از لسآنجلس تا قزوين(1370-1373)

15875-3451 صندوق پستی ، تهران،نشر حنانه آنجلس تا قزوین از لس: عنوان عباس عبدی: نوشته

مهرداد شیخانی: طرح روی جلد سسه گروه پژوهشی آیندهوم :آرایی حروفچینی و صفحه

1378: چاپ اول نشر حنانه: ناشر

نسخه3300: شمارگان 128پ سازمان چا: لیتوگرافی و چاپ

.کلیه حقوق چاپ محفوظ است ISBN-964-90911-8-1 964-90911-8-1: شابک

فهرست

صفحه عنوان 3..............................................................................................................................................................فهرست

5.............................................................................................................................معهفرهنگ و جا ـ بخش اول 8..............................................................................................................................................احساس رها شدن

11............................................................................................................................جایگاه پژوهش در جامعه ما 14.................................................................................................................های روشنفکری یروشنفکر و ویژگ

26...............................................................................از شمار دو چشم یک تن کم، وز شمار خرد هزاران بیش 29....................................................................................................................................آنجلس تا قزوین از لس

42............................................................................................................................................آموزش و پژوهش 48...........................................................................................................................................................وری بهره

63.........................................................................................................................!ها حق تقدم دارند راستی دست 78...............................................................................................................»ستیزی خردستیزی در پوشش غرب«

82......................................................................................................................................................!نقطه عطف 87...................................................................................................................................................چه باید کرد؟ 91..............................................................................................................................................ریزی شرط برنامه

97.......................................................................................................توسعه ارتباطات و ارتباطات توسعه بخش 102...................................................................................بگذار صد گل بشکفد ـ در حاشیه تعطیلی مطبوعات

105.......................................................................................................................قدرت و سیاست ـ بخش دوم 106.............................................................................................................وری اقتصادی ساخت سیاسی و بهره

111................................................................................................................. یا دفع کدام یک موثرترند؟جذب 114..........................................................................................................حمایت سیاسی وظیفه غیرقابل سازش

117......................................................................................................................بحران افغانستان و مسئولیت ما 122.....................................................................................................................و وضع کنونی) ع(عدالت علی

126.....................................................................................................................................حد لزوم، حد کفایت 128..............................................................................................................التزام به شی التزام به لوازم آن است

131...............................................................................................................................................حد شرط الزم 133......................................................................................................................................!ملکه راسخه عدالت

135..............................................................................................................................................وکیل تسخیری

4 آنجلس تا قزوین از لس

138.........................................................................................................................تقسیم علم یا تقسیم قدرت؟ 143.............................................................................................................)ع(نگاهی گذرا به نامه امیرالمومنین

150.....................................................................................................................صلی جامعه ما چیست؟مسأله ا 160.................................................................................................................................های جذب و دفع ریشه

164............................................................................................................................افراط و تفریط در سیاست 175..............................................................................................................وادادگی سیاسی و نظم نوین جهانی

188............................................................................................فرآیندهای تشدیدکننده در عرصه سیاست ایران 192..............................................................................................................................!آقای جنتی خسته نباشید

197...............................................................................................................!سماع وعظ کجا، نغمه رباب کجا؟ 200.............................................................................................................................سیاسی، اجتماعی» خراج«

204..........................................................................................................................و آزادیقانون ـ بخش سوم 205...................................................................................................................گرایی ضرورتی انکارناپذیر قانون

207..........................................................................................................................جایگاه حقوق در فرهنگ ما 213................................................................................................................................!دیه انسان چقدر است؟

215.....................................................................................................................................................احقاق حق 223...........................................................................................................................سخنی با جناب آقای یزدی 227........................................................................................................................!حرمت قانون را پاس بداریم

232..................................................................................................................بار دیگر و از نگاهی دیگر! قانون 234............................................................................................................................مردم را از دادسرا نترسانید

236........................................................................................................................................قضاوت و نظارت؟ 240........................................................................علم قاضی و حقوق ملت! هر چه آن خسرو کند شیرین بود

242.......................................................................................................................رونده مطبوعاتیماجرای یک پ 247................................................................................................................................سیاست، اخالق و قانون

250...................................................................................................لغو امتیاز یک نشریه؛ قانونی یا غیرقانونی؟ 253........................................................................................................رابطه حاکمیت قانون و آزادی با توسعه

266....................................................................................................ها و کارکردهای آزادی در جامعه ضرورت 281.....................................................................................................................................عمق و گستره آزادی

296.................................................................................................................پیرامون سخنان رییس قوه قضاییه 299..................................................................................................................................یک حکم و چند نتیجه

301....................................................................................از مشاهده تا مشارکت ؛پناه انسان بی ـ مهبخش ضمی

مقدمه

یکـی از ، شود روزنامه سالم به بهانه چاپ نامه سعید امـامی امروز که این مقدمه نوشته می از ، عـات در خصـوص ضـرورت اصـالح قـانون مطبو ، 1377یز یای پا ی زنجیره ها قتلطراحان

سه بـار ، سالی که از انتشار سالم گذشت 8طی . سوی دادگاه ویژه روحانیت توقیف شده است کـه بـا دسـتگیری 1372یک بار در تابستان و پاییز سال . تحت خطر جدی توقیف قرار گرفت

برای دفـاع از ، روزهای سختی بر سالم گذشت ، ها آغاز شد من و محاکمه جناب آقای خوئینی مـاه آزاد شـدم 8و در نهایـت هنگـامی کـه پـس از ، نیروهای ممکن بسیج شدند سالم تمامی

.مشاهده کردم اوضاع تا حدودی عادی شده استابتدا بطـور غیررسـمی سـالم را از چـاپ ، شروع شد 1375دومین حمله در تابستان سال

صـی در سیاسـت خا ، را با بـیم و امیـد گذرانـدیم 1375تمامی تابستان ، مطالب من منع کردند ، مقابل این تهاجم اتخاذ شد که در نهایت هم مفید واقع گردید و سالم از تعطیلی نجات یافـت

به همین دلیل سالم مجدداً توانست جایگاه خود را پیـدا کنـد و نقـش تـاریخی خـویش را در .انتخابات ریاست جمهوری و پیروزی آقای خاتمی بازی کند

سازی علیه سالم برای یکسره کـردن تهاجم و پرونده 1377برای سومین بار از اوایل پاییز هـای ولی با راه افتادن برخی روزنامه ، آغاز شد این حمله پس از بستن توس شروع شد آن کار

هـا سـال در ایـن . آنان بطور موقتی سالم را فراموش کردند ، امروز و خرداد دیگر همچون صبح بار هـم در ت مجلس پنجم توقیف شد و یک سالم یک بار به مدت دو روز و در آستانه انتخابا

و اینک آخرین تهاجم علیـه سـالم ، آوری گردید هایش جمع آستانه دوم خرداد برخی از شماره .سازماندهی و اجرا شده است

، بهتر است دیگران اظهارنظر نماینـد ، در خصوص نقش سالم و مسیری که طی کرده است بدین منظور . ناسب را برای این قضاوت فراهم کنم ام که زمینه م ولی من به سهم خودم کوشیده

در سـالم منتشـر شـده 1375 و بهـار 1374 های سالیم که در فاصله ها یادداشتاولین جلد از چاپ 1377 در سال »قانون و فرهنگ ، قدرت« تحت عنوان »طرح نو «از طرف انتشارات ، است

.و منتشر شد در سـالم چـاپ شـده 1370-1373 های سال و دیگر مطالبم که طی ها یادداشتاینک نیز

.گیرد مندان قرار می در اختیار عالقه»آنجلس تا قزوین از لس«تحت عنوان ، است


قابل ذکر است که این مطالب حدود یک سوم از مجموع مطالب منتشـره مـن در روزنامـه ه پرهیـز ام که مطالب ماندگارتر را برگزینم و از چاپ موضوعات روزمر سعی کرده . سالم است

.کنمدر آن ام از تکرار مطالب نوشته »قانون و فرهنگ ، قدرت«ای که در کتاب با توجه به مقدمه

.دهم مقدمه ارجاع می آن مندان محترم را به کنم و عالقه این کتاب خودداری میعلت این . همچنین الزم است پیشاپیش از وجود نقایص ویرایشی در متن عذرخواهی کنم

داننـد کـه ام تغییری در متن مطالب ندهم و خوانندگان محترم بهتر مـی ه کوشیده است ک آن امرهـای ویرایشـی در ها به لحاظ روایی متن و خالی بودن از نارسـایی مطالب روزنامه و سخنرانی

.سطح کتاب نیستند

1378تابستان

عباس عبدی

»در روزنامه سالم منتشر شد 3/7/1373این یادداشت در تاریخ «

شدن اس رهااحس

ای در خصوص وضعیت اقتصادی مردم روسـیه و علـل گـرایش آنـان بـه مدتی قبل مقاله دانند چگونه مردم روسیه نمی «نویسنده در یک کالم نوشته بود ، خروج از کشورشان چاپ شد

تورم و گرانی در مقابل ثبات نسـبی . و جان کالم همین است » زندگی کنند که شرمگین نباشند کند که آنان شرمگینانه به زنـدگی خـود ان فشاری را بر مصرف خانوارها وارد می دستمزدها چن

.دهند ادامه میدر این مدت به یاد نـداریم کـه در مواضـع . شود بیش از سه سال است که سالم منتشر می ی اصلی اقتصاد و بطـور مسـتقیم مـورد ها شاخصرسمی خود گرانی و تورم را بدون توجه به

سعی ما همواره بر این بوده است که حتی از معترضینی که فقط بر تـورم . ده باشیم انتقاد قرار دا ی کـالن اقتصـادی از جملـه هـا شـاخص و لـذا بـه ارزیـابی . گذارنـد انتقـاد کنـیم انگشت می

و عموماً از این نظر دفـاع کـردیم کـه اگـر رشـد اقتصـادی و ، گذاری و تولید پرداختیم سرمایهلـیکن . باکی از پذیرش تبعات تـورم نبایـد داشـت ، تورم مالزمه دارد گذاری با مقداری سرمایه

امروز واقعیات اقتصادی چنان است که در کنار تورم نسبتاً باال نه از رشد اقتصـادی و افـزایش و وضـعیتی بوجـود ، کنـد را جبران مـی آن گذاری خبری هست و نه افزایش دستمزدها سرمایه

مـردم زنـدگی کـردن بـه نحـوی کـه شـرمگین نباشـند را توان گفت آمده است که قاطعانه می .توانند تجربه کنند نمی

از ابتدای سال افزایش قابل توجهی در قیمت اقالم اصلی مواد مصرفی مردم بوجـود آمـده آن بعـد از ، سپس چای و قند و شکر ، بعداً گوشت و میوه ، ابتدا ارتباطات و حمل و نقل ، است

افزار افزایش قیمت یافت و اینک سوبسید سـوخت و نـان نوشت آن روغن و لبنیات و به دنبال را به مـردم آن خواهند مبالغ بدون اینکه معلوم شود چگونه می، هم در شرف حذف شدن است

هـا گذاری و نوید به کاهش قیمـت مسترد دارند و در کنار همه این امور هر روز بحث از قیمت .ا کندبوده است بدون اینکه حتی یک مورد تحقق پید

9 ـ احساس رها شدنآنجلس تا قزوین از لس

، گذاری و رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال بـود اگر تمام این مسایل به قیمت افزایش سرمایه ، هـا گـذاری بودن حجم سرمایه پاییندهد به علت ها نشان می بینی ولی پیش ، باز هم حرفی نبود

4 تا 2از سال گذشته رشد اقتصادی هم بشدت کم شده و حتی ممکن است اگر منفی نشود به . در سال جاری برسددرصد

بلکه عموماً ناشی از ، ها به دلیل تحوالت یک اقتصاد سالم نیست بسیاری از افزایش قیمت مثـل افـزایش ، های بخصوصی از اقتصاد اسـت ها به سوی بخش گیری سرمایه گرایش و جهت

هـا نصـیب تولیدکننـدگان واضح است که سودهای ناشی از این افزایش قیمـت ، قیمت اتومبیل .شود نمی

کننـد از آنچه مهم است این است که مردم احساس می ، خواهد باشد علت تورم هر چه می احاطـه شـده و تهدیـد کـامالً تعدیل اقتصـادی اسـت زاییدهی که ها شناختجانب نیروهای نا

و نوعی احساس ، کند ای آنان را حمایت نمی شده و از طرف دیگر هیچ قدرت شناخته ، شوند میبه علت مشکالت وسیع و متعددی که اکثـر . و این احساس خطرناکی است ، دکنن می رها شدن

تواننـد بطـور ملمـوس بـه کمـک و حمایـت نزدیکـان و حتـی نمـی ، رهای ایرانی دارند اخانوشـدن و در نتیجه این احساس رهـا ، چه رسد که به افراد دیگر کمک کنند ، آشنایانشان بشتابند

ای ناشناخته اقتصاد بازار و تعدیل اقتصادی او را احاطه در دریای بیکران و خطرناکی که نیروه .اعتمادی و انفعال بیشتر خواهد شد و تحت خطر قرار داده منجر به بی

هـای تئوریـک اقتصـادی گیران اقتصادی باید قـدری از چـارچوب سیاستگذاران و تصمیم رآمد خود بـه و با وارد شدن در عرصه واقعیت اقتصادی و محدود فرض کردن د ، خارج شوند

تا با تجربه عینی دریابند کـه ، بعضی روزها با مراجعه به مغازه خرید کنند ، یک حقوق متعارف چـه ایـن صـورت در ! درصـد افـزایش یافتـه اسـت قیمت کاالیی در عرض چند روز تا صـد

توانند پرداختی خود را دو برابر کنند؟ یا بایـد مصـرف را نصـف کنند؟ آیا می احساسی پیدا می خانواده چه خواهند گفت؟ ، د؟ و چرا باید چنین کنند؟ اگر خودشان هم بتوانند تحمل کنند کنن

آن چه احساسـی بـه ، التحریر فرزندانشان را تهیه کنند اینان باید تجربه کنند که اگر نتوانند لوازم و این احساس خـود را چگونـه ، و چه احساسی خودشان خواهند داشت ، دهد فرزند دست می

دهند؟ بروز میحداقل یک بار برای همیشه هـم کـه شـده توضـیح ، اگر واقعاً از این مسیر گریزی نداریم

بلکـه مـردم خـود را آمـاده ، نـداریم آن دهند که مسیر واحد ما این است و گریزی از پذیرش

10 ـ احساس رها شدنآنجلس تا قزوین از لس

ولی در عمل خالفـش ثابـت ، نه این که هر روز امید داده شود ، استقبال از مشکالت مسیر کنند شود کـه تـا کنیم روشن می 1369 و 1368 های سالروری بر امیدهای داده شده در اگر م . شود

.امیدها پیش رفته است آن چه حد عملکردها متنافر با بیشتر گروه زیـادی رها شدن ست که به ها ارزشآنچه در این میان جای تعجب دارد تغییر

درآمد جامعه همـواره قشار کم در گذشته دفاع از محرومین و مستضعفین و ا . انجامد از مردم می سال اخیر برای خلع این شعار عنوان کردند که شـعاردهندگان 5ولی در ، شد ارزش شناخته می

و مـدافعین واقعـی محـرومین و ، انـد کـرده فریب بوده و عمالً علیه محـرومین عمـل مـی عواممـروز کسـی را نتیجه این امر چنان شده است که ا ، مستضعفان طرفداران سیاست تعدیل هستند

یارای دفاع از خیل عظیم مردمی نیست کـه روز بـه روز از سـهم آنـان در تولیـد ملـی کاسـته .شود می

، یی که در چند سال اخیر منجر به تشدید این بحران شده است ها سیاست یکی از متأسفانه کـرده این بوده که دولت با افزایش دستمزد مدیران رده باالی کشور مشکل آنان را نسـبتاً حـل

درک آن لـذا ، بگیران نشـده اسـت در حالی که این افزایش شامل حال قشر اعظم حقوق ، است .متقابلی که در گذشته میان این دو گروه بود از میان رفته است

آثار سیاسی و اقتصادی و فرهنگـی و ، از میان نرود یا گسترش یابد رها شدن اگر احساس .د بودمطلوب جامعه و هیچ کس نخواه آن روانی

های تحقیقاتی از سوی اداره کل یافتهارایهبه بهانه برگزاری اولین نشست 28/8/1373این یادداشت در تاریخ «در نگاه ، های معاونت امور مطبوعاتی و تبلیغاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی مطالعات و تحقیقات رسانه

»روزنامه سالم منتشر شد، روز

اجایگاه پژوهش در جامعه م

هـای های تحقیقاتی از سوی اداره کل مطالعات و تحقیقات رسـانه یافته ارایهاولین نشست ایـن امـری . شود معاونت امور مطبوعاتی و تبلیغاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی برگزار می

های گوناگون بویژه علوم انسـانی پسندیده بوده و امید است که مجموعه تحقیقاتی که در زمینه اعی پایان یافته است طی چنین جلساتی به معرض نقد و بررسی صـاحبنظران و عمـوم و اجتم

.گذاشته شود پـایین یافته یا در حال توسعه را توسعه ی جوامع کم ها ویژگیدانیم یکی از همچنان که می

و این کمبود سهم برای علوم انسـانی . کنند بودن سهم بودجه تحقیقاتی از درآمد کشور ذکر می . شود که بودجه تحقیقـاتی افـزایش یابـد اعی چشمگیرتر است و لذا همواره پیشنهاد می و اجتم

ولی به نظر نویسنده این سطور حتی اگر بودجـه تحقیقـاتی خصوصـاً بخـش علـوم انسـانی و .اجتماعی ده برابر هم شود گرهی از مشکالت اجتماعی ما گشوده نخواهد شد

شت و داشـت و برداشـت محصـول گنـدم فرض کنیم در زمینه کشاورزی و چگونگی کا ، مطالعات آن های تحقیقات مفصل و باارزشی انجام شود که در صورت بکارگیری نتایج و یافته

سسـه تحقیقـاتی یـا واگر این تحقیقـات نـزد م . توان تولید گندم را در هر هکتار افزایش داد میه زیبا صـحافی شـود و در را انجام داده بماند و بصورت چند جلد کتاب یا جزو آن محققی که بـه آن شود؟ اول این که عدم انتشـار ای حاصل می بایگانی گردد چه نتیجه رییسهای کتابخانه

به عبارت دیگر محققـان دیگـری ، دهد وجه دانش عمومی جامعه و محققان را افزایش نمی هیچ کـه محققـان قبلـی ای آغاز کنند باید از همان نقطه ، هم که بخواهند این موضوع را مطالعه کنند

.شروع کردن و این یعنی درجا زدن علمی و هدر دادن امکانات و بودجه

12 ـ جایگاه پژوهش در جامعه ما آنجلس تا قزوین از لس

در ، گیـرد های پژوهشی امکان نقـد و ارزیـابی را از آنـان مـی دوم این که عدم انتشار یافته از آنجـا کـه از جانـب ، نتیجه حتی اگر در نهان این تحقیقات بـه مرحلـه اجـرا گذاشـته شـود

.تواند از اعتبار علمی چندانی برخوردار باشد لذا نمی، قد نشده استصاحبنظران دیگر نو بدون اطالع ، شود ها می اطالعی آحاد جامعه از یافته سوم؛ عدم انتشار در نهایت سبب بی

اگـر پـژوهش در زمینـه . پژوهش تأثیر مثبتی نخواهد داشت ، )گرچه صحیح (مردم از این نتایج ولـی ، را نشـان دهـد آن هـم موفقیـت هـا آزمـایش و ، جام شود تولید گندم به بهترین وجهی ان

ها به دسـت یافته آن طبیعی است که ، را به هر دلیلی نپذیرد آن یا، اطالع باشد بی آن کشاورز از .شود و تحولی در محصول گندم رخ نخواهد داد او به اجرا گذاشته نمی

بویژه مطالعـات انسـانی و باید گفت در جامعه ما هر سه مشکل فوق در پژوهش متأسفانهبه همین دلیل ناقص است چرا که نقد . محرمانه است ها پژوهشاکثر این . اجتماعی وجود دارد

انجامد چرا که محرمانه است و آثار مفید عملـی بـه همـراه به افزایش بنیه علمی نمی . شود نمی .گیرد ندارد چرا که در اجرا مورد استفاده قرار نمی

اندرکاران جامعه ما در طرح بعضی حقایق یکی این که دست . لت دارد این وضعیت چند ع کارانه و حتی مراکز تحقیقاتی این روحیه محافظه . کار هستند های پژوهشی بسیار محافظه و یافته

مـورد پسـند اصـحاب قـدرت آن هـای شوند که مبادا یافته ند و وارد مقوالتی نمی ها شناخترا گیرد و نمی ی اجتماعی موضوعات اصلی جامعه را دربر ها پژوهشدر نتیجه تحقیقات و . نباشد

علـت دیگـر عـدم بـاور . شـود بالفاصله محرمانـه تلقـی مـی ، اگر موردی هم اتفاق افتاد نتایج اندرکاران به پدیده اجتماعی به عنوان یک موضوع قابل شناخت است لذا آنـان بـه نتـایج دستالبتـه نبایـد از حـق گذشـت کـه بسـیاری از ایـن .تفاوت هسـتند های پژوهشی بسیار بی یافته

. بنا به علل متعددی فاقد کیفیت و اعتبار علمی هستندها پژوهشای از مطالعاتی را نام ببرد کـه بنـا بـه دالیـل فـوق در ندارد که مجموعه آن نویسنده قصد

ـ وم ه سسات پژوهشی یا از طرف محققان انجام شده است ولی به علت عـدم انتشـار و محرمان .داند کس عنوان آنها را نیز نمی شدن آنها هیچ تلقی

، لی که الزمه موفقیت پژوهش به عنوان یک شیوه کسب حقیقت اسـت ییکی دیگر از مسا ای رخ مـثالً هنگـامی کـه واقعـه . حساسیت مردم و مدیریت جامعه نسبت به معضـالت اسـت

نابسامانی آن برای رفع آن اناندرکار جامعه و دست ، شود دهد یا نارسایی خاصی مشاهده می میامـر آن شوند و طبیعی است پژوهش به عنـوان مهمتـرین شـیوه شـناخت واقعیـت حساس می

13 ـ جایگاه پژوهش در جامعه ما آنجلس تا قزوین از لس

توانـد پـژوهش چگونـه مـی ، ای که فاقد این حساسـیت اسـت ولی در جامعه ، شود انتخاب می جایگاه واقعی خود را پیدا کند؟

ر سراسری در روزنامه درج شد شدگان کنکو مدتی قبل آمار و ارقامی در خصوص پذیرفته ایـن امـر . در ورود بـه دانشـگاه بـود 20 و 19که حکایت از مردودی نیمی از دارندگان معدل

رغم تأکید مکرر تاکنون حساسیت جدی هـیچ مرجعـی نـه در و علی ، ای آموزشی است ضایعهواضـح ، دولت و آموزش عالی و نه در دانشگاه و مراکز علمی به این مهم جلـب نشـده اسـت

توان کرد؟ است که اگر جامعه نسبت به موضوعی بدین اهمیت حساس نشود چه میای بلکـه ایجـاد زمینـه ، نیاز دارد افزایش بودجه تحقیقـاتی نیسـت آن آنچه که جامعه ما به

منتشـر و نقـد کـرد و آن ها را مستقل از فشـارهای ایـن و زمینه بتوان این یافته آن است که در ما امیدواریم که نشست اخیر زمینه مناسـبی . اصلی خود حساس کرد مسایل جامعه را نسبت به

باشد که تحقیقات دیگر این اداره کل که قبالً هم انجام شده یا تحقیقات مراکز دیگر نیز عرضه نسبت بـه مطالعـات آن اندرکاران شود بلکه به این طریق تحولی در دیدگاه کلی جامعه و دست

.اجتماعی بروز کند

در سالم منتشر شد در پنجمین سمینار 1/5/1373و 23/4/1373ن سخنرانی که در دو قسمت در تاریخ ای« »بررسی افکار دکتر علی شریعتی و تجدید حیات تفکر اسالمی ایراد گردیده است

روشنفکریهای ویژگیروشنفکر و

میزگـردی برنامـه تنظیمـی قـرار بـود براسـاس از آنجا که امروز قصد سخنرانی نداشتم و بنـابراین کنندگان دقایقی هم صحبت کنند هر کدام از شرکت ، تشکیل شود که در صورت لزوم

بینی شده موضوعی را به طور مختصر و خالصه خدمت حضـار همان وقت پیش براساسفقط . در خدمتتان خواهم بودها پرسشبرای پاسخ به ، کنم و اگر فرصتی بود محترم عرض می

ی روشنفکری است و ایـن ها ویژگی«بحث ، ام صحبت انتخاب کرده موضوعی را که برای »که روشنفکر کیست؟

مرحوم دکتر شریعتی نسبت به ایـن کلمـه و ایـن قشـر حساسـیت ، دانید طور که می همانخاصی داشت و به همین دلیل گرچه جلسه به مناسبت بزرگداشت مرحـوم دکتـر اسـت ولـی

ایـن سـالگردها و سـالروزها را بـه . کتـر صـحبت بشـود الزامی ندارد که حتماً در مورد خود د ی مسـایل کننـد امـا در طـول مراسـم بـه بحـث در حـول و حـوش مناسبت خاصی برگزار می

.ز اهمیت باشدیحا، پردازند که از زاویه دید کسی که مراسم به مناسبت او برگزار شده میهمیتی است؛ گرچه به با ا مسأله، به نظر خودم موضوعی را که خدمتتان عرض خواهم کرد

.بحثم نظم و نسق جدی ندارد، همان علتی که قبالً گفته شد، روشنفکری یک محتوا است ، در مورد روشنفکری این است که مسألهاولین ، به عقیده من

داننـد کـه یـک وقتـی مـی ، دوستانی که با سابقه روشـنفکری در ایـران آشـنا هسـتند . نه شکل کردند و اُشـنو مثالً همه از سیگار آل احمد تبعیت می . فتروشنفکری حالت شکلی به خود گر

شـکل ، اینها بـیش از آنکـه محتـوا باشـد . کشیدند یا به فالن عقیده بخصوص اعتقاد داشتند می مهم این است که مطلقاً شـکل را بایـد از روشـنفکری کنـار بگـذاریم و فقـط بـه مسأله. است

اگرچـه . کننده مصداق روشنفکری باشـد د تعیین توان شکل به هیچ وجه نمی . محتوایش بپردازیم کشد حتماً جزء کسی که سیگار اُشنو می ، شود که خیلی سریع بفهمد برای مردم شکل باعث می

15 های روشنفکری ـ روشنفکر و ویژگیآنجلس تا قزوین از لس

به همین دلیـل مـن چنـد . ای ندارد کننده ولی هیچ اهمیت تعیین ، جرگه روشنفکرها هست یا نه .کنم خدمتتان عرض میوار با مقداری توضیح خصلت محتوایی روشنفکری را فهرست

جوهر روشنفکری

اگـر ، توانیم از روشنفکری بحث کنـیم مطلقاً نمی . آگاهی به زمان است ، جوهر روشنفکری مباحثی از قبیل ، منظور از شناخت و علم هم . شناخت و علم نسبت به زمان وجود نداشته باشد

ی شناخت نیسـت ها روشاین به معنای نفی دیگر . عقلی است کامالًبلکه بحثی ، اشراق نیست . شناخت و آگاهی مبتنی بر مبانی عقلی اسـت ، بحث اصلی ، ولی حداقل در عرصه روشنفکری

تمامی آنچه که قابـل انتقـال ، فهیم همه از مجرای عقل است آنچه را که ما می به هر حال چون ال به غیـر ی دیگر مانند اشراق و غیره هم وجود دارند اما قابل انتق ها شناختزیرا بعضی . استی در جامعه موثراگر روشنفکر بخواهد مفاهیم خودش را به دیگران انتقال دهد و نقش . نیستند

طبعاً ناگزیر است که راه علم و نیز عنصر اصلی یعنی آگاهی و شناخت را انتخاب ، داشته باشد . ث کنیم امکان ندارد ما بتوانیم بدون شناخت به جامعه و مسایل اجتماع از روشنفکری بح . کند

من خیلـی سـریع از ، از آنجا که این قسمت از بحث واضح است و نیاز به توضیح بیشتر ندارد .پردازم گذرم و به مسایل دیگر روشنفکری می می آن کنار

.خصلت بعدی روشنفکری اخالق استمنظـور از اخـالق ، به طور خالصه باید بگویم . توضیح بدهم که منظورم از اخالق چیست

این خصلت در بسـیاری از روشـنفکران ایـن متأسفانه غرور و عزت نفس است؛ که ـادر اینج ـ نیسـت آن البته منظور معنای منفی . بسیار مهمی است مسألهغرور . مملکت وجود نداشته است

مـورد نظـر ، نه؛ غرور به معنای عـزت نفـس . گیرد مثالً آدم مغروری که دیگری را تحویل نمی دانید کـه حضـرت روی ایـن می، ه را یک دور کامل مرور کرده باشید البالغ اگر شما نهج . استروی عـزت نفـس و روی کرامـت ، انـد؛ و نیـز روی اسـتقالل فـرد بسیار تأکیـد داشـته مسألهروشنفکر نباید نـان بـه نـرخ روز . ی روشنفکر است ها خصلتکه اینها از مهمترین ، اش انسانیب کرده و به چیزی علم و آگاهی پیـدا کـرده و روشنفکر اگر معتقد است چیزی را کس ، بخورد

را بـه آن نبایـد ، تواند با بیان و پیگیری آنچه را که به نفع جامعه و مردم اسـت مطـرح کنـد میی هـا فروشیخود، ها فروشیبدترین نوع خود . وجه و هیچ قیمتی با چیز دیگری مبادله کند هیچ


، انـد و تـا وقتـی دچـار همـین انحـراف آنهایی که عزت نفس ندارند در واقع . قلم و علم است امکـان ، کسانی که ادعای روشنفکری و خدمت به جامعه را دارند دچار چنین انحرافـی باشـند

آقایی که در یک رده ، کرد اخیراً یکی از آقایان نقل می ، به عنوان مثال . اصالح وضع نخواهد بود تحقیقات ، شود که کار این مرکز مسئول یک مرکز تحقیقات می، باالی وزارتخانه اقتصادی است

گفت من همین آقـا را در یـک نهـاد راوی می . ی تعدیل اقتصادی است ها سیاستبرای دفاع از . جـا هـم هسـت آن تحقیقـات رییسدیدم؛ که ظاهراً ، دیگر که مخالفت تعدیل اقتصادی است

کسی که موضـوع . شناسید آورم چون مطمئنم که او را می من اسم این آقا را نمی )خنده حضار (با این آقا برخورد کردم و گفتم این چه کاری است که شـما انجـام ، گفت کرد می را تعریف می

گیری که درباره تعدیل بنویسی و جـای دیگـر چنـد ها میلیون تومان پول می دهی؟ جایی ده می ! تا علیه تعدیل بنویسیـکمتر یا بیشترـ میلیون تومان

29در : کـرد نقل می، از دوستان که در رادیو و تلویزیون بوده یکی. از این موارد زیاد است دهـد کـه یـک مقالـه بـرای اسفند که سالگرد ملی شدن نفت است به یک کارشناس دستور می

کند که مثالً چنـد دقیقـه باشـد و ال می وکارشناس همه چیز را س . خواندن در تلویزیون بنویسد خنده (به نفع کاشانی بنویسم یا به نفع مصدق؟ ! نقربا، پرسد چه جوری باشد و در آخر هم می

)حضارگویـد شـما او می . کند هیچ چیز برایشان فرق نمی ، در واقع کسانی که در این وضع هستند

اگر کسی که علم و آگاهی ! کنم جوری تنظیمش می آن من هم ، بفرمایید من چه جوری بنویسم بـا . هیچ تأثیری در جامعـه نخواهـد داشـت ، ها در جامعه مطرح کند بخواهد با این شیوه ، دارد

شود یـا در ها درج می ای از مطالبی که در روزنامه بخش عمده ، کنم اطمینان خدمتتان عرض می خواهم اسم بیـاورم چـون من اصالً نمی . ای هستند دارای چنین صبغه ، بینید جاهای مختلف می

اگـر شـما فـردی مـذهبی و . است کلیت، مصداق نیست مسأله. ای ندارد اسم آوردن هیچ فایده مـثالً یـک نفـر ممکـن اسـت عـرق ، بینید برایتان عجیب است وقتی که می ، اللهی باشید حزببه شدت از ، توی یک روزنامه ، مواد مخدر مصرف کند و خیلی کارهای دیگر هم بکند ، بخورد

ین فـرد اصـالً از کند ا کند که آدم فکر می نویسد و آنچنان دفاع می تر مطلب می اللهی شما حزب آمده یا به هیچ وجه هیچ نگاهی به نامحرم نکرده یا خدای نـاکرده دسـتش بـه جبهه بیرون نمی

، یعنی پولی به او بدهند تا مطلبـی بنویسـد . این آدم فقط پول است مسأله. شرابی نخورده است م دیگـر کند که امروز اینجا و یک روز دیگر و یک وقت دیگر بـرای نظـا فرقی هم برایش نمی


گویـد و او یـک مطلبـی را مـی ، و مشکلی نیسـت مسألهاین ! شاید گفته شود که خُب . بنویسدروشنفکری عملی . ولی حقیقت قضیه این نیست . کنیم اگر درست بود ما استفاده می ، نویسد می

هـم اثـر خـودش را داشـته آن خواهد مطلب را بگوید و جور می مکانیکی نیست که طرف هر همه اینهـا در . ثر است وو موقعیت فرد احساس نیاز و تعهدش به جامعه بسیار م شناخت . باشد

تمـامی اینهـا از . ثر اسـت وم، کند هایی که برای اصالح جامعه پیشنهاد می شیوه آن فهمش و در شود که بسیاری از مدعیان روشنفکری ما عزت نفس ندارند و بسیاری از آنها که آنجا ناشی می

روشـنفکر واقعـی ، پشیز که سهل است . فروشند خودشان را به پشیزی می اند مدعی روشنفکری یی هسـتند کـه وقتـی از دور نگاهشـان هـا آدماما . بفروشد ها میلیونحاضر نیست قلمش را به

یک چهره عجیبی از او در ذهنتان ـ به مصداق صدای دهل شنیدن از دور خوش استـ کنیم میکنیـد او یـک آدم هایش اسـت و فکـر مـی و از طریق نوشته کنید زیرا ارتباط شما با ا تصور می شود عموم مردم مستقل و فالن و بهمان است؛ ولی وقتی از نزدیک با او برخورد می ، آزادیخواه

آن ، آیا او همان کسی بود که مـا از دور ، گویند شود و با خود می روند مثل یخ که آب می وا می :گوید مینگاه را به او داشتیم به قول شاعر که

چو نزدیک آمدی خود بودی آتش گلی دیدم ز دورش سرخ و دلکشاست که غرور و عزت نفس آن ناشی از ، همه اینها . یعنی واقعاً یک آتش تمام عیار هستند

بـر سـر ـعین متاع دیگرـ اعتقاد جدی ندارند به عنوان یک کاال آن متاعی را که به آن ندارند و .فروشند هر بازاری می

.سیاسی بودن است، دهم اهمیت می آن لت بعدی که خیلی بهخصسیاسـی «البته اجازه بدهید که توضیح دهـم منظـورم از . تواند سیاسی نباشد روشنفکر نمی

منظورم این نیست که طرف بیاید و کاندیدا بشود یا در حزبـی شـرکت کنـد و . چیست» بودنالزاماً به ایـن ، دانند که سیاست ی هستند می آنهایی که در علوم سیاس . نه اینها نیست . رأی بدهد فرد ممکن است خیلی کارها بکند و اصالً در هیچ حزبی شرکت نکند حتی به هیچ . معنا نیست

راجع به مسایل سیاست داخلی و خارجی هم خیلـی بحـث نکنـد ولـی ، کاندیدایی رأی ندهد ن در مقابل قـدرت اسـت؛ به معنای موضع داشت » سیاسی بودن «. یک عنصر سیاسی باشد کامالً

به معنای موضع داشتن در مقابل حق » سیاسی بودن «. چه در رد و چه در انتقادش ، چه در تأیید امکان ندارد کسی ادعای روشـنفکری بکنـد امـا در . در مقابل ظلم و عدل است ، و باطل است


محکـوم او کاری ندارد که چه کسی حاکم است و چه کسـی . تفاوت باشد مقابل این قضایا بی .است

البته عیبی ندارد کـه در یـک حـزب هـم . کند روشنفکر واقعی اصالً از این زاویه نگاه نمی را هـم قبـول آن مثالً در اروپا روشنفکرهایی داریم که در یک حزب هم بودند و کلیـت . باشدشـود علیـه حـزب خودشـان هـم حـرف دیدند به ناحق عمـل مـی جا که می آن اما، کردند میخـواهم اینجـا های اروپا و فرانسه به دالیل خاصی که نمـی من گرچه به سوسیالیست .زدند می

گویـد مـا آیـد و مـی ولی این بحث مهمی است که میتـران مـی . اعتقاد خوبی ندارم ، بحث کنم مهـم هـم . توانیم در فرانسه دموکراتیک باشیم و مثالً در الجزایر یک نحوه دیگر عمل کنیم نمی

یی اعتقـاد هـا ارزشمهم این است که وقتی بـه . الجزایر را قبول دارد یا نه نیست که رأی مردم البتـه در . کند می گیری موضع، دهد تا جای که حریتش اجازه می ها ارزش آن پیدا کرد در مقابل

خواهـد بـه به طور کلی کسی که می . ی بعدی باز هم به این خصلت خواهم پرداخت ها قسمتبیرون بکشد و کنار برود و عبایش را باال بکشد تا مبادا خیس یا قول معروف گلیمش را از آب

، و با آهسته برو و آهسته بیا توی جامعه حرکت کنـد ها حرفخدا نکرده نجس نشود و از این اتفاقـاً محتـرم بـودن خیلـی از ایـن . حتی اگر آدم خیلی محترمی هم باشد . او روشنفکر نیست

خواهید در مورد سیاست حرف بزنید ی شما در جامعه می وقت! خُب. به همین دلیل است ها آدمای بدون برو برگرد عده ، و در مورد حق و باطل و ظلم حرف بزنید و از حقوق افراد دفاع کنید

. کننـد دار مـی به شما تعرض خواهند کرد و حتی اگر قدرت داشته باشند چهـره طـرف را لکـه حاضر نیست از حق بگذرد البته همه اینها اش هیچگاه روشنفکر برای حفظ و پاک ماندن چهره

ها خیلی نسـبت بـه حـق حساسـند و بعضی. زیرا همه چیز نسبی است . آل است در حالت ایده بـه ولـی . شمارم دارای چنین ویژگی هستند یی که می ها خصلتها یک مقدار کمتر؛ تمام بعضی

قیمتـی یع حقـوق بـه هـر عـدالتی در تضـی کسانی که در مقابل ظلم و در مقابل بی آن هر حال ایـن وضـع بـدتری . گویم ظلم را تأییـد کننـد نمی. توانند روشنفکر باشند نمی، کنند سکوت می

اگـر کسـی در مقابـل ظلـم و در مقابـل تضـییع . امکان ندارد یک روشنفکر سکوت کند . استکنـد و بـه فرض بر این است که به طور طبیعی خـودش هـم ظلـم نمـی ، حقوق سکوت نکند

بـه » سیاسی بودن «. ی مهم یک روشنفکر است ها خصلتاین از . کند یگران تجاوز نمی حقوق د .همین مفهوم است


ایـن ، توجه کننـد آن بهـ اللهی بخصوص برادران حزبـ خصلت دیگری که مایلم دوستان .بر روشنفکر حاکم نیست» منطق موقعیت«است که ق بدانیم و هنگامی کـه در موقعیـت چنانچه امروز در موقعیتی هستیم و چیزی را ح ، اینکهبـه هـیچ ، قرار گرفتیم همان حق را باطل بدانیمـ مان درست نقطه مقابل موقعیت فعلیـ دیگری

و بـه هـا ارزشاعتقاد روشنفکر بـه . وجه چیزی نیست که از جانب یک روشنفکر صادر بشود م هیچ بشری نیست که کن البته عرض می . حق و باطل به میزان زیادی مستقل از موقعیتش است

اما یک کسی . ما همه بشریم و تعلقات خاطری داریم . در موردش صدق نکند » منطق موقعیت « آن کند ده درصد تحت تأثیر موقعیت باشد و یک کسی هم صـد درصـد تحـت تـأثیر سعی می

مثالً یک بقال سوار تاکسی . شود می اظهارنظرفرض کنید در سطح جامعه در مورد گرانی . است. کنـد از گران شدن مواد غذایی دفاع می کند و شود و به گران شدن نرخ تاکسی اعتراض می یم

کنـد و بـه گـران شـدن مـواد غـذایی همین طور یک راننده از گران شدن نرخ تاکسی دفاع می را در مـورد روشـنفکران هـم مسألهاین بسیار منطق عوامانه است ولی ما این . کند اعتراض می

روشنفکر واقعی کسی است که اگر از دوستان و نزدیکان خـودش ، نداشته باشید شک . بینیم میحتی اگر به دشمنانش . کند را کنار گذاشته و با او برخورد می » منطق موقعیت «هم خالفی ببیند

حتماً همه بـا ایـن ـ است که تجربه نشان داده آن علت این امر. کند هم ظلم بشود سکوت نمیخصوصی مربـوط ه گرچه ظلم و عدل چیزی نیست که به افراد ب ـ هستند از نزدیک آشنا مسأله

عدالت و حقـوق دفـاع نشـود و بـا ظلـم برخـورد ، باشد و شامل دیگران نشود اما اگر از عدل برای هر کسی اتفاق خواهد افتاد و به قـول ، موقعیت افراد برحسباین چیزی است که ، نشود

روشنفکر بـا ایـن چیزهـا . زند انه هر فردی زانو می معروف شتری است که دیر یا زود مقابل خ بلکه به این اعتبار که ، کند نه بدلیل اینکه مبادا یک روز گریبان خودش را هم بگیرد مخالفت می

، دهد او خیاالتی نیست و اوهام ندارد و نسبت به همه قضایا اهمیت می . گرا است او کالً ارزش اتفاقـاً . حـاکم اسـت » منطق موقعیت «ـدر داخل کشورـ ی ما ها تحلیل در بخش اعظم متأسفانه

ی دانشـجویان تحکـیم هـا صـحبت در رابطـه بـا ـ ای را بـرایم جزوه]سالم[دیروز در روزنامه ] عربستان[در اینجا «: اند ها گفته ام عربستانی آورده بودند گفتم من شنیده ـوحدت با وزیر کشور

د در کشور خودتان برائت کنیـد و وقتـی خودتـان توانی چون نمی . شما حق ندارید برائت کنید بینیـد کـه مـی )خنـده حضـار (» خواهید در اینجا برائت کنید؟ چرا می ، گذارید برائت کنند نمی

در اینجا یک گروه دانشجویی برای سالگرد سیزده آبان قبالً اجازه داشته . است» منطق موقعیت «


موقع در زنـدان بـودم و بیـرون نبـودم تـا آن خواهم خیلی این چیزها را بگویم چون من نمیـ بعـد وزیـر ــ دانـم بدانم قضیه چه بوده و خیلی هم فرصت پیگیری نداشتم ولی همین قدر می

