جایگاه پزشکان جُندیشاپور خاندان بُختیشوعْ در شُکوفایی...

22
ﺔ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻳﺮاﻧﻲّ ﻣﺠﻠ داﻧﺸﻜﺪة ادﺑﻴﺎت و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﺑﺎﻫﻨﺮ ﻛﺮﻣﺎن ﺳﺎل دوازدﻫﻢ، ﺷﻤﺎرة ﺑﻴﺴﺖ و ﭼﻬﺎرم، ﭘﺎﻳﻴﺰ و زﻣﺴﺘﺎن1392 ﻨﺪي ﺟﺎﻳﮕﺎه ﭘﺰﺷﻜﺎن ﺟ ﺷﺎﭘﻮري ﺧﺎﻧﺪانﺨﺘﻴﺸﻮع ُ در ﺷ ﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﺳﻼﻣﻲ* دﻛﺘﺮ ﺷﻬﺮام ﺟﻠﻴﻠﻴﺎن اﺳﺘﺎدﻳﺎر ﮔﺮوه ﺗﺎرﻳﺦ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﻬﻴﺪ ﭼﻤﺮا ن اﻫﻮاز ﭼﻜﻴﺪه در دورة ﺳﺎﺳــﺎﻧﻴﺎن، در ﺷــﻬﺮ ﺗــﺎزهﻨــﺪي ﻨﻴــﺎد ﺟ ﺷــﺎﭘﻮر ﺧﻮزﺳــﺘﺎن، آﻣﻮزﺷــﮕﺎه ﭘﺰﺷــﻜﻲ وـﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺑﻴﻤﺎرﺳـﺘﺎﻧﻲ ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪ و در ﺳـﺎﻳﺔ ﭘ ﻫـﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ و اﻗﺘـﺼﺎدي ﺳﺎﺳـﺎﻧﻴﺎن، ﭼﻨـﺎن ﺑـﺎرور وﻨـﺪي ﺷﻜﻮﻓﺎ ﺷـﺪ ﻛـﻪ ﮔﻬﮕـﺎه ﺟ ﺷـﺎﭘﻮر، ﻘـﺮاط ﺷـﻬﺮ ﺑ ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﺪ. ﻨـﺪي ﺖ ﭘﺰﺷـﻜﻲ ﺟّ در ﺳـﻨ- ﺷــﺎﭘﻮر، آﮔــﺎﻫﻲ ﻫــﺎي ﭘﺰﺷــﻜﻲ و ﺷــﻴﻮهــﺮﻳﺎﻧﻲ و اﻳﺮاﻧــﻲ ﻫــﺎي درﻣــﺎﻧﻲ ﻳﻮﻧــﺎﻧﻲ، ﻫﻨــﺪي، ﺳ ﺑــﺎ ﻫﻤـ ﺪﻳﮕﺮﻨـﺪي آﻣﻴﺨﺘــﻪ ﺷـﺪﻧﺪ و ﭘﺰﺷــﻜﺎن ﺟ ﺷــﺎﭘﻮري ﺑــﺎ ﻧﮕـﺎهﻬﻨــﺴﺎلُ داﺷــﺖ ﻣﻴـﺮاث ﭘﺰﺷــﻜﻲ ﻛﻨـﺪي ﺷـﺎﭘﻮر، آن را در ﺑﻐـﺪاد ﺑـﻪ دﺳـﺖ ﻣـﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺨـﺸﻴﺪﻧﺪ. ﻨـﺪي ﭘﺰﺷـﻜﺎن ﺟ ﺷـﺎﭘﻮري ﺧﺎﻧـﺪان ﺑـﺎ ﭘﻴـﺸﻴﻨﺔ ﭘﺰﺷـﻜﻲ درﺧـﺸﺎن دﺨﺘﻴـﺸﻮع ر زادﮔـﺎه ﺧـﻮد، ﺑـﻴﺶ از دو ﺳـﺪه ﭘﺰﺷـﻜﺎن ﺧﻠﻴﻔﮕـﺎ ن و ﺑﺰرﮔـﺎن دﺳـﺘﮕﺎه ﺧﻼﻓـﺖ ﻋﺒﺎﺳـﻴﺎن و اﻟﺒﺘـﻪ ﭘﻴـﺸﮕﺎﻣﺎن ﺗﺮﺟﻤـﺔ ﻧﻮﺷـﺘﻪﻬـﻦ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ، اﻳﺮاﻧـﻲ،ُ ﻫـﺎي ﻛـﺮﻳﺎﻧﻲ در زﻣﻴﻨـﺔ ﭘﺰﺷـﻜﻲ، ﺳـﺘﺎره ﻫﻨـﺪي و ﺳ ﺷﻨﺎﺳـﻲ، ﻓﻠـﺴﻔﻪ و دﻳﮕـﺮ داﻧـﺶ ﻫـﺎي ﺑﻴﮕﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑـﻲ ﺑﻮدﻧـﺪ. ﻣﻄﺎﻟﻌــﻜﻮﻓﺎﻳﻲ ﭘﺰﺷـﻜﻲُ ﺗـﺎرﻳﺦ ﭘﻴـﺪاﻳﺶ و ﺷ در دﻧﻴـﺎي اﺳـﻼم ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲ دﻫـﺪ ﻛـﻪ ﭘﺰﺷﻜﻲ اﺳـﻼﻣﻲ، ﻛـﻪ ﮔﻬﮕـﺎه ﺑـﻪ اﺷـﺘﺒﺎه ﭘﺰﺷـﻜﻲ ﻋﺮﺑـﻲ ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣـﻲ ﺷـﻮد، ﺳـﺨﺖ وام دار ﻣﻴـﺮاثﻨــﺪي ِﻬﻨــﺴﺎل ﭘﺰﺷــﻜﺎنُ ﺖ ﭘﺰﺷــﻜﻲّ ﻠــﻲ ﻣــﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑــﺎ ﺳــﻨ ﺷــﺎﭘﻮري اﺳــﺖ ﻛــﻪ ﻫﻤﭽــﻮن ﭘـﺮﻳﺎﻧﻲ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ، ﺳ، اﻳﺮاﻧـﻲ و ﻫﻨـﺪي آﺷـﻨﺎ ﮔﺮداﻧﺪﻧـﺪ و ﻫﻤـﺔ داﻧـﺶ و ﺗﺠﺮﺑـﺔ ﭘﺰﺷـﻜﻲ ارزﻧـﺪ ة ﺧـﻮد را در ﺑﻐـﺪاد، ﺗﺨﺘﮕـﺎه ﺧﻼﻓـﺖ ﻋﺒﺎﺳـﻴﺎن ﺑـﻪ ﻣـﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻫﺪﻳـﻪ دادﻧـﺪ. ـﺴﺘﺎر ﺑـﺎ روﻳﻜـﺮدي در اﻳـﻦ ﺟ ﺗﻮﺻــﻴﻔﻲ- ﻨــﺪي ﺗﺤﻠﻴﻠــﻲ ﺑــﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌــﺔ ﺟﺎﻳﮕــﺎه ﭘﺰﺷــﻜﺎن ﺟ ﺷــﺎﭘﻮري ﺧﺎﻧــﺪانﺨﺘﻴــﺸﻮع در اﻧﺘﻘــﺎلﺖ ﻧﻴﺮوﻣﻨـ ﺪ ﭘﺰﺷـ ﻜﻲ ﺟﻨـﺪيّ ﺳـﻨﻮﻓﺎﻳﻲ ﭘﺰﺷـ ﻜﻲُ ﺷـ ﺎﭘﻮري ﺑـ ﻪ دﻧﻴـﺎي اﺳـ ﻼم و ﻧﻘـ ﺶ آﻧﻬـﺎ در ﺷـ ﻜ اﺳﻼﻣﻲ ﭘﺮداﺧﺘ ﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. واژه ﻫــﺎي ﻛﻠﻴــﺪي: ﻨــﺪي ﻨـﺪي ﺷـﺎﭘﻮر، ﭘﺰﺷــﻜﺎن ﺟ ﺷــﺎﭘﻮري، ﺧﺎﻧـ ﺪانﺨﺘﻴــﺸﻮع ، ﭘﺰﺷــﻜﻲ اﺳﻼﻣﻲ. * ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ: 8 / 11 / 1392 ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺬ ﻳﺮش ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﻘﺎﻟﻪ: 19 / 12 / 1392 ﻧﺸﺎﻧﻲ ﭘﺴﺖ اﻟﻜ ﺘﺮوﻧﻴﻚ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه: [email protected]

Transcript of جایگاه پزشکان جُندیشاپور خاندان بُختیشوعْ در شُکوفایی...

مجلة مطالعات ايراني دانشكدة ادبيات و علوم انساني

دانشگاه شهيد باهنر كرمان

1392 پاييز و زمستان، چهارمسال دوازدهم، شمارة بيست و

∗∗∗∗كوفايي پزشكي اسالميدر ش بختيشوعخاندان شاپوري جايگاه پزشكان جندي

دكتر شهرام جليليان

ن اهوازاستاديار گروه تاريخ دانشگاه شهيد چمرا

چكيدهــازه ــهر ت ــانيان، در ش ــدي در دورة ساس ــاد جن ــكي و بني ــگاه پزش ــتان، آموزش ــاپور خوزس ش

ــشتيباني هــاي سياســي و اقتــصادي ساســانيان، چنــان بــارور و بيمارســتاني ســاخته شــد و در ســاية پ-در سـنت پزشـكي جنـدي . شـد خوانـده مـي شـهر بقـراط ،شـاپور شكوفا شـد كـه گهگـاه جنـدي

ــاپور، ــيوه آگــاهيش ــاي پزشــكي و ش ــي ه ــدي، ســرياني و ايران ــاني يونــاني، هن بــا هــاي درمــدي همــديگر ــه شــدند و پزشــكان جن ــا نگــاه آميخت ــسال شــاپوري ب ــراث پزشــكي كهن داشــت ميشــاپوري خانــدان پزشــكان جنــدي. بخــشيدنددســت مــسلمانان شــاپور، آن را در بغــداد بــهجنــدي

ــا پيــشينة پزشــكي درخــشان د ن و ر زادگــاه خــود، بــيش از دو ســده پزشــكان خليفگــا بختيــشوع بهــاي كهــن يونــاني، ايرانــي، و البتــه پيــشگامان ترجمــة نوشــتهبزرگــان دســتگاه خالفــت عباســيان

ــرياني در زمينــة پزشــكي، ســتاره هــاي بيگانــه بــه زبــان شناســي، فلــسفه و ديگــر دانــش هنــدي و سدهــد كــه نــشان مــيدر دنيــاي اســالم تــاريخ پيــدايش و شــكوفايي پزشــكية مطالعــ .عربــي بودنــد

دار ميـراث شـود، سـخت وام خوانـده مـي پزشـكي عربـي گهگـاه بـه اشـتباه كـه ، پزشكي اسـالمي ــدي ــكان جن ــسال پزش ــكي كهن ــنت پزش ــا س ــسلمانان را ب ــي م ــون پل ــه همچ ــت ك ــاپوري اس ش

ة خــود ايرانــي و هنــدي آشـنا گرداندنــد و همــة دانــش و تجربـة پزشــكي ارزنــد ،يونـاني، ســرياني در ايــن جــستار بــا رويكــردي . را در بغــداد، تختگــاه خالفــت عباســيان بــه مــسلمانان هديــه دادنــد

ــدي -توصــيفي ــكان جن ــاه پزش ــة جايگ ــه مطالع ــي ب ــاپوري تحليل ــدان ش ــشوعخان ــال بختي در انتقــد پزشــكي جنــدي ــاي اســالم و نقــش آنهــا در شــكوفايي پزشــكي ســنت نيرومن ــه دني شــاپوري ب

