسن رسیده است. با مد نظر قرا

ترسـیم شـده 13روی در شـکل ( در نظر گرفته شده است. این پیش11متر )شکل -20بنگرید(، سطح آب در این زمان

است.


51

متر -20آمدگی آب دریای مازندران با سطح . خط پیش13شکل

هـا ترسیم شده است و تلفیق این نقشه 4و 1های های باستانی که در شکل پراکندگی محوطههای با توجه به نقشه

توان دریافت. های باستانی را می روی آب دریای مازندران، دلیل شکل خا پراکنش محوطه روی و پیش با خطوط پس

گیری نتیجه

سال قبل تا دوران معاصر، نوسان آب دریـای 5000 گونه که مشاهده شد در دورة زمانی مورد بحث این مقاله، یعنی همان

القاعده، حضور در حاشیة امـن سـاحل از ( متغیر بوده است. علی11متر )شکل -20( تا 10)شکل -35مازندران از سطح

ها نیز جذاب بوده است و در طـول زمـان، متناسـب بـا نظر غنی بودن از منابع غذایی، برای جوامع ساکن در کنار این آب

ای مناسب برای تهیة منابع غذایی بوده اسـت کردند؛ چراکه حاشیة بالفصل دریای مازندران، منطقه رکت آب حرکت میح

آمـدگی آب (. نگارنـدگان معتقدنـد ایـن پـیش 86-50: 1392)برای اطالعات بیشتر در ایـن زمینـه ر.ك: قمـری فتیـده،

هـای حاشیة آب شده، با بـاال آمـدن، شـواهد سـکونتگاه توانسته در هر نسل سبب حرکت اجتماعات انسانی ساکن در می

هـای فوقـانی و سـطحی آمـدگی آب بخـش پیش رفته، طور کامل محو و نابود کند و رفته های گذشته را به پیشین و نسل

ـ ببرد و با باال آمدن کامل، روی آن را با رسوبات بپوشاند. این مسئله هـم شواهد استقراری را شسته، از بین ز در اکنـون نی

چندان زیاد، سبب تخریب بناهـای بتنـی امـروزی آمدگی آب در طول زمانی نه دهد و پیش سواحل دریای مازندران رخ می

(. 14شود )شکل می


(1392آمدگی آب دریا و تخریب بناهای مسکونی بتنی در ساحل چالوس )عکس از: قمری فتیده؛ . پیش14شکل

داری بـه حواشـی دریـای مازنـدران شـکل معنـی های باستانی به گی محوطهتر گفته شد، پراکند طور که پیش همان

دلیل باتالقی بودن یا شرایط شود. این مسئله سبب شده بود تا تصور عمومی بر این باشد که مناطق ساحلی به نزدیک نمی

ها با قرار دادن تمام محوطهاند؛ اما خصو در دوران پیش از تاریخ نداشته نامساعد زمین، جذابیتی برای ساکنان منطقه به

رسد که علت را در عـاملی نظر می ، این مسئله اندکی با تردید مواجه شد و بهGISهای های مختلف بر روی نقشه از دوره

و 12هـای توان جست. با بازسازی خطوط بیشینه و کمینة سطح آب در دورة زمانی مورد بحث این مقاله )شکل دیگر می

هـا در هـر بـار نوسـان توان باالآمدن آب دریای مازندران و مدفون کردن محوطه ی پراکندگی را می(، عامل این الگو13

. 1دانست

آمدگی دریا های دوران تاریخی در جنوب شرق دریای مازندران با توجه به خط پیش . پراکندگی محوطه15شکل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاند. آمدگی قرار گرفته در داخل پیش ،ها دهندۀ محوطه کند که چرا برخی از نقاط نشان میدر ذهن ایجاد ال را نیز ؤس این ۱۳توجه به شکل .۱

یاسالم دوران یها های سطحی دانست. از آنجایی که برخی از سفال ها در بررسی گذاری اشتباه محوطه توان ناشی از تاریخ له را میئاین مس به یاسالم دوران یها محوطه و است گرفته صورت یاشتباه ها محوطه یگذار خیتار در دارند، یخیتار دوران یها سفال با یفراوان مشابهت