و جلوی راهپیمایی آنان را ، گوید تواند می ایستد و هرچه می قرص و محکم می آید و کشور می م رفتار کنیم و هیچ کس هم هیچ خواهی جور می وقت انتظار داریم برویم مکه و هر آن گیرد می

قطعاً غلط نیست؛ ولـی وقتـی ، توقع ما در حج غلط است نه آن خواهم بگویم نمی. چیز نگوید ما همیشه خودمان . بند باشیم هم پای آن بند هستیم باید به تبعات ای پای به اصطالح ما به عقیده

بعد خـواهیم دیـد کـه ، ی کنیمرا جای طرف مقابل بگذاریم و از دیدگاه و زاویه چشم او بررس .کنیم گذاریم و بیشتر به حقیقت دسترسی پیدا می را کنار می» منطق موقعیت«

این اسـت کـه افـراد عقایدشـان را بـه سـرعت » منطق موقعیت «یک بحث دیگر در مورد گوینـد و فـردا کـه در مثالً امروز که در موقعیت دولت قرار دارند حرفی را می . کنند عوض می

من این نکتـه را تـذکر بـدهم کـه . زنند اند حرف دیگری می ت مخالف دولت قرار گرفته موقعی. خیلی مشـکل اسـت . اصالً ممکن نیست که عقیده آدم تغییر نکند . تغییر عقیده نیست ، منظورمهم هیچ وقـت هـیچ آن عقیده چیزی نیست که از آسمان آمده باشد و غیر از به هر حال چون

، مالحظـاتی ، ایـم و بنـا بـه دالیلـی مان را کسـب کـرده ما خودمان عقیده .چیز به ذهن ما نیاید ممکـن ـعقاید و اعتقاداتمـان داردـ ، موزشآبستگی به سطح ـ یی و مسایل مختلف ها وابستگی

، مستحسـن هـم هسـت ، اصالً تغییر عقیده چیـز بـدی نیسـت . است در طول زمان تغییر دهیم ای که ناشی از تحوالت منطقی و عینی باشد نـه ناشـی اما تغییر عقیده ، ناپذیر هم هست اجتناب

ایـن ــ فروشی در مورد گرانـ خواندم که آقای عادلی گفته بود مثالً دیروز می. از تغییر موقعیتشـکل ، اما بالفاصله بـا عـوض شـدن موقعیـت ، افتیم نمی آن ای است که ما دیگر در یک چاله

ورد کابینه مهندس موسوی؛ ببینید عموم اعضـای یک مثال مهم دیگر بزنم در م . شود دیگری می و ـیـا حـداقل در دوره اول بودندـ ـ کابینه مهندس موسوی در کابینه آقای هاشمی هم هسـتند

کردنـد امـا بـا عـوض شـدن یی هستند که به شدت از سیاست تثبیت دفاع می ها هماناکثرشان ت کـه منتقـد اصـلی کابینـه طرفدار پروپا قرص سیاست تعدیل شدند و عجیب این اسـ ، کابینه

کند البته نه از کـل می ]از گذشته [او دفاع ، مهندس بهزاد نبوی بود و اآلن هم ، مهندس موسوی هنوز هم ، انتقاد داشت آن مقداری را که به آن اعتقاد داشت و آن قدر را که به آن سیاست بلکه

ع کـوچکترین انتقـادی را موقـ آن ولی کسان دیگری بودند که حاضر نبودنـد در . کند انتقاد می و هرچـه ، اآلن هم حاضر نیستند کوچکترین حرفی علیه سیاسـت تعـدیل را بپذیرنـد ، بپذیرند


کـه دانگار اینها نبودن . کنند انگار که هیچ اتفاقی نیفتاده است دارند علیه سیاست گذشته نثار می مـن ایـن را اشـکال .شان عوض شود ای نیست که عقیده مسألهالبته . سیاست بودند آن طرفدار

ولی این عوض شدن بایـد مبتنـی بـر . طبیعی است مسألهدر مورد روشنفکر این یک . دانم نمینه این کـه بسـتگی بـه موقعیـت و وزارت و چیزهـای . روند منطقی و قابل توجیه و بیان باشد

.دیگر داشته باشدهـیچ . خصـلت امیـد اسـت ، ی مهـم روشـنفکری اسـت هـا خصـلت خصلت بعدی که از

ای هـیچ جامعـه . ناامیدی روشنفکر توجیهی است برای بریـدگی او . شود روشنفکری ناامید نمی البته همان طور که ناامیدی گنـاه . اصالً ناامیدی گناه بزرگی است . تواند انسان را ناامید کند نمی

جهت امیدوار کـردن هـم جهت داشتن هم گناه بزرگی است و مردم را بی امید بی ، بزرگی است جهـت امیـدوار قدر بد است که شما را بی من اگر در اینجا شما را ناامید کنم همان . ه است گنا

اصـوالً . ای نیسـت مسألهکنم و بگویم که همه چیز خوبست و فردا ما هیچ مشکلی نداریم هیچ نگـاه . ی است که روشنفکرها ندارندها ویژگیافراط و تفریط یکی از ، هر جفت اینها گناه است

بودند امروز ناامیدترین هسـتند آنهـا کـه معتقـدترین ها آدمهایی که دیروز امیدوارترین آن: کنید. بسیار مهمی است مسأله» امید«. اند و همان طور این روند ادامه دارد اعتقادترین بودند امروز بی

. روشـنفکری کـه فعـال و اکتیـو اسـت ، در اصل یک نوع فرافکنی دانش روشنفکر است » امید«ناامیدی و بیان ایـن . کند همیشه فعالیت و منفعل نبودنش را به واسطه امیدش بیان می روشنفکر

، طور است آن جامعه، جامعه این طور است ، شود دولت درست نمی . شوند که مرم درست نمی در واقع یک توجیه و یک نوع فرافکنـی اسـت از منویـات ، این طورند و از این قبیل ها قدرت

.گیری و عزلت و راحت طلبی را انتخاب کند هد گوشهخوا درونی کسی که می .فعال بودن و اکتیو بودن و منفعل نبودن است، خصلت بعدی

ممکـن اسـت کسـی امیـدوار هـم باشـد امـا بـه . توان منفعل باشـد هیچ روشنفکری نمی البته . دارد» درد«روشنفکر . به هیچ وجه خصلت روشنفکر چنین نیست . یی سکوت کند ها لحاظیا و این قبیـل چیزهـا نبه معنای گریز از دـ گیر تصویر یک آدم گوشه، واهم در ذهن شماخ نمیتواند خیلی راحت بگوید و بخندید و در همـه جـا حضـور داشـته روشنفکر می ، نه. بسازم ـرا

مـن خیلـی بـه . خوب هم بخورد ، حتی هیچ عیبی ندارد که شیک هم بپوشد ، فعال باشد ، باشد . در اینجا نیستها بحثجای این . ماین مسایل کار ندار


آگاهی و علم نسبت به مسایل جامعه شد و آن بحث اصلی این است که وقتی کسی دارای تواند روشنفکر باشد که در مقابـل آنهـا تنها وقتی می ، یی را که برشمردم پیدا کرد ها خصلتآن

نشان بدهـد در جهـت العمل و واکنش عکس، فعال باشد یعنی نسبت به چیزهایی که علم یافته .اعتقاد دارد فعال باشد و قدم بردارد آن تغییر آنچه که به

این اسـت کـه روشـنفکر دارای کـنش اجتمـاعی ، توجه کنیم آن خصلت بعدی که باید به .پیشرفته است

شـما . شـود یی است که در میان روشنفکران ما کمتـر مشـاهده مـی ها خصلتشاید این از اش را بـه مـثالً مقالـه . را دارد اما سـعه صـدر نـدارد ها خصلت تمام بینید که روشنفکری را می

اش کـنش اجتمـاعی ، بینید می. کند ای قهر می مسألهدهد اما با کوچکترین ای می روزنامه یا مجله کند تر می دشمنانش را دشمن ، رنجاند به راحتی دوستانش را از خود می ، مانده است بسیار عقب

بایسـت در ارتبـاط برقـرار کـردن بـا رد عادی و نرمال اجتماعی مـی ویژگی که یک ف آن یعنیخواهـد در چـرا کـه او مـی ، البته از موضع فعـال بـودن ـ ها احترامی دیگران و در گذشتن از بی

نزدیـک آن جامعه حضور داشته و حرفش را بزند و فکرش را بیان کند و هدفی را که دارد بـه بـه عنـوان تجربـه . اید دارای کنش اجتماعی پیشرفته باشد روشنفکر ب . ندارد، داشته باشد ـشود

بینم این است کـه یکی از مهمترین اشکاالتی که در افراد می ، شخصی و در محیط کاری خودم مثالً برای حـل یـک مشـکل . ی اجتماعی آنها به شدت احساسی است و عاقالنه نیست ها کنش

شـود و ایـن از عظیمـی منتهـی مـی کنند که خودش به مشـکالت کوچک از راهی استفاده می شـان را بـه شـدت شخصـی مسایلمسایلی است که در روشنفکرهای مـا وجـود دارد و بعضـاً

کننـد و در مقابـل کـوچکترین مسـایل کنند و از زاویه دیـد خودشـان بـه قضـایا نگـاه مـی می. شـوند یکم ایزولـه مـ به همین دلیل هم کم . دهند ی بد و تند و منفی از خود بروز می ها کنشوا

ی خودشـان هـا خصـلت شود که منجر بـه حـذف یی می ها روشحتی گاهی مجبور به انتخاب .شود می

منظـورم ایـن . کند این است که او به نتایج عملش فکر می ، ی روشنفکر ها خصلتاز دیگر خـواهم بگـویم مـی ، نـه ، کنـد شخصیتی است و فقط به نتـایج نگـاه مـی نیست که یک آدم بی

کند ولی به آثار مترتب به حرفی که قصد گفتنش را دارد یش را هم حفظ می ها ارزشروشنفکر ولـی سـعی هـم ، ام نگـویم کنم چیـزی خـالف عقیـده مثالً من در اینجا سعی می . کند فکر می

دلیلـی . ثار مثبتی نداشته باشـد آچون ممکن است در میان جمع ، کنم همه عقایدم را بگویم نمی


کـنم بـرای بیـان برای این که فکر مـی ، نه، ترسم نه این که می ، مهم ندارد همه عقایدم را بگوی ام و باید بتوانم با دوستان حاضر مفاهمه برقرار کنم تا مطلـبم را برسـانم و مطلبی به اینجا آمده

هیچ کس این . شاید بگویید طبیعی است . اگر به این هدف منجر نشود نقض غرض خواهد شد را مالحظـه مسـأله ایـن ، ی اجتماعی روشـنفکرها ها کنشری از کند ولی ما در بسیا کار را نمی

این دفاع اساساً دفاعی نیست که منجر . کنند مثالً دفاعی که بسیاری از آنها از آزادی می . کنیم میی اجتماعی شود چون این دفاع از یک زاویه خاصی است که به آثاری منجـر ها آزادیبه بسط

البته من نخواستم وارد این بحث بشوم چون . مند کند ی عالقه شود تا جامعه را به بسط آزاد نمیخصـلت دیگـر . اینها را هم فقط بـه عنـوان خالصـه عـرض کـردم . مقوله بسیار مفصلی است

البته این از جمله مسایلی است که شاید نتوان به راحتی . نیست» متظاهر«است که آن روشنفکراسمش را ، ر جامعه حرفی بزند و برخوردی بکند زیرا چنانچه کسی بخواهد د . را اثبات کرد آن

این خـود یـک ، کنم نشینم و صحبت می آیم و می بنده هم که می ، فرض کنید . گذاریم تظاهر می آیـا بـرای مطـرح . ای دارم فقط معلوم نیست با این تظاهر چه انگیزه و عقیده . نوع تظاهر است

ولـی ، گیـری کـرد توان انـدازه ا را نمی اینه. ای خاص و باارزش است کردن خود است یا انگیزه و مسـأله یعنـی بـیش از آنکـه هدفشـان و ، کننـد توان فهمید چـه کسـانی تظـاهر مـی عرفاً می

بیشتر طرح خودشان است و این یکـی از ، مشکالتشان طرح مسایل و معضالت اجتماعی باشد کند و شدید می معموالً خود جامعه هم این قضیه را ت . مشکالت جدی روشنفکران جامعه است

.کمی متظاهر نباشد ممکن است خیلی در جامعه جا نیفتد، چنانچه یک روشنفکرمنتقـد «، خصلت دیگر روشنفکر که به عنوان یک اصل در تمام دنیـا پذیرفتـه شـده اسـت

گوینـد بسیار بد جا افتاده است و می ، انتقاد در جامعه ما مسأله متأسفانه. روشنفکر است » بودن .مسئولیتی سیری است یا از بی کند یا از شکم تقاد میهر کس که ان

بینیـد کـه در اگر شما می . تواند غیر مسئوالنه باشد انتقاد نمی . در حالی که این طور نیست انتقـادات آن به این علت است که پاتکی در مقابـل ، شود ای می مسئوالنه انتقادهای غیر ، جامعه

ای بکنم و شما هم توان و موقعیـت مسئوالنه انتقاد غیر مثالً اگر من نسبت به شما . وجود ندارد . . .نتیجه این خواهد شد که، پاسخگویی را داشته باشید

هیچ چنـین چیـزی وجـود ، بدهید حل راههیچ وقت هم مشروطش نکنید که آقا حتماً باید ید بتواند در مقابـل آدم با . انتقاد باید دوام داشته باشد . تواند و باید انتقاد کند هر کسی می . ندارد

توانم از شما انتقاد کنم یا از دیگران انتقـاد طور که من می همان. انتقادهای دیگران مقاومت کند


تـر انتقـاد تواند قوی هر کسی می . کسی هم جلوی دیگران را نگرفته که از من انتقاد نکنند ، کنماش بود نه به مفهوم فهوم عادیاین اصطالحی که بکار بردم به مـ کند و دیگری را به زمین بزند

اصـوالً در قـرن . ی روشنفکری اسـت ها خصلتترین بنابراین انتقاد یکی از اصلی ـ تند و خشن امـا ، روشنفکری با بحث انتقاد شروع شد و این موضوع که روشـنفکر منتقـد اسـت مسأله 18

در ، گیـرد می نباید این خصلت را به عنوان اینکه روشنفکر همیشه برخالف وضع جاری موضع تأییدروشنفکر ممکن است وضع جاری و وضع موجود یک جامعه را هم . جامعه جا بیاندازیم

را آن همه، جامعه% 90روشنفکر به علت خوب بودن ، ای کامل نیست کند اما چون هیچ جامعه .کند بلکه نسبت به همان ده درصد مشکل جامعه انتقاد می. کند نمیتأیید

در نظـر آن کنم که فرهنگ انتقاد را نباید بـه مفهـوم بـد و منفـی تأکید می این نکته را باز .گرفت

نهایتاً به شکلی منفـی در جامعـه متجلـی آن ی روشنفکری که افراط در ها ویژگیاز دیگر تـوانیم مـا نمـی . این است که به طور کلی روشنفکری متأثر از تمدن و علم جدید اسـت ، شده

روشنفکر از تمدن جدید و از مفاهیم و مسایل جدیـد به هر حال .روشنفکر سنتی داشته باشیم . البته این به معنـای پشـت پـا زدن بـه سـنت نیسـت . متأثر است و با آنها بحث و گفتگو دارد

بـه عنـوان . کننـد آنهایی هستند که سنت را به طور کامل رد مـی ، افراطگران این قضیه متأسفانه با ایجـاد مشـکالتی ـ بخصوص قبل از انقالبـ کران ما کنم که روشنف نمونه خدمتتان عرض می

روشنفکرهایی که سعی کردند علم را بـه . در اصل به همان تمدن نوین ضربه زدند ، از این قبیل مـثالً تـا . ها را بـه علـم زدنـد کسانی بودند که بیشترین ضربه ، فوریت تبدیل به ایدئولوژی کند

آن ی خواندند شناس روانعلیه مذهب تبدیل کردند و تا ای را به حربه آن شناسی خواندند جامعهدر نتیجه یک واکنشی در مقابـل . آویزی برای توجیه روابط خاص جنسی تبدیل کردند را دست

در حالی که در بسیاری از کشورهای دیگر اصـالً چنـین چیـزی مشـاهده . این علوم ایجاد شد یه هندوها یا علیـه مـذهب هنـدو کـه یـک شناس هندی الزاماً عل یک جامعه ، مثالً در هند . نشد

کند علم را به است که او سعی نمی آن علت. زند ای است حرفی نمی مانده مذهب بالنسبه عقب کنـد ایـن کـار را روشنفکر سـعی نمـی . علم جایگاه خاص خود را دارد . ایدئولوژی تبدیل کند

به تمدن جدید و نیـز پشـت اش انجام بدهد ولی وقتی این کار را همزمان با افراط و وابستگی همان بحثی که مرحـوم . شود تبدیل می » زده غرب«ها انجام بدهد به یک عنصر پازدن به گذشته


طور شد که بزرگترین مشکل بریدگی از سـنت در آن نهایتاً. را مطرح کرد آن احمد به نوعی آل .میان روشنفکران قبل از انقالب دیده شد

جـو اسـت و یـک روشـنفکر حقیقـت . روشنفکر است » جو بودن حقیقت«آخرین خصلت قـدم نباشـد امـا یـک روشـنفکر معنا است که در اعتقـادش ثابـت آن این نه به . گرا نیست جزمکـس دیگـری به طـور کامـل در اختیـار اوسـت و هـیچ ، کند که همه حقیقت گاه فکر نمی هیچ

.صاحب حقیقت نیست

»منتشر شد 13/9/1370نیک در تاریخ به مناسبت هفتمین روز درگذشت استاد علی اسدی«

وز شمار خرد هزاران بیش، از شمار دو چشم یک تن کم

شـاید ، رفت خمیده راه می ، داد نشان می آن گرچه کمتر از شصت سال داشت ولی پیرتر از .اش نمودی شده بود از سربزیری اخالقی

حتی ، کرد اجابت می ای دیگران را ی علمی و مشاوره ها خواستدربا اخالق و منشی نیکو .کردی پذیرفتی نحوه استداللش را تحسین می اش را نمی اگر گفته

تحقیـق و ، مـدیریت ، تکنولـوژی و ارتباطـات ، فرهنـگ ، اش چند مقوله بـود مشغله فکری .شناخت

ولی در حقیقت چنـین نبـود در ، گرچه این مقوالت متنوع و شاید هم پراکنده بنظر برسند جموعـه مقـوالت مـذکور بنحـوی پرابلماتیـک بـا یکـدیگر گـره نظام فکـری دکتـر اسـدی م

گفت شاید در واحد زمـان یـک بسیار آهسته سخن می . یافتند و انسجام خاصی می ، خوردند میولی از نظر محتوا بیش از دیگـران پیـام خـود را منتقـل ، کرد چهارم یک فرد عادی کلمه ادا می

.کرد می تقـدیم اظهـارنظر تهیه شده بود کـه بـرای حدود یک سال قبل متنی در خصوص فرهنگ

، در واقع بیماری مجال تحرک را گرفتـه بـود ، آور بود تعجب، تا سه ماه خبری نیامد ، ایشان شد وقتی که آمد قدری ، کنند ولی پس از این مدت پیغام دادند که نظرات خود را حضوری بیان می

جود ضعف و مریضی به محل کارم آمـد از این که با و . تر از گذشته بود مایه امیدواری سرحالشرمنده شدم ولی از طرف دیگر مایه خوشحالی بود که یک بار دیگر بعضی نکات را بـر مـتن

.را پربارتر کنند آن بیفزایند و .توان چنین بیان کرد جلسه را می آن ای از مطالب خالصه

.شود جامعه میهای عاطفی و ارزشی سبب افزایش توانایی، جو فرهنگی از نظر ادراکی ـ

27 از شمار دو چشم یک تن کم، وز شمار خرد هزاران بیش ـ آنجلس تا قزوین از لس

کنـد و هـیچ فعـالیتی از او صـادر انسان در فصل مشترک طبیعـت و فرهنـگ زنـدگی مـی ـچـرا کـه قالـب احسـاس و ادراک را ، که حاوی یک عنصر فرهنگـی اسـت آن مگر، شود نمی

.کند فرهنگ ایجاد میتا هنگامی که پویایی جامعه و تحولش از درون خودش اسـت میـان سـاختار و نمودهـای ـ

، مثالً فرهنگ . تر بود بدین لحاظ جهان قبل از مدرنیسم همگن ، شود تعارضی ایجاد نمی مختلف .نحوه شناخت و غیره همگن بود، تولیدی، رفتار سیاسی

امـروز ابزارهـا و . حوزه شناخت اسـت آن جهان امروز یک حوزه را بشدت متحول کرد و ـو لـذا امکـان تغییـر در ، دارد های بهتری بـرای اسـتثمار طبیعـت در اختیـار انسـان قـرار شیوهایـن امـر عـدم تعـادل ، اش تولید های پیرامونش افزایش هندسی پیدا کرده است و نمونه پدیده

.ساختاری ایجاد کرده استهماهنـگ آن توانـد بـا اند که فرهنگ نمـی تکنولوژی پویایی را ایجاد کردهـساختار علمی ـ

.عات استاز جمله تحول در حجم و سرعت انتشار اطال، شودسـوار توجـه موتـور و اتومبیـل ، تواند جلوی خود را ببینـد سوار به راحتی می اگر دوچرخه ـ

، توان با چشم عادی به جلو راند ولی هواپیمای جت را نمی، بیشتری برای دید باید داشته باشندت در شرایط کنونی جوامع جهان سوم سـوار بـر جـ ، باید از تکنیک پیشرفته رادار استفاده کرد

.کنند ولی با فرهنگ غیر متناسب جلوی خویش را نظاره می، شناخت هستند، شش نسل شکاف و تضادها را کاهش دهند ، جوامعی که فرصت داشتند توانستند طی پنج ـ

بلکه برای انطباق فرهنگشان با حوزه تکنولوژی و ، ولی جهان سوم نه تنها این فرصت را نیافت . استشناخت موانعی هم بر سر راه آنها

چـرا کـه ، ی ادراکی او به نسبت باال نرفته ها ظرفیتولی ، توان فیزیکی بشر خیلی باال رفته ـعلم باید ، تر احتیاج دارند شوند به نوعی درک عمیق مسایل پیچیده می. علم همگانی نشده است .همگانی و عمومی شود

بخواهـد در هـر اسـتراتژی کـه ، نگر بدون آموزش ممکن نیست ی سیستمی و کل ها بینش ـ . توجه کندها انسانباید به پرورش عامل توسعه یعنی ، جامعه پیاده شود

، اگــر ایــن کــار را کنــیم، اش کــرد بایــد ذهــن را از حالــت بایگــانی درآورد و تولیدکننــده ـ .ی خالق را پرورش دادها ذهنباید . شود های نظام آموزشی عوض می جهتگیری

28 از شمار دو چشم یک تن کم، وز شمار خرد هزاران بیش ـ آنجلس تا قزوین از لس

میـل بـه خـود ویرانگـری و ، شـکنی یل به قانون م. در میان ما روحیه عجیبی حکمفرماست ـ .یابد اعتراض که بدون اصالح این روحیات توسعه تحقق نمی

آخرین باری که با دکتر اسدی روبرو شدم حدود یک ماه قبل در شـورای تحقیقـات اداره ای نکتـه ، های معاونت مطبوعاتی و تبلیغاتی ارشاد اسالمی بـود کل تحقیقات و مطالعات رسانه

ی هـا جـواب ، نیازهای جدیـد «، ایشان در خصوص پاورقی اظهارنظربرایم بسیار جالب بود که رغم اشتغاالت فکری و عملی بسیار و بیماری مـزمن پـاورقی را معلوم بود که علی ، بود» قدیم

وقتی که نزدیکـی از اسـاتید دیگـر آن و جالب بود که هفته قبل از . به دقت مطالعه کرده است و . کـرد اطالعی می بکلی از وجود چنین مطالبی اظهار بی ، ها ارجاع دادم پاورقی آن مطلبی را به

علمی اطراف خود مسایلداد که در عین اشتغال ذهنی و ضعف تا چه حد به این خود نشان می .حساس است

ی در دست چاپ استاد خدمات علمـی پایـان عمـر ها کتابامیدواریم با تسریع در انتشار .اساتید و دانشجویان قرار گیرد، پژوهشگرانایشان در دسترس

»خیابانی قزوین پرداخته است به تحلیل واقعه درگیری 22/5/1373-27 شماره از مورخ 6یادداشت در «

آنجلس تا قزوین از لس

آنجلس ایاالت متحـده کـه منجـر بـه اغتشـاش و چپـاول و قضایای سال گذشته شهر لس نان منعکس شد که گویا ینگه دنیا به لرزه درآمده اسـت و ی خیابانی شد در ایران چ ها درگیری

های داخلی بود و صفحات متعددی از عکس و خبر و تفسیر و تحلیـل را هر روز تیتر روزنامه ی هـا بزرگـراه روزه یکـی از بندان نیم در مقابل واقعه قزوین به اندازه راه . به خود اختصاص داد

بـه دسـت پدرشـان در یکـی از دهـات فرانسـه یـا آمریکا یا کشته شدن اعضای یک خـانواده چرا؟. سوءاستفاده مالی یکی از وزرای انگلیسی انعکاس خبری نداشت

مثالً . ارزش خبری ندارد آن وقایع در ایران عادی است لذا انتشار این طور شاید گفته شود یابان پنجم نفر بر اثر گرسنگی در خ 2 صبح روز گذشته 10این خبر چه اهمیتی دارد که ساعت

واضح است که ارزش چندانی ندارد زیرا مرگ و میرهای اینچنینی در هند ! کلکته فوت کردند؟ . شود و شهرهایش آنقدر فراوان است که از شنیدن این خبر اطالع چندانی دستگیر شنونده نمی

ز یحـا ، ولی اگر گفته شود دو نفر آمریکایی در کنار دیوار کاخ سـفید بـر اثـر گرسـنگی مردنـد را مغـایر مفروضـات آن یا حداقل ، زیرا طبعاً خواننده انتظار ندارد که چنین شود . اهمیت است

به نظر . کند در تصورات خود تجدید نظر کند و با شنیدن این خبر سعی می ، داند قبلی خود می به دلیـل فـوق اخبـاری نظیـر جمعی ارتباطاندرکاران وسایل رسد که مسئولین امر یا دست نمیشود و اعتقادی کـه بـر تبلیغ می آن کنند چرا که عکس ه در قزوین اتفاق افتاد را منتشر نمی آنچ

اخیراً هـم وزیـر . ثبات و آرامش در ایران نزد آنان وجود دارد مانع از پذیرش این احتمال است .نظیر تأکید کرد پس از وقایع قزوین مجدداً بر این ثبات و آرامش بی]آقای بشارتی[کشور

را منتشـر کـرد آن موردی است و دلیلی ندارد کـه کامالًن است گفته شود این وقایع ممکظـاهراً دلیـل اخیـر بیشـتر . گردد و آثار سویی در بردارد شدن دل مردم می چرا که سبب خالی از قبل باید پذیرفت که موافقت یا مخالفت با درج هر خبری چندان هم ساده . مورد توجه است

زمـانی پـیش آمـد کـه بنـا بـه ، جنگ های سالکرد که یان محترم تعریف می یکی از آقا ، نیست


دالیلی ذخیره گندم کشور نزدیک صفر رسید ولی با کوشش بسیار وضع به سرعت بـه حالـت در حـالی کـه ، عادی برگشت بدون این که افکار عمومی کوچکترین اطالعی از قضیه پیدا کند

داد و خودبخـود احتکار گندم و آرد و نـان رخ مـی بطور طبیعی ، شد اگر خبر مذکور عنوان می بـدیهی اسـت کـه هـیچ . در حالی که با ممانعت از انتشار مشکل حل شد ، شد بحران ایجاد می

منجر بـه تشـدید یـا بـروز بحرانـی آن چرا که انتشار ، کند عاقلی از درج خبر مذکور دفاع نمی . و این نقض غرض اسـت ، حران است ب آن اندرکاران و مردم اجتناب از شود که هدف دست می

مسـدود کـامالً ی ورود گندم به کشـور ها راهولی فرض کنیم قضیه به این شکل مطرح بود که و امیـد معقـولی هـم بـرای رفـع ایـن ، شود شده است و تا چند ماه دیگر ذخایر گندم تمام می

داشـت و یکبـاره اطـالع نگه توان مردم را از موضـوع بـی در این صورت آیا می ، بحران نداریم اعالم کرد که از فردا گندم نداریم؟ آیا الزم نیست که از قبل مردم را مطلع کرده تا هم خـود را

جـویی کننـد و جانشینی را در نظر بگیرند و هـم در مصـرف صـرفه های حل راهآماده کنند هم ی دیگر باشند؟ها حل راهدرصدد افزایش تولید و

شود ولی انسان عاقل که برای احتکار نان گندم هم می بدیهی است که روش اخیر منجر به .کند خودکشی نمی، فرار از بیماری

آن رسد که اصل بر انتشار است مگر مرز انتشار یا عدم انتشار یک خبر چیست؟ به نظر می ات مراجـع مسـئول اظهـارنظر ای است که از خالل نیز رویه آن که خالفش ثابت شود و مرجع

.تواند شکل بگیرد ها می مطبوعات و از خالل رسیدگی پرونده منصفههیأتبویژه گذشته از این مقدمه باید دید که چه منافعی بر گردش آزاد اطالعات و اخبار با تأکیـد بـر

مورد قزوین وجود دارد؟جمعـی خـود جلب اعتماد مردم بـه وسـایل ارتبـاط ، نتیجه حتمی و مهم گردش اخبار ـ1سمی نشان داده است که مردم مـا اعتمـاد مسـتقلی بـه مطبوعـات و تحقیقات ر متأسفانه. است

بلکه اعتماد آنان به این وسایل به تبع اعتماد یا عدم اعتمادشان به دولـت و ، صداو سیما ندارند قایـل جمعـی ارتبـاط لذا هیچ جایگاه مستقلی خارج از حکومت برای وسـایل ، حکومت است

و همین امر خود سـبب . هادهای مهم جامعه مدنی است نیستند و این به معنای فقدان یکی از ن .اشاره خواهد شد آن شدن روابط میان دولت و مردم است که در ادامه به ثبات بی

ی مناسب دیگر ها زمانشود بلکه در نمی آن نه تنها سبب حل مسأله پاک کردن صورت ـ2ای العـاده مـا قـدرت فـوق بسیاری از افراد جامعه . به صورت حادتری خود را نشان خواهد داد


اصـوالً حـل . ندیدی، دیدی چپ بزنند و چنان بنمایانند که شتر دارند که خود را به کوچه علی ی اجتمـاعی نیـز بـدون هـا حل راهطلبد و ی اجتماعی می ها حل راهمسایل و مشکالت اجتماعی

.حل مربوط مفهوم چندانی ندارد راهارایهمشارکت عمومی در فهم مشکل و آنجلس خوراک دانیم که تبلیغات ما در ایران در خصوص لس صوص اولین نتیجه می در خ

و بعیـد اسـت کـه مـردم ، نیز معلوم نیست چقـدر آثـار مثبتـی داشـته باشـد آن داخلی بوده و آنجلـس حتـی نـیم کشورهای دیگر و آمریکا برای دریافت حقیقت در خصوص قضایای لـس

زیرا حداکثر کوشش ما بـزرگ کـردن بخشـی از اخبـار ،نگاهی هم به مطبوعات ایران بیندازند در مقابـل واقعـاً چنـد نفـر . جمعی خود آنان منتشر شـده اسـت است که بوسیله وسایل ارتباط

توانیم پیدا کنیم که با دیدن یا شنیدن اخبار صدا و سیما یا خواندن مطبوعات خـود را ایرانی می سئولی است که اصوالً زحمت شنیدن یـا خوانـدن نیاز بدانند؟ کدام م نسبت به وقایع قزوین بی

مند به خواندن هستند اخبار این وسایل را برای کسب حقیقت به خود بدهد؟ آنان هم که عالقه . اند خواهند بدانند چقدر از خبر را و به چه صورت مطبوعات منتشر کرده برای این است که می

شـوند؟ ر رسمی و افواهی و شایعات می جز این است که همه متوسل به منابع دیگر و حتی غی کنـد کـه رسد؟ آیا دیگر کسی قبـول مـی تر به آنان می برجسته، در این صورت کدام وجه اخبار

بپذیرد؟ آن تحلیل فالن روزنامه را در محکوم کردن این واقعه بدون درج اخبار و چرایی وقوع کنـد؟ به همـین میـزان تنـزل نمـی جمعی ی دیگر این وسایل ارتباط ها تحلیلآیا اعتبار اخبار و .گیرند طرفی این وسایل در این مواقع مورد آزمون قرار می اصوالً اعتبار و بی

توان گفت؟ گرچه اطالعات و آمـاری در دسـت نیسـت در خصوص دومین نتیجه چه می شود که بسـیاری از نیروهـای متفکـر و متخصـص ولی به لحاظ اطالعات قبلی حدس زده می

شـود و طبعـاً آنجلس شـده و مـی کا و نیز بودجه دولتی صرف بررسی قضایای لس جامعه آمری شود تا زمینه و ریشه ایـن می ارایهی گوناگون ها دیدگاهی متفاوتی از ها طرحعقاید و نظرات و

کنیم؟ بـه سـرعت سـروته قضـیه را جمـع مشکالت شناخته و خشک شود ولی ما چه کار می هی پنهانی گزارشی از واقعه همراه بـا تحلیـل بـرای شـورای کنیم و حداکثرش این که گرو می

ای بود و اتفاق افتاد و تمام چنان که گویی واقعه . شود کنند و تمام می عالی امنیت ملی تنظیم می توان مانع بروز ایـن های اجتماعیش چه بود؟ چگونه می چرا واقعه رخ داد؟ دالیل و زمینه . شد

تمـام ایـن . . . توان آثار و عوارض را به حداقل رساند؟ می وقایع شد؟ در صورت بروز چگونه .شود ای از ابهام قرار داده می االت برای جامعه همگی در هالهوس


ای معتقد باشند که این وقایع موردی اسـت در یادداشت قبل گفته شد که ممکن است عده بایـد گفـت کـه چنـین . شود که به آثار سویی منجر می آن ای ندارد بجز فایده آن و طرح دقیق

هـای اجتمـاعی و ای به این گستردگی رخ دهد بدون این که زمینه امکان ندارد که واقعه . نیستبـدیهی ، و با توجه به موقعیت نسـبتاً خـوب قـزوین در کشـور . را ایجاد کند آن وقوع، سیاسی

دلسـوزی و کیست که از سـر ، هایی در مناطق دیگر هم وجود داشته باشد است که چنین زمنیه به انقالب و کشور و مردم نسبت به این وقایع متأثر نشود؟ و کیست که بخواهد خود را به یک

تر این که متضرر اصلی در این قضیه در ابتـدا محکوم کردن خشک و خالی آرام کند؟ و عجیب باشند طبعاً آنان باید پس از آرامش نسبت به دیگر مردم ایران متأثرتر ، همان مردم قزوین هستند

دهد در درجـه اول مـردم ناپذیری است در مناطقی که اینگونه وقایع رخ می و این اصل خدشه حکومـت را بـه ، آمیز ی خشونت ها روشزیرا به لحاظ بکارگیری ، شوند همان منطقه متضرر می

هـای آنـان را آمیز هم احتمال اجابت خواسته ی مسالمت ها روشدهند که اگر با سمتی سوق می از . دهـد سرسختی بیشتری نشـان مـی ها روشبرای حفظ ثبات و آرامش در مقابل این ،داد می

یا به نفوس خـود )اعم از اموال دولتی یا شخصی (های مادی به شهر خود طرف دیگر خسارت .کند تر و متضررتر می آنان را مأیوس، ای باشد بدون این که متضمن هیچ نتیجه

خته و در یک فضای منطقی عقاید خـود را عرضـه و لذا بر همه ماست که به موضوع پردا یکـی دو نکتـه مهـم را هـم در مسـأله و قبل از پـرداختن بـه . به معرض نقد دیگران بگذاریم

.خصوص واقعه اخیر باید متذکر شد اخیر بطور تلویحی قبول شـد کـه واقعـه مـذکور از های سال برای اولین مرتبه در طی ـ1توان آنان را اوباش و غیره خطاب کرد گرچه بحق تصـریح نمی یی بوده است که ها گروهجانب شود که گروهی اوباش که در همه منـاطق شـهری کمـابیش هسـتند آتـش بیـار معرکـه هم می تـوان ولی هنگام بروز واقعه و غلبه احساسـات دیگـر نمـی ، اند و این امر هم طبیعی است بوده

.سره را از ناسره خادم را از خائن تشخیص داد این اقرار که در شروع سخنرانی نیمه تمام وزیر کشور در قزوین هـم مشـاهده ه هر حال بوجـود آن شود نقطه شروع بسیار خوبی برای فهم واقعه است گرچه گریزی هم از پذیرش می

زیـرا در ایـن ، توان هر از گاهی تمام چنین وقایعی را به اوباشان نسـبت داد چرا که نمی ، نداردای که تحت هجوم خـارجی و در بـدترین شـرایط جنگـی و نیـز فت جامعه صورت باید پذیر

امروز بـه ، ی منسجم مسلحانه در مناطق شهری کشور به هیچگونه مشکلی دچار نشد ها حرکت


روزی در اراک و مشهد و امروز هم در ، جایی رسیده است که مشتی اوباش یک روز در شیراز بایـد . تظـامی برآینـد و شـهر را بـه آشـوب بکشـند توانند از پس مردم و نیروهای ان قزوین می

افراد عادی چنـین عملـی را مرتکـب بگوییماست که آن پذیرفت که این حالت بسیار بدتر از .اند شده

حکایـت آن عدم پذیرش، نکته مهمتر این که پذیرش این واقعه به معنای ضعف نیست ـ2، اشد و با پذیرش واقعیـت بیمـاری اگر فردی بیماری سختی داشته ب ، کند از ضعف بیشتری می

ولی اگر بیمـاری کـوچکی داشـته ، رود که بهبود یابد امید می ، کند آن کوشش در جهت درمان احتمـال ، ببنـدد آن های خود را بـر روی نباشد و چشم آن باشد ولی حاضر به پذیرش واقعیت

ین پـذیرش بنـابرا . بیمـاری گسـترش یابـد و بـه مـرگ بیمـار منجـر شـود آن رود کـه این می .است آن ی موجودی که منجر به واقعه اخیر شده است قدم اول در راه اصالحها واقعیت

یات نیز مهم یگرچه ارزیابی جز ، خاص اکتفا کرده مسأله آن در تحلیل قضایا نباید صرفاً به ای عوامـل ریشـه آن چرا که بقـای ، پرداخت مسألهبه تر ای ریشهالمقدور باید لیکن حتی ، است . که سبب بروز مشکالت دیگر در مناطق مختلف خواهد شداست

شرح مختصر قضیه چنین است که حدود دو دهه قبل پس از جدا شـدن تهـران از اسـتان ، چند راه وجود داشـت . شد بندی جدید معلوم می باید در تقسیم مرکزی وضعیت قزوین نیز می

شد یا به ن تهران یا استان مستقلی می یا به استا ، پیوست یا به استان مرکزی به مرکزیت اراک می شد یـا بـا بخشـی از منـاطق ی همجوار خودش مثل گیالن و همدان ملحق می ها استانیکی از

در نهایت با زنجان تشکیل استان جدیدی داده شـد . گردید همجوار تبدیل به استان جدیدی می مرکز استان جـور آن ن به از همان ابتدا واضح بود که این شهرستا . زنجان است آن که مرکزیت

بـه لحـاظ جمعیتـی و بـه لحـاظ ، های تابعه چرا که به لحاظ تعداد شهرها و بخش ، آید در نمی داد و همـین امـر سـبب شـد کـه نیروی انسانی و صنعتی آمار قزوین ارقام بیشتری را نشان می

نباشـد و تقریبـاً ی دیگر ها استانهای تابع رابطه ادارات این شهرستان با زنجان مشابه شهرستان .کرد بصورت فرمانداری مستقل عمل می

در هر حال قول و قرارهایی که مسئولین کشوری در بازدیـدهای خـود بـه مـردم قـزوین ارایـه هـا سـبب دادند و پیگیری نمایندگان قزوین در مجلس و نیز نفوذ قابل توجه قزوینـی می

ن الیحه در مجلس رأی آورد ولی بـه رفت که ای الیحه استان شدن قزوین شد ظاهراً تصور می


های مخالفین و پیشنهاد رأی مخفـی بـا علت ضعف استداللی موافقین و نیز بعضی از سخنرانی .و این آغاز ماجرا بود، الیحه مذکور با تفاوت چند رأی رد گردید، ورقه

چگـونگی شـروع . موج اعتراض در قزوین باال گرفت ، بالفاصله به دنبال رد الیحه مذکور ادارات دولتـی و ، هـا بانـک ، بعضی از سینماها ، شود ها بسته می جاده، بر نویسنده پوشیده است

بـه عنـوان مثـال ، شـود به خودروهای پالک زنجان حملـه مـی ، بینند ها خسارت می بنزین پمپ نقل قول شاهدان عینی یک کامیون پالک زنجان را تخلیه و بارهایش را داخل خیابـان برحسب

مسـئولین شـهر چـون از رد الیحـه مـذکور . کنند و خسارات کلی به کامیون وارد می ، ریزند میبطوری که نیروهای انتظـامی ، ای برقرار کنند کنندگان رابطه نتوانستند با اغتشاش ، ناراحت بودند

، یا سکوت کردند ، کنندگان پیوستند افراد یا به جمع حمله ، آمد محل هم کاری از دستشان برنمی یکی از شاهدان مـدعی اسـت وقتـی حملـه بـه یـک . ز توان ابراز مخالفت نداشتند مخالفین نی

.خودروی شخصی را مورد انتقاد قرار داد با فحش و تهدید مهاجمین روبرو شددر مسجد اصلی شهر پـس . شود جمهور وارد ماجرا می رییسوزیر کشور به نمایندگی از

داند و استان شدن قزوین را حق مردم می . کند از نماینده مردم و امام جمعه محترم سخنرانی می در عین حال نسـبت بـه وقـایع شـهر و نقـش مـردم . دهد در آینده این کار انجام شود قول می

مجدداً درگیری باال . کنند شود و مردم مسجد را ترک می سخنرانی وی قطع می ، کند اعتراض می هـای احتمـالی آمـار ها و کشته ر زخمی شود از دیگ نماینده مردم قزوین نیز زخمی می ، گیرد می

و به دنبال قول وزیر کشور مبنـی بـر ، یابد ادامه می ها درگیریروز بعد نیز . رسمی وجود ندارد گیرد و مردم در محکوم کردن عاملین اغتشاشات راهپیمایی الحاق قزوین به تهران شهر آرام می

وی در بخشـی از . پـردازد وضـوع مـی های نماز جمعه مفصل به م جمعه در خطبه امام، کنند می عـدم رأی مسـأله مردم ما خشـمگین بودنـد از طی دو روز گذشته قهراً «: کند ها اعالم می خطبه