.ه خواهد شداسالمي پرداخت ــدي واژه ــاي كلي ــدي:ه ــدي جن ــدان شــاپوري، شــاپور، پزشــكان جن ــشوعخان پزشــكي ، بختي

.اسالمي

19/12/1392 :مقاله نهايي يرشپذ تاريخ 8/11/1392:مقاله دريافت تاريخ ∗

[email protected] :ترونيك نويسندهنشاني پست الك

120 ...شاپوري خاندان بختيشوع درجايگاه پزشكان جندي/

1- مهمقد

ــه ــالمي، كارنامـ ــم در دورة اسـ ــتان و هـ ــي، در دورة باسـ ــان ايرانـ ــة مردمـ اي كارنامـدرخــشان و آگنــده از خــردورزي و فرهيختگــي اســت، و در پهنــة فرهنــگ و تمــدن،

. وهنــدگان همداســتانند، تمــدن اســالمي ســخت وامــدار ايرانيــان اســت چنــان كــه همــة پژهــاي باستانــشناختي، گــواه پيــشينة درخــشان علــوم در ايــران هــاي تــاريخي و دادهگــزارش

ــد ــالمي ان ــران دورة اس ــداوم و تحــول آن در اي ــتان و ت ــان . باس ــاكنون چن ــه، ت ــن هم ــا اي بــنت پزشــكي ــژه س ــه وي ــوم و ب ــد، ايــن عل ــأثير آن در اپورشــجنــديكــه باي و چگــونگي ت

ــرة آن وجــود پزشــكان بزرگــي همچــون ــه ثم ــدايش و شــكوفايي پزشــكي اســالمي ك پيــاي رازي ــن زكريـ ــد بـ ــرگ(محمـ ــوازي )هق320: مـ ــاس اهـ ــن عبـ ــي بـ ــرگ(، علـ : مـ

چنــدان بــا و ديگــران بــود، ) هق428: مــرگ(، حــسين بــن عبــداهللا بــن ســينا )هق384ــشده اســت ــه ن ــن. ژرفنگــري مطالع ــرو، ازاي ــي كــه س از بزرگــي بخــش نت پزشــكي ايراندر بدبختانــه گهگــاه شــناخته شــده اســت و كمتــر ، اســتميــراث علمــي و فكــري ايرانيــان

» عــربان پزشــك«نــام ه و پزشــكي ايرانــي را بــ پزشــكان ايرانــي يحتــهــا پــاره اي پــژوهش .خوانده اند» يعربي پزشك«و

بيان مسأله-1-1

پــسر و جانــشين .) م272-241(پور يكــم پادشــاه جنگــاور و فرهيختــة ايرانــي، شــا گـــذار شاهنـــشاهي ساســـانيان در شـــرق شـــوش و ، بنيـــان.)م241-224(اردشـــير بابكـــان

ــازه ــهر ت ــتر، ش ــه شوش ــوش ب ــة راه ش ــول و در ميان ــرقي دزف ــوب ش ــام جن ــه ن ــي «اي ب وهبنيــاد نهــاد، كــه در تــاريخ ايــران بــا ) شــهر شــاپور بهتــر از انطاكيــه= ( »انتيــوك شــهپوهري

شــاپور يــك مؤســسه و در دورة ساســانيان در جنــدي. شــود شــاپور شــناخته مــي جنــدينــامــزرگ علمــي همچــون آكــادمي ــه هــاي مــسيحي در اســكندريه، بنگــاه ب ــا ب ــه و ادس انطاكي

در ؛تــر بــود آن بــيشپزشــكي و بيمارســتان اهميــت مدرســة كــه چــون وجــود آمــد هــاي دانــش در شــاخه ديگــرشــاپور، جايگــاه جنــديهــاي تــاريخي دربــارة گــزارش. مچــون فلــسفه، نجــوم و رياضــيات تــا انــدازة زيــادي ناديــده گرفتــه شــد شــاپور، ه جنــديــي در ســنت هــاي پزشــكي و شــيوهآگــاهي ــرياني و ايران ــاني، هنــدي، س هــاي درمــاني يون

ــدي ــدي پزشــكي جن ــش پزشــكي جن ــه شــدند و دان ــا همــديگر آميخت شــاپوري شــاپوري ب

/مجلة مطالعات ايراني 121

ــش ــاية كوش ــشتيب در س ــا و پ ــاره انيه ــاي پ ــش ه ــه و دان ــان فرهيخت ــت اي از فرمانرواي دوســي ــه در ؛ايران ــارور و شــكوفا شــد ك ــان ب ــيروان، چن ــم و خــسرو انوش ــاپور يك همچــون ش

ــدي ــاه جن ــانيان، گهگ ــي دورة ساس ــده م ــراط خوان ــهر بق ــاپور، ش ــد ش ــي و . ش دورة طاليــدي ــاه علمــي جن ــكوفايي بنگ ــه ش ــن شــهر شــاپور و ب ــة پزشــكي اي ، دورة ويــژه مدرســيروان ــسرو انوش ــانروايي خ ــش )م579-531(فرم ــاور، دان ــاه جنگ ــه ، پادش ــت، فرزان دوس

ــود ــي ب ــر ايران ــدي. و دادگ ــاوران جن ــت جنگ ــه دس ــري ب ــدهم هج ــال هف ــاپور، در س شــد ــشوده ش ــلح گ ــه ص ــسلمان ب ــرب م ــزارش ع ــه گ ــايي و چنانك ــاريخي و جغرافي ــاي ت ه

شــاپور همچنــان يكــي از دينيمــة دوم ســدة پــنجم هجــري، جنــ دهنــد تــا نــشان مــي هــاي نخــستين اســالمي، پزشــكان در ســده. شــهرهاي بــزرگ و آبــاد خوزســتان بــود

، ميـــراث پزشـــكي كهنـــسال ن بختيـــشوع ويـــژه پزشـــكان خانـــدا شـــاپوري، بـــه جنـــديشــاپور را زنــده نگــاه داشــتند و آنگــاه بــا ورود بــه دســتگاه خالفــت عباســيان، همــة جنــدي

ــه ــة خــود را ب ــددانــش و تجرب ــه دادن ــدي. مــسلمانان هدي ــشينة پزشــكان جن ــا پي شــاپوري بپزشــكي درخــشان در زادگــاه خــود، بــيش از دو ســده پزشــكان خلفــا و بزرگــان دســتگاه

ــشگامان ترجمــة نوشــته ــه پي ــدي و خالفــت عباســيان و البت ــي، هن ــاني، ايران ــن يون هــاي كهــتاره ــة پزشــكي، س ــرياني در زمين ــش س ــسفه و ديگــر دان ــاي شناســي، فل ــان ه ــه زب ــه ب بيگان

.عربي بودند اهميت و ضرورت تحقيق -1-2

ــه ــدي بدبختانـ ــكان جنـ ــاه پزشـ ــدان جايگـ ــاپوري خانـ ــشوعشـ ــ بختيـ كوفايي در شـــالمي ــكي اس ــت پزش ــده اس ــه ش ــر مطالع ــده و كمت ــسيار پراكن ــاي ب ــن رو آگاهيه ، و ازاي

ســالم جايگــاه و اهميــت آنهــا در انتقــال ســنت پزشــكي ايرانــي بــه جهــان ا ةانــدكي دربــارــدن ــي در تمـ ــي و علمـ ــاي آموزسـ ــكوفايي پزشـــكي اســـالمي و نهادهـ و پيـــدايش و شـ

پزشــكي در ايــران و تــاريخبــدون ترديــد بــراي آگــاهي از بنــابراين . اســالمي وجــود داردــ ــد مطالع ــديســنت پزشــكي ة اســالم، نيازمن ــدان جن ــشوعشــاپوري و جايگــاه خان در بختي

.تان به جهان اسالم خواهيم بودانتقال تجربه و دانش پزشكي ايرانيان باس

122 ...شاپوري خاندان بختيشوع درجايگاه پزشكان جندي/

پژوهشة پيشين-1-3

ه و و زندگينامـــ،شــاپور دربـــارة تــاريخ جنـــدي كــه تـــا كنــون ييهـــاپــژوهش در هــايي دربــارة آگــاهيري انجــام شــده اســت، شــاپوجنــديپزشــكان علمــي ة كارنامــ

و چگــونگي تـــأثير آنهــا در شـــكوفايي پزشــكي اســـالمي بختيـــشوع خانــدان پزشــكان ــود دارد ــه .وج ــن هم ــا اي ــدام از ، ب ــن هيچك ــژوهشاي ــاپ ــه ــدف مطالعــ ، ب ــاه ة ا ه جايگ

نوشـــته كوفايي پزشـــكي اســـالميدر شـــ بختيـــشوعشـــاپوري خانـــدان پزشـــكان جنـــديــد ــشده ان ــه ن ــا ب ــه ، و تنه ــه اي شــتاب زده ب ــأثير گون ــديپزشــكي ســنتت در شــاپوري جن

ــه انـــد يـــدايش و شـــكوفايي پزشـــكي پ ــراز ســـوي. در جهـــان اســـالم پرداختـ ، در ديگـــژوهش ــدييي كــههــافهرســت پ ــارة جن ــراهم آمــدهشــاپور درب ــد،ف ــد ان جــستار تنهــا چن

.نوشته شده اندچهارچوبي روشمند ژرفنگري و با كوتاه

بحث-2

شاپور؛ آموزشگاه پزشكي و بيمارستان آنجندي -2-1

ــزارش ــاي گ ــتان گ، ه ــاريخي همداس ــاگون ت ــم اون ــاپور يك ــه ش ــد ك ) م272-241(نــ ــه در بازگ ــاي پيروزمندان ــوري روم شت از نبرده ــا امپرات ــاس، (اش ب ــر و ديگن : 1386وينت

ــمن، 66-59 و 12-16 ــراي، 209-153: 1379؛ گيرشـــ ــيران )477-474: 1382؛ فـــ ، اســـشــهر شــاپور (= وه از انــديو شــاپوربنيــاد بــه نــام ي تــازهدر شــهر رومــي را يافتگــان كــوچو

ــه ــر از انطاكيــ ــرود آورد )بهتــ ــتان فــ ــري، ( در خوزســ ــوبي، 590: 2، ج1352طبــ ؛ يعقــ: 1374؛ كريستنـــــسن، 73: 1371؛ دينـــــوري، 47: 1346؛ اصـــــفهاني، 195: 1، ج1366188-189.(

-جنــدي/ هــاي جغرافيــايي دورة اســالمي، شــهر وه از انــديو شــاپور بــه گــزارش مــتن

ــة راه شــوش بــه شوشــتر جــاي ور در شــرق شــوش و جنــوب شــرقي دزفــول شــاپ و در ميانــت ــته اسـ ــ(داشـ ــي، 84: 1373طخري، اصـ ــن611: 1361؛ مقدسـ ــته، ؛ ابـ ؛ 220: 1365رسـ

و امــــروزه بيــــشتر پژوهنــــدگان ) 256-255: 1377؛ لــــسترنج، 30: 1366حوقــــل، ابــــنآبـاد هـاي جنـوب شـرقي دهكـدة شـاه شـاپور باسـتاني بايـد در تپـه عقيده دارند كـه جنـدي

: 1385يوالفـــوا، ؛ د42-41: 1355راولينـــسون، (در جنـــوب شـــرقي دزفـــول بـــوده باشـــد

/مجلة مطالعات ايراني 123

ــسترنج، 705 ــمن، 256: 1377؛ لــــ ــراون، 199: 1379؛ گيرشــــ ــام 52: 1337؛ بــــ ؛ امــــــتري، ــداري، 232: 1353شوشــ ــم343: 1375؛ اقتــ ــادي، ؛ نجــ ــي، 100: 1357آبــ ؛ رجبــ