.اند شده دانسته یخیتار اشتباه


53

دلیل بـاال جوامع در حاشیة آب، این شواهد بهروی زیاد آب دریای مازندران در هزارة سوم ق.م و حضور دلیل پس به

آمـدگی توان یافت که در زمان پـیش هایی را می روی خط ساحلی از بین رفته است و تنها محوطه آمدن سطح آب و پیش

(. اما از آنجایی که خط ساحلی امروزی از خط سـاحلی 15اند )شکل متر(، باالتر از این خط تراز بوده -20نهایی )خط تراز

توان یافت؛ میالدی را نمی 1300تر است، در این محدوده شواهدی از استقرارهای پیش از میالدی عقب 1300های الس

هـای متمرکـز هـا موجـب مـدفون شـدن مراکـز اسـتقراری شـده اسـت. بـا پـژوهش روی آب در این سال چرا که پیش

وجو کرد. های ساحلی جست ا در بخشها ر توان شواهد این محوطه شناسی، می زمین شناسی و باستان باستان

سپاسگزاری

آقـای مهنـدس جـواد ملـک، خـانم مهنـدس معصـومه « مرکز ملی مطالعات دریـای خـزر »از همراهی دوستان عزیز در

هـای هاشمی که زحمت تهیـة نقشـه ویژه خانم بنی هایشان و به دلیل کمک هاشمی و آقای دکتر همایون خوشروان به بنی

GIS فتند و همچنین آقای دکتر جبرئیل نوکنده از سازمان میراث فرهنگی استان گلستان، بـرای در اختیـار را بر دوش گر

ها بسیار سپاسگزاریم. نهادن اطالعات برخی محوطه

منابع

.96-63. ص . 6شناسی، شمارة ، انسانآغاز شهرنشینی در نیمة شرقی فالت ایران(. 1383م. ).سیدسجادی، س

، تهران: انتشارات گنجینة نقش جهان. تپة دشت گرگان شناختی نرگس های باستان گزارش پایانی کاوش(. 1390عباسی، ق. )

،های محیطی و اقلیمای مطالعة گذار از دورۀ مفرغ به آهن در جنوب شرق دریای مازندران با استناد به داده(. 1392قمری فتیـده، م. )

نسب، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکدة علوم انسانی. ی دکتر حامد وحدتیراهنمای شناسی، به رسالة اخذ درجة دکتری باستان

، شناسای و ژئوشایمیایی رساوبات خلایج گرگاان هاای رساوب شاخصالهیجانی، ح.؛ حائری اردکانی، ا.؛ شریفی، آ. و نادری بنی، ع.،

. 55-45، ص . 1شناسی، سال اول، شمارة اقیانوس

، 2شناسـی هـای باسـتان ، گـزارش شناختی در شرق مازنادران های باستان ها و کاوش مقدماتی بررسیگزارش (. 1382ماهفروزی، ع. )

.304-263 .ص

شناسـان ، مجموعه مقاالت دومین همـایش باسـتان ی دریای مازندران: شرق مازندرانقرش شناسی جنوب باستان (.1384) .ماهفروزی، ع

-49 ، صـ . کل امور فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صـنایع دسـتی ةادارتهران: کوشش شهرام زارع، جوان ایران، به

68 .

سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ، آرشیو رستمکال بهشهر ةتپ زنی یاقوت گزارش فصل اول گمانه (.1385) .ماهفروزی، ع

]منتشر نشده[. استان مازندران

.36۷-34۷، ص . ۷شناسی های باستان ، گزارشهای گوهرتپه مازندران با تکیه بر کاوششناسی شرق باستان (.1386)ماهفروزی، ع.