اما خشم مردم نباید باعث شود که قانون زیر پا گذاشته شـود و ، مجلس به الیحه استان قزوین مـه پیشـاپیش بـرای چنـین تی کشـور و شـهر ه یالبته باید مسئولین امن . نظم جامعه مختل گردد

ریختـیم و و حقش این بود که بنده و مسـئولین بایـد قـبالً برنامـه مـی . کردند حوادثی فکر می . العمل نشان ندهید ید و عکس یشود گفت از خانه بیرون نیا به مردم که نمی . کردیم بینی می پیش

های مردم را در تجمع کردیم و نارضایتی و ناخشنودی ریزی می حقش این بود که ما باید برنامه کردیم و از دولت محترم آقای هاشمی رفسنجانی که در همه مراحل ما را کمک سالم اعالم می ». را دنبال کنندمسألهخواستیم که با راه قانونی کرده بودند می


ی هـا یادداشـت و اما تحلیل قضایا بماند بـرای . با این وصف ظاهراً قضایا پایان یافته است . . .اءاانش. بعدی

لذا مستقل ، برد اگر خواسته شود که تحلیل منظم و منسجمی از واقعه شود قدری زمان می به ذکر عناوین متفرقـه ، کرد ارایهتوان برای این واقعه یا وقایع مشابه از چارچوب نظری که می

.شدگیری کلی عرضه خواهد نتیجهها یادداشتشود و اگر امکانی بود در پایان این بسنده میاگر حساسیت تجزیه ، ست قزوین جزو استان زنجان است ها سالدانیم همانگونه که می ـ1

توان پرسید که چرا می، از استان زنجان در همین حد و حدود در گذشته نیز وجود داشته است تحصـن و غیـره؟ و اگـر ایـن ، مثل راهپیمایی ، حداقل در سطوح آرامتر ، تاکنون بروز نیافته بود

سال پس از قیامی که مـردم 15خیراً شدت یافته است چگونه قابل توجیه است که حساسیت ا اکنـون بجـایی ، الملـل قـد برافراشـتند تر در سطح بـین حتی برای از میان بردن مرزهای واقعی

کنیم؟ البتـه هـر دو حالـت ای و محلی می رسیم که خود را اسیر مرزهای بشدت تنگ منطقه می .نظر نویسنده هم چنین استه که ب ،تواند صادق باشد هم می

، کنـد ای برای محقق کـردن اهـدافش وسـایلی را انتخـاب مـی هر انسان و گروه و جامعه اهـداف و . تواند حاالت گوناگونی داشته باشد ماهیت اهداف و وسایل مذکور از نظر جامعه می

نوع انـواع مختلـف و از ترکیب این دو ، مشروع باشند توانند مشروع و غیر وسایل هر کدام می مثالً مردمی که هدف مشروعی چون اسـتان . آید های زندگی و رفتار و سیاست بوجود می شیوه

چـون ، هـا و وسـایل مشـروع توانند برای این هدف خـود شـیوه می، شدن منطقه خود را دارند ته ی سیاسی وابسـ ها گروهو از همه مهمتر از طریق احزاب و ، نگاری نامه، اجتماعات، تظاهرات

ی مشـروع در جامعـه معتبـر ها روشتا هنگامی که این . به خود در دولت و مجلس اقدام کنند ی نامشروع کـم ها روشبدیهی است که احتمال استفاده از ، باشد و کارآمدی خود را نشان دهد

معموالً با واکنش شدید دولـت و قـدرت مشـروع همـراه ها روشزیرا استفاده از این ، شود می را دچـار اخـتالل کننـد و ها روشگر عناصر حکومتی به دست خود کارآمدی این ولی ا . است

مـثالً در . گزیننـد قانونی را برمـی ی غیر ها روشطبعاً ، افراد از طریق قانونی به حق خود نرسند کـاری و اخـتالل کارمنـدان قـرار هنگامی که ضوابط اداری در کنـار کـم ، حل مشکالت اداری

.دهد با استفاده از رشوه هدف خود را محقق کند جیح میارباب رجوع تر. گیرد میانعکاس خواست مردم بـه مسـئولین و دولـت و نماینـدگان ، در واقعه اخیر روش مشروع

انـد و در نهایـت و طبعاً عموم آنان هم در سفرهایشان به منطقـه قـول مسـاعد داده ، بوده است


شود که بـا در دفاع از الیحه چنان می انگاری شود ولی به علت سهل ای تقدیم مجلس می الیحهاستدالل وزیر کشور این بوده است که مـردم اردبیـل بـه . کنند نمیتأیید دو رأی کمتر الیحه را

تـوان بدیهی است که با این سـطح از اسـتدالل نمـی !! اند علت استان شدن آنجا دیگر قمه نزده ی در مصدر امور اسـت کـه طبعـاً ر دولت گاز طرف دی . ای را در مجلس به تصویب رساند الیحه

نـه ایـن کـه ، دهد اطمینان نسبی داشـته باشـد باید به تحقق قولی قانونی که در مقابل مردم می موضوع به این مهمی را تصویب کند و سپس در مجلس رد گـردد و لـذا اگـر گفتـه شـود کـه

کسی توان رد ندازد چه ادولت هم مخالف الیحه بوده و فقط خواسته تقصیر را گردن مجلس بی کردن این عقیده را دارد؟

و بخشـی . واضح است بخشی از مجاری مشروع و قانونی کار آمدی الزم را فاقـد هسـتند نـه قـانونی محـض و نـه خشـونت و (ی میانی ها روشبویژه انتخاب ، اند دیگر نیز ممنوع شده

یک تظاهرات سـاده مثالً، دانند را مخل نظم و امنیت می آن و. در ایران مرسوم نیست )اغتشاشهیجانات ، ها نیز شویم ولی اگر مانع این شیوه ، تواند بخشی از هیجانات را کنترل کند و آرام می

وزارت کشـوری کـه راهپیمـایی . کنـد مورد نظر متراکم شده و یکباره به صورت فوق بروز می هـای که روزی شیوه انتظار داشته باشد ، شود سنتی دانشجویان را به هر دلیلی در تهران مانع می

.دیگر تظاهر در میان آنان بروز کندنباید انکـار کـرد : توان گفت ای می ی منطقه ها گرایشدر خصوص دومین علت یعنی بروز

دو علـت اصـلی . ای به مرور زمان بویژه پس از جنگ تشدید شده اسـت ی منطقه ها گرایشکه .توان شمرد برای بروز این پدیده می

، ای و حتـی ملـی مخالفـت شـد و تعلقات منطقه ها گرایشنقالب با کلیه در ابتدای ا ـ الفگروهی هم بر تعلقات طبقـاتی؛ از اواسـط ، گروهی تأکید را صرفاً بر تعلقات عقیدتی گذاشتند

نیست لذا به مرور زمان این تعلقـات پذیر امکانجنگ معلوم شد که نادیده گرفتن تعلقات ملی ای و تا پایان جنـگ فرصـتی بـرای بـروز تعلقـات منطقـه ، شددر ادبیات سیاسی جامعه مطرح

ـ ، محلی ایجاد نشد و شکسـت ، سـرعت منـزوی شـده ه آنانی هم که در این مسیر گام نهادند ب .کم این نوع تعلقات نیز میدان بروز یافت ولی پس از جنگ کم، خوردند

ناقض تعلقـات ای ناقض تعلقات ملی نیست و این نیز حقیقت این است که تعلقات منطقه بـه عقیـده . در جوامع امروزی مکمل هم هسـتند ، مذهبی نیست حتی اگر متمم یکدیگر نباشند


های با ثبات اسـت ای و نیز طبقاتی و صنفی از مشخصات ضروری جامعه ق منطقه یبسیاری عال .ی ملی جمع شوندها وابستگیق ذیل یعال آن شرطی که همهه ب

ای بوجـود ن بروز احساسات و تعلقات مشـروع منطقـه اخیر امکا های سالاز آنجا که طی ق با شدت همراه بوده بلکه جبـران یها افزایش یافت و در نتیجه بروز این عال عدم تعادل ، نیامد . گذشته نیز شودهای سال

توان گفت که هر سیاستمداری بطور کلی می . ساخت سیاسی جامعه است ، دلیل مهمتر ـ ببلکـه ، هـا الزامـاً مـادی نیسـت البته این مطلوبیت ، خویش دارد های سعی در افزایش مطلوبیت

برای فهم این که افزایش مطلوبیت در ساخت سیاسی جامعه چگونـه . تواند باشد معنوی هم می شود دو گروه نمایندگان مردم در مجلس و نمایندگان دولـت در منجر به تشدید این اوضاع می

.زنم منطقه را مثال میتخاب شدن خود باید شعاری انتخاب کند تا با مخاطبـان خـود و مـردم بـه هر فرد برای ان

هنگامی که فضای عمومی جامعه حول تعلقات مذهبی یـا ، شعار ارتباطی برقرار کند آن واسطهولی باید توجه داشت ، بدیهی است که شعار محوری فرد نیز مذهبی یا ملی است ، باشد ملی می

و چون نظام حزبی در ایـران وجـود نـدارد و نماینـدگان ، ستندکه این شعارها نسبتاً انتزاعی ه ولی هنگـامی کـه زمینـه ، توان شعاری محوری انتخاب کرد برای آنان نمی ، عموماً منفرد هستند

و ، ای نیست تر از شعارهای منطقه هیچ شعاری ملموس ، ای وجود داشته باشد ق منطقه یبروز عال ، سـت ها گـرایش انتخابات مجلس چهارم مملـو از ایـن . شدتوان با مردم مرتبط با آنها بهتر می

، تبـدیل یـک بخـش بـه فرمانـداری ، بـومی تعویض اسـتاندار غیـر ، شعار تغییر نام یک استان احداث یک پروژه بخصوص و شـعار علیـه منطقـه رقیـب و غیـره از ، فرمانداری به استانداری

. شـد م نماینـده مشـاهده مـی هـای کـ ها بخصوص حوزه جمله شعارهایی بود که در اکثر حوزه تغییـر نـام ، بدیهی است که هم و غم نماینده منتخب در مجلس نیز تحقق این شعار بوده است

بـر تـارک هـا سـال تبدیل اردبیل به استان و غیره از جمله افتخاراتی اسـت کـه ، استان باختران ، ده عمرانـی ی کـم بـاز هـا طرحو همچنین تصویب . نمایندگان مناطق مذکور نوشته خواهد شد

.ستها کوششهای نمایندگی نیز از جمله این آموزشی و بهداشتی در حوزهآنـان وقتـی از طـرف . انـد نمایندگان دولت نیز در مناطق مختلف در این دام گرفتار آمـده

از آنجـا کـه ، تر کننـد کنند بقای خود را طوالنی سعی می ، شوند دولت به مسئولیتی منصوب می لـذا نماینـده ، بینـی اسـت و انتصابات عموماً غیرقابل پیش ها سیاستر در تحوالت مرکز و تغیی


تا ، ای هم برای خود ایجاد کند کند پایگاهی منطقه سعی می )در هر سطحی که باشد (مورد نظر زدن خود با شعارهای و چه چیزی پایدارتر از پیوند، در موقع مقتضی از بقای خویش دفاع کند

حقق این شعارها به افزایش اقتدار آنان منجر شود یعنی یک فرمانـدار بویژه اگر ت ، مذکور است .تبدیل به استاندار شود

گیری چارچوبی در جامعه وجود دارد که افراد را باالجبـار بـه سـمت در سطح تصمیم ـ2هـر فـردی هنگـام . دهـد ای و علیه عالیق ملی و عمومی سـوق مـی ی افراطی منطقه ها گرایش

یکی منـافع و دیگـری ، کند ص انجام عملی به دو مؤلفه توجه خاص می گیری در خصو یممتصعمـل را آن مقتضای عقل چنین است که اگر منافع بیش از هزینـه باشـد ، عمل آن هزینه انجام دهـد کـه نتـایج ای در قضیه رخ مـی ولی باید توجه داشت که شرایط بسیار پیچیده ، انجام دهد

.کند گیری را غیر عقالنی می تصمیمیعنی هزینه از جیب مبارک فرد پرداخت شـود ، اگر هزینه و منفعت هر دو خصوصی باشد

تـرین شود برآورد هزینه و منافع به دقیق و منفعت نیز نصیب وی شود بدیهی است که سعی می در ایـن ، اگر هزینه از فرد باشـد و منـافعش نصـیب دیگـران شـود . شکل ممکن صورت گیرد

حتی اگر ترجیح منافع به هزینـه بسـیار ، کار را انجام دهد آن فردصورت عموماً بعید است که اگر هزینـه را عمـوم ، شود آن ی اخالقی و انسانی سبب انجام ها خصلتکه آن مگر، زیاد باشد

در ایـن حالـت نیـز جمـع در اتخـاذ ، مردم و جامعه تقبل کنند و منافعش نیز نصیب همه شود ن حالت وقتی اسـت کـه هزینـه را جمـع بپـردازد و ولی بدتری ، کند بهترین تصمیم کوشش می

در این حالت هر چقدر هزینـه هـم بـاال باشـد گـروه ، منفعت نصیب فرد یا گروه خاصی شود .کم باشد آن منافعاگرچه، مذکور درصدد تصویب و اجرای عمل مورد نظر خواهد بود

ر چـارچوب بخش اعظم رفتار سیاسی ما در سطح دولت یا نماینـدگان و حتـی دیگـران د ، اقتصادی، نمایندگان یک منطقه برای بهبود اوضاع سیاسی . حالت اخیر قابل فهم و تفسیر است به علت فقدان تشکیالت و نهادهای مناسـب کـه ایـن . کنند و اجتماعی منطقه خود کوشش می

آنـان بـدون توجـه بـه میـزان ، پـذیر کنـد ق ملی شکل داده و توجیه ی را در قالب عال ها فعالیتزیـرا ، هسـتند ها هدف آن یی در جهت تحققها طرح به دنبال تصویب ها کوششهای این نههزی

شوند در عـوض همـه منـافع نصـیب آنـان های بسیار کمی را متقبل می مردم منطقه آنان هزینه هزار نفـر 50 تختخوابی در یک شهر کوچک با 50ان تفرض کنیم احداث یک بیمارس . شود می

آن بدیهی است هر فرد ایرانی یـک تومـان از هزینـه احـداث ، باشد میلیون تومان 60جمعیت


هزار تومـان از ایـن هزینـه را متقبـل 50شهر تنها آن و در نتیجه مردم ، پردازد بیمارستان را می باز ظاهراً به ، تخت هم کار کند 10یعنی فقط % 20حال اگر این بیمارستان با ظرفیت ، شوند می

در حالی که واقعاً چنین ، اند این مبلغ ناچیز دارای چنین امکاناتی شدهنفع مردم آنجاست زیرا با .منطقه احتیاج نبوده است آن بیمارستانی در این حد برای

هـای مـردم منـاطق مثال دیگر؛ بسیاری از مسئولین در دیدارهای خود نسبت بـه خواسـته را ها خواستابی این و هیچ هم زحمت ارزی . دهند های مساعد می مختلف کشور به راحتی قول

خواست غیرمعقـول بـود آن دانند که حتی اگر زیرا منطقی نمی . دهند در سطح ملی به خود نمی در ، به ضرر موقعیت وی تمام خواهـد شـد مسألهچرا که این ، کرد گیری موضعدر مقابل مردم

ای جدی برای ولو غیر معقول نه تنها هیچ هزینه ، ای از مردم ی عده ها خواستحالی که دفاع از البتـه ایـن . کنـد وی ندارد بلکه بسیار هم منفعت دارد و به محبوبیت و مقبولیت وی کمک مـی

ها وعده آن منطقه رفت دیگر جدیت چندانی برای تحقق آن حالت هم موقت است وقتی که از به همین دلیل است که ، زیرا این پیگیری نیز برای وی متضمن خیری نیست ، آورد عمل نمی ه ب

آید قول اسـتان شـدن شود هر فردی به اینجا می مردم قزوین تعجب خواهند کرد که چطور می .شود شود و هم در نهایت تصویب نمی ولی در عمل؛ هم الیحه با تأخیر تقدیم می، دهد می

ای حتی هیچ دو فردی وجود ندارند که در مقاطعی دچـار اخـتالف و افراد هیچ جامعه ـ3کنند ولـی حـذف ریزی می ه برای کاهش اختالفات و مشکالت برنامه گرچه هم ، مشکل نشوند

بجای ایـن کوشـش بیهـوده بایـد . ای است نیست و کوشش بیهوده پذیر امکانقطعی اختالفات افـراد و جـوامعی کـه در خصـوص . اختالف توافق داشـت ی حل ها روشسعی کرد نسبت به

شـوند حتـی الف دچار بحران نمـی در صورت بروز اخت ، اختالف توافق قطعی دارند روش حل اخـتالف در مقابل کسانی که نسبت به روش حل . اگر این اختالفات خیلی جدی و عمیق باشد

.شوند با کوچکترین مشکلی دچار بحران می، توافق ندارندبـه ، کننـد فرض کنیم دو نفر در اتومبیلی سوار هستند و راهی را به سوی مقصدی طی می

عقاید دو نفر در خصوص مسیری که باید ادامه دهند متفاوت است و رسند و یک دو راهی می ضمناً انتخاب مسیر اشتباه به معنای تمام شـدن ، هیچ دلیلی هم برای قانع کردن یکدیگر ندارند

کنیم که اختالف بسیار مهمی است و هـیچ راه منطقـی هـم قبول می ، بنزین و احیاناً مرگ است ا باید در همان دو راهی بمانند تا بمیرنـد یـا خالصـه یـک راه را آی. برای اقناع یکدیگر ندارند

کند که اگر هیچ شیوه انتخاب کنند؟ و اگر باید انتخاب کنند کدام راه را؟ منطق و عقل حکم می


زیرا ایـن ، ندازنداقابل قبولی را برای پیدا کردن ترجیح یک راه به راه دیگر پیدا نکردند قرعه بی تصمیمی و مانـدن در عقالنی و مبتنی بر شانس است ولی در مقایسه با بی راه گرچه ظاهراً غیر

اخـتالف میـان دو نظـر در واقع یک شیوه حل ، بسیار هم عقالنی است ، محل و مردن تدریجی .متضاد است

مثالً در این بود که ، حیاتی و مهم نبود مسألهاکنون فرض کنیم اختالف این دو نفر در این پـا افتـاده ل روشن باشد یا نه؟ بدیهی است که اختالف بسیار کوچک و پـیش آیا رادیوی اتومبی

بر سر همین اختالف نظر کوچک یا بایـد ، اختالفی مورد توافق نباشد ولی اگر روش حل ، است .با یکدیگر دعوا کنند یا راه خود را به طور کامل از هم جدا کنند

اخـتالف مشـاهده ی حـل هـا روشدر جامعه ما تا حدودی حالت عدم توافـق نسـبت بـه آمیـز از قبیـل ی مسـالمت هـا روشگفتگو و مفاهمه علنی و دیگـر ، ی قانونی ها روش. شود می

اعتبـار این امر معلول بـی . گیرد داوری و غیره کمتر مورد استفاده قرار می ، تظاهرات، اجتماعاتنین عدم آشنایی همچ. از یک طرف و نیز ناکارآمدی آنها از سوی دیگر استها روشکردن این

ی جمعـی و سیاسـی ها خواست مزید بر علت است این معضل مخصوص ها روشمردم با این .بلکه در سطح روابط فردی نیز صادق است، نیست

روشن کـرده اسـت کـه بخـش » اجتماعی قتل در ایران مسایل«نویسنده در کتاب تحقیقی ن نیست که قاتل به هر علتی تصـمیم ی واقع شده در این سرزمین ناشی از ای ها قتلای از عمده

هـای ناشی از اختالفاتی است که افراد شیوه ها قتلبلکه عموم ، قطعی بر قتل مقتول گرفته است ی هـا روشداننـد لـذا بـه دانند یا آنها را فاقد کـارآیی مـی اختالف را نمی رسمی و عقالنی حل

نیـز بـه آن نت نیسـت و چیزی جز خشو ها روششوند که این اختالف متوسل می شخصی حل ی که حل راه، نهایی است حل راهآفریند و در نهایت درگیری و قتل نوبه خود خشونت بیشتر می

همین جاست که چرا طرفین و بویژه قاتـل بشوند و نکته جال قاتل و مقتول هر دو متضرر می را بـرای طور چـرا مـردم راهـی کند که نفعی برایش متصور نیست؟ همین راهی را انتخاب می

کند و هم اولـین گزینند که هم احتمال موفقیت را کم می ی بحق یا ناحق خود برمی ها خواست شوند؟ ضررکنندگان خودشان می

مسـأله ها بر نظام ارتباطی و مطبوعات و دیگر رسانه ، باید نظام آموزشی ما در کلیه سطوح و ضـرورت آن مـر بـودن ث اختالف و پرهیز از خشونت و نیـز بـی ی حل ها روشمهم و بغرنج

البته در سوی دیگر قضیه هم دولت ، آمیز تأکید جدی کنند ی رسمی و مسالمت ها روشگزینش


بـه میزانـی کـه مـردم از . ه و بیشتر در اختیار مردم قرار دهـد د را کارآمدتر کر ها روشباید این .گزینند رمیاختالف را ب ی فردی و غیررسمی حلها روش، محروم باشندها روشبکارگیری این

مایل بودیم به این بحث باز هم بپردازیم لیکن بـرای جلـوگیری از اطالـه بیشـتر فعـالً در هـای عصـر بندیم و اگر توفیقی بود به تنها پاسخی که در یکی از روزنامه جا بحث را می همین

1. . . انشاءا. پردازیم داده شد میها یادداشتبه این سلسله

.شورای امنیت ملی؛ روزنامه از چاپ آن منصرف شد ها شماره دیگری هم داشت که به دستور دبیر در حقیقت این یادداشت ـ1

»1373تحصیلی در سال به مناسبت آغاز هفته «

آموزش و پژوهش

آمـوز و نزدیـک بـه یـک میلیـون میلیون دانش 18از این هفته سال تحصیلی برای بیش از به عبارت دیگر حدود یک سوم جمعیت ایران مستقیماً با امر آموزش در ، شود دانشجو آغاز می

آمـوز یـا سطه داشتن دانـش واه ارتباط هستند و تقریباً اکثریت قاطع خانوارهای این کشور نیز ب لذا بررسی ابعاد مختلـف آمـوزش هـر چنـد گـذرا ، دانشجو با موضوع آموزش مربوط هستند

.تواند به شناخت ما از وضعیت آموزشی جامعه خویش کمک کند می

آموزش پایهـ1

از قرون قبل به امـر آمـوزش ، شوند شناخته می یافته توسعهکشورهایی که امروزه به عنوان ، آنها قبل از این که بطور جـدی وارد آمـوزش متوسـطه و عـالی شـوند ، اند هتمام ورزیده پایه ا

بطوری ، ی را وجه همت خویش قرار دادند بیسوادتر مبارزه با آموزش ابتدایی و به معنای دقیق آن تـا اواسـط 19ی بـه طریـق ملموسـی از اوایـل قـرن بیسوادکه در بسیاری از این کشورها

یافتـه توسـعه ن ویژگی شرط الزم را برای ساختن جـوامعی نـو و صـنعتی و کن شده و ای ریشه .فراهم نمود

گذاری در آموزش پایه و ابتدایی بیشترین بازده اقتصادی امروزه ثابت شده است که سرمایه کافی است به یکی از کارکردهای مهم آمـوزش توجـه مسألهبرای فهم این . و اجتماعی را دارد

.کنیم، و به میزانی که فرد بتواند خود را با جامعـه تطـابق دهـد ، ی است اجتماعی انسان موجود

هـای گونـاگون ولی اجتماعی شدن فرد از طریق شـیوه . یابد کارآیی اجتماعی او نیز افزایش می خـانواده . در اجتماعی کردن فـرد اسـت موثرنهاد خانواده یکی از مراکز مهم و . شود محقق می

بـا تحـول . دهـد اجتماعی را طی زمان و از کودکی به فرد آموزش می و رفتار مطلوب ها ارزش و رفتار اجتماعی کـه فـرد ها ارزششدن آنها امکان انتقال مجموعه هنجارها و جوامع و بزرگ

43 وزش و پژوهش ـ آمآنجلس تا قزوین از لس

، به تنهایی از طریق خانواده میسر نیست ، الزم است آنها را یاد بگیرد تا با جامعه تطابق پیدا کند . گیرنـد جمعی این نقش را برعهـده مـی دانشگاه و وسایل ارتباط ، سهمدر، نوشتجات، لذا کتاب

.حداقل در حد ابتدایی است، داشتن سواد، ها روشالزمه یادگیری از این سـال جامعـه مـا 6افـراد بـاالی % 77کند که حـدود می آن آخرین آمار رسمی حکایت از

بـرای تطـابق خـود بـا نیازهـای باشند و شرایط کافی می بیسواد% 23باسواد هستند یعنی هنوز است را پذیر امکان آنها صرفاً از طریق ارتباطات بویژه ارتباطات مکتوب تأمینجوامع جدید که

دارد که راه درازی را تا حذف کامل بیسوادی در جامعه خود در پیش آن و این نشان از . ندارند .داریم

های آموزشی هزینهـ2

مدارس ملـی کـه شـهریه اخـذ . مدارس دولتی و ملی ،قبالً دو گونه مدارس وجود داشت بعضی از آنها برای کسانی بود کـه اهـل ، شدند کردند خود به دو گروه غیررسمی تقسیم می می

، مـدرکی اخـذ کنـد بـاالخره پرداختند تا فرزندانشـان درس و تحصیل نبودند و صرفاً پولی می کن در میـان مـدارس دولتـی نیـز لـی ، بعضی نیز از کیفیت آموزشـی بـاالیی برخـوردار بودنـد

فضـای آموزشـی مناسـب و ، شد که شاهد کیفیت خوب آموزشی های فراوان مشاهده می نمونه در مسألهدولتی و رایگان شد و این ، بعد از انقالب کلیه مراکز آموزشی . معلمان با تجربه بودیم

فشار مـالی ، یم جنگ ولی با کاهش درآمدهای نفتی و نیز مخارج عظ . قانون اساسی نیز قید شد ای درصـدد تأسـیس مـدارس غیرانتفـاعی به آموزش ابتدایی و متوسطه افزایش یافـت و عـده

لیکن در نهایت تصویب گردیـد و ، های زیادی مواجه شد و گرچه در ابتدا با مقاومت ، برآمدندشده بطوری که اهـداف طی چند سال اولیه رشد چشمگیری داشت ولی به مرور این رشد کم

.بینی شده محقق گردید امه اول در این بخش بسیار ناچیزتر از مقادیر پیشبرنادامه این وضع برای مدارس دولتی چندان دوام نیافـت زیـرا بـا تأسـیس مـدارس نمونـه

نـوع جدیـدی از ، ای کمتر از مـدارس غیرانتفـاعی اسـت مردمی که همان دولتی ولی با شهریه تـر از طبقـات پول و ضمناً پولدارتر از عموم مردم و کم آموزان برتر مدارس ظهور کرد که دانش وضـع )غیـر نمونـه مردمـی (و در نتیجه مجموعه مـدارس دولتـی . خاص را بخود جذب کرد

.رود تر شدن می نامطلوبتری را نسبت به گذشته پیدا کرده است و امر آموزش به سوی طبقاتی


د چند سال گذشـته بـه لحـاظ بلکه رون ، است تنها وضعیت فعلی نیست سوالآنچه مورد حکایـت از وضـعیت ، های آموزشی برای بخش اعظم جوانان با استعداد این کشور هزینه تأمین

.کند ای در آینده نیز نمی امیدوارکنندهاست که اگـر الزم باشـد بـرای تحقـق آن به منزله ها حرفکنند که این ها خیال می بعضی

در حـالی ، آورد پایینآموزان و مدارس همه دانش برابری آموزشی حتی سطح آموزش را برای بحث ما این نیست که بایـد سـطح آمـوزش بـرای همـه . که چنین برداشتی نوعی مغالطه است

، بماننـد پـایین مدارس باال رود و اگر چنین نشود همان بهتر که همه آنها در سـطوح آموزشـی نیست که بخشی از مـدارس بـا ای زیرا وقتی که امکانات وجود ندارد و محدودیت است چاره

ای اگـر ولی بحث در این است که افزایش کیفیت برای عـده ، افت کیفی آموزشی مواجه شوند تأمیندرآمد ایرانی برای خانوار کم ها میلیون، ها باشد مشروط به پرداخت پول از طرف خانواده

و ایـن بـه منزلـه اتـالف کننـد تأمینتوانند کیفیت الزم را آموزش فرزندان با استعدادشان نمی .نیروهای انسانی است

آموزش متوسطهـ3

ای طراحی شـده در ایران و شاید بسیاری از کشورهای جهان سوم بگونه آموزش متوسطه و ایـن اشـتیاق ، کنـد آموز را مشتاق به ادامه تحصیل در آموزش عالی مـی است که اجباراً دانش است که آموزش متوسطه آن بلکه به واسطه . ستداشتن علم و تحصیل نی الزاماً از باب دوست

.برای ورود به بازار کار ناکافی استدهد کـه اکثـر آنـان آینـده خـود را تنهـا در تحقیقات انجام شده در میان جوانان نشان می

.هم یک رشته خوب قبول شوند آن بینند که در دانشگاه و صورتی روشن میشی کشـورهای جهـان سـوم را در همـین امـر پروفسور عبدالسالم یکی از مشکالت آموز

ی در کشورهای غربی ا حرفهدهد که نسبت آموزش آزاد به آموزش فنی و داند و توضیح می می 90 به 10 در حالی که این نسبت در کشورهای جهان سوم )در مقطع متوسطه ( است 50 به 50

ی اصـالح ا حرفهفنی و ی است و باید این ترکیب به نفع آموزش ا حرفهبه ضرر آموزش فنی و .شود


تعداد دانشجویان کـاردانی بـه . این مشکل در آموزش عالی هم به نحو دیگری وجود دارد و در طول برنامه دوم هم این نسبت بـه نسـبت ، نسبت دانشجویان مقاطع باالتر بسیار کم است

.ی طبق برنامه کمتر هم خواهد شدا حرفهآموزش متوسطه در شاخه فنی و در یک نظرخـواهی ، عالی هم نوعی گرایش شدید به ادامه تحصیل وجود دارد در آموزش

درصد آنـان تصـمیم بـه ادامـه تحصـیل دارنـد ایـن 70از دانشجویان معلوم شد که نزدیک به حرکت منجر به تقویت کمی و حتی کیفی سطوح آموزشی بـاالی جامعـه و تضـعیف سـطوح

تواننـد آموزشـی چنـان کـه بایـد و شـاید نمـی در نهایت سطوح باالی ، شود آموزشی میانه می .وظایف و نقش خود را در جامعه ایفا کنند

یعنـی بجـای تأکیـد . کننـد گرایی آموزشی یاد مـی به نخبه آن این معضل همان است که از متناسب بر ساخت هرم آموزشی که طبعاً باید تعداد آموزش دیدگان متوسـط و کارآمـد بسـیار

بـر ، وزش عالی و آنان هم بیشتر از سطوح باالتر آموزش عـالی باشـد بیشتر از سطوح میانی آم التحصـیالن بدون این که فارغ، شود سطوح بسیار باالی آموزش عالی و تربیت نخبگان تأکید می

.سطوح میانی آموزشی به تعداد مناسب وجود داشته باشد

آموزش عالیـ4

رشـد بسـیار سـریع در تعـداد ، مهمترین تحول در چند سال اخیـر در سطح آموزش عالی این افزایش همراه . ایم رشد داشته % 15بطوری که ساالنه بطور متوسط حدود . دانشجویان است

لذا بطور طبیعـی بـه افـت کیفـی ، با توسعه فضا و امکانات آموزشی و تعداد اساتید نبوده است اره از افزایش کیفیـت البته شاید به عنوان یک سیاست نباید همو ، شود التحصیالن منجر می فارغ

هـای ولی در کنار این رشد کمی الزم اسـت بعضـی جزیـره . به قیمت کاهش کمیت دفاع کرد ی پژوهشی و آموزشی سطوح پیشرفته نیـز در آنجـا رشـد ها فعالیتکیفیت را نیز ایجاد کرد تا

.گرایی که در فوق گفته شد نیست و این امر به معنای نخبه، کندهـا در بعضـی ضـعف ، الت کالن نظام آموزشـی مـا چگونـه اسـت مستقل از این که تحو

.چگونگی آموزش و تعلیم و تعلم کشور وجود دارد که ذکر آنها ضروری است


ـ ضعف نظام آموزشی5

. تأکیـد بـر محفوظـات بجـای یـادگیری و فهـم اسـت ، مهمترین ضعف نظام آموزشی مـا و چـه ، ذشته افزایش یافته اسـت آموزان دبیرستانی نسبت به گ شود که معدل دانش احساس می . چیزی که در گذشته نادر بـود ، شوند مشاهده می 20 و 19های آموزانی که با معدل بسیار دانش

ها برحسب محفوظات افراد حاصـل شـده و شود که این معدل ولی از طرف دیگر احساس می ل علمـی وجـود گرچه برای اثبات این تفاوت فعـالً دالیـ ، معلومات آنان کمتر از گذشته است

تواند شاهدی آمدن سطح آموزشی میپایینلیکن نظر اساتید و معلمان و اظهار تأسف از ، ندارد .بر این مدعا باشد

ت امتحانی بعضی از اسـاتید بـه سواال، ها هم همین مشکل وجود دارد در دانشگاه متأسفانهای پا را و اگر ذره ، شدشود که دانشجو باید مطالب کالس او را حفظ کرده با نحوی طراحی می

از محفوظات کالس بیرون بگذارد با نمره منفی مواجه خواهد شد و این امر دانشجو را از فکر .کشاند کردن دور نموده و به حفظ کردن می

ـ تحقیقات و پژوهش6

آن پیشرفت علوم مرهون پیشرفت تحقیقات و پژوهش مبتنی بر روش تحقیق یا متـدلوژی . را نادیده گرفت آن یژه در سطوح باالتر تحصیلی چیزی نیست که بتوان پژوهش بو . علم است

اصـلی مسـأله لـیکن ، سهم بودجه تحقیقات در تولید ناخالص داخلی کشور بسیار اندک اسـت ، های جامعه اعـم از سیاسـی ای که قبول کند پدیده روحیه، ضرورت وجود روحیه علمی است

ریزی برای آنها صرفاً پـس ای هستند و برنامه پیچیدههای پدیده، اجتماعی و فرهنگی ، اقتصادیباید پذیرفت کـه . از پژوهش و تحقیق میسر است و از فکر یک یا چند نفر معدود خارج است

یی قابـل هـا واقعیـت رود بـه میـل و اراده مـا نیسـتند و های خارجی چندان که انتظار می پدیدههم از تحقیقـات موجـود بـه نحـو مطلـوب ،هنگامی که این روحیه ایجاد شد ، شناسایی دارند

ولـی ، شود و هم بودجه و امکانات تحقیقات بعدی و بیشـتری فـراهم خواهـد شـد استفاده می .برای رسیدن به این نقطه باید مراحل زیادی را پشت سر گذاشت


ـ آمار و اطالعات7

ـ ، یکی از مشخصات جامعه علمی امروز جهان ه وجود آمـار و اطالعـات روز اسـت کـه بآنان که قصد تحقیـق در ایـن کشـور دارنـد . گیرد ترین شکل در اختیار محققان قرار می راحت

و رنج ، انندردانند که برای دسترسی به یک آمار صحیح چه موانع سختی را باید بگذ بخوبی می بـه عبـارت دیگـر تولیـد آمـار و اطالعـات در . هایی را تحمل کنند نگاری چه کاغذبازی و نامه

. توانیم به این نقطه برسیم در حالی که می ، حداقل استانداردهای علمی نیست براساسا جامعه م .گیرد و از طرف دیگر آنچه هم که هست به سهولت در دسترس قرار نمی

ی بعضی مراکز از جمله مرکز آمار مفید فایده است ولی عموماً رافع نیازهای ها فعالیتالبته .وسیع تحقیقات نیست

»روزنامه سالم منتشر شد، طی چند شماره در قسمت نگاه روز73وری سال هفته بهرهبه مناسبت«

وری بهره

هـای خـود را کرد که یکی از اهالی تهران خیلی مقید بود که هزینه مرحوم شریعتی نقل می زمان از آن های قم در زیرا حمام ، رفت بدین منظور همیشه برای استحمام به قم می ، آورد پایینهـای رفـت و آمـد را اگـر حسـاب های تهران ارزانتر بود ولی غافل از این بود که هزینه حماممگر کسـی هسـت کـه چنـین ، شاید خوانندگان محترم فکر کنند . کرد ضرر قضیه بیشتر بود می

ولی اگر بسـیاری از ، رسد خطایی به این آشکاری بعید است رخ دهد خطایی بکند؟ به نظر می در نهایت شـبیه همـان ، هر سطحی که هست بدقت تجزیه و تحلیل کنیم رفتارهای خود را در

ای پیچیده اسـت کـه با این تفاوت که تصمیمات و رفتارهای امروزی بگونه . شود مثال فوق می .را شناخت آن توان خطا بودن بسرعت نمی

ن تـوان تحـت عنـوا تر را می ولی اشتباهات تعدیل شده ، گرچه مثال فوق نسبتاً افراطی بود و حال که هفته جاری را به عنوان هفته بهـروری اعـالم ، وری مورد بررسی قرار داد مفهوم بهره

و ، مهـم پرداختـه شـود مسـأله فرصت مناسبی است که طی چنـد یادداشـت بـه ایـن ، اند کردهکه خوانندگان با یک نمونه عینی آن امیدواریم که تا حدودی به طرح موضوع کمک شود برای

.شود ای پرداخته می به ذکر واقعه، شوندو واقعی آشنا. کنـد ای به یکی از مراکز اداری مراجعه می یکی از همکاران چند روز قبل برای تقدیم نامه

کنـد و وارد اتـاق طـی مـی )خراب بوده است ( طبقه ساختمان را بدون آسانسور 7هنگامی که از ، ای به اسنادی نیاز است نین نامه چ ارایهشود که برای شود با تابلویی مواجه می مورد نظر می

ترک کرده و به صـد را لذا وی برای اخذ کپی ساختمان ، جمله دو نسخه کپی از بعضی مدارک شود گردد با مشکل دیگری مواجه می هنگامی که باز می ، کند متری آنجا رفته و کپی را تهیه می

، شود ساختمان تمبر فروخته نمیآن و چون در، تومانی نیز تهیه کند50و این که باید یک تمبر دهند تا تمبـر را تهیـه کنـد و وی را به ساختمان دیگری در سه کیلومتری آنجا است ارجاع می

باید این صورت در غیر ، توانید تمبر تهیه کنید صبح می 11شوند که تا قبل از ساعت متذکر می

49 وری ـ بهرهآنجلس تا قزوین از لس

البته کارمند . ت مراجعه کنید محل اس آن به همان ساختمان شماره یک که در چندین کیلومتری خود اخیراً مقداری تمبـر خریـده و خـالف وظیفـه خـویش بـه مـردم رییسمذکور به توصیه

آیند و اگر از شهرستان می )اکثراً(کنندگان زیرا بخشی از مراجعه ، فروشد تا سرگردان نشوند می .ممکن است یک روز بیشتر معطل شوند، با چنین مشکلی مواجه شوند

داشـت گر تابلوی مذکور در طبقه اول و در کنار روابط عمومی یا اطالعات قرار مـی حال ا شـد و نیـز شخصـی وظیفـه فـروش تمبـر را یا از طرف متصدی اطالعـات توضـیح داده مـی

حـال . شـد حد دردسر کشیده نمـی آن طبیعی بود که برای انجام چنین کار کوچکی ، داشت میتـوان کـاری را بـه شـد؟ چـرا وقتـی کـه مـی اجـرا مـی توان پرسید که چرا چنین سیاستی می

کنند؟ تقریباً بخش مهمی از مقررات ترین شکل انجام داد تا این حد سخت و پیچیده می راحت .انجامد وری در جامعه می این شرایط به کاهش شدید بهره. اداری ما چنین حالتی را دارند

را بـه بحـث آن بـر موثرپس عوامل وری را تعریف کرده و س با این مقدمه بهتر است بهره .بگذاریم

مـواد و اطالعـات ، زمان، سرمایه، از نیروی کار موثروری یعنی استفاده بطور خالصه بهره یک کاال یا خـدمت بـا ارایهبه عبارت دیگر برای تولید و . در فرآیند تولید یک کاال یا خدمات

وری بهـره ، تری صرف شـود زمان کوتاهسرمایه و مواد کمتر و ، هرچه نیروی کار ، کیفیت معینی .باالتر است

یا این که عوامل تولید را بایـد زیـاد ، برای افزایش تولید کاال و خدمات دو راه وجود دارد مثالً اگر قرار است تولید گندم زیاد شود یا باید زمینهای بیشتری را . وری را باال برد یا بهره، کرد

تأمینسازی زمینهای جدید و مبالغ عظیمی را برای آماده زیر کشت برد که در این صورت باید توان بازدهی محصول را بـا اسـتفاده از بـذر آب و تجهیزات ضروری صرف کرد و یا اینکه می

نوع کود و سم و نیز بهتـرین ، زدن شیوه آبیاری و شخم ، شیوه آیش گذاشتن زمین ، اصالح شده از آنجـا کـه زمـین و . برداشت افـزایش داد زمان برای کاشت و بهبود مراحل مختلف داشت و

اگر در جامعه ما متوسط تولید ، وری است لذا تأکید اصلی بر بهره ، منابع دیگر محدودیت دارند تن 6در کشورهای اروپایی این عدد بعضاً به ، تن است 2گندم آبی در هر هکتار کمی بیشتر از

و مـدیریت تولیـد و اسـتفاده بهینـه از ها روشو این افزایش ناشی از بهبود ، رسد در هکتار می کشـور بـه ، روی تولید گندم اضافه شـود درصد به بهره 50اگر فرض کنیم که فقط . منابع است .رسد به خودبسندگی می آن لحاظ تولید


، سـنگاپور ، ی یعنی کره ییکی از دالیل مهمی که برای توسعه و رشد سریع کشورهای آسیا که بعضی از ، وری است شود تأکید آنان بر بهبود بهره آورده می مالزی و کشورهای دیگر منطقه

تحقیقات نشان داده است که نیمی از افزایش تولید آنها ناشی از افزایش کارایی عناصر تولید و .وری است باالرفتن بهره

وری به معنای مشارکت آگاهانه همگانی در فرآیند تولید کاال و خدمات اسـت و ایـن بهرهو گرچه شناخت و آگاهی نسبت بـه مفـاهیم علمـی ، نهایت موضوعی است فرهنگی مفهوم در

مـا بـا یـک مفهـوم فرهنگـی باالخرهولی ، وری کند ی در بهبود بهره موثرتواند کمک بسیار می .انجامد وری می مواجه هستیم که به بهبود بهره

ی مثل اسـراف تصویر جدیدتری از بعضی مفاهیم ارزش ، وری بهره مسألهشناخت نسبت به ی کـه در یهـا جـویی وری چه بسیار صرفه با شناخت نسبت به بهره ، کند می ارایهجویی یا صرفه