هــاي دهكــدة شــاه آبــاد، نــشان شــناختي در ويرانــه هــاي باســتان كــاوش). 193: 1369اي كـه كهنگـي يـاد ساسـانيان بـوده و نـشانه شـاپور از شـهرهاي تـازه بن دهـد كـه جنـدي مي

,Shahbazi( بــه دســت نيامــده اســت ؛ايــن شــهر را بــه دورة پــيش از ساســانيان برســاند

ــن گ). 131-133 ,1999 ــتانرومـ ــمن، باسـ ــسوي يرشـ ــزرگ فرانـ ــناس بـ ــال شـ در ســـت)م1930( ــود در دش ــشمان خ ــا چ ــده ب ــن دهك ــك اي ــاي نزدي ــي ،ه ــاي بيرون ديواره

ــستطيلي ر ــد پادگــان ســاختماني م ــشة آن همانن ــد كــه نق ــود ا دي ــي ب گيرشــمن، (هــاي رومآبــاد، چنــان هــاي پيرامــون روســتاي شــاه هــاي بعــد، زمــين بدبختانــه در ســال). 199: 1379

ــراي هميــشه نقــشة كلــي مــستطيلي بــراي فعاليــت هــاي كــشاورزي شــخم زده شــدند كــه ب ).Shahbazi, 1999: 131-133؛ 199: 1379گيرشمن، (شهر ناپديد گرديد

دهنــد، شــاپور بــه دســت مــي هــايي دربــارة جنــدي هــايي كــه آگــاهي پــژوهشــتان ــهر اهمداسـ ــتاني در شـ ــكي و بيمارسـ ــگاه پزشـ ــانيان، آموزشـ ــه در دورة ساسـ ــد كـ نـ

هــاي پزشــكي يونــاني و احتمــاال هنــدي بــه شــاپور وجــود داشــته كــه در آن نوشــتهجنــديــي ــه م ــرياني ترجم ــه و س ــي ميان ــان فارس ــت زب ــده اس ــري، ا(ش ــراون، 108: 1342ولي ؛ ب

ــسي24: 1337 ــك، ؛ عيـ ــفا، 56-55: 1384بـ ــتحن،23-22: 1336؛ صـ -13: 1350 ؛ ممـ ؛ الگــــود،231-230: 1374؛ محمــــدي ماليــــري، 256: 1353؛ امــــام شوشــــتري، 45

).178: 1359؛ نصر، 65-69: 1386شــاپور بــه دســت شــاپور يكــم يــاد از همــة آنهــايي كــه از ســاخته شــدن شــهر جنــدي

العبــري و قفطــي از ورود پزشــكان يونــاني و ســنت پزشــكي بقراطــي انــد، فقــط ابــن هكــردــدي ــن شــهر در دورة شــاپور و آمــوزش آن در جن شــاپور از نخــستين روزهــاي ســاخت اي

ــه ــخن گفتـ ــد سـ ــن(انـ ــري، ابـ ــي، 128: 1364العبـ ــد )184-183: 1371؛ قفطـ ــه بايـ ، كـــاره ــتان در اش ــكي و بيمارس ــگاه پزش ــاخت آموزش ــه س ــد اي ب ــهر باش ــن ش ــي در . اي قفط

شــاپوري شــاپور و آوازة پزشــكان جنــدي گــزارش پيــشينة دانــش پزشــكي در جنــدي ــي ــبس م ــور روم فيل ــا امپرات ــه ب ــوريه و انطاكي ــشودن س ــس از گ ــاپور پ ــه ش ــد ك (= گوي

معاهــدة صــلح و دوســتي منعقــد كــرد و دختــر وي را بــه همــسري خــود گرفــت و ) فيليــپ

124 ...شاپوري خاندان بختيشوع درجايگاه پزشكان جندي/

شـــاپور را هماننـــد شـــهر ايـــران، شـــهر جنـــديپـــيش از آوردن شـــاهدخت رومـــي بـــهشــاپور آوردنــد، گروهــي از قــسطنطنيه ســاخت و آنگــاه كــه دختــر امپراتــور را بــه جنــدي

،نـان آ. ويـژه چنـد پزشـك بـزرگ بـا او بودنـد بـه ؛هـاي گونـاگون مردم قسطنطنيه از پيـشه شــاپور شــاپوري آموختنــد و چنــان شــد كــه مــردم جنــدي پزشــكي را بــه كودكــان جنــدي

ــاني ــان چــون يون ــش پزشــكي از ديگــر مردم ــدي در دان ــا و هن ــر شــدند ه ــا برت قفطــي، (هــا شــهر قــسطنطنيه ). 183-184: 1371 ــشاپور ب ــه هماننــدي نقــشة جندي البتــه اشــارة قفطــي ب

ــستانتين بــزرگ ؛بايــد اشــتباه باشــد روزگــار شــاپور امپراتــور هــم) م337-306( چراكــه كنــستانتينوپوليس )م379-309(دوم ــي(، كنـ ــسطنطنيه: در عربـ ــال) قـ ــاي را در سـ ــا 324هـ تـــهمــيالدي330 ــوم ســاخت ب ــاني بيزانتي : 1379دوبلــوس و وان دراســپك، ( جــاي شــهر يوندهــد كــه پــس از معاهــدة صــلح ايــران و روم، شــاپور العبــري هــم گــزارش مــي ابــن). 408

ــران ــدي ،در اي ــام جن ــه ن ــزانس ب ــد بي ــ شــهري همانن ــي خــود ك ــراي همــسر روم ه شــاپور بالعبــري، ابــن (امپراتــور روم بــود، بنيــاد نهــاده اســت .) م275-270(دختــر اورليــانوس

گروهــي از پزشــكان يونــاني را بــراي آســايش دختــرش بــه ،اورليــانوس). 128: 1364ــان ــود و آن ــتاده ب ــراه او فرس ــي «هم ــكي بقراط ــدي »پزش ــهر جن ــسترش را در ش ــاپور گ ش

العبــري هماننــد بــوده و گــزارش قفطــي و ابــنآنچــه در ). 128: 1364العبــري، ابــن(دادنــد ــدي ــه جن ــي ب ــكي بقراط ــنت پزش ــاني و س ــكان يون ــه ورود پزش ــاره ب ــت دارد، اش ــاپوراهمي ش

ــي ــدي م ــه جن ــوده ك ــي ب ــكي بقراط ــنت پزش ــت س ــراي اهمي ــاال ب ــد و احتم ــاپور را باش ش ).28-27: 1337براون، (اند خوانده ميشهر بقراطگهگاه

ــ ــدي اگــر آموزشــگاه ويحت ــان بيمارســتان جن ــم و همزم شــاپور در دورة شــاپور يكتـوان شـاپور سـاخته نـشده باشـد، بهتـرين زمـاني كـه مـي با بنياد گـرفتن خـود شـهر جنـدي

ــه ــسرو انوشـ ــاهي خـ ــشنهاد داد، دورة پادشـ ــا پيـ ــاخت آنهـ ــراي سـ ) م579-531(روان بـــود ــود، كــه فرمــانروايي بــزرگ و شــيفتة دانــش و فرهنــگ ب -23: 1371، صــفا(خواهــد ب

ــري، 24 ــدي ماليـ ــه ). Cameron, 1969-1970: 15؛ 191-188: 1374؛ محمـ بـــستم پادشــاهي خــسرو ــة قفطــي در ســال بي ــدي]روان انوشــه[گفت ــه ، پزشــكان جن شــاپور ب

يي دربــارة دانــش پزشــكي بــا همــديگر بــه مباحثــه ا در يــك گردهمــخواســت ايــن پادشــاهايــن انجمــن . ابي نوشــته شــده بــود و منــاظره پرداختــه بودنــد و ســخنان آنهــا در كتــ

/مجلة مطالعات ايراني 125

ــود و ) رئــيس پزشــكان(= درســتبذ / پزشــكي بــه رياســت جبرائيــل درســتاباذ انجــام يافتــه ب دهنـدة دانـش ژرف هـاي ايـن انجمـن بـه خـوبي نـشان چنانكه قفطـي يـادآور شـده، نوشـته

ــدي ــكان جن ــت پزش ــوده اس ــاپوري ب ــي، (ش ــد ). 185-184: 1371قفط ــه خواه خردمندانيي پزشـــكي در جهـــان را در آموزشـــگاه و ااگـــر جايگـــاه ايـــن نخـــستين گردهمـــبـــود

.شاپور بدانيمبيمارستان جنديشـــاپور، مــــسيحيان يونــــاني و هـــاي جنــــدي در آموزشــــگاهدر دورة ساســـانيان،

ــت ــم فعالي ــادوش ه ــدي دوش ــشمندان هن ــي و دان ــتيان ايران ــا زردش ــرياني ب ــي س ــاي علم هــا هــاي اي از دانــش داشــتند و آميختــه ــرياني، ايرانــي و هنــدي پديــد آمــد كــه ب يونــاني، س

ــد ــه داده ش ــسلمانان هدي ــه م ــكوهمند ب ــراث ش ــن مي ــانيان، اي ــوني ساس ــوش، (واژگ آذرنــري، 603-604: 1374 ــدي ماليـ ــو، 21-1: 1350؛ محمـ ــصر، 250: 1374؛ همـ : 1359؛ نـ ).639-637: 1383تي، ؛ كرام181

ميپزشكان جنديشاپوري و شكوفايي پزشكي اسال-2-2

شــاپور در ســال هفــدهم هجــري، بــه دســت ســپاهيان عــرب مــسلمان گــشوده جنــديــد ــري، (شـ ــالذري، 1019: 5، ج1357طبـ ــة دو)138: 1364؛ بـ ــا نيمـ ــنجم و تـ ــدة پـ م سـ

ــود ــتان ب ــاد خوزس ــزرگ و آب ــهرهاي ب ــي از ش ــان يك ــري، همچن ــست . هج ــدة نخ در ســه جنــگ و كشورگــشا هجــري، عــرب ــه نــد و عالقــهپرداخت ي مــييهــاي مــسلمان، بيــشتر ب اي ب

دادنــد و خــود خليفگــان عــرب شــاپور نــشان نمــينهادهــاي علمــي همچــون آموزشــگاه جنــديــدي ــي جن ــور علم ــراي ادارة ام ــم ب ــدي ه ــكان جن ــالي از پزش ــشتيباني م ــاپور و پ ــاپورش يش

ــد هــيچ ــه فعــاليتي انجــام ندادن هــا از دســتگاه خالفــت و ايــن نهــاد علمــي ايرانــي ســال گونــد دور ــدي(مانــ ــري، محمــ ــي، 245: 1374 ماليــ ــه). 643 :1383؛ كرامتــ ــقوط اگرچــ از ســ

شــاپور هجــري، كــه جــورجيس پــسر بختيــشوع، رئــيس بيمارســتان جنــدي 148شــاپور تــا جنــديگونــه بــراي درمــان بيمــاري خليفــة عباســي بــه بغــداد فراخوانــده شــد، تقريبــا هــيچ

ــاهي ــدي ازاي آگـ ــتان جنـ ــاپور و زنـــدگي و فعاليـــتبيمارسـ ــكانلمـــي هـــاي ع شـ پزشـــه جنــدي ــاب نيافت ــاريخي بازت ــابع ت ــا ؛شــاپوري در من نــدي درخــشش امو شــاپوريپزشــكان ج ــش ــدي آموختگــان دان ــارشــاپور در آموزشــگاه پزشــكي جن ــداد آشــكار خليفگــان درب بغــي ــن م ــة اي ــه در هم ــد ك ــالگردان ــا س ــاال ه ــستگگ، احتم ــداني ي س ــنت درچن ــكس يپزش