صنایع دسـتی ، آرشیو سازمان میراث فرهنگی، کالر کالردشت نگاری تپه زنی و الیه گزارش فصل اول گمانه(. 1386موسوی کوهپر، س.م. )

، ]منتشر نشده[.و گردشگری استان مازندران

صـنایع دسـتی و ، آرشیو سـازمان میـراث فرهنگـی، جلد( 17شناسی مازندران ) گزارش اطلس باستانالف(. 138۷موسوی کوهپر، س.م. )

، ]منتشر نشده[.گردشگری استان مازندران


صـنایع دسـتی و ، آرشـیو سـازمان میـراث فرهنگـی، کاالر کالردشات نگاری تپه گزارش فصل دوم الیهب(. 138۷موسوی کوهپر، س.م. )

، ]منتشر نشده[.زندرانگردشگری استان ما

کالر کالردشات، فصال شناختی در تپه های باستان گزارش مقدماتی کاوش(. 1386نژاد، ر. و حیدریان، م. ) موسوی کوهپر، س.م.؛ عباس

.509-4۷5شناسی، ص . های باستان ، گزارش1385اول

Abbasi, Gh., 2012, Final report of Archaeological excavation of Narges Tape, Gorgan, Tehran: Ganjine-ye

Naghshe Jahan (In persian).

Arne, T. J., 1945, Excavation at Shah Tepe: Iran, SinoSwedish Expedition, Publication No 27, Stockholm.

Arpe, K., Bengtsson, L, Golitsyn, G.S., Mokhov, I.I., Semenov, V.A. and Sporyshev, P.V., 2000, Connection

between Caspian sea-level variability and ENSO, Geophysical Research, Letters 27, pp. 2693–2696.

Coon, C. S., 1952, Excavation in Hotu, Iran, 1951: A Preliminary Report (With Sections on the Artifacts by L.B.

Dupree and the Human Skeletal Remains by J. L. Angel, Proceedings of the American Philosophical Society

96, pp. 231-269.

Deshayes, J., 1969, Les fouilles recentes de Tureng Tepe: la terrasse haute de la fin du III e millenaire, in

Comptes rendus de l'Academie des inscriptions et belle-lettres, Paris 1975; idem, "New evidence for the Indo-

Europeans from Tureng Tepe, Iran", Archaeology , vol. 22, no.1.

De Morgan, J., 1907, Le Plateau Iranien Pendant lépoque Pléistocéne, Reveue de l´Ecole d`Anthropologie de

Paris, 17, pp. 213-16.

Erlandson J.M. and Fitzpatrick, S.M., 2006, Oceans, Islands, and Coasts: Current Perspectives on the Role of the

Sea in Human Prehistory, Journal of Island and Coastal Archaeology 1, pp. 5-32.

Erlandson, J.M. and Moss., M.L., 2001, Shellfish eaters, carrion feeders, and the archaeology of aquatic

adaptations, American Antiquity 66, pp. 413–432.

Federov, P.V., 1995, Modern geology of the Caspian Sea, Russian Academy of Science Bull, 65, pp. 622–625.

Ghamari Fatideh, M., 2013, Study of Transition from Bronze to Iron Age in Southeastern of the Caspian Sea,

Based on Environmental and Climatic Data, PhD. Dissertation under supervision Dr. Hamed

VahdatiNasab,Tarbiat Modares Universit,. Iran (In persian).

Hoogendoorn, R.M., Levchenko, O., Missiaen, T., Lychagin, M., Richards, K., Gorbunov, A., Kasimov, N. and

Kroonenberg, S.B., 2010, High resolution seismic stratigraphy of the modern Volga delta, Russia,

International Conference, the Caspian Region, pp. 32-37, Moscow.

Kakroodi A.A., 2012,. Rapid Caspian Sea-level change and its impact on Iranian coasts, PhD. Dissertation,

Department of Geotechnology, Faculty of Civil Engineering and Geosciences, Under supervision:

Krooneberg, S.B., Delft University: Netherlands.

Kakroodi A.A., Kroonenberg, S.B., Hoogendoorn, R.M., Mohammd Khani, H., Yamani, M., Ghassemi, M.R. and

Lahijani, H.A.K., 2012, Rapid Holocene sea-level changes along the Iranian Caspian coast, Quaternary

International 30, pp. 1-11.