.اصل اسراف هستندوری پرداختـه بر افزایش یـا کـاهش بهـره موثرامیدواریم در ادامه این یادداشت به عوامل

...انشاءا. شود، زمان، سرمایه، از نیروی کارموثرده وری به معنای استفا در یادداشت قبل گفته شد که بهره

در سـطح اقتصـاد کـالن مملکـت . مواد اولیه و اطالعات در فرآیند تولید کاال و خدمات است کنیم و در مقابل چقدر درآمد داریم؟ در جامعه مـا بطـور کرد که چقدر خرج می سوالتون می

و ، کنـیم نی اسـتخراج مـی مقـدار معینـی منـابع معـد ، میلیون نفر شاغل هستند 12کلی بیش از روزانه بیش از یـک میلیـون بشـکه نفـت مصـرف ، بریم هکتار زمین را زیر کشت می ها میلیون

اینها و موارد مشابه در مجموع مخارجی است ، کنیم هم صادر می آن کنیم و دو یا چند برابر میری ایـن مقـادیر از آیا هر کشور دیگـ ، در مقابل مقدار معینی هم درآمد داریم ، شود که انجام می معدنی و زمینی و سرمایه را مصرف کند به اندازه ما تولید خواهد کرد؟ با اطمینان ، منابع انسانی

توان گفت که بسیاری از کشورهای دنیا قطعاً تولیدشان در مقابل این مقدار هزینه و مصرف می. وری آنها بیشـتر اسـت هاست که در مجموع بهر آن و این به معنای ، از ما بیشتر خواهد بود ، ما

فرسا و سخت نیست بلکه به معنـای باید توجه داشت که این امر تنها به منزله کار بیشتر طاقت .تر است کار هوشمندانه

وری الزم است که روابط پیچیده میان عوامل تولیـد و مـدیریت و غیـره برای افزایش بهره ین حالـت تولیـد الزم باشـد از و گاه ممکـن اسـت بـرای شـناخت بهتـر ، بخوبی شناخته شود


توان چون گذشـته در امـر به همین منظور دیگر نمی ، ی پیچیده کامپیوتری سود جست ها روشای مثالً اگر فـردی بخواهـد خانـه ، های فردی و تجربی یک نفر بسنده کرد تولید فقط بر آگاهی

ا یـک معمـار های خودش ب شناخت و آگاهی برحسبمشکلی ندارد که ، یک یا دو طبقه بسازد دیگر ، ولی اگر قرار باشد یک برج ساختمانی ساخته شود ، ریزی کرده و پیش ببرد کار را برنامه

، از خریـد زمـین تـا تسـطیح ، بلکه بایـد مراحـل مختلـف سـاخت ، چنین کاری ممکن نیست مشـخص و کامالًخرید مواد ساختمانی و کلیه مراحل ساخت طی یک زمانبندی ، برداری نقشه

ترین زمان و با کمترین مخارج بتوان سـاختمان را سـاخت و آمـاده برود تا در کوتاه معین پیش ریزی در سطح اقتصاد کشور به مراتب دهها بلکه صدها بدیهی است که برنامه . برداری کرد بهره

تر از ساختن چنین ساختمانی اسـت و بـرای افـزایش بهـروری در سـطح بار مشکلتر و پیچیده هـا بـیش از پـیش برنامـه آن ریزی و تعهد به اجـرای ت شناخت و برنامه کالن اقتصادی ضرور

تر کـردن تصـمیمات و رفتارهـا امـری وری علمی باشد و به همین منظور برای افزایش بهره می .ناپذیر است اجتناب

وری را با عنایت بـه شـرایط بر بهره موثرشود که مهمترین عوامل با این مقدمه کوشش می .تصر ارزیابی کنیمخودمان بطور مخ

تکنولوژیـ1

به اهمیت و آثار انقالبـی ، هنگامی که انسان برای اولین بار خیش و گاوآهن را اختراع کرد و همین اختراع از عوامل اصلی رشد کشاورزی و سپس افزایش محصـوالت ، توجه نداشت آن

هـر دوره از تـاریخ تقریباً. های بزرگ بشری بود شهرنشینی و ایجاد تمدن آن غذایی و به دنبال .تر مترادف دانست توان با اختراع یک ابزار نو یا پیشرفته تمدن مادی بشر را می

و یکـی از ، تر باشـند بنابراین بدیهی است که جوامع به دنبال استفاده از تکنولوژی پیشرفته عه خود تر به داخل جام انتقال تکنولوژی پیشرفته ، شود یی که در هر کشوری دنبال می ها سیاستتشـکیالت و نیـروی ، با این وجود باید توجـه داشـت کـه تکنولـوژی بـدون مـدیریت ، است

، و به لحاظ اقتصادی هم بـه صـرفه نیسـت ، متخصص و آموزش دیده کارآمدی چندانی ندارد .کند گذاری را به جامعه تحمیل می زیرا سرمایه


، بـرداری کنـد و معقول بهره تا هنگامی که جامعه ما نتواند از تکنولوژی موجود خود به نح های بسیار پیشرفته و گران نه تنها گره توسعه و رشد اقتصادی مـا را اصرار بر جذب تکنولوژی

.تر هم بنماید را پیچیده آن چه بسا، کند باز نمی

نیروی انسانیـ2

به عبارت دیگر اگر هـدف . است آن وری است و هم عامل انسان هم هدف توسعه و بهره باید پذیرفت کـه ، های مادی خداوند است از نعمت ها انسانری برخوردار شدن بیشتر و از بهره

سه خصلت ضـروری بـرای حضـور . خود انسان نیز بیشترین نقش را در تحقق این هدف دارد .انگیزه و مشارکت، آموزش: وری عبارتند از انسان در امر تولید و افزایش بهرهموثرفعاالنه و

آموزشوری مفهوم بهـره ، طور که گفته شد زیرا همان . ساسی توسعه و کارآیی است آموزش پایه ا

با شناخت و آگاهی از روابط پیچیده میان عوامل تولید مرتبط است و ایـن شـناخت و آگـاهی یکی از عللی که بر آموزش به عنوان یک حق همگانی تأکیـد . شود مگر با آموزش حاصل نمی

اگـر . وری مناسـب اسـت فاقد بهره پایینی با سطح آموزش ا این نکته است که جامعه ، شود میبلکـه کـل ، شـود ضررش نه تنها متوجه طبقات فرودست و محروم می . آموزش را طبقاتی کنیم

زیرا طبقاتی شدن آموزش به کاهش سطح آموزش عموم ، را باید تحمل کند آن جامعه خسارت نصیب ، دارد پایینوری ای که بهره عهو عوارض جام ، انجامد وری می و در نهایت به کاهش بهره

.شود حتی طبقات مرفه و فرادست هم می، همهدر جایگـاه خـاص آن وری را بـاال ببـرد بلکـه بکـارگیری تواند بهـره صرف آموزش نمی

همچنین رشد و ارتقای شغلی طبعاً باید تناسب با سطوح و ارتقـای ، خودش نیز ضرورت دارد .آموزشی فرد داشته باشد

هانگیز .ی ایفا کنندموثروری نقش توانند در فرآیند توسعه و بهبود بهره ی فاقد انگیزه نمیها انسان


هـای مقطعـی کـه بـر انگیـزه . توان بصورت مقطعی یا بلندمـدت ایجـاد کـرد انگیزه را می تواند موجد تحرکی پویا و مستمر باشد و با از میان رفـتن انگیـزه و احساسات مبتنی است نمی

بـدین منظـور همیشـه . گـردد وضع به حال گذشته برمـی ، ن آتش احساسات اولیه خاموش شد هایی را در افراد روشن کرد که تداوم دارند و بر اثر تغییـرات شود که باید شعله انگیزه تأکید می

.روند عادی از میان نمیی از بسـیار متأسـفانه . توان به عزت نفس و کرامت انسانی نیز اشاره کـرد در این زمینه می

در نتیجه ، بدون چون و چرا از آنان پیروی کنند، مند هستند که افراد تحت امرشان مدیران عالقه به همین ، گو برگزینند هستند که آنها را از میان مردم کم شخصیت و بله قربان آن همیشه طالب

و های مدیریتی فاقد عناصری هستند که دارای شخصیت دلیل است که بسیاری از این مجموعه در مـوثر تواننـد بصـورت هویتی قطعاً فاقد کارآیی بوده و نمی چنین افراد بی . نفس باشند عزت

.خدمت جامعه خویش باشند ایـن کـه برحسـب حدی از درک و آگاهی برسند که دیگران را تنها آن الزم است افراد به

ین موافقت نه از بلکه اگر کسی موافق ماست ولی ا ، است ارزیابی نکنند » من«موافق یا مخالف ، طلبی و نان بـه نـرخ روز خـوردن اسـت بلکه به سبب خفت و فرصت ، سر آگاهی و خلوص و برعکس کسی که عزت نفس و کرامت انسـانی ، آنان ارزشی ندارد تأییدبدانند که موافقت و

.رود به او امید خیر و نیکی می، گرچه مخالف باشد، خود را حفظ کند

مشارکتمشـارکت ، وری از طریق نیـروی انسـانی خصلت مهم برای افزایش بهره سومین باالخرهو

.است آن آنان در امور جامعه به معنای اعمای فوراً حالت افراطی مشارکت را به معنای شـوراهای کمونیسـتی تعبیـر ممکن است عده

حـالی در، را پیشنهاد کنند » اطاعت نظامی « آن را محکوم کرده و بجای آن و لذا بالفاصله ، کنندوجود نـدارد مشـارکت رمـز آن که امکان تداوم حیات جوامع امروزی بدون مشارکت اعضای

آن ای به علت فقـدان مشـارکت اعضـای ها در هر جامعه بروز عموم انقالب . هویت افراد است شود و بروز انقالب را برای ایجـاد است که این فقدان مشارکت منجر به عدم تعادل جامعه می


در هر سـطحی از اجتمـاع بـه نحـوی خـود را نشـان مسألهو این ، کند الزامی می تعادل جدید .دهد می

سیستمـ 3

ولی این عوامل ، وری دارند گرچه عوامل تکنولوژیک و نیروی انسانی نقش مهمی در بهره منشأ اثـر هسـتند و اگـر ایـن نظـام یـا ، قرار دارند آن همواره در چارچوب نظام خاصی که در

و در . شـوند عوامل نیـز فاقـد کـارآیی مطلـوب مـی آن ، نسجام و هماهنگی باشد سیستم فاقد ا .مواردی ممکن است که اثر آنها در جهت خنثی کردن یکدیگر باشد

، روند های مختلف به کشورهای پیشرفته صنعتی می دوستان متخصصی که جهت طی دوره اند معتقدند کـه بـه لحـاظ کرده آنچه که مشاهده براساسآنان ، شوند عموماً مطلبی را متذکر می

و تخصص فردی متخصصین غربی در مقایسه با افراد مشابه ما در سطح باالیی قـرار ها ویژگیندارند ولی کارآیی آنان در کنار یکدیگر بسـیار باالسـت زیـرا مجموعـه نیـروی انسـانی آنهـا

دن هـم نباشـد در در حالی که توان نیروهای ما اگر صرف خنثی کر ، کند همدیگر را تکمیل می قول یکی از دوستان پزشک که اخیراً از یک کشـور غربـی آمـده ه جهت تکمیل هم نیست و ب

در مقایسـه بـا آنـان در وضـع خـوبی هسـتیم ولـی از نظـر » پزشک«ما به لحاظ : گفت بود می همـان نظـامی اسـت کـه » پزشـکی «در وضع نامطلوبی قرار داریم کـه منظـورش از » پزشکی«

.کنند فعالیت می آن مربوط به بهداشت و درمان درمجموعه عوامل : ثانیـاً . دقیق و کارشناسـانه طراحـی شـود : هنگامی یک نظام موفق و کارآمد است که اوالً

های اجرایی کافی برای اجرای آنچه که طراحی کرده است تعیین کند تا کسی را یارای ضمانت نظم و انضباط را کامالًباید ، ق و عالمانه به عبارت دیگر غیر از طراحی دقی . نباشد آن تخلف از

هـا و ها یـا ژاپنـی یکی از دالیل پیشرفت آلمانی . یات و کلیات طرح رعایت کرد یدر اجرای جز البته نباید ، دانند کشورهای آسیای جنوب شرقی را در همین انضباط دقیق مردم و کارگزاران می

های آهنین مشابه آنچه که در و اصوالً نظم ،اشتباه کرد که نظم کاری با مشارکت تعارضی ندارد نظمی و هـرج و مـرج یـا جمـود بعضی کشورهای کمونیستی دیده شده است در نهایت به بی

عوامـل ، همیشه نظمی مورد نظر است که در عـین رعایـت قواعـد و دسـتورات . شود دچار می .پویایی را در دل خود داشته باشد


هـای خالف نظم و انضباط هستند و مدیران باید با شیوه کنند که مردم ما م ها فکر می بعضینظـم در بـی آن ضمن قبول این نظر بایـد گفـت علـت ، الزم با این خصلت منفی برخورد کنند

ها نسبت به اوامر و دستورات و بخصوص قوانین جامعه وقتی مدیریت، مدیران آنان است نبودچـه انتظـاری ، کنند و خالف آنها عمل میدهند تفاوت هستند یا حساسیت الزم را نشان نمی بی

وجود دارد که زیردستان آنان خالف این عقیده را پیدا کنند؟ برای ایجاد انضباط باید از سطوح به مردم نشـان داد )ولو غلط ( ها سیاستها و باال اقدام کرد و با تعهد به کلیه دستورات و برنامه و بـالطبع از آنـان هـم توقـع رعایـت نظـم و که خواستار اجرای ضوابط و رعایت نظم هستند

.انضباط را داشتشود معموالً گفته می . پذیری آنهاست انعطاف، های موفق و کارآمد ی نظام ها ویژگییکی از

ولی باید توجه داشت که بخـش دولتـی مـا ، تر از بخش دولتی است که بخش خصوصی موفق را در مقابـل مسـایل و عوامـل خـارجی هایی است که مجموعه خـود نامه ینیدارای قوانین و آ

وری در آنجـا انجامیـده بشدت غیرقابل انعطاف کرده است و همین امر به کاهش شـدید بهـره ها ولی به دست ، است که دو نفر را برای مسابقه دومیدانی آماده کنند آن این حالت شبیه . است

. او داشته باشندهای سنگین آویزان کنند و توقع پیروزی هم از و پاهای یکی وزنهگرچـه در ایـن صـورت امکـان . پذیری نظام دولتی را افزایش داد باید انعطاف به هر حال

بـرای جامعـه بسـیار بیشـتر از مضـارش آن ولی منافع حاصل از ، هایی وجود دارد سوءاستفاده .باشد می

مـروز بـه عنـوان مثـال ا . با یکدیگر است آن همخوانی اجزاء » نظام«از مهمترین نکات هر سازی را تشـویق و اجـرا کنـد و مجموعه نظام به این نتیجه رسیده است که سیاست خصوصی

چه بسا منتقدینی که معتقدند این سیاست چنان که باید و شاید و به نحـو احسـن اجـرا نشـده پردازد که چرا و چه عواملی سبب تأخیر در اجرای این است ولی هیچکس به این موضوع نمی

ت؟ چطور ممکن است بخش اعظم عوامل نظام خواستار اجرای این سیاست سیاست گشته اس دارانی که داران حتی سرمایه در برخورد تبلیغی و عملی با سرمایه آن ارکان باشند ولی بعضی از کننـد؟ بطـور های دیگران را پنبه مـی پیمایند و تمام رشته راه دیگری را می ، اسالمی هم هستند

، کند سازی را تحمل می جامعه ما کلیه تبعات منفی سیاست خصوصی خالصه باید گفت امروزه .برخوردار نیست آن های درونی از منافع مثبت به علت همین تعارضمتأسفانهولی


بینانـه و مبتنـی بـر شود باید واقـع طور که گفته شد نظامی که برای عمل طراحی می هماناجزاء نظام طراحی شده دچـار اخـتالل در صورتی که . شناخت کافی از واقعیت خارجی باشد

تنهـا بـه عنـوان یـک نمونـه . بدون چون و چرا دارای آثار و عوارضی منفی خواهد بـود ، شود .شود ی اقتصادی کالن انجام شده تقدیم میها طرحای که راجع به مطالعه بخشی از

این امر شود و بینی می پیش آن در اجرای هر طرح دو عامل هزینه و مدت تکمیل و اجرای هنگامی که طرح با مقادیری بیش از هزینه اولیـه ، با توجه به استانداردهای موجود علمی است

و نیز زمانی اضافه بر زمانبندی اولیه به پایان برسد ضررهای هنگفتـی از بابـت ایـن تـأخیر بـه .شود جامعه وارد می

دست اجرای کشور در ی در ها طرحدهد که ای که در سال پیش انجام شد نشان می مطالعهپایان اجرایشان عموماً چند برابر بیش از هزینه اولیه مصرف کرده و نیز چند برابر بیشتر از زمان

ضـعف مـدیریت اجـرای ، هـای ایـن امـر گرچه یکـی از علـت . اند بینی شده طول کشیده پیشبـه . سـت ها طـرح ریزی شده برای اجرای این تر فقدان نظام برنامه ست ولی علت اصلی ها طرح

ی عمرانی بخـش آب ها طرح مجموعاً برای انجام 1366عنوان مثال گفته شده است که در سال میلیارد یعنـی فقـط 44شد در حالی که در عمل میلیارد ریال اعتبار در نظر گرفته می 196باید

بدیهی است که این امر از یک طـرف بـه افـزایش ، درصد اعتبارات در نظر گرفته شده بود 22شود و این مشکل نه تمام شده و از طرف دیگر افزایش زمان الزم برای اتمام طرح منجر میهزی

یی است که متناسب با بودجه عمرانی ها طرحریزی در انتخاب تعداد ضعف نظام برنامه ناشی از .های اقتصادی وجود دارد این ضعف عیناً در اکثر بخش. کشور هستند

مدیریتـ4

رصدد پیداکردن اکسیری بودند که مس را طال کند و تالشی بیهوده اگر در گذشته کسانی د . توان خاک را هم طال کرد چه رسد بـه مـس می 1گیری از فنون مدیریت امروز با بهره ، اند کرده

.وجود ندارد آن تقاضای چندانی هم برایمتأسفانهمدیریت در جامعه ما کاالی کمیابی است و

ه گفته شـود اینهـا همـراه بـا ترس از این ک . حقیقتاً باید ترسید از اینکه نوشت مدیریت علمی، هر چند که مدیریت علم است ـ1

زده شـود اند و از این راه انگی ضد فقه و اسالم و دیانت های بهمانی، مدیریت علمی را بجای مدیریت فقهی مطرح کرده گروه .حاشا و کال. و در نهایت به ارتداد هم منجر گردد


شاید اگر گفته شـود هـدف اصـلی . دچار اختالل است مدیریت بطور کلی در اکثر سطوح وری است سـخنی گـزاف نباشـد و اگـر مدیریت ترکیب بهینه منابع برای حصول حداکثر بهره

کند پیدا یی که این هدف را محقق می ها راهطبعاً باید ، مدیری با این هدف به کار منصوب شود مر دیگری باشد طبیعی است که فلسـفه ولی اگر در اساس هدف از انتصاب مدیر ا ، و اجرا کند .سسه مخدوش شده است و عموماً به سرپرستی شباهت نزدیکتری داردوم آن مدیریت در

چه . ثباتی آنهاست بخصوص در بخش دولتی بی ، از مهمترین مشکالت مدیریت در جامعه ر و د ، انـد مدیر عـوض کـرده 15 سال گذشته بیش از 15سسات بزرگ دولتی که طی وبسیار م

حتی در بعضـی از مـواردی هـم . سسه فاقد مدیر به معنای واقعی بوده است ومآن ، حقیقت امر های کاری و موفقیت آنان نبـوده به دلیل شایستگی ، اند که مدیران از ثبات نسبی برخوردار بوده

.بلکه به دلیل کنار آمدن با مدیران ارشد خودشان بوده است، استصدر و سیاسی برخورد کردن در گـزینش یکی عدم سعه ، ها علل اصلی عدم ثبات مدیریت

داری فکـر کـردن ایم و دیگری تیـول مدیران است که در بسیاری موارد کمابیش شاهدش بوده دهنـد فـارغ از بدین معنا که بخود حـق مـی . برخی مدیران نسبت به اجزاء تحت امرشان است

، ن یا نزدیکان را در کاری بگمارند هر کس از آشنایا ، سسهوهای الزم برای مدیر هر م صالحیت. مدیران زیر مجموعه او نیز خودبخود عوض خواهنـد شـد ، و طبعاً با عوض شدن مدیر اصلی

.ی در استدالل فوق داردموثرگرچه این امر کلیت ندارد ولی نقش وجود شرایطی است که به حذف نسبی بعضی از مدیران ، مشکل دیگر مدیریتی در جامعه

خـط و خطـوط برحسـب گـذاری باید توجه داشت که در اینجـا قصـد ارزش . مدانجا الیق می مدیران الیق که وابسته به هـر خطـی باشـند دچـار ایـن مشـکل متأسفانهبلکه ، سیاسی نیست

قبل که آقـای نـاطق نـوری و نیـز مهنـدس بهـزاد نبـوی نـامزد ها سالبه عنوان نمونه . اند شدهحول و (هنگام رأی اعتماد از مجلس با حداقل رأی ،عضویت در کابینه مهندس موسوی بودند

در حالیکه در همان زمان بودند وزرایی که به هیچوجه نه به ، پذیرفته شدند)حوش مرز حداقللحاظ سابقه انقالبی و نه به لحاظ توان مدیریتی و اجرایی در حد این دو نفـر نبودنـد ولـی بـا

.تر جاری است پایین مشابه همین روند در سطوح دقیقاً، آرای بسیار باال رأی اعتماد گرفتندهـای ها در همه جای دنیا هست ولی آنهـا بـه شـیوه تغییر حکومت مسألهباید پذیرفت که

اند که به نحوی عمل کنند تا تغییرات سیاسـی بـه سـطوح مـدیران خاص خودشان سعی کرده شوند ولی مـدیران ود عوض می مثالً در انگلستان وزرا و بعضی معاونان محد . انتقال داده نشود


البته شرط الزم تحقق این سیاست ایـن ، کار و چه کارگر ثابت هستند در هر دولتی چه محافظه تر از وزیر نیز به نوبه خود از دخالت در امور سیاسـی مربـوط بـه پاییناست که مدیران سطح

.وزرا اجتناب کنندجـا ، سسـه در جامعـه و طـرح و م وری در مـدیریت اصل مفهوم بهـره ، فوق مسایلغیر از

این معضل در کلیه سطوح مدیریت که حتی مدیریت یک نفـره بـر یـک وسـیله . فتاده است انیی هـا سیاسـت تـا مـدیریت سـطوح کـالن )را مدیریت نامید آن اگر بتوان (نقلیه یا خانه است

ض مثالً ممکن است یک نفر بـرای اسـراف نکـردن در تعـوی . اقتصادی یا فرهنگی حاکم است نه تنهـا ، جویی یک فیلتر جویی کند غافل از اینکه صرفه فیلتر هوای اتومبیل به خیال خود صرفه

زیست های فراوانی برای محیط منجر به سوخت ناقص اتومبیل و آلودگی هوا و ایجاد خسارت شود بلکه به لحاظ ضررهای مستقیم اقتصادی هم قابل توجه است زیـرا و بهداشت عمومی می

شود که این مشکل به مراتـب گرانتـر از مصـرف یـک فیلتـر یش مصرف سوخت می سبب افزا .جدید است

شاید همه ، های مسکن را نام برد های تعاونی توان یک مورد از مدیریت در سطح باالتر می هـا را کشـد سـاختمان تا ده سال طـول مـی 5بیش از ، های مسکن بدانند که بسیاری از تعاونی

تـر منابع مالی و خرید مواد با هدف ارزان تأمینلت این امر نیز تعلل در تحویل اعضا دهند و ع غافل از اینکه نـه تنهـا عمومـاً در ایـن هـدف موفـق ، تمام کردن ساخت واحد مسکونی است

بلکه اگر هزینه از دست رفته ناشی از تأخیر را که ممکن بود طـی زمـان مـذکور از ، شوند نمیبردنـد و در به خطای فاحش محاسبات خود پی مـی ، کردند کرد حساب می تأمینطریق اجاره

چـه ، در همـین حـال حاضـر . ریزی اقتصادی نام برد توان از مدیریت برنامه سطح کالن نیز می یی که بخشی از آنها انجام شده ولی ادامه آنها به علت مشـکالت مـالی ناشـی از ها طرحبسیار

گذاری انجـام شـده و سرمایه . معطل مانده است منابع مالی خارجی تأمینکمبود بودجه یا عدم تـوان بـه ضـوابط غلـط نظـام البته در این مـورد مـی . خواهد بود پایینوری غیرمفید و با بهره

حـداکثر بـازده اقتصـادی یـا براساسکه آن ریزی اشاره کرد چرا که این ضوابط بیش از برنامهنفوذ از قبیل اراده آقـای وزیـر ذیی ها گروه فشار برحسب، مالحظات فرهنگی و سیاسی باشد

.ای است یا درخواست فالن وکیل یا صاحب نفوذ محلی یا منطقه مـوثر بطور کلی اگر بخواهیم بصورت ملموس و عینی نقش مدیریت را در ترکیب بهینه و

. کردارایهتوان مثال خواندنی زیر را عوامل توضیح دهیم می


1359هنگامی که در روزهای اول سال ، کرد مییکی از نمایندگان محترم مجلس اول نقل ارایـه هـار اوارد مجلس شدند غذای خوب و خوشمزه دارای طعم و رنگ خـوبی بـه عنـوان ن

به مسئول مربوط اعتـراض ، کردند و چون نمایندگان تب و تاب انقالب و محرومین را داشتند خواهیم مثل مردم عادی ما هم می، دهید کردند که چرا غذایی با این کیفیت باال به نمایندگان می

روز غذایی دادند که فاقد مزه و رنگ و بو بود که معموالً نمایندگان یـا آن فردای. غذا بخوریم وقتـی از مسـئول مربـوط . را نخوردند یا نیم خور کردند و غذاهای بسیاری به هـدر رفـت آن

غذای ، هیچ: ال تعجب گفت با کم ، ی انجام شده است یجو پرسیدند که با این تغییر چقدر صرفه فقط در غذای امروز اصول آشپزی رعایت نشده ، امروز با دیروز از لحاظ مواد اولیه فرقی ندارد

فقط فرقش این است کـه غـذای دیـروز را . برایشان تهیه شد ، خواستند این طور و چون آقایان .خور شد و به هدر رفت خوردند و غذای امروز نیمکامالً

ای از عوامل تولید به دست مـدیری توانـا و دانـا داده شـود بهتـرین موعهدر واقع اگر مج و در عـوض مـدیر فاقـد ، کنـد کیفیت را با حداقل مخارج و در بهترین فضای انسانی تولید می

در ادامه به نقش دولت در . کند محصول را تبدیل به کاالیی چون غذای فوق می ، دانش و تدبیر ...عه اشاره خواهد شد انشاءاوری و تحقق توس افزایش بهره

دولتـ5

وری دارند این واقعیـت در نقش اصلی را در بهبود بهره ها دولت، تردید در کلیه جوامع بیقبالً گفته شده کـه منظـور از . کشورهای جهان سوم امروزی از اهمیت بیشتری برخوردار است

جتمـاعی دولتـی باشـد یـا در ی اقتصادی یا فرهنگی و ا ها فعالیتاین نیست که ، ها دولتنقش ی اقتصادی در دست دولت است ولی ها فعالیتهایی که چه بسیار نظام ، دست بخش خصوصی

ی اقتصـادی در بخـش هـا فعالیـت هـایی وجـود دارد کـه دولت کارآمد نیست و همچنین نظام جنـوبی در ی چین و کـره ها دولتمثالً کارآمدی . خصوصی است باز هم دولت کارآمدی ندارد

ی هـا دولـت در مقابـل ، دهه اخیر مورد پذیرش است ولی دو نظام اقتصادی متفاوت دارنـد دوتوان مقایسه کرد که در عین تفـاوت های کمونیستی کامبوج می پین و تایلند را با حکومت فیلی

.یشان استها دولتهای اقتصادی آنها وجه مشترکشان در ناکارآمدی میان نظام


نچه کـه امـروز در دنیـا رواج یافتـه کـه مشـکالت بسـیاری از به معنای دیگر باید گفت آ بلکـه اگـر ، همه حقیقت نیسـت ، کشورها ناشی از دولتی بودن بخش مهمی از اقتصاد آنهاست

زیـرا . ها خصوصی هم شود گرهی از مشکالت اقتصادی آنجا گشـوده نخواهـد شـد این بخش وری کل افـزایش چنین شرایطی بهرهیشان بوده و درها دولتناکار آمد بودن ، معضل اصلی آنها

.چشمگیر و مورد انتظار را نخواهد یافتسسـات وم، شوند داری اداره می هم اینک در بسیاری از کشورهای غربی که با نظام سرمایه

وری و دلیلی هم ندارد که سطح بهـره ، متعدد اقتصادی هستند که در دست بخش دولتی هستند توان گفت که کشورهای اروپای غربی کـه بـا شد حداقل می در آنها کمتر از بخش خصوصی با عموماً ، اند مصدر کار بوده دموکراتو احزاب سوسیال ، شوند نظامی شبه سوسیالیستی اداره می

کشورهای اسکاندیناوی نمونـه مشـخص . در وضع بهتری نسبت به کشورهای دیگر قرار دارند و اسـپانیای سوسیالیسـت بـه مراتـب هـای اقتصـادی در فرانسـه همچنـین پیشـرفت . آنهاست

.ی غیر سوسیالیست حاکم بر آنجا بوده استها دولتچشمگیرتر از زیـرا ایـن ، سازی مطلقاً غلط تعبیر شـود نیست که خصوصی آن فوق به معنای مسایلذکر تواند مفید یـا غیرمفیـد و حتـی مضـر باشـد و در با توجه به شرایط هر کشوری می ها سیاست

تـوان قبـول کـرد کـه مـی ، ی اقتصادی دولـت ها فعالیتتماالً به دلیل وسعت حیطه ایران نیز اح سازی مفید است مشروط به تدوین سیاستی روشن که مورد نقد جامعه قـرار گرفتـه خصوصی

فوق این اسـت کـه مبـادا اشـتباهی را مرتکـب شـویم کـه مسایلباشد بنابراین هدف از طرح .سازی است فکر کنیم مشکل اصلی اقتصاد عدم خصوصیو این که ، اند شده آن دیگران دچار

. روی جو جهـانی خـارج کـرد سازی را از حالت شعار و دنباله ضمناً باید بحث خصوصی اگر چنین اسـت چگونـه ایـن ، وری است باید توضیح داد چرا بخش دولتی فاقد کارآیی و بهره

دار کاردان و متخصـص عهـده فقط در بخش صنعت و تولید دولتی است که عموماً افراد مسألهو اگر ایـن . شود های دیگر بحث دخالت بخش خصوصی مطرح نمی امور هستند ولی در بخش

توانند اصل فاقد کارآمدی هستند می یی که درها دولتچگونه ، ها هم فاقد کارآمدی است بخش وری کمک کنند؟ به ایجاد فضا و بستر مناسب افزایش بهره

وری چیست؟ دولـت دو نقـش پاسخ داد که نقش دولت در بهره والسبنابراین باید به این برداری از کلیـه منـابع موجـود یکی ایجاد بستر مناسب برای بروز استعدادها و بهره ، عمده دارد

. شـود مـی تـأمین تدوین قوانین مناسب های کالن و جامعه که این هدف از طریق سیاستگذاری


حـد و . و قـوانین اسـت هـا سیاسـت برای اجرای این ضمانت الزم تأمین، ها دولتنقش دیگر ، زور نیسـت ، منظـور از اقتـدار ، شـود مـی هـا دولـت حدود این تضمین دقیقاً مربوط به اقتـدار

همچنان که بسیاری از اولیای زورمند نزد فرزندانشان فاقد اقتدار هسـتند و در عـوض اولیـایی اقتدار به چند تأمین. کنند حفظ و اعمال می اقتدار خود را کامالًهم هستند که بدون اعمال زور

دیگری تهدید جسمانی و استفاده از نیروهای انتظـامی و ، یکی بحث و اقناع ، طریق میسر است اقتداری که فاقد جزء بحث و اقناع . نظامی و نیز اقتدار از طریق تشویق یا تنبیه مالی و اقتصادی

بنـابراین همـواره بایـد ، ننده و پرهزینه است اقتداری بسیار شک ، باشد یا این جزء ضعیف باشد اقتدار الزم را برای ضمانت اجرا از طریق کسب مشروعیت و مقبولیت نزد اکثریت شـهروندان

.به صورت بحث و اقناع کسب کرد و مفیـد بخـش مـوثر هنگامی که ایـن دو شـرط تحقـق یافـت زمینـه الزم بـرای فعالیـت

.این وجود باید چند نکته را نیز متذکر شدبا . شود خصوصی و دولتی نیز فراهم میی خـود را ها سیاست این است که مشروعیت و مقبولیت ها دولت اولین شرط موفقیت ـ1

از خالل مباحثات و گفتگوهای کارشناسی و عمومی اخذ کنند تا بدین وسـیله مجبـور نباشـند قطعـاً تعـداد ، یت شود و اگر چنین شرطی رعا . اعمال ضمانت اجرا را از طریق زور پیش ببرند

کننـد و هیچگـاه اظهارنظر می ها سیاستمعتنابهی کارشناس و متخصص بطور فعال در دفاع از هم بصورت بیان مطالب تکراری و کلی محـدود آن به یکی دو نفر ها سیاستدفاع از مجموعه

هـم در یـک گفتگـوی آن شود و چنین نخواهد شد که اگر یک فرد عادی در فالن کشـور نمیفوراً از جانب مسئولین به عنوان دلیل صحت ، دفاع کند ها سیاستحضوری و نه بحث علنی از

. مطرح شودها سیاستدارند کنند ولی اعالم می گذاری می قیمت. ستها سیاست شرط دیگر ضرورت ثبات در ـ2

زیـرا ، شـود ولی با این توجیهات مشـکلی حـل نمـی ، ی قبلی نیست ها سیاستکه این مخالف و . قعیت قضیه معلوم است و آنان که طرف خطاب هستند احتیاجی به این توضیحات ندارند وا .کنند را درک میها سیاستثباتی بی

ی پولی ضمن این که سـبب مشـکالت قیمـت ارز و ها سیاستثباتی در به عنوان نمونه بی و 1369 هـای سالمثالً در . گذاری هم لطمه زده است موارد دیگر شده است به تولید و سرمایه

افراد متعددی سرمایه خود و دیگـران ، شد که امیدهای بسیاری برای کار تولیدی داده می 1370، کنند را در راه تولید بکار انداختند با این اطمینان که پس از مدتی وام الزم را از دولت اخذ می


لکـه بـه علـت تغییـر ولی بعداً به علت مشکالت پولی و نقدینگی نه تنها وامها پرداخت نشد ب ی بخش خصوصی نیمه کاره رها شد یا با قیمـت نـازل و ها طرحشدید در قیمت ارز اکثر این

گذاری گذاشـت و چنان اثر مخربی بر انگیزه سرمایه . ضرر فراوان در اختیار دیگران قرار گرفت .ها مرتفع نخواهد شد که به این زودی

به عبارت دیگر دولتـی . ستها دولتدی ی کارآم ها شاخص از ها سیاست اجرای موفق ـ3کنـد و هـم شـهروندان را ملـزم بـه را اجرا می آن کند و هم خود یی را تعیین می ها سیاستکه

ضمن این که اعتمـاد بـه نفـس خـود و شـهروندانش را تقویـت ، کند می ها سیاست آن رعایت .گردد وری در جامعه می کند باعث افزایش بهره می

طوالنی شد از پرداختن به آثـار مسـایل ها یادداشتوری در طی این هاز آنجا که بحث بهر بخصوص نقـش ( حمل و نقل و ارتباطات ، ها وری از جمله سیاست کنترل قیمت دیگر در بهره

ی هـا سیاسـت کنتـرل ، مقررات صادرات و واردات ، ی مالی و نقش بهره ها سیاست ،)مطبوعاتکارمنـدانش و نیـز سیاسـت دسـتمزدها پرهیـز ه دولـت و دو نیز حجم گستر ، ارزی و سوبسید

.یمینما های دیگر موکول می را به فرصت آن کنیم و می ...انشاءا

در 1373 به فرانسه صورت گرفت در چند شماره در سال 1372به بهانه سفر نسبتاً تفریحی که در سال « »روزنامه سالم منتشر شد

!ها حق تقدم دارند راستی دست

ای یا چیزی سفرنامه، خاطراتی، که اهل قلم پس از هر سفری یادداشتی موالً رسم است عمو ، ها و نشریات دستی داشـته باشـند بخصوص اگر این افراد در روزنامه . نویسند مشابه آنها می

.سفر هم بنحوی در رابطه با جریده باشد بویژه اگرچـه . شـوند ه مربوط مـی و به ذوق و اطالعات نویسند ، ها انواع و اقسام دارند این سفرنامه

و در مقابل کسانی ، توانند دو صفحه خاطره بنویسند نمی، روند بسا افرادی که یک سال سفر می چه پنهـان کـه راقـم زاز خوانندگان عزی . نگارند و یک سال خاطره می ، که یک هفته در سفرند

نه ایـن کـه ، هم برای مطبوعات نداشت آن نویسی این سطور کالً نظر خوشی نسبت به سفرنامه درست مثل کسی که مـثالً از لوبیـاپلو بـدش . ندارم آن ای به بلکه عالقه ، دانم این کار را بد می

با این وجود پس از سفری که اخیراً به پاریس ، که این غذا اشکالی داشته باشد آن بدون، آید میاین است کـه نکـات نفع این کار در . ای را سیاه کنم داشتم به این نتیجه رسیدم که چند صفحه

و ، کند کند که کمتر مجال بیان آنها را پیدا می ای را انسان مشاهده و یادداشت می مفید و پراکنده نویسی قالب بسیار مناسـبی اسـت کـه بتـوان ایـن نکـات کوچـک گرچـه مهـم را بـا سفرنامه

زیرا کـه ، کنم که از چند شماره تجاوز نکند با این وجود سعی می . خوانندگان در میان گذاشت !گرچه هنر است، درازنویسی پسندیده و مقبول نیست

ی آنجـا نیسـت کـه چنـین هـا واقعیتبیان همه ، ها قبالً عرض کنم که هدف از این نوشته بلکـه ، حتی هدف انعکاس همه مشـاهدات هـم نیسـت ، کاری در چند روز سفر ساخته نیست

خودمـان در داخـل ایـران مسایل فقط انتخاب بعضی نکات و سپس استفاده از آنها برای طرح .است

نکته دیگری را هم باید اشاره کنم تا مبادا خوانندگان محترم این قلم را از نکات منفی آنجا و کمتـر ، ای دارای نقـاط ضـعف و قـوتی اسـت باید قبول کرد هر فرد و جامعـه . غافل ندانند

. صالً چنین چیزی یافت نشودمطلق باشد و شاید ا توان یافت که خیر مطلق یا شر موردی را می

64 !ها حق تقدم دارند راستی ـ دستآنجلس تا قزوین از لس

بـدی و شـر در . انسان و جامعه غربی چون ما و جامعه ایران نیز از این قاعـده مسـتثنا نیسـتند کننـده از طرفی ممکن است ما به عنـوان مشـاهده . جوامع غربی از دو زاویه قابل بررسی است

فلسـفی را ریشـه چـارچوب آن منطق و چارچوب فلسفی آنان را قبول نداشته باشیم در نتیجه چـارچوب آن در حالی که از نظر آنان و در قالب ، بسیاری از مفاسد و شرور آنجا معرفی کنیم

هایی را در آنجا یافت که حتی توان نمونه گر چه از این موارد می . شود موارد فساد تلقی نمی آن االمکـان هایی که برای مـا حتـی نمونه. قابل توجیه نیست ، در چارچوب فکری و فلسفی غرب .مطرح کردن علنی آنها متصور نیست

شود لذا من قصـد نـدارم در مجموع از آنجا که معموالً نقاط منفی و ضعف آنها مطرح می .ای برگیریم بلکه از این راه نیز توشه، پردازم و تنها به طرح نقاط دیگر می، که آنها را تکرار کنم

لیکن به علت زنـدانی شـدنم ، آماده شده بود تقریباً ها یادداشتالزم به تذکر است که این .ها به تأخیر افتاد مدت

سال اخیر بوده است کـه در ابتـدای سـال 15تنها سفر نسبتاً تفریحی من در طی این سفر بعداً که از زندان بیرون آمـدم فهمیـدم کـه ، و به دعوت یکی از دوستان ایرانی انجام شد 1372

زندان دادن اطالعات احتمالی بـه مقامـات فرانسـوی بـوده یکی از اتهامات شایع من در بیرون !!است

این نیز گذشت تا آینده را خداوند منـان به هر حال . ظاهراً سفر تفریحی به ما نیامده است .چگونه رقم زند

فرهنگ؛ حق همگانی

گستردگی نمودهای فرهنگـی ، کند اولین چیزی که حتی یک ذهن عادی را بخود جلب می تـوان احتمال قریب به یقین مـی به، اند هر جایی که شلوغ است یا صف بسته . تدر پاریس اس

هـای خـارجی گرچه تعـداد زیـادی از آنـان را توریسـت ، گفت آنجا یک مرکز فرهنگی است .لیکن سهم خود فرانسویان نیز در این میان زیاد است، دهند تشکیل می

هنگامی که این خدمات بـه ، کند خدمات فرهنگی کوششی را فروگذار نمی ارایهدولت در . شـوند طبیعی است که متقاضیان کافی برای استفاده از آنها نیز پیدا مـی ، شد ارایهبهترین شکل در ، شود که در غرب امکانات فساد به حد وفور در اختیار جوانـان و مـردم اسـت اگر گفته می


تـری نیـز در اختیـار آنـان یعوس، اند امکانات فرهنگی ی غربی توانسته ها دولتمقابل باید گفت .تر است تر و فراوان توان گفت این خدمات ارزان احتماالً می، قرار دهند

گرچه با توجـه بـه سـطح درآمـد مـردم آنجـا . کتاب و کتابخانه است ، یک نمونه فرهنگ شـود کـه ولی این امر سبب نمـی ، تر است توان گفت که احتماالً کتاب به نسبت ایران گران می

در مجمـوع در شـهر . نتوانند به سهولت و راحتی به هر نوع کتـابی دسترسـی پیـدا کننـد افراد ها قیـد در بروشور مربوط به کتابخانه. کتابخانه عمومی با تجهیزات کافی وجود دارد 59پاریس

در نزدیک محل زندگی یا کار خود یا مدرسه )هر شهروند پاریسی (شما بدانید «: شده است که فـوراً نبایـد در ذهـن ، یم کتابخانـه یگـو وقتی که مـی » تابخانه مجهز وجود دارد فرزندتان یک ک

.خودمان محل کوچک و کم تجهیزات و با مقررات سخت و شاقی را تصویر کنیم کرد که مدتی قبل فرزند چهـار یکی از دوستان ایرانی که به منزلشان رفته بودم تعریف می