126 ...شاپوري خاندان بختيشوع درجايگاه پزشكان جندي/

ــوز نيامــده پديــدشــاپور ان بيمارســتان جنــديهــاي پزشــك جنديــشاپور و فعاليــت ــود و هن بنــد كــه پزشــكان دربــار خليفــة بغــداد بــه وي بود رآوازهپــشــاپوري چنــان پزشــكان جنــدي

تــر از جــورجيس پــسر تــر و آگــاه پزشــكي را بــزرگ،گفتــه بودنــد كــه در روزگــار خــودون تــاريخي هــاي گونــاگ گــزارش. داننــد شــاپور نمــيبختيــشوع، رئــيس بيمارســتان جنــدي

از پــسي هــا ســال در شــاپور جنــديبيمارســتان وي پزشــك آموزشــگاهدهنــد كــه نــشان مــيــ بــدوننــابودي شاهنــشاهي ساســانيان، امــوي و عباســي و فقــط بــا خليفگــان مــالي يشتيبانپ

ــايمرد ــكاني پ ــدان پزش ــاي خان ــشوعب چــونهمي ه ــ و ختي ماســود ويه ــده ب ــده مان ــك . زن ياي كــه پزشــكان و داروســازان بيمارســتان در دورهگويــد گــزارش تــاريخي مهــم مــي

ــدي ــي جن ــداد م ــه بغ ــراوان ب ــتياق ف ــا اش ــاپور ب ــزرگ ش ــكان ب ــشتك از پزش ــد، ده رفتن، بــه كمــك بــرادرزادة روزگــار بــا جبرائيــل پــسر بختيــشوعشــاپور و هــمبيمارســتان جنــديي كـــه پرداخـــت و هنگـــام شـــاپور بـــه ادارة بيمارســـتان مـــي در جنـــديخـــود ميخائيـــل

ــداد ــل در بغ ــيدي ،جبرائي ــتان الرش ــدي بيمارس ــتان جن ــوگيري از بيمارس ــا الگ ــاپور را ب شبنيـاد بـه براي خليفـه هـارون الرشـيد سـاخت، دهـشتك را بـراي ادارة ايـن بيمارسـتان تـازه

ــا دهــشتك يــادآور شــد كــه وي و بــرادرزاده؛بغــداد فراخوانــد هــا و اش بــا همــة ســختي امــا پــوزش از جبرائيــل، شــاپور را از نــابودي نگــاه داشــتهان جنــدي بيمارســت،تنگناهــا ــد و ب ان

ــه بغــداد فرســتاد ــه جــاي خــود ب ــويه خــوزي را ب ــن(ماس ــي اب ؛ 435-434: 1349اصــيبعه، اب ).518-517: 1371قفطي،

ــال ــي 148در س ــة عباس ــصور، خليف ــوجعفر من ــري، اب ــري158-136(هج ــار ) هج بيمبـه اشـارة . خـود از درمـان بيمـاري او نـاتوان شـدند شد و پزشكان بغـداد بـا همـة كوشـش

ــاره ــاري او چ ــراي بيم ــا ب ــدند ت ــع ش ــاري جم ــكان درب ــه، پزش ــان خليف ــشند و آن اي انديــود ــار خ ــه در روزگ ــدند ك ــادآور ش ــي ي ــزرگ ،همگ ــكي ب ــسر پزش ــورجيس پ ــر از ج ت

ــدي ــتان جن ــيس بيمارس ــشوع، رئ ــاب بختي ــه كت ــاپور، ك ــكي ش ــة پزش ــي در زمين ــاي مهم هــد نمــيدارد، ــان كن ــه را درم ــست بيمــاري خليف ــا او خواهــد توان ــان . شناســند و تنه ــه فرم ب

ــدي ــارگزار وي در جن ــصور، ك ــت من ــتافت و از او خواس ــدار جــورجيس ش ــه دي ــاپور ب ش را شــاپور رياســت بيمارســتان جنــدي،جــورجيس. بــا شــتاب بــراي درمــان خليفــه بــه بغــداد رود

ــا دو شــاگ ــشوع واگــذارد و ب ــه پــسرش بختي ــه ب ــراهيم ب ــسر شــهالفا و اب رد خــود، عيــسي پ

/مجلة مطالعات ايراني 127

ــت ــداد رف ــستگي . بغ ــشان دادن شاي ــا ن ــت و ب ــصور پرداخ ــان من ــه درم ــورجيس ب ــا و ج هقفطــي، (توانـايي پزشـكي خــود از سـوي خليفـه بــه رياسـت پزشـكان بغــداد برگزيـده شـد

).186-185: 1364العبري، ؛ ابن318-317: 1349اصيبعه، ابي ؛ ابن217-218: 1371ــازايـــن ــستني پزشـــكان جنـــدي ،آغـ ــد تنگاتنـــگ و ناگسـ ــار پيونـ ــا دربـ ــاپور بـ شـ

ــاپوري همچـــون همونـــدان خانـــدان پزشـــكان جنـــدي. خليفگـــان بغـــداد بـــود ــاي شـ هـ هــم ،بختيــشوع و ماســويه بــا پيــشينة پزشــكي درخــشان در زادگــاه خــود، بــيش از دو ســده

ــد و هــم ــت عباســيان بودن ــة پزشــك خليفگــان و بزرگــان دســتگاه خالف ــشگامان ترجم پيــتاره نوشــته ــة پزشــكي، س ــرياني در زمين ــدي و س ــي، هن ــاني، ايران ــن يون ــاي كه شناســي، ه

پزشــكي ). 56-52: 1371صــفا، (هــاي بيگانــه بــه زبــان عربــي فلــسفه و ديگــر دانــش ــه اشــتباه اســالمي ــده مــيپزشــكي عربــي كــه گهگــاه ب ــراث شــود، ســخت وام خوان دار مي

ويــژه پزشــكان خانــدان ايرانــي بختيــشوع اســت كــه بــه؛وريشــاپكهنــسال پزشــكان جنــديــنا ــدي آش ــي و هن ــرياني و ايران ــاني، س ــكي يون ــنت پزش ــا س ــسلمانان را ب ــي م همچــون پل

.گرداندندــال ــري152در س ــ ،هج ــاه يسورجج ــه زادگ ــا ب ــت ت ــه خواس ــد و از خليف ــار ش بيمــدي ــازگشــاپور خــود جن ــه ه ب ــد و ب ــشاوندان خــود را ببين ــا خوي ــيش ردد، ت نگــام مــرگ پ

ــد ــويش بيĤرامـ ــدران خـ ــسرش . پـ ــه پـ ــت كـ ــشت از وي خواسـ ــيش از بازگـ ــه پـ خليفـــداد فرســتد ــه بغ ــه جــاي خــويش ب ــشوع را ب ــردم و ؛بختي ــا جــورجيس پاســخ داد كــه م ام

ــد، و شــاگردش عيــسي پــسر شــهالفا را در بيمارســتان جنــدي شــاپور بــه بختيــشوع نيازمندنــت ــه گذاش ــيش خليف ــداد پ ــي، (بغ ــن220: 1371قفط ــي ؛ اب ــيبعه، اب ؛ 321-320: 1349اص

).186: 1364العبري، ابنــساد و آزار ــه ف ــت ب ــه زودي دس ــود، ب ــاه ب ــزرگ و آگ ــكي ب ــه پزش ــسي اگرچ عي

هنگــامي كــه . هــا گرفــت هــاي مــسيحي رشــوه ويــژه از اســقفان و مطــران مــردم گــشود و بــهود، همــة بــه فرمــان خليفــه كــه بــه خــشم آمــده بــ ؛رفتــار ناشايــست او آشــكار شــد

اصـــيبعه، ابـــي ؛ ابــن 342-341: 1371قفطـــي، (هـــاي وي مـــصادره و تبعيــد شـــد دارايــي منـــصور دوبـــاره از كـــارگزار خـــود ). 187-186: 1364العبـــري، ؛ ابـــن318-321: 1349

امـــا چـــون وي در آن ؛شـــاپور خواســـت كـــه جـــورجيس را بـــه بغـــداد آورددر جنـــدي

128 ...شاپوري خاندان بختيشوع درجايگاه پزشكان جندي/

قفطــي، ( شــاگرد خــود را پــيش خليفــه فرســتاد اش افتــاده بــود، ابــراهيم هنگــام از بــام خانــه و ديگـــر شـــاگرد خـــود، عيـــسي )322-321: 1349اصـــيبعه، ابـــي ابـــن؛341-342: 1371

خــتشــاپور بــه رياســت بيمارســتان جنــدي كــه پزشــك و داروســاز بــود پــسر چهاربــد ــي، (برگزي ــد و در )341: 1371قفط ــداد ش ــة بغ ــم روان ــد وي ه ــدي بع ــه چن ــه البت ، ك

ــكي ــه پزش ــا ب ــت آنج ــازي پرداخ ــه . و داروس ــسيرهايي ك ــه تف ــه از مجموع ــه مقال وي ســارة ــالينوس درب ــصول «ج ــاب الف ــحاق آن را در » كت ــن اس ــين ب ــود و حن ــته ب ــراط نوش بق

ــرياني ترجمــه كــرده بــود، بــه عربــي برگردانيــد اصــيبعه، ابــي ابــن(هفــت مقالــه بــه زبــان ســام ). 488: 1349 ــه ن ــابي ب ــين كت ــه «همچن ــوي االدوي ــاب ق ــروف كت ــي الح ــرده عل »المف

؛ 529: 1381نــــديم، ابــــن(نوشــــتة عيــــسي پــــسر چهاربخــــت شــــناخته شــــده اســــت ــن ــي اب ــيبعه، اب ــه ). 500: 1349اص ــود ك ــكي ب ــستين پزش ــورجيس نخ ــه ج ــده ك ــه ش گفت

اصــيبعه، ابــي ابــن(هــايي را بــراي منــصور از زبــان يونــاني بــه عربــي برگردانــده بــود كتــابــته احتمــاال وي ترجمــه).98: 1386؛ الگــود، 502: 1349 ــرياني داش ــان س ــه زب ــايي هــم ب ههــاي مجموعــة يادداشــت(= »كنــاش« آگــاهيم كــه حنــين بــن اســحاق، كتــاب زيــرا ؛اســت

ــكي ــود ) پزش ــده ب ــي برگرداني ــه عرب ــرياني ب ــورجيس را از س ــن(ج ــي اب ــيبعه، اب : 1349اص و ايــــن نخــــستين كتـــاب پزشــــكي بــــود كــــه در دورة ) 603: 1374؛ آذرنـــوش، 332

ايـــن اگرچـــه ). 337: ق.ه1404/ م1984الـــسامرائي، (عباســـيان بـــه عربـــي ترجمـــه شـــد ــك ــروزاشن ــست ام ــود ني ــا ا؛ه موج ــا ام ــلال حتم ــول نق ــه در ق ــددي ك ــاي متع ــاب ه كت

نوشـــتة محمـــد بـــن زكريـــاي رازي آمـــده، از ايـــن كتـــاب اســـت الطـــب الحـــاوي فـــيــزگين، ( ــم در ). 280: 3، ج1380س ــي ه ــان بيرون ــصيدابوريح ــيال ــب نه ف ــارهالط ــايي اش ه

ــكبـــه كتـــاب ). 603: 1374؛ آذرنـــوش، 91-90: 1383بيرونـــي، (جـــورجيس دارد اشنـــه ودو كتــاب ديگــر جــهــايي از قــول ، نقــلالطــب الحــاوي فــيرازي در همچنــين رجيس ب

).280: 3، ج1383 سزگين،( آورده است »اديابيط« و »االخالط«كتاب هاي نامــ ــسر جــورجيس، ك ــشوع پ ــدي بختي ــدرش رياســت بيمارســتان جن ــود پ شــاپور ه در نب