Karpychev, Y.A., 1989, Changes in the Caspian Sea-level in the Holocene according to radiocarbon date, Water

Resources 1, pp. 5–20.

Klein, R. G., Avery, G., Cruz-Uribe, K., Halkett, D., Parkington, J.E., Steele, T., Volman, T.P. and Yates, R., 2004,

The Ysterfontein 1 Middle Stone Age site, South Africa, and early human exploitation of coastal

resources, Proceedings of the National Academy of Science 101, pp. 5708–5715.

Konrad Piller C., Mahfroozi, A., Bagherpour, N., Neumann, T. and Ogut, B., 2009, First preliminary report on the

joint Iranian-German excavations at Gohar Tappe, Mazandaran, Iran, AMIT 41, pp. 1-33.

Kroonenberg, S.B., Badyukova, E.N., Storms, J.E.A., Ignatov, E.I. and Kasimov, N.S., 2000. Full sea level cycle in

65 years: barrier dynamics along Caspian shores, Sedimentary Geology 134, pp. 257–274.

Kroonenberg, S.B., Rusakov, G.V. and Svitoch, A.A., 1997, The wandering Volga delta: a response to rapid

Caspian Sea-level change, Sedimentary Geology 107, pp. 189–209.

Kroonenberg, S.B., Kasimov, N.S. and Lychagin, M.Y., 2008, The Caspian Sea, a natural laboratory for sea-level

change, Geography, Environment, Sustainability 1 (1), pp. 22-37.


55

Lahijani, H., Rahimpour-Bonab, H., Tavakoli, V. and Hosseindoost, M., 2009, Evidence for late Holocene high

stands in Central Guilan–East Mazanderan, South Caspian coast, Iran, Quaternary International 197, pp.

55–71.

Lahijani, H., and Tavakoli, V., 2012, Identifying provenance of South Caspian coastal sediments using mineral

distribution pattern, Quaternary International 261, pp. 128-137.

Lahijani, H., Haeri Ardakani, O., Sharifi, A. and Naderi Beni, A., Sedimentological andgeochemicalindicators

insedimentsof the Gulfof Gorgan, Oceanology1, pp. 45-55.

Leory, S. A. G., Lahijani, H.A.K., Djamali, M., Naghinezhad, A., Moghadame, M.V., Arpe, K., Shah-Hosseini, M.,

Hosseindoust, M., Miller, Ch.S., Tavakoli, V., Habibi, P. and Naderi Beni, M., 2011, Late Little Ice Age

palaeoenvironmental records from the Anzali and Amirkola Lagoons (south Caspian Sea): Vegetation

and sea level changes, Palaeogeography, Palaeoclimatology, and Palaeoecology 302, pp. 415–434.

Mahfroozi, A., 2004, Preliminary report of surveys and excavations of Eastern Mazandaran, Archaeological

reports 2, pp. 263-304 (In persian).

Mahfroozi, A., 2006, Archaeology of Southeastern of Mazandaran province, Proceeding of 2nd congress of young

archaeologists of Iran, By Shahram Zare (ed), Tehran: Iranian Cultural Heritage Organization, pp. 49-68 (In

persian).

Mahfroozi, A., 2007, The report of first season of Yaqut tape test excavation, Rostamkola, Behshahr, Iranian

Cultural Heritage Organization archive. Unpublished (In persian).

Mahfroozi, A. 2008. Archaeology of Eastern Mazandaran based on Gohar tape excavation, Archaeological

reports: 347-367 (In persian).

Malinin, V.N., 1994, Problems of the Caspian Sea-level Forecasting, Saint Petersburg PGGMI Publication.

Mamedov, A.V., 1997, The late Pleistocene–Holocene history of the Caspian Sea, Quaternary International 41–42,

pp. 161–166.

Mousavi Koohpar, S.M., 2008, The reports of first season of test excavation and stratigraphy of Tape Kelar.

Kelardasht, Iranian Cultural Heritage Organization archive. Unpublished (In persian).