وقتی که از طریق فیش برق به سکونت مـن در . آنجا بردم م را برای استفاده از کتابخانه به ا ساله بالفاصله و در عرض چند دقیقه کارت عضویتی به نام خـودم صـادر ، این محل اطمینان یافتند

گرفتنـد و )شـود در پایان عضویت مسـترد مـی (کردند و تنها مبلغ صد فرانک به عنوان ودیعه . کتاب با خودش آورد تا به امانـت ببـریم سپس پسرم را روانه قسمت کودکان کردم و دو جلد

طوری که باعث جذب کـودک بـه ه کاغذ و مقوای اعال بود ب ، های رنگی با عکس ها کتابکلیه جالب این بود که بعضی از آنها نیز با نوار ضمیمه بود تا کودکان بتوانند از طریق ، شد کتاب می

.نوار به مطالب کتاب پی ببرند، دهـد هنگی خود را بدین سهولت در اختیار اتباع خارجی قرار می ای که خدمات فر جامعه

نیست کـه آن قصد من . کند بدیهی است که برای شهروندانش به مراتب وضع بهتری ایجاد می آنان بـه ، زیرا این امر از انصاف بدور است ، وضع خودمان را بطور دربست با آنجا مقایسه کنم

اند و بدیهی است که باید شرایط بهتری رقی قرار گرفته هاست که در جاده ت لحاظ اقتصادی قرن ایـن پیشـرفت اقتصـادی زاییـده خدمات خوب فرهنگی که طبعاً بخش مهمی از ، داشته باشند

توانیم بکنیم کـه را نباید از نظر دور داشت که ما کارهای بسیار زیادی می مسألهولی این ، استهـای مـا بـا آنهـا را همـه تفـاوت . هماهنگ باشد با این سطح از توسعه اقتصادی جامعه ما نیز

.ماندگی اقتصادی تبیین و توجیه کرد توان در قالب عقب نمیش را گرفتـه و از ا سـاله تابستان گذشته پدری به روزنامه اطالع داد که دست فرزند یـازده

آنجا بـه ولی نگهبان . غرب تهران برای استفاده از کتابخانه پارک شهر وی را به آنجا برده است


وقتـی متأسـفانه ، این دلیل که پیراهن نوجوان آستین کوتاه بوده است مانع ورود وی شده است مورد گفت ایـن امـر جـزء ضـوابط آن تأییدمدیریت کتابخانه ضمن ، هم که قضیه پیگیری شد

!!کتابخانه است ا نیـز و اکثـر آنهـ ، حال وقتی که تهران تنها حدود انگشتان دسـت کتابخانـه عمـومی دارد

و در فضـاهای نسـبتاً ، انـد سال است که نه گستردگی کمی و نه تحولی کیفـی نیافتـه های سالتوانیم امیدی به گسترش و توسـعه فرهنـگ خـود چگونه می ، اند کوچک و محدود ساخته شده

برخوردهایی از نوع فوق مزیـد بـر علـت ، همه این امکانات محدود به یک طرف . داشته باشیم .شود کتاب و کتابخانه می دلزدگی همیشگی جوانان ازاست که باعث

در ، گذرانـدم به یاد داریم که بیش از بیست سـال قبـل کـه اواخـر دوره دبیرسـتان را مـی ظهـر و شـب غلغلـه بـود از از هـر بعـد ، کتابخانه محله ما که اتفاقاً تنها کتابخانـه منطقـه بـود

مان تنها کتابخانه را دارد با همان وسـعت منطقه ه آن سال حاال هم پس از بیست . آموزان دانش .گویی که اصالً فرهنگ را متولی نیست! و امکانات

مدتی قبل پسرم درخواست کرد که در نزدیکترین کتابخانـه عمـومی عضـو شـود پـس از هـای متعـدد تلفنـی پس از تمـاس ، ترینش در آزادی است جستجوی فراوان فهمیدم که نزدیک

و این بنده خدا هاج و ، د که گفتند اینجا مخصوص دانشجویان است موفق به گفتگو ش باالخرهتـرین و ارزانتـرین راه را کـه کجا کتاب تهیه کند و من هم طبق گذشته راحـت واج ماند که از

.راهی که فقط عده معدودی امکان برگزیدنش را دارند. خرید کتاب است نشانش دادممرکز فرهنگـی ژرژ پمپیـدو ، ریس ساخته شده یکی از مراکز فرهنگی مهمی که اخیراً در پا

جور موارد بار و از این ظاهراً محل این مرکز قبالً میدان تره. است) جمهور اسبق فرانسهرییس(در ، دهد بوده است و پمپیدو پیشنهاد ساختن یک مرکز فرهنگی با طراحی جدید در آنجا را می

.شود نتیجه این مرکز هم به اسم وی نامیده میقول خودشان به اندازه یک زمـین فوتبـال اسـت و در پـنج ه حت هر طبقه این مرکز ب مسا

بدین معنا که ، کند و نیز مدیریت آنجا از نظام باز پیروی می آن طبقه ساخته شده است معماری های بیرونی ساختمان آنجا کالً از شیشه است و بـه نـوعی بـاز بـودن محـیط را تـداعی دیواره

ی مختلف آنجا نیز در هر لحظه و بدون مانعی در دسترسی ها قسمتیریت همچنین مد ، کند میمـراجعین خودشـان . گیری از خدمات آنجاسـت مراجعین هستند ولی مهمتر از اینها نحوه بهره


دهند و به کلیه اسناد و مدارک و تجهیزات آنجا دسترسی دارنـد و بـا رأساً این کار را انجام می .شوند آماده استفاده از خدمات آنجا می)مکتوب هم هستکه معموالً (مختصر توضیحی

و ها کتاببه وجود کلیه اطالعات و آن ها کامپیوتر در دسترس مستقیم است تا از طریق ده .اسناد پی برد و با راهنمایی کامپیوتر به آنها دسترسی پیدا کرد

هـای ها و فرهنـگ بانتقریباً از همه ز . رسانی است سه طبقه آنجا مختص کتابخانه و اطالع گرچه عمده مطالب مربوط بـه کشـور خودشـان یعنـی ، شود زنده دنیا در آنجا مطلب یافت می

کتـاب و حتـی مجلـه و ، ویییهـای ویـد فـیلم ، با این وجود نوارهای موسیقی . شود فرانسه می آن بخش آموزش زبان آنجا که . روزنامه به زبان اصلی از کشورهای گوناگون در دسترس است

هـای آموزش زبـان . گیرد جالب و آموزنده بود هم بطور مستقیم مورد استفاده مراجعین قرار می گیـرد ای تلویزیون این کشـورها صـورت مـی مختلف کشورها همزمان از طریق پخش ماهواره

آلمـان ، انگلـیس ، توانند با مشاهده مستقیم تلویزیون کشورهای دیگر مثل آمریکا مندان می عالقه .های مورد نظر آشنا شوند زبانو غیره با

جلد کتاب و یک میلیون منبع اطالعاتی دارد که در دسـترس مسـتقیم 400,000این مرکز .مراجعین است

فرهنگ؛ کاالی مطلوب همه

کـه بـه هنـر مـدرن و نقاشـی ، های دیگری هم هسـت مرکز فرهنگی پمپیدو دارای بخش لـی نقاشـی و لالم و شـامل هنـر بـین . ست ا 1905منظور هنر بعد از . اختصاص داده شده است

هـای مـاتیس اختصـاص دارد کـه طـالبین به نقاشی آن یک بخش مهم . شود پیکرتراشی هم می نفر از این مرکز 12000هنگامی که راهنما توضیح داد روزانه . فراوانی برای تماشای آنها هست

رفت که چنین تعـدادی یکنند تعجب کردیم زیرا محیط خیلی شلوغ نبود و تصور نم بازدید می ولی با توضیحات بعدی معلوم شد که در این مورد حق دارند زیـرا . روزانه از آنجا بازدید کنند

گرفـت کـه فقـط تعـداد سازی صورت مـی یعنی زمان آماده 12دیدار ما از آنجا قبل از ساعت ند د محلی راهنمایی کر ساعات از آنجا بازدید کنند لذا ما را به آن توانند در معدودی از افراد می

. کنندگانی را که به انتظار شروع کار مرکز ایستاده بودند مشاهده کردیم که از آنجا صف مراجعه پیـر ، ساعت به شروع کار رسمی وقت بود ولی صدها زن و مرد 5/1صبح بود و 5/10ساعت


اً اکثر آنان هم و تقریب . متر منتظر بازشدن درهای مرکز بودند صد و جوان در صفی به طول چند 12فعالیت رسمی مرکـز مـذکور از سـاعت . کردند وقت خود را در صف به مطالعه صرف می

.پردازند نیز به تنظیم و مرتب کردن کارها می12 شب است و قبل از ساعت 10ظهر تا بـه عبـارت ، اسـت آن یکی از نکات مهم در طراحی مرکز فرهنگی پمپیدو عمومی بـودن

این مرکز چندان جنبه تخصصی برای دانشجویان یا اسـاتید و ، گی و اهمیت رغم بزر دیگر علی کننـد و مـی تـأمین نیازهای خود را از طریق مراکز معتبر دانشگاهی ها گروهاین ، محققین ندارد

.مرکز مذکور محل مراجعه عموم مردم استهیچگـاه و ، شـود کلیه خدمات این مرکز بصورت رایگان در اختیـار مـردم قـرار داده مـی

به یاد دارم که سال گذشته فردی به روزنامه تلفن زد که بـه مناسـبت روز . تعطیل شدنی نیست ولی با کمال تعجب دیدم کـه ، جهانی موزه دست فرزندم را گرفتم و بردم به موزه ایران باستان

عنـایتی بـه فرهنـگ حـال بـا ایـن بـی ، مهمترین موزه کشور تعطیل است ، در روز جهانی موزه و همواره دیگران و جوانان را فقط از انجام ، مان هم بلند است رمان فریاد واتهاجم فرهنگی کشو

کنیم و حتی یک بار هم نشده است که بصـورت جـدی و پسندیم نهی می یی که نمی ها فعالیتتر و قاطع تأکید کنیم که درهای مراکز فرهنگی را بر روی جوانان باز شود و این مراکز را متنوع

ی مختلـف هـا فعالیـت بدیهی است که تربیت نسل جوان با نهی آنـان از انجـام ، تر کنیم جذاب . نیستپذیر امکان

، اند که جوانان را به عرصه فرهنگ جذب کند ای طراحی شده به گونهها سیاستبطور کلی سال مجانی 18 فرانک است ولی ورودیه برای افراد زیر 35مثالً قیمت بلیط ورودی موزه لوور

در عمـوم مراکـز فرهنـگ ها سیاستاین . فرانک است 20 سال 25 تا 18ست و برای جوانان ا .شود اعمال و اجرا می

، این واقعیت غرب را نباید انکار کرد که در عین وجود امکانات و شـرایط ارتکـاب فسـاد رار داده ی سالم و مفید نیز در اختیار جامعه ق ها فعالیتتری برای انجام شرایط و امکانات وسیع

و ، ی مختلف و گاه متناقض فرصت انتخـاب دارد ها راهو یک شهروند غربی میان این ، شود میو اگر ما نیز فـرا راه ، گزینند های بهنجار زندگی و جامعه را برمی شیوه، بدیهی است که اکثریت

آنـان یی را ایجاد کنیم بـه طریـق اولـی ها راهشهروندان و جوانان خود و در حد توانمان چنین .گزینند ی صحیح زندگی و فرهنگی را بیش از مردم غرب برمیها روش


باید قبول کرد که اگر درهای فرهنـگ و خالقیـت فکـری بـر روی جوانـان و شـهروندان آنان اجباراً برای پیدا کردن راه و روش زندگی و ارتباط برقرار کردن با محـیط و ، گشوده نشود

صورت حق نداریم که آنان را به سبب این آن موخت و در از جاهای دیگر خواهند آ جامعه را ی فرهنگـی ها ارزشاگر کوششی برای یافتن مفاهیم و هنجارها و . امر شماتت و سرزنش کنیم :قول معروفه ب، ها در داخل خأل داریم زمینه آن است به میزانی است که در

ها این کویرود تشنه در خواجه چرا می ها گرنه تهی باشدی بیشتر این جوی آن شد که گرایش به ابتذال و فرهنگ فساد هم وجود دارد که باید مانع آن البته نباید منکر

.را در مقابل خألهای موجود عمده کرد آن شد ولی نبایدبلکه چـه بسـا ، فرهنگ در غرب یا فرانسه تنها یک کاالی ارزان قیمت نیست ، اشتباه نشود

مـثالً بلـیط . پردازنـد های بسیاری را بپردازنـد و مـی د هزینه در مواردی شهروندان آنجا مجبورن بـا ، فرانک است که به نسبت گران اسـت 150 فرانک و ارکستر سمفونیک 700نمایشنامه آیدا

شد کـه یـک گفته می . این حال این نوع کاالهای فرهنگی بطور کامل برای مردم مطلوبیت دارد یکی دیگر از دوستانی کـه روی صحنه است و از سال است که در پاریس بر 45تر به مدت ئات

دالر 100ترهای آنجـا بـه قیمـت ورودی ئات از ایاالت متحده دیدن کرده بود شنیدم که یکی از برای چند ماه بعد پـیش فـروش آن سال هنوز بر صحنه است و جالب این که بلیط بعد از سی

.شود میهای قـدیمی در یکی از میدانگاه مثالً، های دیگری هم هست نمودهای فرهنگی به صورت

شوند و کاالهای هنـری خـود را بـه معـرض فـروش انواع و اقسام هنرمندان جمع می ، پاریس، کشند کنندگان را می ای نقاش هستند و در مدت کوتاهی عکس درخواست مثالً عده ، گذارند می

رخ آنـان را روی مقـوا ای بـا قیچـی تصـویر نـیم عده، کنند بعضاً کاریکاتور آنان را ترسیم می کنند جالب اینجاست که چند نفـر ایرانـی هـم در میـان آنـان بـه آورند و فوری قاب می درمی

رسند و هم افـراد بسـیاری و خالصه هم اهل هنر به نوایی می، فعالیت و کسب درآمد مشغولند ری اوقات فراغت خـود را بـه شـیوه سـالمی سـپ ، کوچک و بزرگ و زن و مرد ، از پیر و جوان

.کنند می سسه فرهنگی عربـی وم. شود سسات فرهنگی تنها به مسایل و مردم فرانسه خالصه نمی وم

طبقه و با زیربنای هزاران متر و بـا معمـاری زیبـایی سـاخته 9 فرانسوی که کنار رود سن در ـ


بـدیهی . منـد بـه آنـان های عالقـه زبانان و فرانسوی شده است مرکزی است برای مراجعه عرب .نافع حاصل از وجود چنین مراکزی بر اهل نظر پوشیده نیستاست م

تقویـت روح ملـی و . شود مظاهر فرهنگی تنها به موزه و کتابخانه و نمایشگاه محدود نمی یگانه کردن مردم و دولت از خالل مشارکت در سرنوشت خویش و نظارت عمومی بـر رفتـار

رانسـه و کـالً کشـورهای اروپـایی گرچـه ف . عنصر اصلی هویت فرهنگی است ، مدیران جامعه رود کـه انـد و حتـی انتظـار مـی ست که در مسیر صلح و آرامش با یکدیگر قدم گذاشته ها سال

وحدت اروپا محقق شود و طبعاً دو جزء مهم این وحدت آلمان و فرانسه هستند بایـد بـیش از گذشـت نـیم قـرن از با این وجود هنوز پس از ، بقیه در راه فراموش کردن گذشته گام بردارند

ثانیه بـه یـاد ظهر اولین چهارشنبه هر ماه میالدی به مدت سی 12در ساعت ، جنگ دوم جهانی اطالع بـودیم و ما که از قضیه بی . شود جنگ جهانی دوم آژیر قرمز در سراسر فرانسه پخش می

ی ایـن البته یک معنای دیگری را هم بـرا . با شنیدن آژیر خطر حمله هوایی دچار تعجب شدیم تنبه مردم از جنگ و این که فراموش نکنند در نیمـه اول قـرن آن توان سراغ گرفت و نشانه می

مسـئولیتی نسـبی و اینها نبـود مگـر بـر اثـر بـی ، هایی شد بار دچار چه کابوس حاضر اروپا دو رشـد و گسـترش روحیـات بـاالخره گرایـی افراطـی و تقویت و تشدید روحیه ملـی ، ها دولت

، و بدیهی است که اگر یک بار دیگر هر کدام از ایـن عوامـل رخ دهـد . نه و فاشیستی نژادپرستاو بخاطر همین گذشته بسیار تلخ اسـت کـه . ها برابر بیش از گذشته است احتمال ویرانگری ده

.طلب و ضد جنگ در اروپا نسبتاً فعال هستند ی صلحها گروه

انقالب آموزشی؛ شرط اساسی تحول اجتماعی

ه از فرزند کالس پنجم یکی از ایرانیان که هم نظام آموزشی ایران را تجربه کرده هنگامی ک پرسیده شد که چه تفاوتی میان دو نظام آموزشی ایران و فرانسـه اسـت ، بود و هم نظام آنجا را

کنـد و در اینجـا مـی سـوال دقیقه صحبت و ده دقیقه 50معلم ، از یک ساعت در ایران «: گفت .»برعکس

همیشـه در داخـل . یفی به این وضوح در اختالف دو نظام آموزشی نتوان گفـت شاید تعر شد که نظام آموزشی ایران مبتنی بر حفظ کـردن اسـت و ایـن ویژگـی از نظـام کشور گفته می

هـای آموزشـی جدیـد و بخصـوص در در حالی کـه نظـام ، آموزشی فرانسه اقتباس شده است


بگـوییم باید ، حتی اگر این تحلیل را قبول کنیم . اتآمریکا مبتنی بر یادگیری است و نه محفوظ شد آنان هم و آنطور که شنیده می ، برای نظام آموزشی فعلی فرانسه صادق نیست مسألهکه این

.اند اند و خود را با مقتضیات عصر انطباق داده وار را به کنار گذاشته حفظ کردن طوطیمـثالً یکـی از ، شناسـد و بزرگ نمی شود که کوچک در مواردی آموزش چنان همگانی می

آموز را با خود به قسمت هنر مدرن مرکز فرهنگی نفر دانش 20معلمان هنر در حالی که حدود آمـوزان از ولی جالب این بود کـه دانـش . کرد پمپیدو آورده بود برای آنان تابلوها را تشریح می

هـای نحوه آموزش عملی در مـوزه همچنین این . شد مقطع اول ابتدایی تا دبیرستان را شامل می آمـوز را در طـول مـوزه تعـداد زیـادی دانـش . شد پاریس و بخصوص موزه لوور هم دیده می

در دست دارند و جواب آنها را با سوالها کپی شامل ده توان مشاهده کرد که یک جزوه پلی می .کنند از راهنمای خود تنظیم و یادداشت میسوالمشاهده اشیاء موزه و احیاناً

معلـم ، رفـتم سال قبل و هنگامی که بـه دبسـتان مـی 27خیلی خوب یادم است که حدود بـدون ، آموزان یک گزارش از مـوزه ایـران باسـتان تهیـه کنـیم تاریخ ما گفت هر کدام از دانش

گویم که از کل دوران آموزش ابتدایی تنها دو یا سه خـاطره در ذهـن دارم کـه یکـی اغراق می ، تر کنند تر و آموزنده گرچه ممکن بود برنامه مذکور را برای ما جالب . رش است تهیه همان گزا

.ولی در هر حال در همان حد هم که بود به خاطرم مانده استهـای اسـتعماری ها معتقدند که نظام آموزشی مبتنی بر محفوظـات از بقایـای نظـام بعضی

ریشـه ایـن ! کردنـد تم را حفظ مـی شود که در هندوستان حتی جدول لگاری مثالً گفته می ، استآمـوز دلزدگی و عدم عالقه دانـش ، شود آنچه که فعالً مشاهده می ، خواهد باشد نظام هر چه می ی خـود را هـا کتـاب آمـوزان گویند چرا پس از پایان امتحانات دانش ای می عده. یا دانشجوست

مسـأله علت این ! انداختند یسوزی هم راه م کتاب، و شاید اگر کمی اتحاد داشتند ، کنند پاره می ارتباط با زندگی روزمـره و واقعیـات قابـل لمـس حد بر محفوظات بی در همین تأکید بیش از

هـای جوانـان پـرورش اسـتعدادها و خالقیـت ، است و نیز بیش از این که هدف نظام آموزشی .باشد ای که معلم یا استاد معتقد است می تأکیدش بر فهمیدن مطالب بگونه، باشد

و چه بسـیار ، های ما هم رواج دارد بلکه در دانشگاه ، این شیوه آموزشی نه تنها در مدارس و ، امتحانی از جانب دانشـجو هسـتند سوالاساتیدی که خواهان درج پاسخ خاص خودشان به

اگر دانشجو جسارت کند و نظر استاد را نپذیرد و در پاسخ جواب دیگری بگوید یا نظر اسـتاد یکی از دوستان تعریف . اش به کجا خواهد انجامید معلوم نیست آخر و عاقبت نمره ، را نقد کند


احتیاطی سه ترم متوالی نمره قبولی از درس اسـتاد مربـوط کسـب کرد که به دلیل چنین بی می. پشت دست خود را داغ کردم تا مبـادا دیگـر خـالف نظـر اسـتاد بنویسـم آن نکردم و بعد از

موقعی کـه ، کنند های ما با دانشجویان چنین رفتاری می حتی در دانشگاه یی که ها همان متأسفانهنیافتگی ما را به هـر چیـزی گذرانند و علت توسعه فرصت پیدا کنند همه را از دم تیغ انتقاد می

.جز نحوه رفتار آموزشی خودشان، دانند مربوط می

اخالق و تکنولوژی، فردگرایی

فردگرا هسـتند و انسـان غربـی احسـاس تنهـایی جوامعی ، مشهور است که جوامع غربی ولـی ایـن موضـوع یـک ، دهند و این ویژگی را به مبانی تفکر فلسفی غرب ارتباط می ، کند می

پیوستگی شدید را نوعی از اتحاد و بهم ، نیز مشاهده شود آن و اگر روی دیگر ، روی سکه است بطور کلی رفتار یک فرد غربی . کند توان مشاهده کرد که در شرایط عادی کمتر نمود پیدا می می

مثالً اگر یک نفر بیمـار و گرسـنه کنـار . های رفتاری خودمان ارزیابی کنیم توان با مالک را نمی عاطفه یـا توان حمل بر بی و عابرین اقدامی برای کمک به وی نکنند را نمی ، خیابان افتاده باشد

دهـد؛ بـه ش سردی از خود بـروز مـی زیرا همان کسی که چنین واکن ، احساس بودنشان کرد بیکند من بـه عنـوان یـک شـهروند بـه دولـت و چرا که فکر می ، نحو دیگری عمل خواهد کرد

دهم تا به این افراد رسیدگی کند و طبعاً رسیدگی بـه احـوال بیچارگـان را شهرداری مالیات می یفه اعتراض هـم خواهـد داند و احتماالً به عدم انجام این وظ شده برای دیگران می وظیفه تعیین

.کردبلکـه بطـور کلـی نسـبت بـه ، متأثرکننده نیسـت مسایلتفاوتی فقط نسبت به این گونه بی

و مشاهده هر چیزی در افراد دیگر که ممکن است از نظر ، تفاوت هستند محیط اطراف خود بی شـود کـه میو لذا بندرت دیده ، تفاوت هستند آنان در مقابلش بی ، ما جالب و قابل دیدن باشد

با این حـال آنـان بـا هـم از طریـق . سر کنجکاوی به دیگران نگاه کنند ها با تعجب یا از غربیجمعی و در درجه اول تلویزیـون و بعـد رادیـو و وسایل ارتباط ، کنند دیگری ارتباط برقرار می

ای معهبدیهی است در جا، راه ارتباطی آنان با یکدیگر و با دولت خود استترین مهممطبوعات های ارتباطی سنتی به دلیل تحوالت اجتماعی و اقتصادی دچـار رکـود شـده اسـت و که شیوه


افـراد دچـار خـأل ارتبـاطی ، وسایل ارتباطی جدید هم نتوانسته باشد جایگاه خود را پیدا کنـد .دهند شوند و به مرور امکان انطباق با یکدیگر و جامعه و دولت را از دست می می

جمعی آنجا یعنی مطبوعات را با مطبوعات خودمان مقایسه ز وسایل ارتباط وقتی که یکی ا 20روزنامه لیبراسیون فقط در بخش خارجی خود . توان دید ها را به وضوح می تفاوت، کنیم می

دو نفر مصحح و چند نفر هم مسئول اسناد و آرشیو مخصـوص ، نفر نویسنده 5نفر خبرنگار و روشـن ، هـای ایـران مقایسـه کنـیم ات را به لحاظ کمی با روزنامه و اگر این نفر ، به بخش دارد

و این تازه تفاوت . شود که فاصله عمیقی را برای رسیدن به یک وضع مطلوب باید طی کرد میو تا آنجا که اطالع داریم سـالم در ، و تفاوت در کیفیت نیز کمتر از این نیست ، در تعداد است

با ایـن ، اش در سطح باالتری است کیفی و تحصیالت تحریریه های ایران به لحاظ میان روزنامه ها قابل جبران شود که تفاوت کیفی سالم با یک روزنامه معتبر نیز بدین زودی حال احساس می

.نیستولی علت ، ای شاید به فقدان نیروی آموزش دیده در داخل مربوط باشد علت چنین فاصله

آن اجتماع امروزی ماست که منجر به عدم جاذبـه روشن نبودن جایگاه مطبوعات در آن اصلی. به عنوان نیروی کار شده است ، از سوی مردم به عنوان خریدار و نیروهای متخصص و کارآمد

.گیر صدا و سیما نیز هست و این مشکل به صورت دیگری گریبانل عامـ آن کند و به نظـر مـن یک عامل دیگر هم شهروندان غربی را به یکدیگر مرتبط می

بـه ای مسألهو حکومت در هیچ ، شاید هیچ موضوعی به دقت مالیات منظم نباشد . مالیات است دقـت و کارآمـدی و فراگیـری . اندازه وصول مالیات وسواس و دقت عمل به خرج نداده باشد

. مواجه اسـت آن با نظام مالیاتی در کل فرانسه بصورتی است که هر شهروند فرانسوی هر روز دار انجـام پـردازد کـه عهـده اند که بخشی از درآمد خود را همواره بـه دولـت مـی د و دقیقاً می

را پول آن خاطر پرداخت و هنگامی که یک شهروند مالیات را با طیب ، وظایف معین شده است حسن اعتمـاد مـردم بـه دولـت ای از تواند نشانه می مسألهبدیهی است که این ، زور تلقی نکرد .خویش باشد

رسـد کـه ولی به نظـر مـی ، پردازند ها مالیات را به راحتی می شود که غربی میگرچه گفته کـه قیـود آن مگر، طبیعت آدمی عموماً بر این پایه استوار است که از پرداخت مالیات فرار کند

و اینجاسـت کـه بحـث ، اعتقادی یا عملی استوار و محکمی او را بـه ایـن فعـل مجبـور کنـد .توان بطور خیلی خالصه بررسی کرد خالق را میبا ا آن تکنولوژی و رابطه


بتواند بـر اجـرای آن یی است که بر طبق ها روشای ایجاد های هر جامعه ضرورت یکی از هـا در بعضـی زمینـه . و قوانین خود نظارت داشته و حسن اجرای آنها را تضمین کنـد ها ارزش

در ، گیـرد ورت مـی بخصوص عرصه دین این نظـارت عمومـاً از طریـق وجـدان و عقیـده صـ مراقبـت تکنولـوژی باالخرهجمعی یا مراقبت مأمور و طریق نظارت توان از های دیگر می زمینه

ولـی یـک ، وجدان و عقیده بسیار کـم هزینـه و مفیـد اسـت براساسنظارت . به مقصود رسید دسـت بـه آن توان ارزیابی دقیقی از موفقیت به عبارت دیگر نمی ، ثباتی است بی آن اشکال مهم

بویژه که امکان خرید مـأمور ، در مقابل مراقبت بواسطه مأمور گران و ضمناً خطاپذیر است . دادها مشکل و سخت می کردن این مراقبت در همه مکان یکه امکان دا آن ضمن. وجود دارد کامالً .تر است و هم کم خطاتر و غیرقابل خرید تر و ارزان ولی مراقبت تکنولوژی هم راحت، است

ممکـن اسـت فقـط بـر وجـدان . کنیم که قصد ما رعایت مقررات راننـدگی اسـت فرضای کافی است حـداقل نیمـی از راننـدگان نـدای ولی ظاهراً در هر جامعه ، رانندگان تأکید کنیم

وجدان را نادیده بگیرند تا چنان عرصه را بر همه تنگ کنند کـه عطـای وجـدان را بـه لقـایش رانندگی را ، ز طریق نظارت دیگر شهروندان بر رفتار رانندگان همچنین ممکن است ا . ببخشایند

ولی باید توجه داشت که این حالت نیز در نهایت ضمانت اجرای کـافی نـدارد و ، اصالح کنیم همچنین نظارت مأمور راهنمایی و . تواند مانعشان شود اگر یک یا چند نفر خطا کنند کسی نمی

سازی نهایی باشد و چه بسا که رانندگان با دور واند چاره ت رانندگی و جریمه افراد خطاکار نمی توان چنـد مـأمور ها نمی و مکان ها زماندیدن چشم مأمور تخلف کنند و دیگر این که در همه

اگر عبور . گرچه کامل هم نیست ، ولی نظارت تکنولوژیک هیچ یک از معایب را ندارد . قرار داد ها مطابق برنامه نه تنها سبز و قرمز شدن چراغ ، جام شود و مرور یک چهار راه با چند دوربین ان

بلکه تصویر اتومبیـل متخلـف بالفاصـله ، انجامد شود و این خود به کاهش تخلف می انجام می شود و صاحب اتومبیل بـدون چـون و چـرا مجبـور بـه انداخته و جریمه مربوط نیز صادر می

.کند بدر می فکر تخلف را از سر، عیدر نتیجه برای گریز از جریمه قط، شود پرداخت می تا رنظارت تلویزیونی بر عبور و مرو از. ها صادق است این تأثیر تکنولوژی در بیشتر زمینه

زنیـد اگر شما در موزه قـدم مـی . ترین اشیاء موزه لوور شامل این حالت است نظارت بر قیمتی بلکه هر لحظه ممکـن ، رت نیستید نباید خیال کنید که تحت نظا . بینید ولی هیچ مأموری را نمی

در نظـام مالیـاتی حـاکم مسـأله مشابه همین . طریق تلویزیون مدار بسته مراقبت شوید است از


هـا را است و کامپیوتری کردن پرداخت و دریافت مالیات در کل کشـور نظـارت بـر پرداخـت .کند تسهیل می

کم نقـش کم، را انجام داند می رفتار بخصوصی یهنگامی که مردم از طریق چنین نظارتی دا کـه بـه آن افعـال را بـیش از آن مند هستند که انجام دادن زیرا مردم عالقه ، شود ناظر فرعی می

و طبعاً پرداخت مالیات را ، رفتار ارتباط دهند آن به ارزشی بودن ذاتی ، عامل نظارتی ربط دهند .پرداخت آن مکان فرار ازنه به دلیل عدم ا، کنند ناشی از وظیفه شهروندی خود معرفی می

را بصورت عادت آن تمایل داریم ، آموزیم دلیل الگوهای رفتاری خاصی را می وقتی به هر .انجام امور بدانیم» صحیح«شناختی معرفی کنیم و آنها را شکل روان

مثـل ، هـای فسـاد رشد نقش تکنولوژی در روابط میان افراد سبب کم شدن بعضی از زمینه طرف دیگر باعث کاهش برخوردهای خارج از ضابطه و احیاناً تنـد و خشـن شود از رشوه می

.دهد دوستانه و انسانی را نیز کاهش می گرچه مشاهده برخوردهای نوع. گردد میفقـط در حـد ، در هر حال آنچه که به عنوان رابطه اخالق و تکنولوژی در اینجا مطرح شد

نظران را به بحث و گفتگوی صاحب آن ر مهم توان به عنوان یک موضوع بسیا اشاره است و می . پرداخته خواهد شدمسألهتر به این در آینده مفصل، گذاشت و اگر خداوند عنایتی کند

»نظر من«و » رأی مردم«

اند و همـه جـا های فرانسه در سراشیبی قرار گرفته بیش از یک سال است که سوسیالیست رانندگی هم برخالف جاهای دیگر حق تقدم با حتی در هنگام ، هاست راستی حق تقدم با دست

ها چنان شکستی را در انتخابات متحمل شدند که در دویسـت سوسیالیست. هاست راستی دستهای پارلمـان درصد کرسی 85ظاهراً نزدیک به . سابقه بوده است سال بعد از انقالب فرانسه بی

سـت خـورد و اتفاقـاً ایـن در راستی شد و جناح چپ فرانسه مطلقاً شک نصیب دو گروه دست دموکراسـی هـای جمهور کماکان از جناح چپ است ولی از آنجا که پایه رییسحالی است که

بـه کـامالً پیروز و شکسـت خـورده حـق و حقـوق یکـدیگر را ، در آنجا استحکام یافته است خـود یس جمهور سعی نکرد که کابینـه را در اختیـار یو میتران به عنوان ر . شناسند رسمیت می

14و اگر به ، نان را معرفی کرد آوزیر پیشنهادی درآورد زیرا برتری رقیب را پذیرفت و نخست جمهور ایران چگونه سعی داشت رییسصدر اولین سال قبل برگردیم به یادمان خواهد آمد بنی


با این توجیـه کـه مـردم مـرا ، اش تحت فشار قرار دهد مجلس را برای پذیرش افراد پیشنهادی و بحران ایجاد شده از جانـب وی کـه بـه ، اند و مجلس باید با من هماهنگ باشد خاب کرده انت

در شرایطی بود که دشمن بخش وسیعی از کشـور را اشـغال کـرده ، خلع صالحیت او انجامید .بود

کـه ناشـی از آن کراسی و مفهوم آزادی در کشور ما بیش از ورسد که ضعف دم به نظر می ایم میان عقیده و نظر با حق رأی ما هنوز نتوانسته . ل روشنفکران ماست معض، مشکل مردم باشد

ما از یک طرف دوست داریم عقیده و نظـر خـود را بـه . و حاکمیت تفاوت معقول قائل شویم ایـن » نظر من «بگوییمرا نداریم که آن کنیم یا به عبارت دیگر شجاعت ارایهعنوان عقیده مردم

میزان که برای رأی و عقیده خود اصالت قائلیم برای رأی مردم است و از طرف دیگر به همان در اعمال حاکمیت خود ارزشی قائل نیستم و حتی حاضریم برای به کرسی نشاندن فهم و اراده

و چه بسیار است در ادبیات سیاسی ایران اظهار عقیده از جانـب . خود هر کاری را انجام دهیم )به مفهوم اکثریـت (، رسنجی علمی برای فهم رأی مردم هم در کشوری که بندرت نظ آن ، مردم

احترامی به حق حاکمیت مردم بـه مفهـوم آزاد بـودن بی آن تر از و چه فراوان . گیرد صورت می .گرچه ما نپسندیم، آنان برای انتخاب آنچه که دوست دارند

باید گفت فالن بلکه ، توان از پسوند مردم استفاده کرد نمی، بطور کلی در مقام عقیده و نظرتوان از اراده و یا بهمان شخص دارای چنین یا چنان نظر و عقیده است ولی برای مردم تنها می

انـد فـالن حـزب یـا به این مفهوم که مردم اراده کرده ، سخن گفت )به مفهوم سیاسی آن (رأی .بهمان شخص را برگزینند

البی را در سـتون الـف سـالم از شود این است که چرا مط یکی از انتقاداتی که به سالم می .نویسید جانب خودتان و از قول مردم می

دارندگان سالم گفته بود که مـا مطلبـی را از ده طریـق جالب اینجاست که یکی از زیرنظر شود که شما مطالب خودتان را چاپ به روزنامه منتقل کردیم و شما چاپ نکردید و معلوم می

چند سال کار کردن به راحتی الم هم پاسخ داده بودند بعد از که مدیر مسئول محترم س ، کنید میمنشـأ ایـن اشـکال ایـن اسـت کـه ! های مردمی تمیز دهـیم های شما را از تلفن توانیم تلفن می

آن کنند اگر یک حرف از جانب مردم زده شود اصالت دارد ولی اگر روزنامـه منتقدین فکر می تـک افـراد و بلکـه تـک ، والً مردمـی وجـود ندارنـد در حالی کـه ا . خیر، را مستقل عنوان کند

کنـد و در ایـن صـورت شهروندان حضور دارند و در هر حال یک نفر یک نظر را اعـالن مـی


توانند نظر خود را به عنوان شهروند کارکنان سالم هم از شهروندان همین مملکت هستند و می دانیم و دلیلی ندارد که برای یری مهمتر می ما عقاید و نظر خود را در مقام پیگ : ثانیاً. اعالن کنند از همه اینها گذشته منتقدین چه کـار : ثالثاً. بخواهیم به دیگران منتسب کنیم آن دادن مهم جلوه

ولو از جانب یک نفر هـم ، اگر عقیده و نظری حق است ، کننده نظر دارند ها و بیان به منبع تلفن آن نباید اعتباری بـرای ، نفر ها میلیونولو از جانب حق نیست باشد باید بدان گردن نهاد و اگر

ایـن که در ، نظر و عقیده در مقام رأی و اعمال حاکمیت باشد آن مگر در مواردی که . قائل شد .مخالفت عملی کرد آن نباید باصورت

ایم کـه بوده است که با این ایده غلط مبارزه کند و تاکنون کوشش کرده نای سعی سالم بر و ، که اساساً چنین نظری در واقعیت خارج هم وجود نـدارد آن مردم نظر ندهیم ضمن از جانب

تا فقط از جانـب خودشـان سـخن ، ایم خوانندگان محترم خود را هم ترغیب به این عمل کرده حتی اگر منجر به دادن حق تقـدم بـه ، طرف دیگر رأی مردم را باید محترم شمرد و از ، بگویند ظاهراً دور به هر حال . نیست آن این محترم شمردن به معنای پذیرش ولی! ها شود راستی دست

:قول معروفه ولی فراموش نکنیم که ب، هاست راستی دورِ دست بخت چون برگشت پالوده دندان بشکند بخت گرخندان بود دندان بسندان نشکند

بورس چپ در ی طرفدارانه از ها تئوریاگر دهه پنجاه و شصت ، و امروز نوبت آنان است و هنگامی که جو روانی غالب شد و عقیـده یـا اقبـال فـردی رو بـه ، امروز برعکس است ، بود

چـون «: )ع(منین وقول امیرالمـ ه ب. سراشیبی نهاد باید دقت کرد تا در ارزیابی دچار خطا نشویم ، و چون بدو پشت نمایـد ، های دیگران را بدو به عاریت سپارد نیکویی، دنیا به کسی روی آورد

هــای دنیــا بــه ســمت راســت چرخیــده اســت و خــوبی و امــروز».هــای او را بربایــد وبیخــولی به قول همان امام دنیا دو . یاران عاریه داده است برگشتگان را از آنان گرفته و به بخت بخت

و همچنان که اقبالش نباید ما را فریب دهد و از خود . روزی له تو و روزی علیه تو ، روز است .والسالم. دادبارش نیز نباید سبب ناامیدی شو، بیخود کند

دانشجویان رشته فنی بطور «: به نقد سخنان آقای مرتضی نبوی که گفته بود 10/5/1371نوشته زیر در تاریخ « ».پرداخته است، 31/4/1371به نقل از روزنامه رسالت » غیرمستقیم تحت تأثیر و مروج فرهنگ غرب هستند

»ستیزی خردستیزی در پوشش غرب«

های تهاجم فرهنگی غـرب یـاد ها به عنوان یکی از کانون دانشگاه مهندس مرتضی نبوی از دهم دانشـجویانی ام شهادت می بنده به عنوان کسی که در رشته فنی درس خوانده : کرد و گفت

.خوانند بطور غیرمستقیم تحت تأثیر و مروج فرهنگ غرب هستند که در این رشته درس میبخصـوص اینکـه اگـر از ، گیرد از غـرب اسـت از علم و تکنولوژی فرا می چون آنچه که

مسأله در آنجاست و این ها ارزشکنند همه کشورهای غربی بازدیدی هم داشته باشد خیال می شود فرد را ناخودآگـاه می ارایهتر است چون الگوهایی که های علوم انسانی وحشتناک در رشته

.کند شیفته غرب میگیرنــد طــر اینجاســت کســانی کــه مــدیریت آینــده جامعــه را بدســت مــی خ: وی گفــت

ها هسـتند و شـورای عـالی انقـالب فرهنگـی بایـد بـا تشـکیل التحصیالن همین دانشگاه فارغ .ها اقدام نماید ی درسی دانشگاهها کتابی تحقیق نسبت به تغییر متون ها گروه

3/4/1371به نقل از رسالت

شنیدن و خواندن مطـالبی از ایـن ، فرهنگی داغ است و سوزان در شرایطی که بازار تهاجم .ای است که چندین بار به آستانه التیام هم رسیده است های کهنه نوع مثل پاشیدن نمک بر زخم

را تحـت آن غرب بدانیم و دانستن زاییدهواقعاً جای تأسف است که علم به ما هو علم را .تأثیر فرهنگ غرب قرار گرفتن بشماریم

بلکه مفهوم فرهنگ غرب ، هتر است این موضوع به سطح مطبوعات و مجامع کشیده شود ب .و آنچه که به نام تهاجم فرهنگی معروف است بیشتر شناخته شود

قبالً این نکته را عرض کنم که اگر به علت تفوق غرب در علوم و تکنولوژی ایـن تصـور صورت راه مقابلـه بـا ایـن مشـکل ایـن در این ، ی آنان نیز برتر است ها ارزشآید که پیش می

79 »خردستیزی در پوشش غرب ستیزی« ـ آنجلس تا قزوین از لس

چـاره دیگـری آن بلکه باید برای ، نیست که اصل علوم و تکنولوژی را مورد تهاجم قرار دهیم های علمی و تکنولوژیک است بطـوری ها همگام شدن با پیشرفت و از مهمترین چاره ، اندیشید

ت و ترقی هستیم و ارتباط ی اسالمی خویش قادر به پیشرف ها ارزشبا حفظ ، که بتوان نشان داد .ی غرب و ترقی مادی آنها وجود نداردها ارزشیا تالزمی منطقی میان

است که فرهنـگ آن معنای مخالف ، بدانیم آن علم و پیشرفت زاییدهاگر فرهنگ غرب را در ایـن صـورت چگونـه ، جهل است و اگر تالزمی میان علم و فرهنگ نـدانیم زاییدهدیگران

شـد کـه چـه گزاف فوق را عنوان کـرد؟ چـه خـوب بـود توضـیح داده مـی توان ادعاهای می دهد؟ شود که دانشجو را تحت تأثیر غرب قرار می میارایههای مهندسی هایی در رشته درس

شـیمی ، ترمودینامیـک ، مکانیک، فیزیک، ریاضیات: های مهندسی شامل بخش اصلی درس توانـد بـه نحـوی هـر فـرد منصـفی مـی . ه است فرآیند تولید و موارد مشاب ، )انواع و اقسام آن (