، در دورة )218: 1371؛ قفطــي، 318: 1349اصــيبعه، ابــي ابــن(را بــه عهــده گرفتــه بــود ــراي درمــان بيمــاري هــادي، وليعهــد و پــسر خليفــه ) هجــري169-158(خالفــت مهــدي ب

ــ؛اگرچــه بختيــشوع، وليعهــد را از بيمــاري رهانيــد . بــه بغــداد فراخوانــده شــد ا دشــمني و ب

/مجلة مطالعات ايراني 129

ــزران هــم ــار و ناســازگاري خي ــوقريش عيــسي، پزشــك درب مــادر مهــدي و زن ،چــشمي ابشــاپور را شــاپور بازگردانــده شــد و همچنــان رياســت بيمارســتان جنــدي خليفــه بــه جنــدي

در ). 141-140: 1371؛ قفطـــي، 323-322: 1349اصـــيبعه، ابـــي ابـــن(بـــه دســـت گرفـــت ــا نــاتواني پزشــكان ) هجــري193-170(هجــري، خليفــه هــارون الرشــيد 171 بيمــار شــد و ب

ــه، ــود خليف ــارة خ ــه اش ــي و ب ــد برمك ــسر خال ــي پ ــشنهاد يحي ــه پي ــان او ب ــاري از درم دربــدي پيــك ــه جن ــايي ب ــد ه ــداد آورن ــه بغ ــاره ب ــشوع را دوب ــا بختي ــتاده شــدند ت . شــاپور فرس

پزشــكان بختيـشوع بـه بــالين خليفـة بيمــار بغـداد آمــد و بـا درمــان بيمـاري وي بــه رياسـت ــه او بخــشيدند ــي ب ــي فراوان ــد و داراي ــده ش ــه برگزي ــن(خليف ــي اب -323: 1349اصــيبعه، اب

،بختيــشوع پــسر جــورجيس ). 193: 1364العبــري، ؛ ابــن142-141: 1371؛ قفطــي، 324 نوشـــته بـــود و دانـــش، خردمنـــدي و تجربـــة »التـــذكره«و » كنـــاش«دو كتـــاب بـــه نـــام

ــم ــراي ه ــود روزگــاپزشــكي وي كــامال ب ــن(ران او شــناخته شــده ب ــي اب : 1349اصــيبعه، اب325.(

هجـــري، بختيـــشوع پـــسر جـــورجيس پزشـــك خليفـــه هـــارون الرشـــيد بـــه 175در ــر وي، جع ــد برمكــي پرداخــت درمــان بيمــاري وزي ــن خال ــن يحيــي ب ــه فــر ب و در پاســخ ب

ــود ــسر خ ــشوع پ ــه او، بختي ــاه ب ــه و آگ ــكي فرزان ــي پزش ــراي معرف ــر ب ــت جعف درخواسشـاپور بـه بغـداد آمـد ل را پيـشنهاد داد و بـا پـذيرش جعفـر بـن يحيـي، او از جنـدي جبرائي

ــد ــي ش ــي برمك ــدان ايران ــدان خان ــر همون ــر و ديگ ــژة جعف ــي، (و پزشــك وي : 1371قفطــيبعه، ابـــي ؛ ابـــن185 : 1374؛ آذرنـــوش، 194-193: 1364العبـــري، ؛ ابـــن325: 1349اصـ؛ 289: 1354جهـــشياري، (آورد انگيـــزي بـــه دســـت و از ايـــن راه ثـــروت شـــگفت) 603

ــز شــايد مبالغــه-قفطــي در گزارشــي). 46-45: 1336صــفا، ــل مــي-آمي گويــد كــه جبرائيهــاي خليفــه بــا دشــمنان، هــزار در چــشم هــارون الرشــيد چنــان بــزرگ بــود كــه در جنــگ

-188: 1371قفطــي، (گرفتنــد نگاهبــاني از جــان جبرائيــل را بــه عهــده مــي ،جنگــاورــون ). 192 ــارة چگ ــيد درب ــارون الرش ــار ه ــه درب ــشوع ب ــسر بختي ــل پ ــافتن جبرائي ،گي راه ي

ــابع كهــن گويــد كــه مــي.تــري گرفتــه شــده باشــد داســتاني شــناخته شــده كــه شــايد از من بــا جبرائيــل يكــي از كنيزكــان هــارون الرشــيد را كــه دچــار گرفتگــي عــضالني شــده بــود

: 1371قفطــي، ( بــود و بــه گــروه پزشــكان خليفــه راه يافتــهشــوك عــصبي بهبــود بخــشيده

130 ...شاپوري خاندان بختيشوع درجايگاه پزشكان جندي/

ــي ؛ ابـــن185-186 ــيبعه، ابـ ــري، ؛ ابـــن327-326: 1349اصـ ــفا، 194-193: 1364العبـ ؛ صـجبرائيـــل بـــه زودي از راه پزشـــكي، دارايـــي و ثـــروت فراوانـــي بـــه دســـت ). 54: 1371

ــد ــده شــ ــار برگزيــ ــكان دربــ ــت پزشــ ــه رياســ ــي، (آورد و بــ ؛ 186-185: 1371قفطــ ).54: 1371؛ صفا، 194-193: 1364العبري، بن؛ ا327-326: 1349اصيبعه، ابي ابن

بـــه درخواســـت هـــارون الرشـــيد براييـــل پـــسر بختيـــشوعهجـــري، ج190در ســـال ــاختار بيمارســـتان جنـــدي ) هجـــري170-193( ــا الگـــوگيري از سـ شـــاپور، نخـــستين و بـ

ــام ــه ن ــداد را ب ــتان بغ ــيدي بيمارس ــتان الرش ــويه بيمارس ــون ماس ــكاني همچ ــاخت و پزش ســتاني ر ــديخوزس ــازه ا از جن ــتان ت ــن بيمارس ــه اي ــاپور ب ــود ش ــن هنگــام ب ــاد آورد و از اي بني

ــي ــام و مفهــوم واژة فارس ــه ن ــشود بيمارســتان ك ــان عربــي راه گ ــه زب : 1371قفطــي، (ببــــا مــــرگ خليفــــه، ). 605: الــــف1384؛ طباطبــــائي، 111: 1371بــــك، ؛ عيــــسي187

ــر سياســتمدار ــع، وزي ــن ربي ــضل ب ــشتيباني ف ــا پ ــل ب ــژة جبرائي ــارون الرشــيد، پزشــك وي هــين ــه ام ــري198-193(خليف ــد ) هج ــيد ش ــارون الرش ــشين ه ــسر و جان ــي، (پ : 1371قفط

ــي ؛ ابــــن193-195 ــيبعه، ابــ ــائي، 603: 1374؛ آذرنــــوش، 328-327: 1349اصــ ؛ طباطبــ-198(بــــا كــــشته شــــدن امــــين و آغــــاز دورة خالفــــت مــــأمون ). 605: الــــف1384 بـه دسـت وزيـر او، حـسن پـسر سـهل بـه زنـدان ، جبرائيـل بـه فرمـان خليفـه و )هجري218

ــا چنــدي بعــد، وزيــر؛هــاي وي مــصادره شــد افكنــده شــد و همــة دارايــي بيمــار شــد و ، ام ــد ــالين وي آوردن ــه ب ــدان ب ــل را از زن ــكان، جبرائي ــر پزش ــاتواني ديگ ــش . در ن ــه كوش ب

هجـــري، 205در . جبرائيـــل، بيمـــار بهبـــود يافـــت و پـــشتيبان وي در دربـــار بغـــداد شـــد مون پــس از شــش ســال زنــدگي در شــهر مــرو خراســان بــه بغــداد بازگــشت و ميخائيــل مــأ

نـــشين پزشـــك، شـــوهر خـــواهر جبرائيـــل را بـــه دربـــار فراخوانـــد و جبرائيـــل را خانـــه ــاخت ــا در؛س ــل، 210 ام ــد و چــون ميخائي ــار ش ــاري ســختي گرفت ــه بيم ــأمون ب هجــري، م

ــه د ــان خليف ــويه و ديگــر پزشــكان از درم ــسر ماس ــا پ ــالين يوحن ــه ب ــل را ب ــد، جبرائي رماندن خليفـــه را از رنـــج بيمـــاري رهانيـــد و دوبـــاره جايگـــاه ،جبرائيـــل. مـــأمون فراخواندنـــد

ــت آورد ــه دســـ ــود را بـــ ــروت خـــ ــكوهمند و ثـــ ــي، (شـــ ؛ 196-195: 1371قفطـــــن ــي ابـ ــيبعه، ابـ ــوش، 330-328: 1349اصـ ــائي، 603: 1374؛ آذرنـ ــف1384؛ طباطبـ : الـــل در ). 605 ــه هجــري213خــود جبرائي ــتن ب ــادة رف ــه آم ــأمون ك ــد و م ــار ش ، ســخت بيم

/مجلة مطالعات ايراني 131

جبرائيـل بــه زودي . آسـياي صـغير بـود، بختيـشوع پـسر جبرائيـل را بـا خـود بـه همـراه بـرد ــود نامــه از ايــن بيمــاري درگذشــت و در وصــيت ــده ب ــأمون را وصــي خــويش خوان اش، م

قفطــي، (رد نامــه را بــه بختيــشوع پــسر جبرائيــل واگــذا و او هــم پــرداختن بــه مفــاد وصــيت-605: الـــف1384؛ طباطبـــائي، 330-328: 1349اصـــيبعه، ابـــي ؛ ابـــن195-197: 1371606 .(

ــه ــدان خانــدان بختيــشوع، در انتقــال دانــش پزشــكي ب جبرائيــل همچــون ديگــر همون. هـاي علمـي يونـاني و سـرياني بـه عربـي نقـش زيـادي داشـت جهان اسـالم و ترجمـة مـتن

ــه هــ ــل، خليف ــشنهاد جبرائي ــه پي ــته ب ــردآوري نوش ــراي گ ــيد، ب ــكي ارون الرش ــاي پزش هيونــاني گروهــي را بــه امپراتــوري روم فرســتاد و بــا كمــك مــالي بــه مترجمــان آنــان را بــه

ــته ــن نوش ــة اي ــن كوشــش ترجم ــن گماشــت و اي ــاي كه ــل در دورة ه ــي جبرائي ــاي علم ه؛ 606: الــف1384؛ طباطبــائي، 604: 1374آذرنــوش، (خليفــه مــأمون هــم ادامــه يافــت

ــري، ــكي ). 249: 1374اولي ــه در پزش ــرآوازه، ك ــرجم پ ــحاق، پزشــك و مت ــن اس ــين ب حنــل ــت جبرائي ــشويق و درخواس ــه ت ــود ب ــة او ب ــورد عالق ــل و م ــاگردان جبرائي ــاليني از ش ،ب

بــه عربــي منــد بــود؛ د جبرائيــل بــه آنهــا عالقــههــاي جــالينوس را كــه خــو اي از نوشــته پــارهــد ــي، (برگردانـ ــن241: 1371قفطـ ــيا ؛ ابـ ــيبعه، بـ ــود، 461: 1349اصـ ؛ 131: 1386؛ الگـهــاي نخــستين كتــابي كــه حنــين بــن اســحاق از نوشــته ). 606: الــف1384طباطبــائي،

ــرد ــه ك ــي ترجم ــه عرب ــالينوس ب ــات «ج ــناف الحمي ــي اص ــاب ف ــه » كت ــه آن را ب ــود ك بــاب ،حنــين بــن اســحاق). 380: 1355حنــين بــن اســحاق، (جبرائيــل هديــه داد چنــدين كت