Mousavi Koohpar, S.M., 2009a, Report onArchaeologicalAtlasof Mazandaran(17 volumes), Iranian Cultural

Heritage Organization archive, Unpublished (In persian).

Mousavi Koohpar, S.M., 2009b, The report of 2nd

season of test excavation and stratigraphy of Tape Kelar.

Kelardasht, Iranian Cultural Heritage Organization archive, Unpublished (In persian).

Mousavi Koohpar, S.M., Abbasnezhad, R. and Heydariyan, M., 2008, Preliminary report of archaeological

excavation of Tepe Kelar, Kelardasht, Archaeological reports 7, pp. 475-509 (In persian).

Naderi Beni A., Lahijani, H., Mousavi Harami, R., Arpe, K., Leroy, S.A.G., Marriner, N., Berberian, M., Andrieu-

Ponel, V., Djamali, M., Mahboubi, A. and Reimer, P.J., 2013b, Caspian sea-level changes during the last

millennium: historical and geological evidence from the south Caspian Sea, Climate of the Past 9, pp.

1645–1665.

Naderi Beni, A., Lahijani, H., Moussavi Harami, R., Leroy, S.A.G., ShahHosseini, M., Kabiri, K. and Tavakoli, V.,

2013a, Development of spit–lagoon complexes in response to Little Ice Age rapid sea-level changes in the

central Guilan coast, South Caspian Sea, Iran, Geomorphology 187, pp. 11-26.

Parkington, J., 2004, Middens and moderns: Shellfishing and the Middle Stone Age of the Western Cape, South

Africa, South African Journal of Science 99, pp. 243–247.

Renssen H., Lougheed, B.C., Aerts, J.C.J.H., de Moel, H., Ward, P.J. and Kwadijk, J.C.J., 2007, Simulating long-

term Caspian Sea level changes: The impact of Holocene and future climate conditions, Earth and

Planetary Science Letters, pp. 685–693.

Rodionov, S.N., 1994, Global and Regional Climate Interaction: The Caspian Sea Experience, Water Science

and Technology Library, vol. 11, Kluwer Academic Press, Baton Rouge.

Rose J., 2010, New Light on Human Prehistory in the Arabo-Persian Gulf Oasis, Current Anthropology, Vol. 51,

No. 6 (December 2010), pp. 849-883.

Rychagov, G.I., 1997, Holocene oscillations of the Caspian Sea, and forecasts based on paleogeogarphical

reconstructions, Quaternary International 41/42, pp. 167-172.


Seyed Sadjadi, S.M. (????), Proto urbanism at the eastern part of the Iranian plateau, Anthropology 6, pp. 63-96

(In persian).

Stiner, M. C., 1994, Honor Among Thieves: A Zooarchaeological Study of Neanderthal Ecology, Princeton:

Princeton University Press.

Stronach, D., 1972, Yarim Tepe, In Excavation in Iran, pp. 21-23, the British contribution, Oxford.

Terziev, S.F., 1992, Hydrometeorology and Hydrochemistry of Seas, vol. 6, the Caspian Sea, No 1,

Hydrometeorologycal Conditions, Gidrometeoizdat, Leningrad.

Varushchenko, S.I., Varushchenko, A.N. and Klige, R.K., 1987, Changes in the Regime of the Caspian Sea and

Closed Basins in Time, Nauka, Moscow (in Russian).

Voropaev, G.V., Krasnozhon, G.F., and H. Lahijani, 1998, Caspian river deltas, Caspia Bulleti, 1, pp. 23–27.

Wenke, R.F., and Olszewski, G.F., 2007, Patterns in Prehistory: Humankind’s First Three Million Years, Fifth

Edition. Oxford University Press.

Yesner, D. R., 1987, Life in the “Garden of Eden”: Constraints of marine diets for human societies, In: M.

Harris and E. Ross, (eds.) Food and Evolution, pp. 285–310, Philadelphia: Temple University Press.

نوسانات آب دریای مازندران از هزارۀ سوم ق.م تا هزارۀ...

Documents

Transcript of نوسانات آب دریای مازندران از هزارۀ سوم ق.م تا هزارۀ...