. و هیچ تعارضی هم با مـذهب نـدارد . ها مشاهده کند ی خداوند را از خالل این درس ها قدرتقـدرت خداونـد را بهتـر ، کند کسی که دنیای عظیم و بسیار پیچیده اتم و مولکول را مطالعه می

کند؟ مربوط میتواند بشناسد یا کسی که همه چیز را به اوهام و خرافات میتوان مـدعی شـد می، البته غیر از آشنایی دانشجوی مهندسی با مفاهیم و موضوعات علمی

باور این اسـت کـه بایـد عقالنـی فکـر و آن و. شد که یک نکته هم به باورهای وی افزوده می ابـل لیکن ق، و این نظم و نسق ناشی از اراده خداست، رفتار کرد و این که دنیا نظم و نسق دارد

ایـن رونـد نیـز . را تغییـر دهـد آن شناخت است و خداوند این اراده را به انسان داده است که .خواست خداست که انسان عقالنی شود

اشـکال ، حال اگر غربی شدن را به معنای عقالنی فکر کردن و عقالنی عمل کـردن بـدانیم کسی غیرعقالنی بـودن و اگر ، در این صورت هر مهندس و هر اندیشمندی غربی است ، ندارد

!مبارکش باد، و خردستیزی را صفت ممیزه فرهنگ خویش بداندهـای ایـن کشـور از نکته جالب این است که این مطالب در ضدیت با جوانان و دانشـگاه

ی اقتصـادی دولـت بـه مجلـس هـا سیاسـت شود که تحت حمایت از جانب کسانی مطرح می سـرمایه و ، نیـروی انسـانی ، تکنولوژی، ا بسوی علم یی که دست نیاز خود ر ها سیاست. اند رفته

.حتی مدیریت غربی دراز کرده استگیـری مـدیریت آینـده کشـور توسـط جوانـان و نیروهـای صد البته کسانی که به دسـت

.متخصص این جامعه را خطرناک بدانند باید هم دست نیاز بسوی مدیریت بیگانه دراز کنند


فکر غیرعقالنی را که در گذشته هم بر پیکره علمـی خوب است که ضربات ناشی از این ت ای معتقد بودند که نـه تنهـا علـوم پس از انقالب عده . این جامعه وارد شده است به یاد آوریم بالهـت ایـن . بلکه باید علوم دقیقه را هم اسالمی کـرد ، انسانی و اجتماعی موجود غربی است

لـیکن تشـکیک در علـوم . عـدودی را بفریبـد اندیشه اظهر من الشمس بود که بتواند بیش از م ها را از ای دست بکار شدند که دانشگاه لذا عده . های فراوانی داشت انسانی و اجتماعی جذابیت

ها نیز باید کسـانی بدیهی است که شویندگان این پلیدی . لوث وجود این افکار پلید پاک سازند علمای دینـی؟ بـدین لحـاظ کـار ی بهتر از و چه کسان ، باشند که خود به آنها آلوده نشده باشند

هـای فرهنـگ ی سراپا اسالمی و منزه از کژیها کتابشروع شد و همه به انتظار تولید و توزیع یکی دو کتـاب صـادر کردنـد کـه نـه ها سالنشان که پس از آن نشان به . و تفکر غرب بودند

بود چرا که همان تفکرات غـرب ن )به معنای مورد ادعای آنان (اسالمی ، علمی بود و نه اسالمی علمی نبـود چـرا کـه . را با حدیث و روایت مخلوط کرده بود ولی در باطن همان تفکرات بود

و بدین لحاظ حتی برای یک تـرم ، را مخدوش کرده بود و لذا فاقد وجهه علمی بود آن اصول .ها پذیرفته نشد هم به عنوان کتاب درسی دانشگاه

ی هـا کوشش سبب شد که این )خبرند بی آن ای از ظاهراً عده که(انگیز این شکست عبرت سال ولی معلوم نیست چرا پس از ده . فایده کنار گذاشته شود و هر کس دنبال خود را بگیرد بی

شود؟ تجربه ناموفق مجدداً و بصورت بسیار سطحی مطرح میردد کـه از دیـن گ به انتظار غلطی برمی )اگر صادقانه مطرح شود (ریشه تمام این مشکالت

هـای علمـی و تکنولوژیـک اسـت کـه طریـق در حیطـه ارایـه آیا انتظار ما از دین . وجود دارد دادن دیـن کنیم؟ آیا اساسـاً خداونـد در اصـل قـرار ی تجربه شده غرب را محکوم می ها روش

افتخاری برای دین اسـت؟ ، در نظر گرفته است؟ آیا اگر چنین شود آن هایی برای چنین توانایی به منزله نفی دین و العیاذباهللا نقص قدرت خداوند ، شود تأمینغیر دین آیا اگر این انتظارات از

کردنـد؟ آیـا وقتـی دیـن و مـی تـأمین است؟ آیا در گذشته مردم این انتظارات خود را از دین واسطه ایجاد کرد؟ این وجه از زندگی تحولی جدی و بی تأمیندر ، بخصوص اسالم ظهور کرد

.سطحی نگری این تفکرات روشن خواهد شد، دیگر که اگر به آنها پرداخته شودسوالها و دهمستقل از این که سخنان نقل شده درست باشد یا سخنان . فایده نیست ذکر این نکته نیز بی

باید دید که در عمل چه واقع خواهد شد؟، مقابل آن


ا از نظر گـرایش آنهـا بـه غـرب های م آید که اوضاع فعلی دانشگاه از مقدمات چنین برمی ! طور بـوده بعضی در گذشته هم همین ! طبیعی است که بنا به تجربه و شهادت ، خطرناک است را تغییر داد ها کتابدانیم که اگر بتوان می. ی درسی را تغییر داد ها کتابباید آن و برای اصالح

روز را کـار ها نفر تمام شبانه هقل د و حدا )قاعدتاً هم افراد غیردانشگاهی این کار را باید بکنند (و در نتیجـه حـداقل تـا ، کشد که بخشی از این کتب تغییـر کنـد حداقل ده سال طول می ، کنند

توان گفت حداقل های ما افرادی غربزده هستند و بنابراین می پانزده سال دیگر تولیدات دانشگاه و امیـدی بـه ، ایشـان اشـکال دارد یـک ج ، ها التحصیل دانشگاه سال دیگر مدیران فارغ تا بیست

آینده فرا راه این مردم با این مقدمات چه تصویر روشنی از . رود اصالح امور آنان و جامعه نمی ی علـوم هـا کتابشود؟ بر فرض که بتوانند چند حدیث و روایت هم به و انقالب قرار داده می

خواهنـد کـرد؟ چـه ی مهندسـی و پزشـکی را چـه هـا کتـاب انسانی و اجتماعی اضـافه کننـد شود که تغییـر مـوارد اخیـر تعلیـق بـه محـال ها دارند؟ تصدیق می متخصصانی برای این زمینه

هـای فنـی ها و دانشکده خواهد شد و در نتیجه مجبوریم قبول کنیم که تولیدات غربی دانشگاه .همچنان ادامه خواهد یافت

روس مهندسـی و حتـی علـوم هـایی از د در هر حال امیدوارم که منادیان این خطر بخـش . شـوند آن دانند را توضیح دهند تا اهل نظر متوجـه مصـادیق انسانی که غربی یا غیراسالمی می

ری یشناسـی اسـالمی نوشـته آقـای حـا جامعـه (البته مدتی قبل یکی از این علوم اسالمی شده را بـا رسـد کسـانی کـه حـداقلی از آشـنایی بنظر مـی ، در روزنامه رسالت چاپ شد )شیرازیشناسی اسـالمی و تحـت عنـوان مطالب را بنام جامعه آن اگر مجبور شوند ، شناسی دارند جامعه

. یا از خیر علم)العیاذباهللا(گذرند علم بپذیرند یا از خیر اسالم می جمهور چنـد روز قبـل در دیـدار دانشـجویان رییسشود که آقای جهت اطالع عرض می

در کشـور مـا : زشکی داخل و خـارج از کشـور گفتنـد کـه دوره دکترا و کارشناسی ارشد غیرپ موقعیت مناسبی وجود دارد تا نیروهای متخصص اداره امور را به دسـت گیرنـد خـوب اسـت

از بین برده شود که مبادا مشکلی )یا بهتر است گفته شود خطرناک (زودتر این موقعیت مناسب .حادث شود

که گفته 26/9/1371 جمهور وقت در تاریخ رییس، رفسنجانییادداشت زیر به دنبال سخنان آقای هاشمی « ».به تحلیل و ارزیابی بودجه پرداخته است» کسری بودجه به صفر رسیده است، سال25پس از «: بودند

!نقطه عطف

بودجه در ارایهشنبه مجلس شورای اسالمی هنگام جمهور در جلسه سه رییسجناب آقای :گفتند آن های یگتشریح ویژ

تـأمین طابق هدف تعیین شده در برنامه اول رقـم اسـتقراض از سیسـتم بـانکی جهـت م«توان بدون شـک سال به صفر رسیده که این امر را می 25کسری بودجه برای اولین بار پس از

».نقطه عطفی در عملکرد مالی کشور بشمار آوردلیکن بطور ، ه بپردازیم تری به تحلیل و ارزیابی بودج گرچه امیدواریم در آینده بطور مفصل

جمهـور بودجـه ریـیس چرا که به قول جناب آقای ، کنیم شاه بیت بودجه را بررسی می ، موقتهمان است که در فوق ذکر شد و اگر ماهیت این آن سه ویژگی اساسی دارد که اولین 72سال

.شود تر می ویژگی بخوبی شناخته شود کلیت بودجه روشن محتـرم مجلـس قـبالً رییس. توان از تمثیل کمک گرفت می، برای فهم معنای کسر بودجه

50ولـی اگـر ، فرض کنید صد بادیه شیر احتیاج داریم ، به مردم گفته بود مسألهبرای تفهیم این همان مفهوم کسر بودجه است که ، آب بریزیم ، بادیه دیگر 50بادیه بیشتر نداشته باشیم و بجای

بادیـه آب قـاطی شـیر 50به عبـارت دیگـر . شود می ینتأماز طریق استقراض از بانک مرکزی .ایم و بدیهی است که این امر یک افزایش متقلبانه و صوری است کرده

دولت باید کسر بودجه خود را کم کند یا به صفر برساند از چند ، شود هنگامی که گفته می بایـد ، همـان مـورد شـیر مثالً در ، افزایش درآمدها : الف. تواند این عمل را انجام دهد طریق می

: ب. کوشید که تولید را افزایش داد تا به میزان صد بادیه برسد و جوابگوی نیازهای مردم شـود بادیه شـیر مصـرف 50کننده قبول کند که یعنی مصرف . راه دیگر کاهش مصرف و هزینه است

د درآمـدهای به عبارت دیگر دولت یا بایـ ، این دو راه برای تحقق کسر بودجه وجود دارد . کندهای خود را کـم یا هزینه ... و تولید نفت ، گمرکی، مالیاتی مثل درآمدهای ، خود را افزایش دهد

83 ! ـ نقطه عطفآنجلس تا قزوین از لس

یعنی همزمان . شود البته معموالً تلفیقی از دو راه برگزیده می . گذاری های سرمایه مثل هزینه . کند .کنند ها هم می با افزایش درآمدها سعی در کاهش هزینه

دولت در بودجه اخیـر . راه سومی است ، در بودجه اخیر برگزیده است اما راهی که دولت دولـت ، یه شیر خـالص باشـد د با 50مثالً اگر تولید ما . کرده است ارایهاز شیر تعریف جدیدی

ی شـیر هـا ویژگـی کـرده و شـیری بـا آن اقدام به گـرفتن کـره ، شیر به مردم آن بجای تحویل و طبیعی است که تولید خود را افزایش هم . دهد ل می چربی است تحوی پاستوریزه که خیلی کم

بادیه 50شیر خالص که آن ولی میان این شیر که تولیدش به صد بادیه رسیده است با ، دهد می .تفاوت از زمین تا آسمان است، بود

برابـر کـم کـرده 20باره دولت در بودجه جدید تنها کاری که کرده ارزش ریال را به یک پانصد بادیه هـم ، بادیه 100حتی اگر بجای ، برابر کم کنیم 20که چربی شیر را مثل این ، است

دولـت در بگـوییم بهتـر اسـت . در اصل مثـل آب اسـت ، فاقد ارزش غذایی است ، تولید شود کـه . بودجه جدید برداشتش از شیر چیزی در حـدود همـان آب سـفید اسـت و احتمـاالً دوغ

:اند گفتهم بود آبش خیلیماستش ک امان از دوغ لیلی

اساساً اگر قرار بود به این صورت کسر بودجه جبران شود و نقطه عطفی هـم بـه حسـاب ممکـن ، که بیشترین نسبت کسـر بودجـه را دارد 1367در همان سال ، آید که مشکلی نداشت

، بودند با تبدیل دالر هفتاد ریال به دالر هزار و چهارصد ریال نه تنها کسر بودجه را صفر کـرد دالر را ، تومـان 140تواند همین امسال بجای دالری دولت می . بلکه اضافه بودجه هم پیدا کرد

بلکه در ارقام اضافه بودجـه هـم ، به دویست تومان بفروشد تا نه تنها کسر بودجه نداشته باشد البته تذکر دهیم که این کار ممکن نیسـت !! های گذشته را نیز پرداخت کنند نشان دهند و بدهی

لکه فقط یک تغییر ظاهری است و به همین دلیل هم کسر بودجه در بودجـه حاضـر از میـان ب .شکل دیگری وجود دارد که در ادامه خواهیم گفته نرفته و ب

اصوالً طبق برنامه اول پنجساله قرار بود که کسـری بودجـه از طریـق افـزایش درآمـدهای سـهم درآمـدهای مالیـاتی از کـل ) 1372ل سـا (بطوری که در پایان برنامه ، شود تأمینمالیاتی

درصـد کـاهش یافتـه 23در حالی که در بودجه تقدیمی این سهم بـه ، برسد% 7/47بودجه به در مقابل قرار بود کـه سـهم نفـت در . است که زنگ خطری جدی برای اقتصاد و جامعه است

بـیش از سـه درصـد یعنـی 2/67 درصد برسد در حالی که طبق بودجه به 6/20 به 1372سال


جمهور بارها رییسو این در حالی است که آقای . بینی شده افزوده شده است برابر درصد پیش دانیم که نه قیمت نفت همه می. اند که قصد کاهش وابستگی بودجه دولت به نفت را دارند گفته

بخصوص که قیمت ، دچار تحولی جدی شده است و نه تولید ایران تغییری اساسی یافته است پس چطور شده است که سهم نفت افزایش . بینی برنامه هم کمتر است نفت فعلی از مقدار پیش

را بتوان آن یافته؟ واضح است که فقط تعریفی جدید از قیمت دالر شده و هیچ تحولی که اسم نکتـه مهـم . را باید مدعی شد آن سهل است که خالف . شود نقطه عطف گذاشت مشاهده نمی

تـأمین طبق برنامه قرار بود کـه سـهم کسـر بودجـه در . گذشته است های سالدر کسر بودجه گرچه دولـت ردیـف کسـر . به صفر برسد 1372درآمدهای دولت به مرور کم شود تا در سال .بودجه را کم کرد ولی واقعیت چیز دیگری بود

قبل بخشی از ردیـف ها سالاز . نفت و سایر درآمدهاست ، درآمدهای دولت شامل مالیات طبق برنامه قرار بـود کـه سـهم . شد سایر درآمدها از طریق فروش ارز به قیمت آزاد حاصل می

این ردیف در پنج سال برنامه به ترتیب؛لـیکن در عمـل در سـه سـال اول برنامـه . درصد باشد 3/29 و 2/26، 4/24، 5/23، 7/24

درصـد کـاهش 8/9 به 1372درصد بود و جالب است که در بودجه سال 4/39و 5/27، 8/44 گذشـته بسـیار بیشـتر از برنامـه بـوده های سالواضح است که سهم این ردیف در . یافته است

و این اصـوالً ، کرده است درآمد می تأمیندر بازار آزاد اقدام به یعنی دولت با فروش ارز ، است. و صرفاً سیاسـتی در جهـت کـاهش ارزش ریـال اسـت ، کاری اقتصادی و فعال و مفید نیست

هیچ ربطی بـه شده است و می تأمینبنابراین بخش مهمی از کسری بودجه از این طریق ناسالم جالب اینجاست که در سال . های دولت یا افزایش درآمدهای مالیاتی یا نفت ندارد کاهش هزینه

علـت . درصد رسیده اسـت 8/9باره به باشد ولی به یک 3/29 قرار بود سهم این ردیف 1372در بـازار آزاد معنـا آن زیرا با یکی شدن قیمت ارز دیگر فروش فقط بخشی از روشن است آن

شود طبق برنامه قرار نبوده که در پایان نتیجه می . شود ندارد و کلیه ارزها در این بازار عرضه می این سـهم زیـاد را بـرای ردیـف این صورت زیرا در ، پنج سال سیاست یک نرخی اعمال شود

.نوشتند نمی» سایر درآمدها«بلکه مطـابق برنامـه پـیش ، کند که کسر بودجه نه تنها کم نشده توضیحات فوق روشن می

به همین دلیل آثار خود را به طریق دیگر نشان داده کـه در ادامـه ، نرفته و بیشتر هم شده است .خواهد آمد


طـه اصوالً چرا کسر بودجه مذموم و ناپسند است؟ مگر چه اشکالی دارد کـه بـه عنـوان نق به این علـت کـه سـبب افـزایش : توان گفت شود در یک جمله می ضعف بودجه محسوب می

پس هر سیاستی که سبب حـذف کسـر . بدون این که تولید اضافه شده باشد ، شود نقدینگی می چرا کـه آثـار کسـر . سیاست موفقی نیست ، بودجه شود ولی ممانعت از افزایش نقدینگی نکند

این همان مشکلی است که دولت در چند سـال . شود تصاد ظاهر می بودجه به طریق دیگر در اق .را درک کند آن خواهد گذشته داشته است ولی نمی

و 9/5، 2/9، 7/11، 8/10 برنامـه بـه ترتیـب های سالطبق برنامه قرار بود که نقدینگی در ، 5/19 در حالی که نقدینگی در سـه سـال اول برنامـه بـه ترتیـب . پیدا کند درصد افزایش 5/3ی غلط دولت بوده کـه ها سیاستکه این امر ناشی از . درصد افزایش داشته است 6/24 و 0/21

.یکسان کردن نرخ ارز است، آنها یکی ازبینـی شـده در درصد پـیش 9/5البته این نسبت احتماالً در سال جاری نیز بسیاری بیش از

ده برابـر بودجه شاید بـه بـیش از برنامه است و این نسبت در سال آینده به دلیل وضع موجود ریـزان و بودجـه ای است کـه برنامـه و این همان نقطه . بینی شده بالغ شود درصد پیش 5/3رقم

اشـاره آن جمهـور بـه ریـیس اند و در گزارش بودجه آقای داشته آن بندان سعی در پنهان کردن .نشده است را حـل مسـأله و ، اهش نـداده دولت کسر بودجه را کـ ، یمیبخواهیم بطور خالصه بگو اگر

فرض کنید در جامعه فعلی خریـد و فـروش . را پاک کرده است مسألهبله صورت ، نکره است به اتهام ارتکاب این جرم زندان هستند حـال اگـر دولـت و تعدادی نیز ، مواد مخدر جرم است

که دیگر بدیهی است ، مواد مخدر جرم نباشد پس خرید و فروش آن قانونی را وضع کند که از آن توان گفت که در مبارزه با مـواد و محـو آیا می ، هیچ فردی به این عنوان زندانی نخواهد بود

چون دیگر کسی با این عنوان در زندان نداریم؟ بدیهی اسـت کـه پاسـخ منفـی ، اند موفق شده امـر را مثـال بهتـر ایـن . ایـم ایم و نه این که فسـاد را برانداختـه است زیرا فساد را قانونی کرده

بخش قابل توجهی ، ی اخیر ها سیاستقبل از . توان در سیاست صادراتی دولت جستجو کرد میزیـرا دولـت دالر کاالهـای ، شـد از کاالها از طریق قاچاق و عدم ثبـت در گمـرک صـادر مـی

، کردنـد در حالی که اگر قاچاق صادر مـی ، گرفت صادراتی را با ارز ترجیحی از صادرکننده می دولت اجازه ، ی جدید ها سیاستبا شروع . رسید ر به ارز آزاد به دست صادرکننده می دالر مذکو

، کننـد داده است کاالها با ارز آزاد صادر شود و هیچ تضـمینی از صـادرکننده درخواسـت نمـی


زیـرا همـان مفهـوم ، کنـد بدیهی است که هیچ عاقلی دیگر اقدام به صادرات قاچاق کـاال نمـی اگـر صـادرات . اش برای مردم فرقی ندارد ولی نتیجه ، انونی شده است قاچاق امروز رسمی و ق شـود و آثـاری جـدی در اقتصـاد و تحولی در زندگی مردم ایجاد نمی ، سه برابر هم شده باشد

.گذارد جامعه بر جای نمی. گوینـد را برای چه کسانی می ها تحلیلاز سیاستگذاران اقتصادی باید پرسید که این نحوه

، آنان طالـب افـزایش درآمدشـان ، گویند که آنان کاری به کسر بودجه ندارند مردم می اگر برای یـا بـا حـذف ، حال این موارد با کسر بودجه محقق شـود ، و کاهش تورم هستند ، ایجاد اشتغال و اگـر ایـن . گذارنـد و وقعی هم به این اعداد و ارقام نمی ، کند برایشان فرقی نمی ، کسر بودجه

اسـت کـه آن تـر از بدانید که حقـایق روشـن ، شود ناسان اقتصادی عنوان می مطالب برای کارش .را در پرده آمار و ارقام پوشاند آن بتوان

به تحلیل ارتباطات یکسویه غرب و خطری که از 1371خرداد 28 و 27یادداشت زیر در دو قسمت به تاریخ « »پرداخته است، کند میاستقالل و هویت فرهنگی و سیاسی جهان سوم را تهدید آن جانب

چه باید کرد؟

اسـتقالل آن قبل گفته شد که ارتباطات یکسویه غرب و خطری که از جانب در یادداشت را آن دو عامل. واقعیتی انکارناپذیر است، کند سیاسی جهان سوم را تهدید میـهویت فرهنگی و گفته شد که احتمـاالً .جمعی غرب دانستیم افزاری وسایل ارتباط افزاری و نرم در قوت سخت

فقدان کـارآیی مناسـب ، ولی عامل دیگری که ذکر شد . شود در آینده نیز این دو امر تشدید می ی ایـن کشـورها بـه وسـایل ها ملتاعتمادی بی امکانات ارتباطی جهان سوم است که ناشی از

.هیماعتمادی را توضیح د در این نوشته درصددیم که علت این بی. ارتباطی خویش است حـل راهتـرین مهمچرا که . کس و درو در قضیه وجود دارد ورسد که نوعی پاراد به نظر می

، همان چیزی است کـه بـه علـت فقـدان آن ، برای مقابله با وضع موجود و سلطه خبری غرب بایـد محیطـی آزاد در حل راهتر گفته شود برای پیدا کردن روشن. شود اجازه طرحش داده نمی

چرا کـه ، حلی نبود دیگر احتیاج به راه ، بود و اگر چنین محیطی می ، شاهد باشیم این کشورها را بنابراین به علـت فقـدان چنـین محیطـی جـرأت بیـان . واقعی است حل راهوجود همان محیط

چنـین خطـری متوجـه ، داشـت و اگر چنین محیطی هم وجود مـی ، واقعی وجود ندارد حل راه ).گستردگی نبودیا حداقل به این (جهان سوم نبود

، و خبری جهان است جمعی ارتباط وسایلدارای سلطه بالمنازعی بر ، گرچه امروزه آمریکا جزییاتآنجلس هم با بیشترین ی لس ها شورششود که اخبار تمام می آن ولی این امر به قیمت

این هزینه کوچکی است که آمریکـا بـرای . به همراه عکس و فیلم در سراسر جهان منتشر شود .پردازد منافع یعنی سلطه بر اخبار یک سویه جهانی می آن کسب

کشورهای جهان سوم تحت نظارت و کنترل یا سانسور جمعی ارتباط وسایلتا هنگامی که همسـویی منـافع تنـگ و محـدود برحسبو خبرها را ، ی خود هستند ها دولتی یمرئی یا نامر

ی آنهـا هـا ملـت ید امیدی داشته باشـند کـه نبا، کنند تنظیم و منعکس می ، ی خود تهیه ها دولتچـرا کـه آنـان بـه تجربـه . داشته باشند آن ها و اخبار منتشره کوچکترین اعتمادی به این رسانه

88 ـ چه باید کرد؟آنجلس تا قزوین ز لسا

بلکه انعکـاس آمـال و آرزوهـای ، نیست ها واقعیتکننده ها منعکس اند اخبار این رسانه دریافته .رهبران سیاسی جامعه است

سـر درد و احسـاس علیه اسالم و انقالب اسالمی فریـادی از فریاد تهاجم تبلیغاتی غرب ، عقایـد شـوند خطر است و بجا است ولی اگر در عمل مـانع آزادی انتشـار اخبـار و افکـار و

کن همان مهاجمینی هستند که خطرشان را هر روز و به هر نحـو جاده صاف ، دانسته یا ندانسته .نویسند می

و در مقابـل ، ترسـانند وحشتناک هجوم خبری غـرب مـی های آنان که دیگران را از هزینه ، ای را تقبـل کننـد کـوچکترین هزینـه ، هـای گـزاف حاضر نیستند کـه بـرای لغـو ایـن هزینـه

.طلبانی هستند که هیچگاه ره به مقصود ندارند راحت وسـایل حوادث اخیـر شـهرهای مـیهن اسـالمی شـاهد گویـایی بـر ایـن مدعاسـت کـه

.اند در این دور نامبارک گرفتار آمده ایران نیزجمعی ارتباطهـای اول روزنامـه آنجلس روزها تیتـر مردم حق دارند از خود بپرسند که چرا حوادث لس

شـیراز و مشـهد بـه سـکوت برگـزار ، شود ولی وقـایع اراک ایران و خبر اول صدا و سیما می یاهپوسـت در حتی از کتک زدن یـک مـرد س ، گردد؟ چگونه است که هزاران عکس و فیلم می

ارتباط جهان از جمله ایران قـرار وسایلها قبل از واقعه تهیه و در اختیار وسط خیابان و در ماه ولی تاکنون حتی یک عکس و یک گـزارش خبـری جـدی از وقـایع اخیـر ایـران در ، گیرد می

درسـت و غلـط ، بحث بر سـر ماهیـت ، های داخلی منعکس نگردیده است؟ اشتباه نشود رسانهبلکه بحث بر این است کـه یـک ، خیر و شر بودن شورشگران نیست ، حق و ناحق بودن ،بودن

، هـای وارده بـه سـاختمان بانـک اسـتان مشـهد واقعه مهمی در کشور رخ داده و تنها خسارت و تعـدادی مجـروح و کشـته و دسـتگیر و سـپس مجـازات ، سیصد میلیون تومان برآورد شـد

ای در هـر کجـای دنیـا بایـد در ند که چرا کوچکترین واقعه و این مردم حق دارند بدان ، اند شده نفـر 17ولی از قضایای دو هفته قبل بوکان که بیش از ، های ایران درج شود مطبوعات و رسانه

.شود های فراوان داشت خبری درج نمی کشته و زخمی و خسارتولی ایـن . مکنیم که از عوارض سوء انعکاس چنین اخباری مطلع هستی پیشاپیش اعالم می

های مردم و از طرف دیگر اعتمـاد بـه که از یک طرف رشد آگاهی آن در مقابل منافع عوارض .نماید ناچیز می، ارتباطی بیگانگان استوسایل و مستغنی شدن از جمعی ارتباطوسایل


هرچند که باید مسئولین کشور در مورد حوادث قضاوتی داشته باشند اما آیا باید مردم هم ضاوت را بدون اطالع از ابعاد واقعه پیدا کنند؟ و در واقع مسئولین بجای مردم قضاوت همان ق

مضر ، اوباش هستند اگر وقوع چنین حوادثی ، کنندگان اموال دولت و مردم کنند؟ و اگر تخریب ، گر در این اقدامات دسـت دارنـد و اگر عوامل توطئه )که هست (به حال جامعه و کشور است

مردم خود ، م با انعکاس شایسته اخبار واقعه و درج تحلیل و نظر افراد صاحبنظر باید اجازه دهی یی که در اختیار مسـئولین ها تحلیلبگذارید همان اطالعات و اخبار و . ای برسند به چنین نتیجه

تـا ، را به مردم عرضه کنند ها همان، کنند هایی را می چنین قضاوت آن گیرد که در نتیجه قرار می پایدار و باثبـات خواهـد ، های مردم در این صورت قضاوت . ها را بنمایند این قضاوت خودشان

گردش آزادانه اطالعـات . شود های خارجی متزلزل نمی بود و با اندک تحلیل یا خبر خبرگزاری یی خواهد بود که به کمرنگ کردن سلطه خبری غـرب در ایـن ها سیاستو اخبار نقطه آغازین

.انجامد کشورها میحاصـل ، از طریق درج صحیح و کافی اخبار ، های جمعی نگامی که اعتماد مردم به رسانه هاگـر اسـتثنائاً عـدم . ی بازدارنده تبلیغی نیز وجود خواهـد داشـت ها سیاستامکان اجرای ، شد

چـرا کـه بـه سیاسـتگذاران خبـری . پذیرنـد را می آن مردم، انتشار یک خبر ضرورت پیدا کند سـازی و های ارتبـاطی ملـی سـبب محـو فرهنـگ شـایعه عتماد به رسانه ا. خویش ایمان دارند

هـای ضـربه آن فرهنگـی کـه کلیـه نیروهـای مخلـص و ملـی از وجـود . شود پذیری می شایعه .اند ناپذیری دریافت کرده جبران

بیگانه در قلب جمعی ارتباط وسایلکارآیی ، ها حاصل شود در صورتی که اعتماد به رسانه تر های خودی را در طرح واقعی و حتی کارآیی رسانه ، یابد به حداقل کاهش می ی ما ها واقعیت

های خبری بتـوان مـواردی را شاید در دفاع از ایجاد محدودیت . دهد وقایع خارجی افزایش می آن توان گفت که اصل بر انتشار اخبار مورد نیاز مردم است مگر ولی با این وجود می ، ذکر کرد

حد و حدود اخبار مورد نیاز مردم نیز . را ضروری نشان دهد آن م انتشار که مصلحتی مسلم عد طالب دانستن تعداد هواپیماهای جنگنده کشور در شرایط کنونی عموم عقالً . امری عرفی است

ولی همین گروه اطالع از وقایعی که با زنـدگی روزمـره آنـان ، یا نفرات نیروهای مسلح نیستند را امـری ، باشـند آن برای خود آنان هـم رخ دهـد یـا شـاهد مرتبط است و حتی ممکن است

.دانند ضروری و الزم می


ای جـز کارآمـدتر کـردن برای تقویت قدرت دفاعی خود در مقابل امپریالیسم خبری چاره مگر با ایجاد محیطی که منجـر ، و این امر میسر نیست ، امکانات موجود ارتباطی خویش نداریم

.پیام و خبر شودبه نقل و انتقال آزادتر

،روزنامه سالم، ریزی در چهار شماره یادداشت روز چهار شرط برنامه« ». منتشر شد1373 مرداد 15 الی 11مورخه

ریزی شرط برنامه

ریزی شرط اول برنامه

ریزی کنـد؟ آیـا تـاکنون بـرای خـود یـا تواند برای خود برنامه چه جامعه و چه فردی می ای برای خود آماده کنیم و کلیـه اید؟ فرض کنیم برنامه ای تنظیم کرده دوست یا فرزندتان برنامه

معروف مو هـم الی درز به قول ی روزانه و هفتگی را از پیش تعیین کنیم بطوری که ها فعالیتنکنیم و هیچ ضمانتی هـم بـرای رسـیدگی و احیانـاً آن ولی در عمل هیچ توجهی به ، نرودآن

نویسـی ای بـر برنامـه در این صـورت چـه فایـده ، داشته باشد مجازات تخلف از برنامه وجود ن جز این که به دیگران نشان دهیم ما هم برنامه روزانه و هفتگی و ماهانه و ساالنه ، مترتب است

داریم؟کنندگان و مجریان برنامه قبول کننـد کـه است که تدوین آن ریزی بنابراین شرط اول برنامه

نمایند که در چارچوب تعیـین شـده کنند و خود را ملزم می می آزادی خود را با اختیار محدود تخطـی از مفـاد برنامـه ، حرکت کنند و همچنین ضمانت اجرایی کافی برای مقابله بـا هرگونـه

.وجود داشته باشدبلکه تغییر برنامه هم تابع ، البته هدف این نیست که از برنامه به هیچ وجه نباید تخطی کرد

حفـظ آن دهد بطوری کـه همـاهنگی اجـزاء را تغییر می آن ریز ع برنامه است و مرج آن تدوینتوان گفت شرط اول با این توضیح می . را تغییر دهند آن و مجریان حق ندارند خودسرانه ، شود

ای حاکمیت قانون و برنامه بر رفتار و تصمیمات مجریان و سیاستگذاران است و اگـر هر برنامه وم را تهیه و تدوین کنیم ضـرورت دارد کـه از ایـن نظـر مطمـئن امروز درصددیم که برنامه د

شویم آیا شرط اول در جامعه و در میان سیاستگذاران و مجریان وجود دارد یا خیر؟برای تعیین وجود یا عدم وجود این شرط باید برنامه اول را از این زاویـه نقـد و بررسـی

غییرات در اجرا تابع منطق برنامه اول بـود؟ آیـا آیا برنامه اول چنان که بود اجرا شد؟ آیا ت . کرد

92 ریزی ـ شرط برنامهآنجلس تا قزوین از لس

هیچ مرجعی به تخلفات از برنامه رسیدگی کرد؟ آیا هیچ متخلفی از برنامه مجازات و به مـردم معرفی شد؟

اگر تخطی از برنامه وجود داشته است که دارد و بارها عنوان هم شده است حتـی مراجـع ، ها منفی اسـت سوالتا وقتی که جواب به بقیه پس در این صورت ، اند رسمی هم اعتراف کرده

خواهـد باشـد و به این معنا که هر چه مـی ، فایده است اقدام برای تدوین هر برنامه جدیدی بی .کنند های خاص خود را اجرا می برنامه مجریان اهداف و، کند فرقی نمی

ریزی شرط دوم برنامه

بـدون آمـار و . ریزی تهیه کـرد را برای برنامه باید مواد الزم ، پس از التزام به اجرای برنامه زیـرا اگـر قبـول کنـیم . ریزی مفهوم و اعتبـار چنـدانی نـدارد برنامه» بهنگام«اطالعات کافی و

ریزی یعنی حرکت از نقطه فعلی بـرای رسـیدن بـه نقطـه هـدف بـا صـرف حـداقلی از برنامه ضـرورت دارد کـه از نقطـه در این صورت باید بپذیریم که در درجـه اول ، ضایعات و مخارج

و این شناخت مگر بـا داشـتن آمـار و اطالعـات کـافی و بـا ، فعلی شناخت کافی داشته باشیم ، دارند که به دلیـل فقـدان ایـن شـرط ها عقیده به همین دلیل هم بعضی . شود کیفیت میسر نمی

هـای مچون برنامه تواند ه ریزی در ایران معنا و مفهومی ندارد یا حداقل این است که نمی برنامه آن ریزی را کم کرد و بجـای جانبه باشد و بهتر است گستره و سطح برنامه موجود وسیع و همه .های معینی محدود کرد ریزی را در بخش عمق و دقت برنامه

تعیـین ، ای یکی از اطالعات مهم در هـر برنامـه . واقعیت نیست این نظر چندان هم دور از بینی چندان دقیق امکان پیش ، زی اصلی ایران از طریق نفت است و چون درآمد ار . درآمدهاست

کل برنامـه تغییـر آن این درآمد وجود ندارد و به همین خاطر همیشه با کم و زیاد شدن شدید بار به دلیـل افـزایش قیمـت و صـادرات نفـت دسـتخوش همچنان که برنامه اول یک ، کند می

هـر دو در یـک دوره مسـأله ی نفتی و این دو بار هم بدلیل کاهش درآمدها انحراف شد و یک !ساله رخ داد پنج

چندان هم در اختیار ما نیسـت و از آن باید پذیرفت که تعیین قیمت نفت یا ثبات دادن به از مهمترین . های دیگر هم وجود دارد یم ولی مشکل آمار در زمینه یآ نیز برنمی آن بینی پس پیش

در طـی برنامـه اول مسـئولین مربـوط آمـار جمعیتـی . استریزی آمار جمعیتی آمارهای برنامه


ها آنقدر فراوان اسـت کـه در پایـان برنامـه دوم اند نظر واحدی را ابراز کنند و تفاوت نتوانستههای برنامه و بودجه با وزارت بهداشت و مرکـز بینی میلیون نفر میان پیش 6 تا 5حداقل حدود

، آموزشـی ، هـای بهداشـتی أثیر بسیار زیادی بر بودجـه آمار اختالف خواهد بود و این تفاوت ت بدیهی . مسکن و غیره خواهد داشت و کل برنامه را دگرگون خواهد نمود ، واردات مواد غذایی

.اعتباری آمار دیگر را نیز حدس زد اعتبار یا کم توان بی است از این تفاوت در آمار جمعیتی می دست داده است و تا حـدودی بازیچـه دسـت در حقیقت آمار و ارقام واقعیت خود را از

بـه عنـوان . شود ها نیز اصوالً محرمانه تلقی می گیرد و در بعضی زمینه موافق و مخالف قرار می کاالهـای جزییـات سـال اول برنامـه همـراه بـا مثال تاکنون نیز مبلغ دقیق واردات کاال طی پنج

انـدرکاران هـم در ه بعضـی از دسـت سهل است کـ ، وارداتی در اختیار عموم قرار نگرفته است .کنند اطالعی می های خود از این امر اظهار بی مقاالت و گفته

ریزی شرط سوم برنامه

ماهیت برحسبهر نظامی . مشارکت است ، سومین شرط برای تدوین و اجرای یک برنامه بقـات و اقشـار و ط هـا گـروه طلبد و متناسـب بـا انتظـاری کـه از ای را می خود مشارکت ویژه

.مشارکت آنان را جلب کند نیز آن باید در تدوین می، کننده در اجرا دارد مشارکتچرا برنامه اول مـورد حمایـت بسـیاری از نخبگـان علمـی و ایم که کرده سوالآیا تاکنون

رغم این که بنده معتقدم کـه بعضـی علی. قرار نگرفت آن سیاسی خارج از دولت و حتی داخل حمایـت آن ر کلیات موافق برنامه اول هم بودند ولی در مواقع ضـروری از از این افراد حتی د

توجـه . عدم حضور و مشارکت آنان در تدوین برنامـه بـود ، های مهم آن یکی از علت ، نکردندچرا که ، ریزی باشند کنیم که منظور از مشارکت در تدوین این نیست که آنان عضو گروه برنامه

که منظور ایـن لب، توان هزاران نفر را به این صورت مشارکت داد این امر غیرممکن است و نمی شفاف تهیه کرد و در سطحی گسترده توزیع کـرد تـا بـه کامالًاست که باید برنامه را بصورت

نظری قرار گیرد و ضمناً محیط را مناسب کرد تا افراد تشـویق بـه راحتی در اختیار هر صاحب ایـن نخبگـان علمـی و صـنعتی و اجتمـاعی و سیاسـی و حتی از بسـیاری از ، اظهارنظر شوند

.تقاضای کتبی شود که نظرات خود را بیان کنند


توانند نظـر ها در جواب این مشکل خواهند گفت که کسی مانع دیگران نشده و می بعضیبر فرض که قبول . در پاسخ باید گفت این نظر بسیار سطحی است ، خود را نوشته و چاپ کنند

توانند نظر خود را آزادانه بنویسند و بر فرض هم کـه قبـول کنـیم کـه نشـریه یـا کنیم آنان می در این صورت باید این واقعیت را هم ، ای پیدا شود که عقاید آنان را آزادانه چاپ کند روزنامه

، شوند که آزادانه با نظردهندگان غیرموافق برخـورد کننـد بپذیریم که کسان دیگری هم پیدا می محـیط کـار یـا سازی برای روز مبادا باشد تا اعمال فشـار در تواند از پرونده می این برخوردها

.حتی جوسازی و غیرهدر حالی ، کند ریزی در ایران مراحل اولیه خود را طی می بحث مشارکت در برنامه متأسفانه

کنـیم کـه اقتصادی و اجتماعی خارج از دولت مـی ، نظران سیاسی صحبت از مشارکت صاحب تواند نشـان یک نظرسنجی ساده می ، در درون بدنه دولت نیز به شکل مطلوب نیست مشارکت

، ریـزی از قبیـل سـازمان برنامـه های ذیـربط در برنامـه دهد که چه تعداد از کارشناسان دستگاه ی مسـتقل خـود را در تـدوین برنامـه ها زمانها و سا بانک مرکزی و وزارتخانه ، وزارت اقتصاد

هنگـام اجـرا ، هی است به علت بیگانگی ناشی از عدم مشارکت در برنامـه بدی. دانند شریک می .شوند دچار مشکل می

اگر قبول کنیم که برنامه یک سند سیاسی است که خواه . رکن اصلی مشارکت مردم هستند گریبـان مـردم را آن گـذارد و خـوب و بـد ای بر زندگی مـردم مـی کننده تعیینناخواه تأثیرات

ساده و غیر فنی برای عموم تشریح کامالًه نحوی عمل کرد که برنامه را به زبان باید ب ، گیرد میمـردم بداننـد . ای با چه نقاط ضعف و قوتی در پیش رویشان است کرد تا مردم بدانند چه آینده بایـد برایشـان ، خواهنـد اگـر نمـی ، شود باید گرانی را تحمل کننـد اگر سیاست تعدیل اجرا می

واضح است کـه نـه در برنامـه . عوارض دیگری گریبانشان را خواهد گرفت توضیح داد که چه و آنچه هـم . شود ای از جلب این مشارکت دیده نمی اول و نه تاکنون در برنامه دوم هیچ نشانه

در هر حال . شد خالف نتایج حتمی و محتویات برنامه بود که برای مردم از برنامه اول گفته می هـایی را هستیم و بعد از پنج سال به کجا خواهیم رسید و چـه هزینـه مردم باید بدانند در کجا

برای طی این مسیر باید بپردازیم؟مـدت موفـق ریزی وجود دارد که در بعضی از کشورها تجربـه و در کوتـاه نوعی از برنامه

هـا بـه شروع شد چنان موفق بـود کـه روس 1928های استالین که از حدود برنامه. بوده است لیکن دو نکتـه در ، ز قدرت رسیدند که توانستند جنگ دوم را با سربلندی به پایان ببرند حدی ا


کـامالً ها احتیاج به یـک نظـام حکـومتی ریزی این میان نباید فراموش شود اول؛ این نوع برنامه هـا ممکـن ریـزی دوم؛ این برنامـه . های کمونیستی و فاشیستی دارد متمرکز و منضبط چون نظام