ــتهديگــر را ــم از نوش ــر ه ــالينوس ب ــاي ج ــود ه ــرده ب ــه ك ــل ترجم ــان(اي جبرائي ، 376 :همايــوب رهــاوي ديگــر متــرجم و پزشــك ايــن دوره هــم، ). 409-410، 404، 389، 380

ــته ــد نوش ــي برگردان ــه عرب ــل ب ــراي جبرائي ــايي ب ــان(ه ــته). 411، 383، 379 :هم ــاي نوش ه چنانكــه ابوريحــان ؛م بــودآويــز پزشــكان دنيــاي اســال هميــشه دســت،جبرائيــل در پزشــكي

ــي در ــب بيرونـ ــي الطـ ــصيدنه فـ ــي، (الـ )534، 211،222،259،306،342؛ 93: 1383بيرونـــاب ــاي رازي در كت ــن زكري ــد ب ــي و محم ــاوي ف ــب الح ؛ 179، 5؛ ج130-129، 3ج (الط

ــائي، 206، 171، 10؛ ج299، 7ج ــف1384؛ طباطبـ ــه)607-606: الـ ــكي ، گفتـ ــاي پزشـ هـــسياري را از جبرائيــل آور ــد دهب ــرياني نوشــته و در آن . ان ــان س ــه زب كناشــي كــه جبرائيــل ب

132 ...شاپوري خاندان بختيشوع درجايگاه پزشكان جندي/

ــسته بــود، مــورد اســتفادة دانــشجويان از گفتــه قــراط و ديگــران ســود جهــاي جــالينوس و ب ).249: 1374اوليري، (پزشكي براي فهم پزشكي يوناني بوده است ــل ــراوان جبرائي ــي ف ــروت و داراي ــگفتي افك ،ث ــه ش ــان را ب ــشوع همگ ــسر بختي ــده پ ن

ــت ــراوان، فهرسـ ــوق فـ ــا شـ ــسندگان بـ ــود و نويـ ــي بـ ــايي از دارايـ ــاي او در دورة هـ هـ: 1371؛ قفطـــي، 349-346: 1349اصـــيبعه، ابـــي ابـــن(انـــد اش در بغـــداد آورده زنـــدگاني

ــه خــوبي موقعيــت و پايگــاه ويــژة جبرائيــل پــسر بختيــشوع هــا گــزارشايــن ). 197-198 بگردانـد كـه چـرا پزشـكان د و البتـه آشـكار مـي دهـ را در دربار خليفگـان بغـداد نـشان مـي

شــاپور را تــرك شــاپوري زادگــاه خــود و پزشــكي در بيمارســتان كهنــسال جنــدي جنــديــي ــداد م ــه بغ ــه و ب ــده گفت ــد آم ــافتي. ان ــدها و دري ــشوع در درآم ــسر بختي ــل پ ــاي جبرائي ه

ــال دو ــيزده س ــراه آن س ــه هم ــيد و ب ــارون الرش ــراي ه ــكي او ب ــال پزش ــه س ــست و س رة بيــصد هــزار درهــم و برامكــه دوام داشــته و در مجمــوع هــشتاد و هــشت هــزار هــزار و هشت

؛ 349-346: 1349اصــيبعه، ابــي ابــن(ســه هــزار هــزار و چهارصــد هــزار درهــم بــوده اســت پـــس از مـــرگ بختيـــشوع پـــسر جـــورجيس، پـــسرش جبرائيـــل در ). 92: 1351بـــراون، بــه دســت آورد كــه بــدون ترديــد بايــد او را اي خليفگــان بغــداد چنــان نــام و آوازه دربــار

ــدان بختيــشوع ناميــد برجــسته اصــيبعه، ابــي ؛ ابــن603: 1374آذرنــوش، (تــرين پزشــك خان ).606: الف1384؛ طباطبائي، 35: 1349

ــشوع در ــوة بختي ــل و ن ــسر جبرائي ــشوع پ ــأمون از 213بختي ــه م هجــري در دورة خليفــدي ــا جن ــراه ب ــد و هم ــداد آم ــه بغ ــاپور ب ــود ش ــه ب ــدرش پزشــك خليف ــي، (پ : 1371قفط

، آوازة دانـــش پزشـــكي و )هجـــري232-227(در دورة خليفـــه الواثـــق بـــاهللا ). 196-197ــن ــد ب ــاال گرفــت كــه محم ــان ب ــي، چن ــن پزشــك ايران ــروت و دارايــي اي ــي ث ــه فراوان البت

داوود قاضــي بغــداد، چــشم ديــدن او را عبــدالملك زيــات، وزيــر خليفــه و ابــن ابــي هــايي آنهــا، الواثــق بــاهللا بــا مــصادرة ثــروت و دارايــي هــا و بــدگويي ا دشــمنينداشــتند و بــ

ــدي ــه جنـ ــشوع وي را بـ ــد بختيـ ــاپور بازگردانـ ــن(شـ ــي ابـ ــيبعه، ابـ ؛ 352-351: 1349اصـــي، ــاد ). 143-142: 1371قفط ــه ي ــاره ب ــد دوب ــار ش ــخت بيم ــه س ــد، خليف ــال بع ــنج س پ

ــدي ــك جن ــدن ب پزش ــيش از آم ــا پ ــاد ام ــود افت ــاپوري خ ــه ش ــامره، خليف ــه س ــشوع ب ختيــاهللا ــل بـ ــت و المتوكـ ــري247-232(درگذشـ ــد) هجـ ــشين او شـ ــت . جانـ در دورة خالفـ

/مجلة مطالعات ايراني 133

ــشوع از راه پزشــكي ــروت شــگفت،وي، بختي ــه دســت آورد و ث ــزي ب ــماز انگي چــشمي هــ ــاري و حت ــا بزرگــان درب ــان حــسادت خــود خليفــه روييب ــود و ايــن خــود چن گــردان نبــر ــل را ب ــه المتوك ــت خليف ــه در انگيخ ــكوه 244ك ــاني باش ــشت از ميهم ــري در بازگ هجــه ــشوع، بهان ــة بختي ــي خان ــروت و داراي ــة ث ــيد و هم ــگ اي تراش ــه چن ــشوع را ب ــاي بختي ه

ــت . آورد ــاره موقعي ــان وي، دوب ــا درم ــشوع ب ــد و بختي ــار ش ــل بيم ــر، المتوك ــدي ديگ چنــه دســت آورد ــن(شــكوهمند گذشــتة خــود را ب ــي اب ؛ قفطــي، 359-352: 1349اصــيبعه، اب

چينـــي بزرگـــان هجـــري، بـــار ديگـــر در نتيجـــة دسيـــسه 247 امـــا در ؛)144-145: 1371ــه ــارة خليف ــه اش ــاري، ب ــي،درب ــهر داراي ــه ش ــود وي ب ــد و خ ــصادره ش ــشوع م ــاي بختي ه

ــد ــد گردي ــصره تبعي ــن(ب ــي اب ــت ). 353-352: 1349اصــيبعه، اب ــن، دورة خالف ــا وجــود اي بــدگي بخت ــي زن ــشتر گــزارش المتوكــل، روزگــار طالي ــود و بي ــشوع ب ــتان ي ــا و داس ــايي ه ه

ــت ــارة فعالي ــاي پزشــكي و شــيوه كــه درب ــتن ه ــاني او در م ــاي درم ــده ه ــاريخي دي ــاي ت هبــا آغــاز خالفــت ). 604: 1374آذرنــوش، ( در پيونــد بــا ايــن دوره اســت ؛شــود مــي

بختيـــشوع از تبعيـــدگاه بـــه دربـــار فراخوانـــده شـــد و در ) هجـــري252-248(المـــستعين ) هجـــري256: مـــرگ(و المهتـــدي ) هجـــري252: مـــرگ( جانـــشينان وي، المعتـــز دورة

ــود ــان ب ــود خليفگ ــيان و خ ــار عباس ــان پزشــك درب ــن(همچن ــي اب ــيبعه، اب ؛ 353: 1349اص ).604: 1374آذرنوش، ؛ 366-365: 1349اصيبعه، ابي ابن

ــاهللا ــل ب ــشوع، پزشــك المتوك ــسر بختي ــا پ ــاهللا) هجــري247-232(يوحن ــق ب ، و الموفــرياني بــود و كتــاب پزشــكي كــارآزموده و آگــاه بــه زبــان هــاي بــسياري هــاي يونــاني و س

ــود ــده ب ــرياني برگرداني ــه س ــاني ب ــادي . را از يون ــة زي ــا عالق ــه يوحن ــاهللا ب خليفــه المتوكــل بــاراحتي(»مفــرج كربــي«داشــت و ايــن پزشــك خــود را ــده اســت مــي) هــا زداينــدة ن . خوان

بــه نگــارش »اب فــي مــا يحتــاج اليــه الطبيــب مــن علــم النجــوم كتــ« كتــابي بــه نــام ،يوحنــا ).499-498: 1349اصيبعه، ابي ابن(درآورده بود است

-296(بختيـــشوع پـــسر يوحنـــا از پزشـــكان برجـــستة دربـــار خليفـــه المقتـــدر بـــاهللا قفطـي، ( ديگـر پزشـك المقتـدر بـاهللا بـود ،و همكار سـنان بـن ثابـت بـن قـره ) هجري320

ــي . )146: 1371 ــه الراض ــسرش خليف ــك پ ــاهللا، پزش ــدر ب ــرگ المقت ــس از م -320(وي پ

134 ...شاپوري خاندان بختيشوع درجايگاه پزشكان جندي/

ــري326 ــي ) هج ــروت و داراي ــه، ث ــن دو خليف ــد و اي ــه بختيــشوع داده ش ــادي ب ــاي زي ه ).499: 1349اصيبعه، ابي ابن(بودند

ــاهللا ــدر ب ــه المقت ــشوع، خليف ــسر بختي ــداهللا پ ــرگ عبي ــا م ــري320-296(ب ــة )هج ، هم بــه چنــگ آورد و پــسرش جبرائيــل بــا مــادر و خــواهر خــود هــاي وي را ثــروت و دارايــي

چنــدي ديگــر، جبرائيــل . گريخــت) شــهري در شــمال بغــداد و در شــرق دجلــه(بــه عكبــرا هــاي خويــشاوندان بــه آمــوختن پزشــكي بــه بغــداد آمــد و بــا وجــود تنگدســتي و بــدخويي

). 605 :1374؛ آذرنـــوش، 366: 1349اصـــيبعه، ابـــي ؛ ابـــن202: 1371قفطـــي، (پرداخـــت ترمـــره از پزشـــكان خليفـــه المقتـــدر بـــاهللا و يوســـف / اســـتادان او در پزشـــكي، بهرمـــزد

ــد ابـــن/ واســـطي ــتان بغـــداد بودنـ ــد از . يوســـف واســـطي پزشـــك بيمارسـ جبرائيـــل بعـــتاده 334 ــا فرس ــداد ب ــري در بغ ــي هج ــه ديلم ــراي معزالدول ــدايايي ب ــان ه ــه از كرم اي ك

ــزك ــا معالجــة كني ــد و ب ــنا ش ــود، آش ــان و آورده ب ــارس، كرم ــار وي كــه پزشــكان ف بيمــه رخ ــود را ب ــكي خ ــش پزش ــستگي و دان ــد، شاي ــده بودن ــاتوان مان ــان او ن ــراق از درم ع

؛ آذرنــــوش، 368-367: 1349اصــــيبعه، ابــــي ؛ ابــــن204-203: 1371قفطــــي، (كــــشيد ــي ). 605: 1374 ــضدالدوله ديلمــ ــانروايي عــ ــاز دورة فرمــ ــري372-338(در آغــ ) هجــ

ــه شــيراز ر ــي عــصب العــين «فــت و جبرائيــل ب ــه بخــشيد »رســاله ف ــه وي هدي قفطــي، ( را بــن204-205: 1371 ــي ؛ ابـ ــيبعه، ابـ ــائي، 368: 1349اصـ ــل ). 607: ب1384؛ طباطبـ جبرائيـــداد 364در ــتان بغ ــد و در بيمارس ــداد آم ــه بغ ــيراز ب ــضدالدوله از ش ــا ع ــراه ب هجــري، هم

ــازه ــازي و جــان ت ــضدالدوله آن را بازس ــر كــه ع ــود، ه ــه دو شــب و دو اي بخــشيده ب هفتــژة عــضدالدوله ــان پزشــك وي ــه همچن ــان بيمــاران پرداخــت و البت ــه پزشــكي و درم روز ب

ــود ــي، (بــ ــن205: 1371قفطــ ــي ؛ ابــ ــيبعه، ابــ ــود، 368: 1349اصــ ). 207: 1386؛ الگــــامي ــاد هنگ ــن عب ــاحب ب ــه ص ــري385-326(ك ــي در ري ) هج ــزرگ ديلم ــران ب از وزي

ــت، ــار شــد و از عــضدالدوله پزشــك خواس انجمــن پزشــكان دربــاري جبرائيــل را بيمــد ــان وي برگزيدن ــراي درم ــي . ب ــه ري وارد شــد و در انجمن ــراوان ب ــا شــكوه ف ــل ب جبرائي

ــه رخ ديگــران كــشيد ــري خــود را در دانــش پزشــكي ب ــن شــهر، برت ــه . از پزشــكان اي او بــام ــه ن ــي ب ــاد، كناش ــن عب ــاحب ب ــت ص ــصغير «درخواس ــاش ال ــداد »الكن ــه بغ ــت و ب نوش

ــشت ــي، ق(بازگـ ــن206-205: 1371فطـ ــي ؛ ابـ ــيبعه، ابـ ــائي، 370-368: 1349اصـ ؛ طباطبـــل ). 607: ب1384 ــد و جبرائي ــار ش ــي بيم ــاهزادگان ديلم ــاه از ش ــسرو ش ــد، خ ــدي بع چن

مقالـه فـي «به اشـارة عـضدالدوله بـه ديلـم شـتافت و بـا درمـان خـسرو شـاه بـه خـواهش او

/مجلة مطالعات ايراني 135

ــل بــ ــاب الفاص ــده و الحج ــشاركه المع ــدماغ بم ــم ال ــنفس ال ــذاء و آالت الت ين آالت الغــا ــسمي ذيافرغم ــت »الم ــي، ( را نوش ــن208: 1371قفط ــي ؛ اب ــيبعه، اب ؛ 371-370: 1349اص

ــائي، ــرزمين ). 605: 1374؛ آذرنـــوش، 607: ب1384طباطبـ ــل در بازگـــشت از سـ جبرائيـــاد ــن عب ــه خــواهش صــاحب ب ــم در ري ب ــو «ديل ــدن ه ــسات الب ــضل استق ــي ان اف ــه ف مقال

را دربــارة خــون و اهميــت آن در بــدن نوشــت و آنگــاه بــه بغــداد بازگــشت و »دمالــاش بـه را بـه پايـان بـرد و بـراي عالقـه »الكنـاش الكبيـر «تـرين كتـاب خـود نگارش بـزرگ

ــاد ايــن كتــاب پــنج جلــدي را در اشــاره بــه كــافي الكفــاه، كنيــة (»الكــافي«صــاحب بــن عبــاد ــن عبـ ــاحب بـ ــد ) صـ ــي، (ناميـ ــن208 :1371قفطـ ــي ؛ ابـ ــيبعه، ابـ ــه 371: 1349اصـ كـ

ــي ــته اســت م ــاب را نوش ــن كت ــل در ري اي ــد جبرائي ــسخه). گوي ــل ن ــاش «اي از جبرائي الكن خــود را بــه دارالعلــم بغــداد هديــه داد و پزشــكان در بيمارســتان بغــداد از آن »الكبيــر

شــد خوانــده مــي» ابوعيــسي، صــاحب كنــاش«جــستند و جبرائيــل هــم بــه گهگــاه ســود مــيــي، ( ــن208: 1371قفط ــي ؛ اب ــيبعه، اب ــداد ). 371: 1349اص ــل در بغ ــين «جبرائي ــه ب المطابق

. دهــد را نوشــت كــه عالقــة ايــن پزشــك را بــه فلــسفه نــشان مــي »قــول االنبيــاء و الفالســفههـــاي را بـــه نگـــارش درآورد و در آن گفتـــه»مقالـــه فـــي الـــرد علـــي اليهــود «همچنــين

ــتي ظ ــارة درسـ ــته را دربـ ــامبران گذشـ ــسالم آورده و پيـ ــه الـ ــسي عليـ ــور حـــضرت عيـ هـــت ــه اس ــان گرفت ــايي از يهودي ــي، (ايراده ــن208: 1371قفط ــي ؛ اب ــيبعه، اب ؛ 372: 1349اص

ــن ــي ابــ ــيبعه، ابــ ــوش، 372: 1349اصــ ــم605: 1374؛ آذرنــ ــادي، ؛ نجــ ؛ 223: 1366آبــ ).443: 3ج: 1380؛ سزگين، 608: ب1384طباطبائي،

ــسر ــل پ ــسر جبرائي ــداهللا پ ــزرگ ابوســعيد عبي ــدة ب ــشوع، آخــرين نماين ــسر بختي ــداهللا پ عبياي در دانــش پزشــكي و آگــاهي از پزشــكان خانــدان بختيــشوع بــود كــه پايگــاه برجــسته

).376همان، ؛ 376-375: 1349اصيبعه، ابي ابن(هاي مسيحي داشت دانش

گيري نتيجه -3

ــازه ــهر ت ــتان ش ــكي و بيمارس ــگاه پزش ــانيان، در آموزش ــدي ب در دورة ساس ــاد جن ــاپورني شهــاي درمــاني يونــاني، هنــدي، ســرياني و هــاي پزشــكي و شــيوه آگــاهي خوزســتان،

ــي ــديگر ايرانـ ــا همـ ــدند بـ ــه شـ ــكي آميختـ ــنت پزشـ ــدي و سـ ــاپوري جنـ ــاية شـ در ســـشتيباني ــاه پ ــه گهگ ــد ك ــكوفا ش ــارور و ش ــان ب ــانيان، چن ــصادي ساس ــي و اقت ــاي سياس ه

136 ...شاپوري خاندان بختيشوع درجايگاه پزشكان جندي/

ــدي ــاپورجن ــراط .ش ــهر بق ــيش ــده م ــد خوان ــكي . ش ــكوفايي پزش ــدايش و ش ــاريخ پي در تگهگــاه بـه اشــتباه پزشـكي عربــي كـه دهـد كــه پزشـكي اســالمي، نـشان مــي دنيـاي اســالم ــي ــده م ــود، ســخت وام خوان ــدي ش ــسال پزشــكان جن ــراث كهن ــه دار مي ــاپوري اســت ك ش

ــنا ــدي آش ــي و هن ــرياني و ايران ــاني، س ــكي يون ــنت پزش ــا س ــسلمانان را ب ــي م همچــون پلــد ــت گرداندن ــداد، تختگــاه خالف ــدة خــود را در بغ ــة پزشــكي ارزن ــش و تجرب ــة دان و هم

ــسلمانان بخــشيدند ــه م ــدي. عباســيان ب ــشينة پزشــكان جن ــا پي ــشوع ب ــدان بختي شــاپوري خانــده ــيش از دو س ــود، ب ــاه خ ــشان در زادگ ــكي درخ ــان ،پزش ــان و بزرگ ــكان خليفگ پزش

ــته ــة نوش ــشگامان ترجم ــه پي ــيان و البت ــت عباس ــ دســتگاه خالف ــي، ه ــاني، ايران ــن يون اي كههــاي بيگانــه بــه شناســي، فلــسفه و ديگــر دانـش هنـدي و ســرياني در زمينــة پزشــكي، سـتاره

شــاپوري بــه دربــار خليفگــان بغــداد، بــا ورود پزشــكان جنــدي . زبــان عربــي بودنــد ــدي ــتان جنـ ــتان بيمارسـ ــاخت بيمارسـ ــوي سـ ــي آن الگـ ــة آموزشـ ــاپور و برنامـ ــا و شـ هـ

ــه ــتان برنام ــاي بيمارس ــه ه ــالمي ب ــكي اس ــش پزش ــد و دان ــيان ش ــا ي در دورة عباس ــژه ب ويدرخـــشش پزشـــكان ايرانـــي همچـــون محمـــد بـــن زكريـــاي رازي، علـــي بـــن عبـــاس مجوســي اهــوازي، حــسين بــن عبــداهللا بــن ســينا و ديگــران، روز بــه روز شــكوفاتر و

.تر شد درخشنده

فهرست منابعــاش .1 ــوش، آذرت ــشوع«، )1374 (.آذرن ــرد، »آل بختي ــارفاةاي ــزرگ لمع ــالمب . 1، جياس

ــران ــوردي، ته ــوي بجن ــاظم موس ــر ك ــر نظ ــز : زي ــرهمرك ــارف داي ــزرگ المع ــالمب ، ياس .606-602ص

ــن .2 ــي اب ــاء ، )1349 (.اصــيبعه اب ــات االطب ــي طبق ــاء ف ــون االنب ــه كوشــش ســيد . 1، جعي ب .انتشارات دانشگاه تهران: جعفر غضبان و محمود نجم آبادي، تهران

ــن .3 ــو اب ــري، غريغوري ــرونالعب ــوالفرج اه ــدول ، )1364 (.س اب ــصر ال ــاريخ مخت ــة ت ، ترجم .انتشارات اطالعات: اهللا رياضي، تهران پور و حشمت محمد علي تاج

ــران در صــوره(حوقــل ســفرنامة ابــن، )1366 (.، محمــدحوقــل بــنا .4 ة ترجمــ، )االرض اي .مؤسسة انتشاراتي اميركبير: ، تهرانشعار جعفر

.ملل ميراث: ، تهرانخاكرند سعيدة ترجم، مالكم و مسالك، )1371 (.خرداذبه ابن .5، چـانلو قـره حـسين تعليـق وة ترجمـ ، النفيـسه االعـالق ، )1365 (.عمـر بـن احمـد ،سـته ر ابن .6

.مؤسسة انتشاراتي اميركبير :تهران

/مجلة مطالعات ايراني 137

ـ ، )1349 (.اسـحق بـن عمـر بـن احمـد ابـوبكر ي، همـدان فقيـه ابن .7 لـدان الب ختـصر مة ترجم

.ايران فرهنگ بنيادانتشارات : ، تهرانمسعود. ة حترجم، )ايران به مربوط بخش(ــن .8 ــن اســحاق اب ــد ب ــديم، محم ــت، )1381 (.ن ــران الفهرس ــة محمدرضــا تجــدد، ته : ، ترجم

.انتشارات اساطيرــحقصــطخري، ا .9 ــراهيم ابواس ــك، )1373 (.اب ــسالك و ممال ــ، م ــدة ترجم ــن محم ــعد ب اس

محمــود دكتــر موقوفــات يـاد بنانتــشارات : ، تهــرانافــشار ايـرج كوشــش بــه، يسترتــ عبـداهللا .ييزد افشار

، شــعار جعفــرة ترجمــ، شــاهان و پيــامبران تــاريخ، )1346 (.حــسن بــن حمــزهي، اصــفهان .10 .ايران فرهنگ بنيادانتشارات : تهران

ــاريخي خوزســتان، )1375 (.اقتــداري، احمــد .11 ــار و بناهــاي ت انتــشارات : ، تهــران1، جآث .مؤسسة فرهنگي نشر اشاره

ــيد م .12 ــاپورگرد«، )1353 (.حمـــد علـــيامـــام شوشـــتري، سـ ــة ، »دانـــشگاه شـ دوازده مقالـ

ــاريخي ــران ت ــهيدي، ته ــي ش ــش يحي ــه كوش ــشاهي، ص : ، ب ــش شاهن ــة ارت -232چاپخان255.