بست رسـیدن نظـام اجتمـاعی و مدت موفق باشد ولی در درازمدت سبب به بن وتاهاست در ک شود ولی بطور خالصـه عـرض این امر پرهیز می جزییاتشود که از ذکر ریزی می حتی برنامه

ریـزی هـایی اسـت کـه برنامـه گذرد نتیجه عدم تعـادل می 90شود آنچه که بر شوروی دهه می .اد جماهیر شوروی تحمیل کرده بودکمونیستی بر نظام اجتماعی اتح

ریزی همان است که گفته شد که باید متکی بر مشارکت مـردم و نخبگـان نوع دیگر برنامه ریزی یعنی مشارکتی را تبلیغ ولی در عمل نوع ای ندارد که نوع اخیر برنامه جامعه باشد و فایده

سـتگاه اجرایـی حکـومتی بخصوص کـه جامعـه مـا فاقـد د . ریزی متمرکز را تدوین کرد برنامهریـزی را خـواهیم و اگر چنین کنیم معایب هـر دو برنامـه . ریزی متمرکز است متناسب با برنامه

.داشت بدون اینکه محاسن هیچکدام نصیب ما شودضـرورت وفـاق و همـدلی در امـر ، شـود نکته دیگری که در پایان این قسمت عرض می

.نتقاد استریزی است و این موضوع متفاوت با ا برنامه

ریزی شرط چهارم برنامه

و هـا روش جزییـات از هـا سیاسـت ریزی جدا کردن دو مقولـه اهـداف و یک رکن برنامه سیاستگذاری کالن و کلی در اختیـار رهبـران سیاسـی جامعـه اسـت و . های برنامه است شیوهبا این ، است کارشناسی است که برعهده کارشناسانای مسألهاهداف آن ریزی برای تحقق برنامه

بـه عبـارت دیگـر ، ریزان وجود داشته باشـد وجود ارتباطی تنگاتنگ باید میان رهبران و برنامه ی مـذکور هـا هـدف رهبران سیاسی باید کارشناسان را نسبت به اهداف توجیه کنند تا آنان بـه

ریـزی و ایمان پیدا کنند و بالعکس کارشناسان نیز باید رهبری سیاسی را نسبت بـه امـر برنامـه .مطمئن سازند آن های و شیوهها روش

شـود کـه ای وجود نداشته باشد نتیجـه همـان مـی حال اگر میان این دو گروه چنین رابطه آن که اهداف خودشان در پس ظـواهر . کنند ای تدوین می کارشناسان برنامه . توان حدس زد می

، کنند ریز را همزمان اجرا می هو در واقع دو نقش رهبری سیاسی و کارشناسی برنام ، نهفته است هـا و شیوه، برای اهداف خود ، از طرف دیگر سیاستمداران نیز که اطمینان به کارشناسان ندارند


و نهایتاً دو گروه که باید مکمل یکـدیگر باشـند ، کنند ی دیگری را در برنامه منظور می ها روش .کنند شوند و در کارهای یکدیگر دخالت می مزاحم هم می

شود که سندی در ابتدایش چاپ و ادعا می آن ریزی است که پس از تدوین چه برنامه اینای است که در یک کمیسیون سیاسی این سند اهداف برنامه است؟ و باز این چه اصالح برنامه

، دهنـد برنامه را دستخوش تغییر قرار مـی جزییات، اهداف برنامه صحبت کنند که در آن بجایریـزی از قبیـل معـادالت ی خـاص برنامـه ها روش برحسبنامه تدوین شده غافل از این که بر

آماری و جداول داده و ستانده اقتصاد طراحی شده است؟کنـد و در توان تصور کرد که کمیسیون رسیدگی به برنامه کارشناسانه عمل مـی چگونه می

ن برنامـه عین حال طی دو روز چند رقم متفاوت برای کاهش حجم تعهدات خـارجی در پایـا کننده بـر موجـودی کند؟ آیا ممکن است یکی از ارقام بسیار مهم برنامه که تأثیر تعیین می ارایه

ارز خارجی دارد را به این سهولت و سرعت تغییر داد و کم و زیاد کرد و در عین حـال قبـول هم داشت که عملی کارشناسانه در راه اصالح و تغییر برنامه در حال اجرا است؟

گیری نتیجه

کدام از ریزی اشاره و تقریباً نشان داده شد که هیچ در چهار یادداشت به چهار شرط برنامه توان نتیجه گرفت کـه هـر گونـه بنابراین می ، شروط در جامعه ما در حد مطلوب وجود ندارند

اثر خواهد بود و آنچـه هـم ریزی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی در شرایط موجود بی برنامهافتد یا خواهد افتاد ارتباط چندانی با برنامه ندارد یا در حد معقول و مورد انتظار از اتفاق می که

آید که در ابتدا حول محـور و ای را بپذیریم الزم می اگر چنین نتیجه . یابد یک برنامه تحقق نمی حـال ایـن در هر ! ریزی باشد ایجاد شرایط الزم برای برنامه آن ای صحبت کنیم که هدف برنامه همین برنامه یا برنامه نهایی کـه تـدوین جزییاتنخواهد بود که آن گیری درست مانع از نتیجه

های برنامـه بـه نحـوی بیـان بخصوص اگر کاستی ، خواهد شد مورد بحث و گفتگو قرار نگیرد .والسالم. تر کند ریزان را واضح شود که تأثیر فقدان شرایط ضروری برنامه

، اسفند، 20ت چند تن از دانشجویان ارتباطات دانشگاه عالمه که در تاریخ سواالخی است به این مقاله پاس« «. منتشر شد1371

توسعه ارتباطات و ارتباطات توسعه بخش

ی یچندی پیش دو تن از دانشجویان دوره کارشناسی ارشد ارتباطات دانشگاه عالمه طباطبا های تهران به توسعه ارتباطات و ارتباطـات زنامهنگاه سردبیران رو «در رابطه با گزارش تحقیقی

:ت زیر را با سردبیری روزنامه سالم مطرح نمودندسواال» توسعه بخش دانید؟ چه نوع خبری را خبر توسعه یا اخبار توسعه میـ1 کنید؟ را در توسعه چگونه ارزیابی میجمعی ارتباط نقش ارتباطات بویژه وسایل ـ2 هایی باید اجرا شود؟ ت و ارتباطات توسعه چه برنامه برای توسعه ارتباطاـ3هـای برداشـت ایـن صـورت در غیر . در ابتدا باید تعریف خود را از توسعه تعیین کنیم ـ1

ی گوناگون نیز به سوال داده شـود و بـرای فهـم ها جوابشود که گوناگون از توسعه سبب می که همان تعریف توسـعه اسـت مراجعـه باید به تفاوت در منشاء آنها ها جوابعلت تفاوت در

.کرد، هر کس بنا به گرایش و دیـدگاه خـود . شده است ارایهتعاریف متفاوتی » توسعه«از کلمه

بنده به دلیل . و طبعاً این اصل در مورد نویسنده هم صادق است . تعریفی از توسعه نموده است دانـم گرچه می . کنم ارایه توسعه کنم که تعریفی مثبت یا پوزیتیو از سعی می ، ی خودم ها دیدگاه

تعاریفی از این نوع طبعاً جامع و مانع نیست ولی یک حسن مهـم دارد کـه در تعـاریف دیگـر ی علمـی و ملموسـی را در هـا شـاخص توانـد این است که قبول این تعاریف مـی آن نیست و

زشـی در بخصوص که باید سعی کرد تا حد ممکـن از دخالـت معیارهـای ار . اختیار قرار دهد .های خارجی و عینی اجتناب کرد تعریف پدیده

، هـا انسـان افزایش تـوان تولیـدی عبارت است از » توسعه« تعریف مورد قبول نویسنده از ، فزایـد ایعنی متوسط انسان یک جامعه به هر اندازه که بتواند بر کارآیی و ارزش افزوده خود بی

مثل کویت (سیاری از کشورهای پر درآمد فعلی ب، با این تعریف . تر است یافته توسعهجامعه آن تـری پایینهای گیرند ایران نیز در رده قرار نمی یافته توسعه در زمره کشورهای ...)و عربستان و

98 ـ توسعه ارتباطات و ارتباطات توسعه بخشآنجلس تا قزوین از لس

بخش مهمـی ، بندی بگیریم زیرا اگر درآمد سرانه را مالک رده ، شود از وضع موجود ارزیابی می بـه . ت که ربط زیادی به نیروی انسـانی نـدارد از درآمد ما ناشی از استخراج و فروش نفت اس

کسـی ، در مقایسه با دیگر اعضای جامعه » یافته توسعه«همین ترتیب در یک جامعه معین انسان . بیشتری داشته باشد)به مفهوم عام(است که نسبت به دیگران توان تولیدی بهتـر » تـر هیافت سعهتو«توان نتیجه گرفت که فرد یا جامعه توجه شود که از این تعریف نمی

تر است هیچ بـار ارزشـی بـر ایـن توسـعه مترتـب نیسـت بحـث مانده از انسان یا جامعه عقب ی بسیاری باشند که در ها انسانبه معنای فوق ممکن است . در جای دیگر مطرح است ها ارزش

.یافتگی بسیار متقلب و شارالتان و بد باشند و بر عکس عین توسعهای است ایـن اخبـار و توسعه. مطلبی که به تحقق این هدف کمک کند بنابراین هر خبر و

تواند به دو صورت در امر توسعه کمک کند یکی باال بـردن مسـتقیم تـوان فـرد در مطالب می های مناسب برای تحقـق و بـروز ایـن و دیگر ایجاد زمینه (به معنای عام (جهت افزایش تولید

تواند یک خبـر مدیریتی و غیره می ، بهداشتی، ب آموزشی از این منظر هر نوع خبر یا مطل . توانمثال اطـالع از یـک امـر بهداشـتی . برد ای باشد چرا که بطور مستقیم توان فرد را باال می توسعه

و در نتیجه بیماری کمتر یا طول عمر و سالمتی بیشتر و در نهایت افـزایش آن منجر به رعایت انستن یک مطلب مـدیریتی یـا اطـالع از یـک پدیـده همچنین د . شود کارآیی و تولید خود می

.ای است علمی و تکنولوژیک نیز یک خبر یا مطلب توسعه مسـأله ولی . تر کند یافته توسعهتواند بطور مستقیم فرد را این گونه اخبار و موارد مشابه می

یافتـه توسـعه ای باشد که افراد شدن فرد نیست بلکه بستر اجتماعی باید بگونه یافته توسعه، مهمی یک جامعه برای ایـن کـه چنـین ها ویژگیبنابراین باید معین کرد که . پرورش و تحویل دهد

ای پرورش دهد چیست؟ در این صورت هر خبر یا مطلبی که به ایجاد چنـین جامعـه فردی را .شود کمک کند خبر یا مطلب توسعه تلقی میایجاد روحیه و وحدت ملـی ، دهد ن می نشا یافته توسعهنگاهی به تاریخ اروپا و کشورهای

شرط ضروری برای پا گذاشتن به یـک جامعـه امـروزی و مـدرن اسـت اگـر چنـین امـری را ، شود که هر خبری که به ایجاد چنین امـری کمـک کنـد نتیجه می ، مفروض بدانیم و قبول کنیم

در باال به آنهـا ای که ای است و چه بسا مهمتر از خبرهای مستقیم توسعه توسعه کامالًیک خبر و حاکمیت قانون را شـرط )کاری نداریم آن فعالً به حد و حدود (اگر وجود آزادی . اشاره شد

شـدن یافته توسعهکه بدون این امر احتمال ، شماریم ها می الزم برای بروز استعدادها و خالقیت


حقـق آزادی توان نتیجه گرفت کـه اخبـار و مطـالبی کـه بـه نحـوی بـه ت می، شود افراد کم می اگر اعتماد بـه نفـس . ای قرار دارد صدر اخبار توسعه کارکردی و حاکمیت قانون کمک کند در

ایـن تـأمین هر خبر و مطلبی که منجر بـه ، ای است شرط الزم برای عینیت یافتن انسان توسعه .ای تلقی خواهد شد حس در افراد جامعه شود خبری توسعه

ی هـا طـرح ای را محـدود بـه گـزارش و مطالـب توسـعه چه ساده انگارند آنانی که اخبار یـک ملـت ، کنند ولی از کنار احقاق حقوق یک شهروند سازندگی و عمرانی و موارد مشابه می

.نامند می!! ای یم ضد توسعهیای اگر نگو را غیر توسعه آن گذرند و تفاوت می بیو اگر این نظـارت در اگر بقای نظام اجتماعی بدون نظارت و کنترل اجتماعی میسر نیست

یابد پس هر چیزی کـه بنحـوی تحقق نمی جمعی ارتباط وسایلهای امروزی جز از طریق نظام. شـود ای تلقـی مـی است قطعاً یک خبر توسعه جمعی ارتباط وسایلکننده نقش نظارت منعکس

یـز ای توسعه نیست بلکه ضـد توسـعه ن ای که فاقد چنین اجباری است نه تنها رسانه هر رسانه .هست

کنندگان محترم قصدشان پرسیدن کلیات تئوریک نبـوده اسـت و احتمـاالً سوالاز آنجا که بـر وجـه عملـی و ، که ناظر بر وجـه تئوریـک باشـد آن هدفشان از طرح این پرسش بیشتر از

آید که در شرایط کنونی ایران چـه خبـری لذا این سوال پیش می . جامعه ایرانی ناظر بوده است ای شـود توسـعه تر است؟ درست است که همه اخباری که منجر به اهداف فـوق مـی ای توسعه

تـوان تأکیـد را بـر اخبـاری و مشکالت و موانع توسعه مـی مسایل اهمیت برحسباست ولی تـأمین به نظر بنده در مورد ایران هیچ امری مهمتـر از . سازند قرارداد که این موانع را مرتفع می

بـدون ایـن امـر امکـانی بـرای . دی و نیز حاکمیت قانون وجود ندارد حداقلی از آزادی کار کر بیشتر ایـن دو امـر تأمینلذا هر خبر و مطلبی که به . های توسعه وجود ندارد فراهم شدن زمینه

اند که در خدمت توسعه جمعی ارتباط وسایلدسته از آن تر و تنها ای خبر توسعه آن ، کمک کند .ورزند ی میبر این دو مورد تاکید بیشتر

، کنند ناپذیری را طی می ضمناً باید توجه داشت که بسیاری از وجوه توسعه روند بازگشت مثال رعایت بهداشت یا بهبود تکنولوژی چیزی نیست که به سطوح ما قبل توسعه برگشت داده

تواننـد مـی آن ای هستند که هـر آزادی و حاکمیت قانون از وجوه شکننده مسألهشود لیکن دو هاسـت و بـه عنـوان گرد کنند و لذا حفظ و صیانت از آنها از اهـم وظـایف رسـانه عقب امالًک

.شود ای قلمداد می مهمترین اخبار توسعه


هر نظام اجتماعی برای حفظ و بقای خود در مقابـل انحـراف از مسـیر مشـروع مـورد ـ2 توسـعه و شهرنشـینی کند هنگامی که جامعه رو بـه و ابزاری را ایجاد می ها روشقبول جامعه

به همین دلیل هم انحراف از معیارهای اجتمـاعی ، شوند فاقد کارآیی می ها روشرود ابزار و میی هـا زمانمثـل سـا ، شـود ابزار جدیدی ایجـاد مـی ها روش آن شود لذا برای مقابله با بیشتر می

بسـیاری از کـه آن ضـمن ، پلیسی و غیره لیکن نظارت صرفاً پلیسی و قهر آمیز کارآمد نیسـت چرا که عمدتا به جلوگیری از ارتکاب جرم خالصه . تواند پوشش دهد انحرافات ظریف را نمی

نقـش اصـلی را در کنتـرل اجتمـاعی دارنـد و جمعی ارتباطهای نوین وسایل در نظام . شود میتـوان گفـت یکـی از بنـابراین مـی . ای متصـور نیسـت بدون کنترل اجتماعی برای توسعه زمینه

.سازی محیط برای تحقق توسعه است سالمجمعی ارتباط وسایلای ه نقشاین وسایل مثل . انتقال کامل و سریع اخبار و مفاهیم است جمعی ارتباطنقش دیگر وسایل

بـا ایـن . دهنـد های بدن انتقال می هایی هستند که مواد و عناصر مورد نیاز را به کلیه سلول رگ .د و گزینش مواد و عناصر مذکور نقش دارندها خودشان هم در تولی تفاوت که رگ برای مدیریت جامعه ما جمعی ارتباط اهمیت اقتصادی نقش فوق در مورد وسایل متأسفانه

ای مفصل و دقیق انجام داد ولی بـه گر چه برای اثبات این ادعا باید مطالعه . شناخته شده نیست بـه (ای یا رادیو و تلویزیون توسعه عقیده من منافع مادی حاصل از وجود یک نشریه و روزنامه

گـذاری بـرای گنجد شاید سرمایه است که در ذهن بسیاری می آن بسیار زیادتر از )مفهوم فوق کنـد ایجاد چنین وسایلی بیش از هر زمینه دیگر به افـزایش تولیـد ناخـالص ملـی کمـک مـی

عظیمی است که در همانطور که اجرای پروژه واکسیناسیون متضمن جلوگیری از مخارج بسیار ای نیز نقشی به مراتب مهمتـر های مستقل و توسعه شود داشتن رسانه آینده به جامعه تحمیل می

آموزش رایگان برای افراد متضـمن تأمینطور که های بهداشتی فردی دارند همان از کل برنامه سـتقل و هـایی آزاد و م منافع کالن اقتصـادی بـرای جامعـه اسـت ایجـاد و حمایـت از رسـانه

.کند گذاری است که منافع بسیاری را برای جامعه تضمین می ای سرمایه توسعه که خود محصول توسعه هستند محرک توسعه نیز محسـوب جمعی ارتباطبنابراین وسایل

هـای مسـاعد و بطور کلی شرط الزم برای توسعه؛ توسعه این وسایل و ایجـاد زمینـه ، شوند می .برای آنهاست

چـرا . شود که کلمه ارتباطات توسعه امری زاید اسـت وال سوم عرض می در جواب س ـ3که به مفهوم فـوق ارتباطـات کـالً در خـدمت توسـعه اسـت البتـه ممکـن اسـت مـواردی از


لـیکن کـارکرد اصـلی ارتباطـات در ، ای هم در ارتباطات مشاهده شود عملکردهای ضد توسعه .خدمت توسعه است

سـپس ، واقـف شـد آن کننـده تعیینابتدا به نقش محوری و برای توسعه ارتباطات باید در شـود و مـردم را بـه مصـرف بهداشت و آموزش وظیفه دولت دانسته مـی تأمینطور که همان

بایـد بـرای مصـرف ، دانیم کنیم زیرا این کار مفید را می موزشی مجبور می آخدمات بهداشتی و و مخارج تهیه و . شت و آموزش قایل شد اولویتی چون بهدا آن مواد تأمینخدمات ارتباطاتی و

را بـه حـداقل رسـاند و هزینـه مصـرف ایـن خـدمات را بـرای آن در اختیار عمـوم گذاشـتن باید کارگزاران بیشتری را برای ها سیاستطبیعی است که در کنار این . کننده کاهش داد مصرف

دگان بـه ایـن عرصـه از این زمینه تربیت کرد و بستر مناسب قانونی و شغلی را برای واردشـون های قانونی و اجرایی الزم را در حفـظ از همه مهمتر باید حمایت باالخره کرد و تأمینفعالیت

بعمل آورد که بدون نکته اخیـر همـه آن و امنیت شغلی کارگزاران جمعی ارتباطحقوق وسایل . آب در هاون کوبیدن استها سیاست

» سالم چاپ شددر روزنامه 18/2/1372این یادداشت در «

بگذار صد گل بشکفد ـ در حاشیه تعطیلی مطبوعات

جمهور در مهمترین برنامه فرهنگی سال یعنی نمایشگاه کتاب فرمودند رییسجناب آقای که به مصلحت جامعه نیست که بـرای مطبوعـات سوبسـید پرداخـت کنـد و بایـد بـه سـمت

.خودگردانی پیش بروندگیری هستند حق تشخیص مصـلحت را در مقام تصمیم جمهور در رییسطبعاً چون آقای

کنند ولی امیدواریم که تبعـات نیز سیاستگذاری می آن حوزه مسئولیت خویش دارند و متناسب ی تعدیل اقتصادی نشود ها سیاستاین مطلب را نیز مورد توجه قرار دهند تا خدای نکرده مثل

ی تعدیل ها سیاست آن مدتی بعد از که روزهای قبل از انتخاب شدنشان به ریاست جمهوری و کردند که مردم چنین باور کردند که چند ماه دیگر همه مشـکالت اقتصادی را چنان معرفی می

در حـالی کـه امـروز پـس از . حل است و جامعه وفور و فراوانی را به روی خود خواهد دیـد محقق نشده که بدهی آمال و آرزوها آن نه تنها هیچکدام از ها سیاست آن گذشت چهار سال از

در ایـن (هسـتند آن فراوان خارجی و تورم روزافزون حداقل چیزی است که مـردم مـا شـاهد و اکنـون )دهیم زمینه خوانندگان را به یادداشت مهم اقتصادی خود در روزهای آینده ارجاع می

کنیم باشد میرا بازگو آن نیز بر همان سیاق قصد تعدیل فرهنگی را دارند که ما پیشاپیش نتایج .نگویند که کسی این امور را بیان نکرد، ها سیاست آن که در صورت اجرای

که سوبسید برداشته شود یعنی ساز و کار بازار و نظام عرضه و تقاضا حـاکم آن به محض هـم آن ، کننـده خواهـد بـود سـلیقه مصـرف ، در این صـورت اصـل حـاکم بـر بـازار . شود می

اگر کسی نتواند سـلیقه بـازار را بـرآورده کنـد . دهد اش پول می قهای که بابت سلی کننده مصرف .محکوم به شکست و خروج از بازار است

تومـان تمـام 9ای بطور متوسط حدود صفحه 16در سال گذشته قیمت هر نسخه روزنامه برابر و چاپ هم دو یا سه برابر و بقیه مـوارد 10در سال جاری قیمت کاغذ مطبوعات ، شد می

تـا 25در نتیجه حداقل قیمت تمام شده یک روزنامه به حدود ، داقل دو برابر خواهد شد هم ح

103 ـ در حاشیه تعطیلی مطبوعات ـ بگذار صد گل بشکفدآنجلس تا قزوین از لس

50 تومان خواهد رسید و اگر قیمت ارز مطبوعات بطور کلی شناور شود این رقم به حدود 30 .رسد تومان می

شود بسیاری از مطبوعات و بخصوص نشریات نوپـا و آنهـایی کـه از با قاطعیت اعالن می شوند و قطعاً مطبوعات وزیـن ای پنهان دولتی محروم هستند ورشکست و تعطیل می سوبسیده

آیا مسئولین امر معتقدند . شوند تا مطبوعات مثالً ورزشی و سرگرمی بیشتر دچار این مشکل می توانند جوابگوی کاهش تولیدات فرهنگی از جمله مطبوعات باشند؟ که می

شی است که برای حذف مطبوعات مسـتقل پـیش آیا دیگران نخواهند گفت که این امر رو آیا . اند؟ چرا که در هر حال دولت اجازه تعطیلی مطبوعات وابسته به خود را نخواهد داد گرفته

ـ ، ی دیگـر هـا روشنخواهند گفت بجای تعطیلـی از ظـاهر قـانونی تمسـک ه بـه ایـن روش ب .اند؟ بگذریم جسته

د به سوی سلیقه خواننـدگان گـرایش پیـدا اگر مطبوعات درصدد مقابله با این بحران باشن روند و مطبوعات دیگر هم مجبورند بـه کننده اجباراً بسوی ابتذال می مطبوعات سرگرم . کنند می

که البته حالت اخیر مطلوب است ولـی آیـا . تر و آشکارتر بنویسند خود شهامت دهند و صریح .هللا اعلممسئولین کشور آمادگی دارند چنین فضایی را تحمل کنند؟ وا

بار برای همیشه سوبسـید را از خوب یک ، اگر واقعاً سوبسید بر کاالهای فرهنگی بد است آقایـان . کلیه کاالها و خدمات فرهنگی از جمله آموزشی و بخصوص صدا و سیما حذف کنید

هـای کـاری خـود را تبلیغـات مثبـت بـه نفـع برنامـه ترین مهمنسبت به دستگاهی که یکی از گوینـد بـه خـورد جامعـه مقامات قرار داده است و یک طرفه هرچه را که آنان می ها و دستگاه

این چنین سخی هستند و در مقابل نهادهای ، ی نیست یدهند و برای مخالفین نظرات آنان جا می گر در تشخیص مصلحت؟ مشابه دیگر آنچنان ممسک و محاسبه

ت فرهنگی این جامعه سال بسیار برای فرهنگ و تولیدا 1372کنیم که سال بینی می ما پیش فقـط بـرای نمونـه عـرض . معروف سالی که نکوست از بهارش پیداست به قول . سختی است

تومـان بـه کیلـویی هـزار 110شود که در شروع سال جدید قیمت مرکب چاپ از کیلـویی میولـی خبـر . یابد های دیگر ادامه می تومان افزایش یافت و قطعاً این روند در آینده نیز در عرصه

.یمیایی است شتری که در عرصه فرهنگ رخ داده مربوط به رابطه فرهنگ و کود جالبالتفاوت ارز آزاد با مبلغ ارز صد میلیارد تومان برای پرداخت مابه 6در قانون بودجه حدود

ولی به دنبال . تومانی بخش فرهنگ در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی قرار گرفته است

104 ـ در حاشیه تعطیلی مطبوعات ـ بگذار صد گل بشکفدآنجلس تا قزوین از لس

این مبلـغ بجـای )احتماالً( درصد 30یش قیمت کود و سم تصمیم گرفته شده است حدود افزا .فرهنگ به کود و سم اختصاص داده شود

. احتماالً تصور این بوده است که ثمردهی این مبلغ در کشـاورزی بـیش از فرهنـگ اسـت و در ، شاید مصرف کود در آنجا سبب شکوفایی صدها گل شـود ، اهل فرهنگ که بخیل نیستند .ای مشکل کنند و تنفس را بر عده نجامد که فقط فضا را آلوده میامطبوعات به تولید سمومی بی

حق کشاورزان عزیز است کـه . کنیم ای را هم به ارباب جراید عرض می البته در پایان نکته با لغو قراردادهای خودشان با بعضی از کارخانجات دولت را متقاعد کردنـد کـه از هـر طریـق

هـای ترین حلقـه مکن تا حدی مشکل آنان را حل کند و معلوم است که این امر را از ضعیف مدهد که دهقانـان تر از ارباب جراید؟ و این نشان می کند و کدام حلقه ضعیف موجود جبران می

!کنند تا صاحبان قلم تر رفتار می تر و آگاهانه این مرز و بوم در عمل سیاسی

جمهور و انتقاد از اوضاع نابسامان رییسیادداشت زیر بدنبال گزارش سازمان برنامه و بودجه به « ». در روزنامه سالم منتشر شد1373مرداد ماه 4 و 2در مورخه ، گذاری در بخش بهداشت سرمایه

وری اقتصادی ساخت سیاسی و بهره

جمهـور از اوضـاع ریـیس شی به در خبرها آمده است که سازمان برنامه و بودجه طی گزار این گزارش مدعی شده اسـت کـه . گذاری در بخش بهداشت انتقاد کرده است نابسامان سرمایه برسد بـیش از % 80 درصد است و اگر این ضریب به 46ی بیمارستانی ها تختضریب کارآیی

هـزار 25 سی و چهار هزار و پانصد تخت بیمارستانی اضافه داریم و این امر در حالی است که این سازمان مدعی شد کـه ! بیمارستان دولتی در دست احداث است 190تخت جدید در قالب

گـزارش سـازمان برنامـه توضـیح ! میلیارد تومان است 520ی اضافه حدود ها تختارزش روز ی مراکز درمانی احداث شده در مناطق محروم تنها حدود یک سوم تا یـک ها تختدهد که می

ای هـر در این گزارش آمده است که اگـر ارزش سـرمایه . گیرند برداری قرار می دهم مورد بهره و ، های کشور راکد مانده است میلیارد تومان از سرمایه517 میلیون تومان باشد حدود 15تخت اگر هزینه استهالک و نگهـداری ، گذشته های سالهای سرمایه مذکور در النفع نظر از عدم صرف

44 میلیـارد تومـان بعـالوه 52سـاالنه حـدود ، درصد در نظر بگیریم 10را ها تختساالنه این .شود میلیارد تومان پرداخت می96میلیارد تومان هزینه جاری آنها یعنی جمعاً

ی هـا تخت آتی های سالتمام در ی نیمه ها طرحشود که پس از اتمام این گزارش متذکر می 140شود که این تعـداد بـرای هزار عدد بالغ می 135مراکز درمانی کشور در مجموع به حدود

سال دیگـر بـه 25در حالی که جمعیت کشور ما تنها پس از ، کند میلیون نفر جمعیت تکافو می !! میلیون نفر خواهد رسید100

:نویسد جان کالم گزارش مذکور اینجاست که مید کردن رونـد توسـعه الذکر سازمان برنامه و بودجه در جهت محدو با توجه به موارد فوق « تخت را که در مرحله مطالعـه یـا از نظـر 1500عملیات اجرایی حدود ، ی بیمارستانی ها تخت

اما مجلـس شـورای ، متوقف کرد 1373پیشرفت فیزیکی در وضعیت اولیه قرار داشت در سال ی فـوق هـا طرح کل کشور دوباره برای اجرای 1373اسالمی هنگام بررسی الیحه بودجه سال

107 وری اقتصادی ـ ساخت سیاسی و بهرهآنجلس تا قزوین از لس

هزار تختی است که در جریان ساخت قـرار دارد و 25 اعتبار کرده و این موارد عالوه بر ینتأم »!!اشاره شد آن به

هـای پیـدا و پنهـانی پیش آید که چه دست سوالممکن است برای خوانندگان محترم این های این کشور هستند؟ آیا واقعـاً دسـت پنهـانی وجـود دارد؟ درصدد مصرف اینچنینی سرمایه

سرمایه داخلی را به این صـورت غیـر ، را در شرایطی که دنبال جلب سرمایه خارجی هستند چوری مطلوب سـرمایه وجـود دارد؟ کنیم؟ آیا در چنین محیطی امکان رسیدن به بهره کارآمد می

گردد؟ آیا علت این امور به مدیریت کالن اقتصادی برمیلـیکن یکـی از مهمتـرین ، دارد ی متعددی وجود ها جوابشود که بطور خالصه عرض می

شـود کـه دالیل این وضع ناهنجار در اتالف منابع کشور مربوط به ساخت سیاسی جامعـه مـی ...)انشاءا(. شود به شماره آینده موکول می آن توضیح مفصل

35 گزارش سازمان برنامه و بودجه حـدود براساسدر یادداشت قبلی توضیح داده شد که

هزار تخت دیگـر هـم در 25ستانی بیش از نیازهای فعلی کشور وجود دارد و هزار تخت بیمار تخـت 1500رغم مخالفت دولت بودجـه ایجـاد علی 73دست احداث است و در بودجه سال

میلیـارد تومـان 520دیگر هم از طرف مجلس تصویب شده است و مجموعاً در شرایط حاضر گـذاری و بودجـه مملکـت لیارد تومان به سرمایه می100بعالوه هزینه و استهالک ساالنه حدود

.شود ضرر وارد می این بود که چرا چنین است؟ چـرا در شـرایطی کـه وضـع بودجـه عمرانـی کشـور سوال

با این حال باز هم تخـت بیمارسـتانی اضـافه بـر ، کاره داریم ها طرح نیمه ناخوشایند است و ده درصـد ظرفیـت 30 تـا 10 محروم تنها از شود؟ چرا در حالی که در مناطق ظرفیت احداث می

شـود؟ شود باز هم به اسم دفاع از منـاطق محـروم بیمارسـتان درسـت مـی استفاده می ها تختولی هدف از این یادداشت پرداختن به ساخت سیاسی جامعـه ، ی متعددی وجود دارد ها جواب

.شود است که منجر به چنین وضعی میجلس عرصه مبارزه فکری و سیاسـی احـزاب گونـاگون در اکثر کشورهای دنیا انتخابات م

گیـرد زیـرا کمتـر ممکـن و نه افراد صورت می ها سیاستدر واقع انتخاب میان افکار و . استحتی اگـر . مشی یا نظرات جامعی باشند است که افراد به صفت فردی خود واجد برنامه و خط


اه اجتماعی خاصـی باشـند تـا آرا و باید دارای پایگ ، مشی و نظراتی هم داشته باشند چنین خط های فکـری در مجـالس کشـور بندی لذا جناح . برسانند اجراعقاید خود را به مرحله تصمیم و

گرچـه در اکثـر مجـالس . ی احزاب در جامعه است ها سیاستانعکاس پذیرش یا عدم پذیرش نقـش اسـت کـه آن دنیا گروهـی نماینـده منفـرد هـم وجـود دارد لـیکن تعدادشـان کمتـر از

گیـری و هایی گسـتره تصـمیم در چنین نظام . ای در رقابت میان احزاب داشته باشند کننده تعیینهای حزب است و معمـوالً از خـالل رأی نماینده در مجلس کم است زیرا وی متعهد به برنامه

کنـد بـه مرحلـه اجـرا حزب در مقابل مردم مسئول است و تصمیماتی را که حزب اتخـاذ مـی هم اگـر آن شود و قبل از خارج می آن و طبعاً هنگامی که کلیت حزب را نپذیرفت از گذارد می

ولی در صحن مجلـس نظـرات حـزب را رعایـت ، کند انتقادی دارد در داخل حزب مطرح می .کند می

ساخت انتخابات در ایران است که عموم نمایندگان منفرد هستند و ، در مقابل چنین نظامی یی هسـتند و ممکـن اسـت طرفـدار یکـی از هـا گـرایش ت امـر دارای که در کلیـ آن رغم علیای و هنگـامی کـه نماینـده ، لیکن این امر وضوح کافی ندارد ، های غیررسمی کشور باشند جناح

در مقابل هیچ حزب و گروهی مسـئولیت نـدارد و . خودش هست و خودش ، وارد مجلس شد بـه )رأی و حق اظهارنظر و انتقاد و تأیید حق ، ترینش مهم(کلیه اختیاراتی را که در دست دارد صد البتـه کـه بـدیهی اسـت ایـن اختیـارات را در راه ، کند هر نحو که صالح بداند مصرف می

گیرد بدون این که این امـر الزامـاً در جهـت حداکثر کردن مطلوبیت خودش یا فکرش بکار می ، گیرد رفتار وی صورت نمی و چون هیچ نظارت علمی و دقیقی هم بر . منافع کلی جامعه باشد

دهد که شانس انتخاب شـدنش در المقدور به جهتی سوق می استفاده از اختیارات خود را حتی .دور بعد را افزایش دهد

ظاهر اخالقی که فرد بایـد ه زمانی رسم بود که با احزاب مخالفت شود تحت این توجیه ب ، ضـایت خـدا را در نظـر بگیـرد مستقل باشد و جزو حزب و گروهی نباشد و منافع ملـت و ر

دفـاع ، لیکن اگر دفاع از منافع حزب بد اسـت ، گرچه عضویت در احزاب چنین تبعاتی را دارد و بطـور ، از منافع شخصی تحت پوشش به ظاهر پسندیده خدمت به مردم صد برابر بدتر است

کننـد مـی سـعی ها گروهبرای مردم و جامعه بدتر است زیرا احزاب و آن قطع و یقین عوارض المقدور منافع خودشان را به منافع جامعه و بویژه کل کشور نزدیکتر کنند ولی افراد چنین حتی

.دهند ای خود را ترجیح می الزامی را ندارند و در عمل و عینیت منافع کوچک و منطقه


البته چنین قصدی در میان نیست که نمایندگان منتخب در چنین ساختی مـتهم شـوند کـه ، دانند ترین می بلکه آنان خود را شایسته ، هستند...) به معنای کسب پول و (نافع شخصی دنبال م

و چـه ، بدین منظور باید کارهای دهان پرکنی برای مردم منطقه خود کنند و گزارش کار دهنـد گرچـه پزشـک و پرسـتار (کارهایی مهمتر از ایجاد یک بیمارستان برای یک بخش دور افتـاده

ای رو برای منطقه چه کاری مهمتر از احداث یک راه پر خرج و گران و اتومبیل و )نداشته باشد تواننـد تـر مـی گرچه مردم آنجا وسیله نقلیه نداشته باشند و البته آقای نماینده راحـت (ناهموار

تر از ساختن دبیرسـتان بـرای و چه کاری دهان پرکن )رفت و آمد به منطقه تحت امر خود کند آمـوز نداشـته یـا کـم گرچه معلم و دانش (آموز داشته باشد از چند ده دانش روستایی که کمتر

ای که در شهر کـس و کـاری تر از اتصال خط تلفن برای منطقه و چه کاری جالب )داشته باشد ...ندارند و

دهند که ایـن امتیـازات بدیهی است برای تأسیس این گونه خدمات هرگونه امتیازی را می ی ها راهاگر ممکن بود . تأیید یا انتقاد از فالن وزیر یا بهمان سیاست است همان حق رأی و نیز

هـا و ی عمرانی روستاها و بخـش ها طرحروستایی بالاستفاده یا مدارس بزرگتر از نیاز یا دیگر های راکـد بسـیار احتماالً مبالغ سرمایه ، ی درمان ضمیمه کرد ها طرحشهرهای کوچک را نیز به

این کاری با صرفه اسـت کـه . بود که گزارش برنامه و بودجه ذکر کرده است بیشتر از مقادیری درصد کمی از این ضررها برای مخارج انتخابات تصویب شود تا افراد مجبور نشوند بـا فشـار

.ی غیر اقتصادی بگیرندها طرحی ذیربط برای مناطقشان ها زمانبه وزرا و سابسیاری از نماینـدگان بـه . ه سیاست دارد این نحوه انتخابات عوارض دیگری هم در عرص

معـروف بـه قـول . شوند خوان می ولی بعد مخالف ، شوند عنوان دفاع از دولت وارد مجلس می و در عمـل ، کننـد ازی ر ا محکـوم مـی ب خط و خط . روند و برعکس آیند و چپ می راست می

داند طرفش کیست؟ دولت و جامعه نمی ، کنند خطی را تبلیغ می خودشان هر خطی شاید هم بی اگـر دولـت ! نماینـده منفـرد؟ 270ای مواجه است یـا بـا واقعاً با حزب متشکل و دارای برنامه

هـا سیاسـت از اول من گفتم این ! شود که بعله خوان می نماینده مذکور مخالف ، شکست بخورد کجاینـد کـوردالنی کـه دولـت را ، بـاز هـم خواهـد گفـت ، اگر دولت موفق شود ، مفید نیست

بـا . انگیز دولت شده اسـت های اعجاب حمایت ما نمایندگان سبب موفقیت ، کردند ضعیف می تای را این گونه نماینـدگان بـر این وجود خدا نکند بخت از دولت برگردد که هر کاسه و کوزه

شکنند چنان که گویی خودشان هیچ مسئولیتی ندارند و گذشته را مطلقاً فراموش سر دولت می


قطعـاً نتـایج ، د توجه داشت که رفتار حزبی آثـار و عـوارض خـاص خـود را دارد بای. اند کردهولی افراد جوامع امروزی ناگزیر از پـذیرش احـزاب بـرای بیـان و تحقـق ، سویی هم دربردارد

، را رد کرد آن توان و صرفاً با بیان نقاط منفی تحزب نمی . و عقاید و آرایشان هستند ها سیاستاگـر دولـت در زمـانی تـرجیح » حزب شر ضروری است «، داران غربی یکی از سیاستم به قول

بایـد متوجـه ، آیـد تر از پس آنان برمی نماینده منفرد برخورد کند زیرا راحت 270دهد که با میآید که به دنبال یک رهبر حزبی آگاه و خردمند بگردد بلکـه بـا او مواقعی هم بوجود می ، باشد

...انشاءا. ای و فردی نشود ت دستخوش منافع منطقهمفاهمه کند تا مصالح عالی مملک

»در قسمت یادداشت سیاسی روزنامه سالم منتشر شد 23/4/1373یادداشت زیر در «

ترند؟موثرکدام یک جذب یا دفع

، بپـذیرد هنگامی که حکومت نژادپرست آفریقای جنوبی مجبور شد حاکمیـت اکثریـت را تواننـد کراتیـک آیـا مـی وای دم ن بدون داشتن تجربـه شد که اکثریت سیاها مطرح می سوالاین

ای کـه ای قبیلـه حکومتی باثبات و مبتنی بر آرای مردم تشکیل دهند؟ و بطور کلی آیا در جامعه توان نظام سیاسی نوینی را برپا کرد؟ دوستی و دشمنی دارای معیارهایی خاص است می

فدارانشان در کشورهای دیگر این یکی از توجیهات نژادپرستان آفریقای جنوبی و حتی طر ت منفی است و حذف حکومت نژادپرسـت منجـر بـه آزادی مـردم سواالبود که پاسخ به این

کند که وضع اقتصادی و معیشتی ثبات می شود چرا که اختالفات داخلی چنان اوضاع را بی نمیشود کـه رایطی می نهد و این خود منجر به فقدان بیشتر جوامعشان از ش مردم رو به انحطاط می

.یک استدموکراتالزمه تحقق یک حکومت توانستند شواهد کافی در همان آفریقا می، گفتند ربط نمی طرفداران این نظریه چندان هم بی

آنگــوال و حتــی بعضــی از کشــورهای ، موزامبیــک، کننــدارایــهبــرای ثبــات عقیــده خودشــان ر عمل مردم آنان چنان که بایـد و شـاید د، ای که در دهه شصت آزادی خود را یافتند مستعمره

البته آنچه که گفته شد استدالل مدافعان بود ولی حتی بر فـرض . آزادتر از زمان استعمار نبودند بدیهی است کـه جـواب منفـی ، کند صحت هم آیا حقی برای نژادپرستی و استعمار ایجاب می

.باشد کـامالً حتـی عملکـرد او ، به کـرد با این وجود آقای ماندال روندی را برخالف گذشته تجر

رغـم کسـب اکثریـت آرا هـم در برخـورد بـا وی علـی . متفاوت با موگابه رهبر زیمبـابوه بـود سفیدپوستان و هم با گروه دیگر سیاهان شیوه جذب را پیشـه سـاخت و حتـی بـیش از سـهم

ی که عرفاً در حال ، عددی آنان در انتخابات برایشان در دولت و امور اجرایی مشارکت قایل شد ولی تجربیات گذشته کشورهای ، توانست مطلق دولت را در اختیار حزب خویش قرار دهد می

توان با حـذف دیگـران بـه اهـداف مطلـوب نمایند که می دیگر و نیز اوضاع جهانی چنین نمی

112 ند؟تر ـ جذب یا دفع کدامیک موثرآنجلس تا قزوین از لس

چرا که پیشه کردن این سیاست ممکن است اکثریت را برای همیشه از اهـدافش . خویش رسید .اهداف را محقق کند آن ی قبول مشارکت این حسن را دارد که حداقل بخشی ازدور کند ول