ــوم انتقــال، )1342 (.اونــزي دليــس ي،اوليــر .13 ــان عل ــهي يون احمــدة ترجمــ، اســالم عــالم ب .تهران دانشگاهانتشارات : ، تهرانآرام

بنگــاه ترجمــه : نيــا، تهــران ، ترجمــة مــسعود رجــبالميطــب اســ، )1337 (.بــراون، ادوارد .14 .و نشر كتاب

، ترجمـة )بخـش مربـوط بـه ايـران (فتـوح البلـدان ، )1364 (.بالذري، احمد بـن يحيـي .15 .سروش: آذرتاش آذرنوش، به تصحيح استاد عالمه محمد فرزان، تهران

ــصيدنه فــي الطــب ، )1383 (.بيرونــي، ابوريحــان .16 ترجمــة ، )داروشناســي در پزشــكي(ال .فرهنگستان زبان و ادب فارسي، نشر آثار: باقر مظفرزاده، تهران

، ترجمــة كتــاب الــوزراء و الكتــاب، )1354 (.جهــشياري، ابوعبــداهللا محمــد بــن عبــدوس .17 .انتشارات دنياي كتاب: ابوالفضل طباطبائي، تهران

و ميراحمـــدي مـــريم تـــصحيح ه، بـــشـــاه ميرحـــسينة ترجمـــ، )1372 (.العـــالم حـــدود .18 .ءالزهرا دانشگاه :، تهرانورهرام مرضاغال

، لــدانالب عجــمم، )1375 (.عبــداهللا بــن يــاقوت الــدين شــهابي، البغــدادي مــالروي حمــو .19 .النشر و للطباعه بيروت دار: ، بيروتيالثان المجلد

ــن اســحاق .20 ــين ب ــار جــالينوس «، )1355 (.حن ــارة آث ــن اســحاق درب ــين ب ، ترجمــة »رســالة حن، در مباحـث علمـي و فلـسفي و كالمـي و فـرق اسـالمي بيـست گفتـار مهدي محقق،

.انتشارات علمي و فرهنگي: تهرانــان ديباچـــه، )1379 (.دوبلـــويس، لوكـــاس و وان دراســـپك، روبـــارتوس .21 اي بـــر جهـ

.انتشارات ققنوس: فر، تهران ، ترجمة مرتضي ثاقبباستان

138 ...شاپوري خاندان بختيشوع درجايگاه پزشكان جندي/

ــن داود .22 ــه احمــد ب ــوري، ابوحنيف ــوال، )1371 (.دين ــار الط د مهــدوي ، ترجمــة محمــواخب .نشر ني: دامغاني، تهران

: وشــي، تهــران ، ترجمــة علــي محمــد فــرهايــران، كلــده و شــوش، )1385 (.ديوالفــوا، ژان .23 .انتشارات دانشگاه تهران

ــا .24 ــن زكري ــي الطــب ، )ق1390-1374 (.رازي، محمــد ب ــاب الحــاوي ف ــاد كت ــدر آب ، حي .دكن

، ترجمــة اســكندر نســفرنامة هنــري راولينــسون بــه لرســتا، )1355 (.راولينــسون، هنــري .25 .انتشارات ادب: آباد الهي، خرم امان

ــفر .26 ــي، ص ــه «، )1369 (.رجب ــه خراب ــاهي ب ــشاپور نگ ــاي گندي ــايي ، »ه ــات جغرافي ، تحقيق .194-191، ص5شمارة

ــال .27 ــامرائي، كم ــي ، )ق.ه1404/ م1984 (.س ــب عرب ــاريخ الط ــصر ت ــزء االول، مخت ، الج .دارالحريه للطباعه: بغداد

، پزشـــكي، داروســـازي، 3 جهـــاي عربــي، تــاريخ نگـــارش ، )1380 (.ســزگين، فـــؤاد .28ــه : ســازي پزشــكي، ترجمــه، تــدوين و آمــاده جانورشناســي، دام مؤســسة نــشر فهرســتگان، ب

ــران ــة كتـــاب، تهـ ــام خانـ ــاد : اهتمـ ــاپ و انتـــشارات وزارت فرهنـــگ و ارشـ ــازمان چـ سـ .اسالمي

ــيح، صــفا .29 ــاريخ، )1371 (.اهللا ذب ــوم ت ــ عل ــدن دري عقل ــالم تم ــاي اس ــطاوا ت ــرن س ق

.تهران دانشگاهانتشارات : تهران. 1ج، پنجمــشنام، »جبرئيــل بــن بختيــشوع«، )الــف1384 (.طباطبــائي، نــسترن .30 . 9، جاســالم جهــانة دان

.607-605، صياسالم المعارف دايره بنياد: ، تهرانعادل حدادغالمعلي نظر زير جهــانة نــشناماد، »جبرئيــل بــن عبيــداهللا بــن بختيــشوع «، )ب1384(. ----------- .31

ــالم ــر. 9، جاس ــر زي ــي نظ ــدادغالمعل ــادل ح ــرانع ــاد: ، ته ــره بني ــارف داي ــالم المع ، ياس .608-607ص

ــن محمــدي، طبــر .32 ــر ب ــاريخ، )1352 (.جري ــر ت ــاريخ( يطب ــال ت و لرس ــوكالم . 2، ج)ل .انتشارات بنياد فرهنگ ايران: ، تهرانپاينده ابوالقاسمة ترجم

ــاريخ، )1375 ( .----------- .33 ــر ت ــاريخ( يطب ــال ت و لرس ــوكالم ــ. 5ج، )ل ة ترجم .اساطيرانتشارات :، تهرانپاينده ابوالقاسم

، ترجمــة نــوراهللا كــسائي، هــا در اســالم تــاريخ بيمارســتان، )1384 (.بــك، احمــد عيــسي .34 .شركت انتشارات علمي و فرهنگي: تهران

ــدالرحيم .35 ــه، عب ــشگاه، )1377 (.غنيم ــاريخ دان ــالمي ت ــزرگ اس ــاي ب ــورا ه ــة ن هللا ، ترجم .انتشارات دانشگاه تهران: كسائي، تهران

ــسون .36 ــارد نل ــراي، ريچ ــران ، )1383 (.ف ــتاني اي ــاريخ باس ــب ت ــسعود رج ــة م ــا، ، ترجم ني .شركت انتشارات علمي و فرهنگي: تهران

/مجلة مطالعات ايراني 139

ترجمـة فارســي ( قفطــيالحكمـاء تــاريخ ، )1371 (. علـي بــن يوسـف الــدين جمـال ، قفطـي .37 .تهران دانشگاهانتشارات :، تهرانيئدارا هينب، به كوشش )از قرن يازدهم هجري

ــرد، »پزشــكي اســالمي«، )1383 (.كرامتــي، يــونس .38 ــارفةاي ــزرگ المع . 13، جياســالمبــران ــوردي، ته ــوي بجن ــاظم موس ــر ك ــر نظ ــز : زي ــرهمرك ــارف داي ــزرگ المع ــالمب ، ياس

.657-637ص رشـــيدة ترجمـــ، ساســـانيان زمـــان در ايـــران، )1374 (. امانوئـــلآرتـــور ،كريستنـــسن .39

.كتابي دنياانتشارات : هران، تيياسمــرزمين ، )1386 (.الگــود، ســيريل .40 ــران و س ــكي اي ــاريخ پزش ــرقي ت ــت ش ــاي خالف ، ه

.مؤسسة انتشاراتي اميركبير: ترجمة باهر فرقاني، تهرانــازمان : ترجمـــة اصـــغر كريمـــي، تهـــران . ج2، بيـــشاپور، )1379 (.گيرشـــمن، رومـــن .41 سـ

.ميراث فرهنگي كشورة رجمــ، تيشــرق خالفــتي هــا ســرزميني تــاريخي يــاجغراف، )1377 (. گــاي،لــسترنج .42

.كتاب نشر و ترجمه بنگاه :، تهرانعرفان محمود43. ة چاپخانــ: ، تهــرانبهــار ءالــشعرا ملـك تــصحيح ه، بــ)1318 (.القــصص و التــواريخ جمــلم

.رخاوة اللكدانــــشگاه جنديــــشاپور در قرنهــــاي نخــــستين «، )1350 (.محمــــدي ماليــــري، محمــــد .44

ــاالت و برر، »اســالمي ــيمق ــاس ــارف ه ــات و مع ــشكدة الهي ــاتي دان ــشرية گــروه تحقيق ، ن .21-1اسالمي، دفتر پنجم و ششم، ص

فرهنــگ ايرانــي پــيش از اســالم و آثــار آن در تمــدن ، )1374 ( .---------- .45

.انتشارات توس: ، تهراناسالمي و ادبيات عربي، قــاليماال معرفــتي فــ التقاســيم احــسن، )1361 (.احمـد بــن محمـد ابوعبــداهللا ي،مقدسـ .46

.مترجمان و لفانؤم شركت: ، تهرانيمنزوي علينقة ترجمــسينعلي .47 ــتحن، حـ ــشاپور، )1350 (.ممـ ــت جنديـ ــوازسرگذشـ ــشگاه : ، اهـ ــشارات دانـ انتـ

.جنديشاپوراز ظهــور اســالم (تــاريخ طــب در ايــران پــس از اســالم، )1357 (.آبــادي، محمــود نجــم .48

.انتشارات دانشگاه تهران: ، تهران)تا دوران مغولــ .49 ــدي«، )1364 (.ي، حــسيننخع ــاني گن ــشگاه ساس ــود ، »شــاپور و دان ــر محم ــاموارة دكت ن

ــشار ــشار : تهــران. 1، جاف ــر محمــود اف ــات دكت ــاريخي موقوف ــي و ت ــشارات ادب مجموعــة انت .305-264يزدي، ص

ــسين .50 ــيد ح ــصر، س ــالم ، )1359 (.ن ــدن در اس ــم و تم ــران عل ــد آرام، ته ــة احم : ، ترجم .شركت سهامي انتشارات خوارزمي

140 ...شاپوري خاندان بختيشوع درجايگاه پزشكان جندي/

ــاني در ، )1386 (.تـــر، انگلبـــرت و بئاتـــه ديگنـــاس وين .51 ــران دو قـــدرت جهـ روم و ايـ

ــستي ــشاكش و همزي ــداري، تهــران ك ــرزان : ، ترجمــة كيكــاووس جهان ــژوهش ف ــشر و پ ن .روز

ــي يعقــوب .52 ــاريخ يعقــوبي، )1366 (.يعقــوبي، احمــد بــن اب ــراهيم . 1، جت ترجمــة محمــد اب .شركت انتشارات علمي و فرهنگي: آيتي، تهران

53. Richter, Lutz, 1999, “GondēŠāpur: ii. History and Medical School”, Encyclopaedia Iranica, ed. by: E. Yarshater, Londin and New York: Routledege and Kegan, Vol. XI, p. 133-135.

54. Shahbazi, A, 1999, “GondēŠāpur: i. the City”, Encyclopaedia Iranica, ed. by: E. Yarshater, Londin and New York: Routledege and Kegan, Vol. XI, p. 131-133.

55. Cameron, Averil (1969-1970), “Agathias on the Sassanians”, Dumberton Oaks Papers, vol. 23, pp. 67-183.