رغم ایـن کـه و علی ، جمهور یمن ظاهراً این شیوه را پیشه ساخته است رییسو امروز نیز طلبان را خائن معرفی و حکم اعدام آنـان را تواند بسیاری را دستگیر کرده یا بکشد و تجزیه می

این کار عفو عمومی را اعالم کرد و حتی رهبران فراری را دعـوت بـه بجای ، غیابی صادر کند و گرچـه ممکـن اسـت بازگشـت یـا ، مشارکت در حکومت کرده است علت هم روشن است

در دست رهبران فعلی کامالًمشارکت این افراد بصورت ظاهری و نسبت به وقتی که حکومت د قهرآمیـز بـا آنـان نتـایج بـدتری مگر حذف و برخور ، لیکن، سبب اختالف بیشتر شود ، است ندارد؟

رود آیا تصور مـی ، تجربه دیگری که خالف روند فوق است اوضاع امروز افغانستان است با یکـدیگر و کشـتار هموطنانشـان منجـر بـه اصـالح اوضـاع سیاسـی ها گروهکه دشمنی این

نی و کینـه و اند چه بـوده؟ جـز دشـم افغانستان شود؟ آنچه که طی چند سال اخیر کسب کرده های اقتصادی و اجتماعی؟ جز اتالف منابع مادی و انسـانی؟ بـر عداوت؟ جز ضعف بیشتر بنیه

، ی دیگر را قلع و قمـع کنـد ها گروهفرض محال که در چند سال بعد هم یک گروه بتواند همه زمان افغانستان دیگر واجد چه چیزی خواهد بود کـه ارزش حکومـت کـردن را داشـته آن در

حتـی ، پذیرفتند را می اگر از ابتدای پیروزی شیوه تساهل و مدارا و کنار آمدن با یکدیگر باشد؟قـدرتی آن بخش ناچیز بـه مراتـب بـیش از آن ، داشتند اگر بخش کوچکی از قدرت را هم می

آن و بـا . ی دیگر خواهند داشت ها گروه جنگ و خرابی و حذف همه های سالاست که پس از تند برای ساختن کشوری مستقل و آباد و رفع محرومیت مردم خود اقـدام توانس قدرت بهتر می

.کنندها ناشی از ساخت طبقاتی و اجتماعی نویسنده توجه دارد که بسیاری از اختالفات و جنگ

ی از سواد و ارتباطـات و توسـعه اقتصـادی باشـد و پایینای که در سطح جامعه است و جامعه متنوع باشند و هر کدام هـم ارتـش مسـتقلی آن ی و نژادی در ی مذهبی و قومی و زبان ها گروه

زیاد است ولـی در هـر حـال آن پایان در های بی برای خود دارا باشند طبعاً احتمال بروز جنگ .توان انکار کرد برای تحقق وحدت ملی نمیها راهآگاهی رهبران سیاسی را در انتخاب بهترین

از میان رفتن نیروهای انسـانی ، ماند و مانده است می ها درگیری آنچه که از این به هر حال گذاشتن بدنامی و خفت بـرای طرفـی اسـت کـه هایی مخرب و باقی ایجاد کینه ، و مادی جامعه

113 ند؟تر ـ جذب یا دفع کدامیک موثرآنجلس تا قزوین از لس

از همـه آن باید برای کسب و تحقـق ها انسانو آیا این است آنچه که . شود جنایت مرتکب می چیزشان بگذرند؟

...انشاءا. تم به خیر بگرداندخداوند آخر و عاقبت همه ما را خ

به حمایت از شهروندان ایرانی در خارج از کشور که مورد تعرض 5/4/1373یادداشت سیاسی مورخه « »پرداخته است، اند ی بیگانه قرار گرفتهها ملت و ها دولت

غیرقابل سازش حمایت سیاسی وظیفه

حمایـت ، قی مطـرح شـد حقـو مسـأله از هنگامی که مفهوم ملیت و تابعیت به مفهوم یک سیاسی و دفاع از حقوق شهروندان و تبعه کشور در کشورهای دیگـر بـه عنـوان یـک وظیفـه

ی هـا دولـت عالقه به این حمایت چنان شد که . درآمد ها دولتاصلی دستگاه سیاست خارجی قدرتمند پا را از گلیم اخالق و قانون فراتر گذاشتند و در کشورهای دیگر خواستار حمایـت و

ترین قراردادهـا یعنـی حقوق ویژه برای شهروندان خودشان شدند و از این طریق بود که زشت .کاپیتوالسیون ایجاد شد

از حالت زشـت ایـن حمایـت کـه کاپیتوالسـیون باشـد و بـه تضـییع حقـوق به هر حال باید گفت که حمایت سیاسی از شـهروندان ، انجامد بگذریم شهروندان کشور طرف قرارداد می

علت هم روشن است هر شـهروندی . ستها دولتوظیفه الزم و جدی و غیرقابل گذشت یک کنـد کـه که در خارج از کشور خودش حضور داشته باشد تنها در صورتی احساس هویت می

، روابط خاصی او را به دولت متبوعش مرتبط کند و اگر حمایـت دولـت خـود را حـس نکنـد بلکه همه ، فقط برای او واجد اهمیت نیست مسألهاین . بیند هویتی می خویش را در خالء و بی

.کنند شهروندان یک کشور از طریق این حمایت سیاسی احساس بودن و داشتن حامی میی قدرتمند همواره در پی حمایـت از شـهروندان خـود در ها دولتبه دلیل فوق است که

اند در طبـق قـوانین هدسته از شهروندانشان که مرتکب خطای مسلم شد آن حتی، خارج هستند گناه هستند یـا چه رسد به آنان که بی ، د مجازات شوند از این حمایت برخوردارند یاب محلی می

بینیم اگر برای یک شـهروند با توجه به این روحیه است که می . رود گناهی آنان می تصور بر بی سی خودشان بـا های سیا در تمام مالقات ، ی بزرگ در کشور دیگری مشکلی پیش آید ها قدرت

کشور نقش مسـتقیمی آن حتی اگر . کنند را مطرح و پیگیری می مسألهمقامات کشور مورد نظر ولـی نفـوذ یـا تأثیرگـذاری کـافی بـرای حـل ، شهروند نداشته باشـد آن در ایجاد مشکل برای به همین دلیل است که تا هنگامی کـه تعـدادی از شـهروندان کشـورهای . مشکالت آنان دارند

115 ـ حمایت سیاسی وظیفه غیرقابل سازشآنجلس تا قزوین از لس

مـوثر گیـر ی گروگان ها گروهتواند بر فقط به دلیل اینکه ایران می ، در لبنان گروگان بودند غربی دو . کردنـد هایشان بر ضرورت کمک ایران بـرای آزادی آنـان تأکیـد مـی در همه مالقات ، باشد

یک آمریکایی در سـنگاپور ، نمونه دیگر هم که در مورد دو شهروند مجرم غربی رخ داده است ر ایران است که اولی به علت ارتکاب جرمی محکوم به چند ضربه شالق شـد ولـی و آلمانی د ها حتی شخص کلینتون چند بار وارد معرکه شدند تا بلکه وی را از خوردن ضـربات آمریکایی

مورد دیگر جاسوس آلمانی در ایران است که در زمان جنگ به نفـع عـراق . شالق نجات دهند هـا ظـاهراً ولی به علت پیگیری مداوم آلمانی . ش اعدام است جاسوسی کرده است و طبعاً حکم

.شود و بزودی آزاد می)گیرد یا می(مورد عفو قرار گرفته ، ها از شهروندانشان حتی شهروندان مجرمشان را تخطئـه کنـیم طبعاً ما نباید حمایت غربی

و هـا دولتتعرض ولی باید بدانیم که حمایت از شهروندان ایرانی در خارج از کشور که مورد بلکه حمایت از شهروندان ایرانی کـه ، یک ضرورت است ، گیرند مردم کشورهای دیگر قرار می

حتی حمایت از ایرانیانی کـه مخـالف نظـام هـم ، اند نیز الزم است در خارج مرتکب جرم شده دولـت و ، شوند اگر آنان مخالف هستند و از این طریق جرم مرتکب می . هستند ضروری است

باز هم این امر مـانع از ، حتی اگر مستحق مرگ هم باشند ، م ایران باید آنان را مجازات کنند مردنباید شرایطی را ایجاد کـرد کـه . نیست که از حقوق آنان در کشورهای دیگر حمایت نکنیم آن

.دولتی بکند هویتی و بی یک ایرانی در خارج از کشور احساس بیتا رسیدن به این نقطـه و درک اهمیـت و ، ست خارجی باید گفت که دستگاه سیا متأسفانه

سهل است که حتی از کارمندان رسمی دولت ایران و بـاالتر از ، فاصله زیادی دارد آن ضرورتبیش از ده سال است که چهار نفر از اتبـاع ، کند از کارمندان وزارت خارجه نیز حمایت نمی آن

یل بـه یی دست راستی و طرفـدار اسـرا ها گروهایرانی از جمله کاردار ایران در بیروت از سوی گروگـان گرفتــه شــده اسـت و اکنــون کــه دولـت قــانونی لبنــان یکـی از عوامــل اصــلی ایــن

هـم پـس از آن وزارت خارجه تنها با یک اقـدام اولیـه و ، گیری را دستگیر کرده است گروگان یچ کار جدی پـس از ولی ظاهراً ه ، یادآوری مطبوعات از دولت لبنانی درخواست پیگیری کرده

اصلی طرح علنـی ایـن مسألهانجام نشده است و حتی اگر هم شده باشد فاقد اثر است زیر آن پیگیری است تا همه شهروندان ایرانی بدانند وزارت خارجه کشورشان با جـدیت از امنیـت و

.کند حقوق آنان دفاع می

116 ـ حمایت سیاسی وظیفه غیرقابل سازشآنجلس تا قزوین از لس

است کـه اکنـون بـه یسینمونه دیگر وضعیت ضیاء سرحدی کارمند سفارت ایران در سو فرانسه تحویل داده شده است و یا وضعیت نامعلوم ایرانیانی که در فرانسه و آلمان به اتهامـات

رسیدگی هنوز وضع مشخصی ندارنـد و از جانـب ها سالرغم اند و علی گوناگون دستگیر شده .گیرد دولت نیز اقدام جدی در دفاع از آنان صورت نمی

»نوشته و در روزنامه سالم درج شده است 4/12/1371عار محمد رحمانی در تاریخ این مقاله تحت نام مست«

بحران افغانستان و مسئولیت ما

در امنیت و منـافع ملـی کشـور مـا بررسـی آن با توجه به ابعاد بحران افغانستان و اهمیت ار جوانب مختلف این بحران و جستجوی راه کارهای اساسی برای حل بحران حائز اهمیت بسی

مقاله حاضر حاوی نکات مهم و جدیدی است و توسط یکی از همکاران ما نوشته شـده . استسالم آمادگی دارد که نقطه نظرهای دیگری کـه در ایـن . گذرد که از نظر خوانندگان محترم می . مهم را به بحث گذاردمسألهرابطه وجود دارد را طرح و این

روزگـار مـردم ، ی افغانی ها گروهار آمدن و روی ک ، پس از سقوط حکومت طرفدار مسکو توان گفت برای آینده نیـز افـق روشـنی دیـده با اطمینان می . آنجا وضع بدتری پیدا کرده است

ی رقیب بر حکومت ربانی چیره شوند و فرضاً حکمتیار زمـام امـور ها گروهحتی اگر . شود نمی ها درگیریکند و وها تغییر می بندی و ائتالف نیر مدتی نخواهد گذشت که صف ، را دست بگیرد

.شود های دیگر شروع می تحت عناوین و بهانهشاید از خود بپرسیم علت این کشت و کشتار چیست؟ چرا امام جمعه محترم تهران بحـق

، انـد ی رقیـب علیـه مـردم آنجـا کـرده ها گروهها هم چنین جنایاتی که گوید که حتی روس می وضع اسفناک آنجا کیسـت؟ آیـا هنـوز هـم امپریالیسـم مرتکب نشدند؟ مسئول این جنایات و

کند یا امپریالیسم غرب وارد شده است؟ مسئولیت کشـورهای همسـایه شرق در آنجا توطئه می نفوذ دیگر در اوضاع آنجا مثل عربستان چیست؟ مثل ایران و پاکستان و بعضی دول صاحب

عتقادی هم ندارد که کلیه این نیست و ا ی دیگر ها دولتی ها سیاستنویسنده در مقام نقد چرا که چنین تحلیلی ما را از شناخت واقعیت ، ی استکباری است ها قدرتها زیر سر روزی سیه

ای مبتـذل تقصـیر را بـر عهـده دیگـران صورت کلیشـه ه کند و ب و مسئولیت خودمان غافل می یی کـه هـا راهمگر ، دشو و در نهایت هم هیچ راهی برای مقابله با اوضاع عرضه نمی ، اندازیم می

.کند به تشدید بحران کمک می

118 مسئولیت ما ـ بحران افغانستان وآنجلس تا قزوین از لس

اقتصـادی و ـهای این ملت ناشی از ساخت اجتماعی ای از بدبختی با این که بخش عمدهلیکن وظیفـه ماسـت کـه بـه عنـوان یـک ، خواهم پرداخت آن سیاسی آنجاست که در ادامه به

ی نیستیم ولی یکننده نها تعیینگرچه (توانیم نفوذ در آنجا تا حدی که می همسایه مهم و صاحب ای کـاش بـه جـای . را تشدید نکنیم آن اگر مانع این وضع نشویم حداقل )تأثیر فراوانی داریم

قدری بـه اصـالح ، شد ی که برای مردم ستمدیده افغانستان ارسال می یی و دارو یهای غذا کمک .امر دیگری استپرداختیم که آثارش بیش از هر تصور خودمان در زمینه بحران آنجا می

اصوالً تحوالت هر کشوری در درجه . اهمیت افغانستان برای ایران بر کسی پوشیده نیست

زبـان (زبـان بخصوص افغانستان کـه تنهـا کشـور فارسـی . اول برای همسایگانش اهمیت دارد ل رود هیرمند و نیز مشـک مسألهوجود نیروی کار آنجا در ایران و . در همسایگی ماست )غالب

آن مشکل یاغیان جنوب شرقی کشور حکایت از باالخرهاز افغانستان و آن مواد مخدر و ورود دارد که یک افغانستان باثبات و عالقمند به فرهنگ فارسی و طرفدار روابط حسن همجواری و

.احترام به منافع متقابل برای ایران یک ضرورت انکارناپذیر استی که از اوضاع فعلی افغانستان به کشور ما یها ن خسارت شاید به زبان آماری و عددی نتوا

توان منافع مادی و معنوی حاصل از وجود یک افغانسـتان شود را بیان کرد و قطعاً نمی وارد می توان مدعی شد که این ارقام بسیار باالسـت ولی احتماالً می ، کرد ارایهباثبات را فعالً ارزیابی و

مناطق است کـه آن ی کشور در گرو وجود ثبات و امنیت در و حتی رشد و توسعه مناطق شرق .یعنی افغانستان و پاکستان است، نیز وابسته به وضع ثبات در کشورهای همسایهآن

همواره سیاست عمومی نسبت به افغانستان ایـن بـود کـه بـه دلیـل ، طی بیش از یک دهه انقالبی با محتوای اسالمی در توان از طی پیش آمده است که مییهجوم ارتش سرخ به آنجا شرا

ی که مسئول پیگیری امور افغانستان یافغانستان حمایت کرد و به همین خاطر هم در ایران شورا بود پسوند انقالب اسالمی افغانستان را به دنبال داشت و همین امر در مورد قضیه بوسـنی هـم

ار گذاشـته شـده اسـت و کنند در آنجا بمب انقالب اسالمی کـ شود و بعضی فکر می تکرار می قلب اروپا منفجر شود و همه اینها را از مشاهده عالقه بعضی از افراد آنجا بـه قرار است که در

)س(در حالی که در عین عالقـه ایشـان بـه ایـران و امـام . گیرند و انقالب نتیجه می )س(امام


بیش از ایـن ها لیلتحیل هم سفر کنند و این یممکن است برای معالجه مجروحان خود به اسرا . خاطر خود و مردم استیکه ریشه در واقعیت خارجی داشته باشد برای ارضا

کننـد یـا مـورد تعـدی و به صرف این که مردمی مسلمان در مقابل جور و ستمی قیام می توان گفت کـه در آنجـا انقالبـی اسـالمی رخ داده در این صورت آیا می ، گیرند تجاوز قرار می مـردم دارد؟ افـرادی کـه چنـین آن آنان حتماً ریشه در مبانی فکـری و اسـالمی است؟ آیا قیام

اعتبـار کـردن انقـالب خودمـان دانند که در درجه اول سبب بـی کنند نمی احکامی را صادر می کـرده ی ملـی را حمـل مـی هـا حرکتانقالبی که تجربیات انقالب مشروطه و سپس . شوند می

مهمتـر تـرویج آن مبـارزه سیاسـی و از 1357 تـا 1342ل سال یعنی از سا 15و حداقل . است .اندیشه دینی را وجهه همت خویش ساخته استچرا که اگر تحوالت اجتمـاعی دهـه چهـل و . و تازه همه اینها شرط الزم است و نه کافی

و ، رشد و گسـترش شهرنشـینی . یافت اش تحقق نمی پنجاه نبود احتماالً انقالب به مفهوم فعلی شـناختی دیگـر فراد باسواد و تحصیلکرده و طبقه متوسط و بسیاری از عوامـل جامعـه افزایش ا

وجـود بـاالخره انـد و های مساعد برای انقالب نقش حساسی را داشـته کدام در ایجاد زمینه رهمـانع از ایجـاد اغتشاشـات انحرافـی در رونـد ، رهبری بالمنازع و صاحب نفوذ و کالم و فکـر

ی مرزی و سپس ها استانی مسلح ابتدا در ها گروهوجود شاهد هستیم که با این ، انقالب گردید در کل کشور چه مشکالت عظیمی را ایجاد کردند که هر کدامشان برای سقوط یـک دولـت و

.کرد حکومت کفایت میتواند مفهوم داشته باشد؟ آیا با این مقدمه آیا در افغانستان چیزی به نام انقالب اسالمی می

دار کردن کلمه انقالب و اسالم مفهوم دیگری چنین اسمی بر واقعیات آنجا جز لکه قبول اطالق توان مشکلی از آنجا را حل کرد؟ دارد؟ آیا با توصیه و نصیحت می

آن ای اسـت کـه وقـایع فعلـی نتیجـه طبیعـی ساخت سیاسی و اجتماعی افغانستان بگونه

هم از نظر نـژادی متأسفانهکه ، ونی وجود دارند ل گوناگ یدر افغانستان اقوام و قبا . ساخت است کنند و همین امر سبب شده است که و هم از نظر زبانی و هم از نظر مذهبی با یکدیگر فرق می

قوم و قبیله و نژاد و زبان و مذهب از یکدیگر تفکیک شوند و هنگامی برحسبی آنجا ها گروهطبعـاً بـه خشـونت و درگیـری ، شـوند این عوامل سنتی تقسـیم براساسی سیاسی ها گروهکه


و معموالً امکان سازش و مصالحه . زند شوند چرا که حرف آخر را قدرت اسلحه می کشیده می پردازنـد و همـین امـر سـبب تشـدید با کوچکترین تحریکی به کشتار یکدیگر می ، شود کم می

.شود روحیه دشمنی و در نتیجه کشتار بیشتر میمانـدگی شـدید اقتصـادی عقـب ، ورد افغانسـتان وجـود دارد نکته بسیار مهمـی کـه در مـ

شود که وابستگی به منـاطق دیگـر داشـته ای در آنجا یافت می بطوری که کمتر منطقه . آنجاستاحتماالً دچـار مشـکل ، قسیم کنند ت مجزا کامالًن به ده منطقه و اگر افغانستان را همین اآل . باشدک و سـوخت و دیگـر مایحتـاج ضـروری زنـدگی در حداقل خـورا تأمینزیرا از نظر ، نشوندکند که نسـبت ی آنجا وارد نمی ها گروهبرند و هیچ عامل عینی فشاری را بر ی بسر می یخودکفا

ی هم یبنابراین تفکیک جغرافیا . ناپذیر خودشان با یکدیگر تساهل بخرج دهند به مواضع سازش وجهه پایدارتری بدهد و تـا ، جودی سیاسی و مسلح مو ها گروهعاملی شده است که به تفکیک .ثبات کند آینده نامعلومی وضع آنجا را بی

شاید گفته شود که مسئولیت ما در مقابل این اوضاع چیست؟ و کدام خطـا از مـا سـر زده

هـای آنهـا ما فعالً در مقام تحلیل سیاست کشورهای دیگر و ارزیـابی خطاهـا و خیانـت . است انجام وظیفه خودمان است که عملی خالف منافع ایران و انقالب در آنچه اهمیت دارد ، نیستیم

چیـزی نیسـت کـه اآلن زده ها حرفبرای روشن شدن این مطلب که این . آنجا صورت ندهیم ذکر این نکته را ضروری است که نویسنده این سطور مطلع است که هفت سـال قبـل از ، شده

صـفحه 60الت ممکن در آینده طرح مفصلی در شناسی سیاسی افغانستان و احتما زاویه جامعه رغـم علـی متأسـفانه شـده کـه ارایهتهیه و به عنوان استراتژی پیشنهادی به سیاستگذاران ایران

.تصویب به بوته فراموشی سپرده شددر آنجا گفته شده بود که استقرار و تثبیت یک حکومت کمونیسـتی وابسـته بـه شـوروی

ولـی ، اصلی است مسألهنشاندگان مسکو ت از مبارزه علیه دست بنابراین حمای ، خطر اول است اش ی عمـده هـا گـروه اسالم به مفهومی که (ی به اصطالح اسالمی ها گروهجایگزینی حکومت

دومین خطـر اسـت کـه )شود ای استنباط می های قومی و قبیله حکمتیار یا سیاف و تحت قالب یمی نه تنها روی خوش به منافع ملی افغانستان و زیرا ایجاد چنین رژ . را نادیده گرفت آن نباید

ی چـون عربسـتان و یها بلکه مجبور است برای بقای خود سرسپرده رژیم ، دهد ایران نشان نمی


آمریکا شود و به عنوان ابزار دست آنان علیه ایران عمل خواهد کرد و با توجه به حساسیتی که نایت خواهند کرد و ما را خواسته و ناخواسته به قطعاً علیه شیعیان ج ، ما نسبت به شیعیان داریم

.کشانند که جز ضرر چیزی برای ایران و افغانستان نخواهد داشت ای می ورطهکه اگـر . وجه جنبه اعتقادی و سیاسی ندارد ی افغانی به هیچ ها گروهاختالفات موجود میان

رغم تحـوالت ست که علی ولی روشن ا . کردند صعود یا افول می ها گروهچنین بود باید بعضی ی موجـود از نظـر ها گروهست که ترکیب و قدرت ها سالبسیار گسترده و در عرصه افغانستان

سیاسی متحـول نشـده اسـت و تقریبـاً فقـط متـأثر از موقعیـت آنـان در دسترسـی بـه منـاطق .الجیشی و سالح بوده است سوق

تواند به تعدیل بحـران سنی نمی حمایت ایران از هر گروه سیاسی و نظامی اعم از شیعه یا وظیفه ماست که بطور جدی خواستار حاکمیت کسانی باشیم که تـوان جمـع . آنجا کمکی کند

آیا بـا حمایـت از ربـانی بگوییمهدف ما این نیست که . را دارند ها گروهکردن یا منفعل کردن ملـی ایـن امـر و بلکه هـدف پـذیرش ع . یابد یا با طرفداری از حکمتیار چنین هدفی تحقق می

ی ایران در افغانستان است تا به سوی استقرار ثبـات و ها سیاستها و جهت دادن به کلیه کمک .آرامش در افغانستان پیش برویم

گرچه مداخله نظامی غرب در افغانستان بسیار مشکل است و قطعاً به راحتـی سـومالی یـا

نی مدت ادامه یابد و هنگامی که خستگی تواند در طوال ولی وضع جاری نیز نمی ، کویت نیست همه آنان پذیرای حضـور بیگانگـان خواهنـد ، و مردم افغانستان چیره شد ها گروهو کوفتگی بر

این احتمال خطری جدی است کـه . صورت کاری جز آه و ناله از ما ساخته نیست در آن ، بوده در مـورد سیاسـت ایـران در آنچه کـ . دهد هر لحظه منافع و امنیت ملی را در مخاطره قرار می

ای اسـت کـه حمایت بدون چون و چرا از هر فرد یا گروه و دسته ، افغانستان باید رعایت شود ی قـومی و هـا گـرایش و در ایـن راه . دارد یت و وحدت ملی افغانستان گام برمـی مبسوی حاک

خواستار حفظ یی که ها گروهالبته حمایت از . مذهبی و نژادی در درجه چندم اهمیت قرار دارد در مقابل به نفع مصالح ملی ما نیست که . و ارتقا مناسبات فرهنگی با ایران هستند اولویت دارد

ثباتی بیشتر افغانسـتان منجـر چرا که در نهایت به بی ، ی قومی و مذهبی تقویت شوند ها گرایش .شود می

»چاپ شد 23/12/1371روزنامه سالم مورخه ، مطلب زیر در یادداشت روز«

و وضع کنونی)ع(عدالت علی

توان این پرسش را مطرح کرد که مردم چرا انقالب کردند؟ پاسخ به ایـن پرسـش را از میاز جمله این که مردم نسبت به حکومت یک تصوری سلبی . کرد ارایهتوان زوایای گوناگون می

تصـور ایجـابی و و ، تصور سلبی و جواب منفی به نظام شاهنشـاهی . و ایجابی پیدا کرده بودند .جواب مثبت به حکومتی اسالمی

ای معتقد باشند که فساد و تباهی رژیم گذشته بـه حـدی بـود کـه مـردم ممکن است عده و احتیاج نبود که تصوری ایجابی نسبت به ، دادند ترجیح می آن جانشینی هر نظام دیگری را بر ، ل دور از شـأن انقـالب باشـد رسد که این تحلی نظر می ه ولی ب . حکومت جانشین داشته باشند کرد درصدد اثبات امـر ضمن اینکه حکومت طاغوت را نفی می ، چرا که با پسوند اسالمی خود

یی هـا ویژگـی امر جانشین در اذهان مـردم چـه آن بنابراین باید توضیح داد که . دیگری هم بود داشت؟

مـی از جانـب ی فکـری و اعتقـادی منظ هـا فعالیـت واقعیت این است که در قبل انقـالب ی یک نظام مطلوب اسالمی انجام شده بود و این ها ویژگیاندیشمندان اسالمی در جهت تبیین

لیکن، ی در گرایش افراد تحصیلکرده و روشنفکر به نهضت اسالمی داشتموثر نقش ها فعالیتتـوان گفـت بـرای تحریـک نسـل حتـی مـی . مفاهیم برای توده مردم قابل درک و فهم نبود آن

.کرد کرده و جوان به انقالب هم کفایت نمیتحصیلدر نتیجه فاقد توانایی در استفاده ، زمان فاقد سواد بودند آن بخش قابل توجهی از مردم در

کردند وقتـی کـه متوسـط حتی آنان که سواد داشتند کمتر مطالعه می ، از فرهنگ مکتوب بودند متر از طریق نوشته و کتاب با تفکرات طبیعی است که مردم ک ، هزار بود 5 تا 3تیراژ کتاب بین

بنابراین تصور ایجابی مردم نسـبت بـه یـک حکومـت اسـالمی ، شوند و عقاید مذهبی آشنا می شود مردم خواسـتار چگونه شکل گرفته است و حاوی چه اجزایی بوده است؟ این که گفته می

آشنایی داشـتند و آن واعداند و هستند یعنی چه؟ آیا مردم با فقه و ق اجرای احکام اسالمی بوده

123 و وضع کنونی) ع( ـ عدالت علی آنجلس تا قزوین از لس

ای طرفدار این گـرایش هسـتند کـه دانستند؟ آیا مردم هم چون عده همان را محتوای اسالم می خواهد بشود؟ اش هرچه می حال نتیجه، فهمند اجرا کنند حکم اسالم را آنطور که می

هـا همان تصوری است کـه طـی قـرن ، رسد که تصور مردم از حکومت اسالمی به نظر می کردند هر چیزی که اسالمی باشـد و طبعاً فکر می ، پیدا کرده بودند )ع(ت به حکومت علی نسب

عموم مـردم و حتـی صـاحبنظران . در صورت اجرا به تشکیل چنان حکومتی منجر خواهد شد بـه . دهند نتیجه عمل و فکر را مورد لحاظ قرار می ، کنند ها تئوریکه خود را در بند آن بیش از

و عـدالت او همـواره )ع( که نزدیک به چهارده قرن است که عشق بـه علـی همین دلیل است .ذهن پیروانش را بخود مشغول داشته است

)ع(شنود که علی کند و می عدالتی زندگی می هنگامی که فرد در دنیایی پر از تبعیض و بی عنـی علـی دهد که چرا میـان وی ی در اوج اقتدارش قاضی منصوب خود را مورد انتقاد قرار می

کنـد اختیار او را تحسین می بی، و یک نفر یهودی تبعیضی هر چند کوچک قائل شده است )ع( در مقابل در خواست نـاروای )ع(امام علی ، شود هنگامی که فرد مطلع می . شود اش می و شیفته

که رفتار تا به او بفهماند ، کند های او نزدیک می ای آتشین را به دست مالی برادر نابینایش گلوله طبیعـی ، شود های آتشین پاسخ داده می دنیا با گلوله آن در، آمیز از سوی حاکم مسلمانان تبعیض

.است که عشق و عالقه فرد به اسالم چند برابر شودو حاکمان کمترین تـوجهی ، یابد به حداقل خود نزول می ها انسانی که حرمت ها زماندر

شنیدن این که در ، کنند ی تحت سلطه خود نمی ها انانسرا نسبت به حقوق و حیثیت و شرافت شود و چـون تعرضی کوچک به زنی مسیحی می )ع(ای از سرزمین تحت حکومت علی گوشه

خروشد کـه اگـر مـردی از شـنیدن ایـن واقعـه بمیـرد او را سـرزنش برمی، شود امام مطلع می انگیزد؟ چه احساسی را در شنونده برمی، کنم نمی

بـه ، ناحق تصاحب کردنـد ه زند اموالی را که گذشتگان ب رسیدن فریاد می قدرت ه پس از ب شـود یکـی از هنگامی که مطلـع مـی . حتی اگر به مهریه زنانشان داده باشند ، گردانم مردم برمی

خروشد و او را با شدیدترین کلمـات مـورد می، کند کارگزارانش در مجامع آنچنانی شرکت می المال را بصورت امانتی و موقت در اختیار حاضر نبود اموال بیت امام حتی . دهد خطاب قرار می

و دهها نمونه دیگر که مردم ما تقریباً با همه آنها آشـنا هسـتند و بـه عنـوان ، دخترش قرار دهد و این همان مقصدی بود که . مصادیق عینی یک حکومت اسالمی در اذهانشان نقش بسته است


شته جواب منفی و بـه جمهـوری اسـالمی جـواب مثبـت به رژیم گذ آن مردم برای رسیدن به .دادند

توقع داشته باشد کـه ، هیچ فردی نیست که از یک حکومت اسالمی ، گرا بود البته باید واقع زیـرا کـه او در اوج و مرتبـه بسـیار ، را دارا باشـد )ع(ی حکومت علی ها ویژگیتمام و کمال

ضمن این کـه آنچـه . نما و الگو مورد عنایت باشد تواند به عنوان راه باالتری بود که همواره می ، مگر نه این که همان امام معصوم ، ایجاد ساختارهای عادالنه است ، مهمتر از عدالت رهبر است

زیـرا ، حتی انتقال حکومت به جانشینش هم دوامی نیافـت ، سال بر سریر قدرت نبود 5بیش از و نهادهای اقتصادی و اجتماعی و سیاسی ها آماده بودن مردم و ساخت ، آنچه که اهمیت داشت

ای بـدیهی اسـت کـه در یـک نظـام عشـیره . مناسب برای بقای یک حکومـت عادالنـه اسـت .مانده امکان تحقق چنین امری وجود ندارد عقب

گرچه مالحظات فوق را باید در انتظارات و توقعات خودمان از حکومت مورد لحاظ قرار آل چقدر است؟ آیـا همـین کـه هسـت صله تا حکومت ایده لیکن حد معقول و عرفی فا ، دهیم

، نه تنها شکاف وضع موجود با وضع مطلوب و مورد تصور زیاد اسـت متأسفانهدرست است؟ نـه در حـوزه . رود این اسـت کـه ایـن شـکاف رو بـه فزونـی مـی ، بلکه آنچه که مهمتر است

پیشـرفت قابـل تـوجهی ، ی فردی و نه در حوزه تحول و تشکیل ساختارهای مناسب ها فعالیت .شود مشاهده نمی

االصول پس از پیروزی انقالب بایـد نسـبت بـه گذشـته بـه افکـار و اعمـال و رفتـار علیتوانست زمینه مناسبی برای آزمـون زیرا که تشکیل حکومت می ، شد حضرت بیشتر پرداخته می

تنهـا نسـبت بـه قبـل از نـه متأسـفانه لیکن ، اتفاق افتاده باشد )ع(مجدد آنچه که در زمان امام توان گفـت بسـیار هـم کـاهش یافتـه بلکه می ، نشده است ارایهانقالب مطالب بیشتری تهیه و

.استای بـر خـود نـه تنهـا ذره ، امروز چه بسیارند کسانی که با شنیدن خبـر تعـرض بـه مـردم

د کننـ سهل است که برخی تحریک به تعرض هم مـی ، کنند لرزند و احساس مسئولیت نمی نمیکیست که حرمت قضا و قاضی را پاس بدارد و کوچکترین تبعیضی را در آنجا برنتابـد؟ سـهل

غافل از این ، کنند تشویق به تبعیض نیز می !! است که چه بسیار افرادی قضات را بنابر مصلحت .تر نیست که هیچ مصلحتی برای بقای جامعه از عدالت ضروری


گونه دارند؟ در های علی مقابل اموال مردم حساسیت امروز چه تعداد از افراد هستند که در کننـد؟ مگـر نـه ایـن کـه قاطع و مشفقانه عمل مـی )ع(مقابل رفتار کارگزاران خود چون علی

سیاست جاری مسئولین امر در مواجهه با این معضالت و مشکالت است؟، غمض عینـ هم )ع(ای معتقدند که علت عدم تداوم حکومت نزد خاندان علی عده غایـت ه ان رفتـار ب

قبول چنین تحلیلی مبتنی . طلبد ی دیگری را هم می مسایلعادالنه وی بود و مقتضیات حکومت و فـرض . حامی و طالب عدالت نیست ها انسانیکی این که فطرت و ضمیر . بر فرضیاتی است

حتی اگر به قیمت عدول از عـدل و انصـاف ، نفسه هدف است دیگر این که حکومت کردن فی : بایـد گفـت ، مورد قبـول نیسـت آن گذشته از این که تحلیل مذکور به دلیل توالی فاسد . دباش

ولی بـا ایـن . سیاسی جامعه تداوم نیافت به دالیل ساخت اجتماعی و )ع(گرچه حکومت علی چه تأثیری از این مهمتر که مـردم . حکومت آثار خود را بر جای گذاشته است آن وجود جوهر

بیننـد و او را مقتـدا و هنوز مطلوب و مقصود خود را در حکومت وی مـی پس از چهارده قرن و برای دشمنانش جز خفت و خواری و لعـن و نفـرین چیـزی نمانـده . شمارند هادی خود می

.است

»به بهانه انتخابات چهارمین دوره مجلس شورای اسالمی 12/11/1370، یادداشت سیاسی«

حد کفایت، حد لزوم

ای در عرصه تفکر چنان تاخت و تازی را به راه انداختنـد کـه یر عده طی یکی دو سال اخ بردند و چنان جوی ایجاد کردند که سوالآنان چنان اصول اولیه و بدیهی را زیر . سابقه نداشت

.بسیاری از ترس تکفیر و تفسیق زبان فرو بستند تا سالمت بمانندمیزان رأی ملت است و جمهوری و این که . اصل جمهورت نظام بود هیأتیک از این بدی آنـان بـا ایـن اسـتدالل کـه جمهـوری اسـالمی . تواند فاقد این شرط باشـد در هر نوعش نمی

بدیهی است اگر قرار . ت منکر شدند ماصالت رأی مردم را در تحقق حکو ، حکومتی از باالست عیـین را نیـز خـود آقایـان ت آن معیارهـای ، شود اصالت این حکومت منهای رأی مـردم باشـد

دانستند که شدند زیرا می و اصوالً به همین دلیل بود که چنین اصل بدیهی را منکر می. کردند میدارای چنان پایگاه مقبولی نیستند که از طرف مردم برای تمشـیت امورشـان مـورد تأییـد قـرار

.گیرنداسـت کـه احتیـاج بـه آن تـر از سخنان مقام رهبری در خصوص رد این تفکر غلط واضح

دانیم که مخاطبان این سخنان هنوز هم پایبند به عقاید خود ما نمی . وضیح و تفسیر داشته باشد تآنچه که از این به بعد باید مورد بحـث ، اهمیتی ندارد مسألههستند یا خیر؟ در هر صورت این

قرار گیرد این امر بدیهی است که در هر انتخاباتی بعضی شروط را بـرای تحقـق حـد کفایـت آن اگـر واجـد ، کننـد حد مقایسـه مـی آن مقام را با آن سپس نامزدهای . کنند دا تعیین می کاندی

فرد از نظر قانون بالمانع است و از این مرحله به بعـد رأی مـردم آن کاندیدا شدن ، شرایط بود . نهایی استکننده تعیین

تـوان یشود؟ آیـا مـ شود که حد کفایت چگونه تعیین می جدی مطرح می سوالاکنون این این حد را آنچنان محدود کرد که بسیاری از نامزدها حذف شوند؟ و در واقع موضوعیت شرط

میان برای استان تهران از . نان که در انتخابات خبرگان چنین شد چهم. انتخاب مردم منتفی شود در یکی از مخالفان اصالت رأی مـردم به قول و . نفر را برگزینند 15 نفر مردم مجبور بودند 16

127 ـ حد لزوم و حد کفایتآنجلس تا قزوین از لس

خواهیـد و شما هم یک کیلو گالبی می . یک کیلو گالبی وجود دارد ، سیمای جمهوری اسالمی تـر بنویسـیم بایـد اگر بخواهیم به زبان ساده . را بخرید آن بخرید و در نتیجه شما هم مجبورید

کـه حتـی تعـداد هـا اسـتان در بعضـی از ».آش کشک خالته بخوری پاته نخوری پاتـه «: گفت .برگان از تعداد مورد نیاز کمتر بودکاندیداهای خ

اگرچه بسیاری عقیده دارند که در انتخابات خبرگان مشکل اصلی در اجرا بود و نه قـانون با این وجود باید روشن کرد که حتی از طریق تصویب قانون اجازه چنین امری وجـود نـدارد

اگـر چنـین . یدا نکند که حد کفایت را طوری تعریف و تعیین کرد که حد لزوم دیگر مصداق پ تفاوتی مـردم بـه انتخابـات شـود؟ همچنـان کـه در ای نیست که منجر به بی شود آیا این زمینه

و آرای آخرین کسی که از تهران برای این مجلس انتخاب . انتخابات مجلس خبرگان چنین شد . درصد واجدین حق رأی بود4شد چیزی کمتر از

.م ادامه دهیمامید است که این بحث را در آینده ه

» منتشر شد28/11/1370در ارتباط با صالحیت و یا رد صالحیت کاندیداها مورخه ، یادداشت سیاسی«

است آن التزام به شی التزام به لوازم

رسد که پس از سخنان مقام رهبری در خصوص ضـروری بـودن رأی مـردم در به نظر می . ای مخالفین این امر روشن شده باشد موضوع بصورت اجمال بر ، پیکره نظام جمهوری اسالمی

را تنها برای ظاهرسـازی آن کسانی که محلی از اعراب و اصالت برای رأی مردم قائل نبودند و .شدند در واقع اساس جمهوریت نظام را از بیخ و بن منکر می، کردند و بطور موقت قبول می

آن ایـن تفکـر در پـی ی قبلی توضیح داده شد که این تفکر در پی چیست ها یادداشتدر خـود را رابـط بنـدگان و ، باال جنبه الهی و قدسی دادن به حکومت است که به نام حکومت از

که در پی تحقق خواست خداوند آن و در حقیقت از این طریق بیش از ، کند خداوند معرفی می .در پی تحقق مطامع خویش بر بندگان خدا است، باشد

را از سـر آن ط الزم بـودن رأی مـردم سـکوت کننـد و حال اگر فرض کنیم در مقابل شر یـک برحسـب برای منتفی کردن موضوع این شرط چه خواهند کرد؟ ، اضطرار یا اجبار بپذیرند

است و برای مثال اگر مالکیت کسی را بـر آن ء التزام به لوازم قاعده مسلم حقوقی التزام به شی چیز اسـت را بـرای آن استفاده از عین یا منفعت را که آن طبعاً باید لوازم ، کنیم چیزی قبول می

حال اگر مالکیت را بپذیریم ولی دخل و تصرف یا استفاده از عین و منفعـت را ، مالک بپذیریم زیرا که مالکیت چیـزی جـز مـوارد . خالف قاعده عمل شده است ، ممنوع کنیم آن برای مالک

. صل التزام به شی را انکار کرده اسـت در ا ، و لذا اگر کسی لوازم شی را منکر شد . بعدی نیست اثر کردن آرای مردم سعی در محتوا و بی رسد که مخالفین آرای مردم برای بی بنابراین به نظر می .کنند می آن منتفی کردن لوازم

کـه ، چیسـت آن لـوازم ، شود که اگر رأی مردم شرط الزم است مطرح می سوالاکنون این حقق پیدا کند؟این شرط بتوانند بطور واقعی ت

در حقیقت بعضی مواقع لوازم یک شی آنقدرها هم روشن و مبیّن نیست کـه بطـور قـاطع .و لذا باید کنکاش بیشتری صورت گیرد تا موضوع بخوبی روشن شود، بتوان اظهارنظر کرد

129 ـ التزام به شی التزام به لوازم آن استآنجلس تا قزوین از لس

در خصوص انتخابات اولین شرط این است که عموم مردم بتوانند افراد مورد نظر خویش در . یا حداقل چنین افرادی امکان کاندیدا شدن را داشـته باشـند ، ندیداها پیدا کنندرا در میان کا

آقای آذری قمی یک کیلو به قول یعنی . غیر این صورت همان خواهد شد که قبالً هم گفته شد مالحظـه . یک کیلو را انتخاب کنیـد و بخریـد آن گیرند و شما هم مجبورید گالبی جلویتان می

ن حالت در کلمه انتخاب نوعی مسامحه بکار رفتـه اسـت زیـرا انتخـاب بایـد شود که در ای می آن بایـد امکـان ، و اگر فرد هیچ یک از موجـودین را نپسـندید . حداقل میان دو چیز واقع شود

.شوندگان قرار گیرد وجود داشته باشد که مورد پسند فرد هم در میان انتخابو اگـر ، از میـان موجـودین انتخـاب کننـد در اینجا شاید گفته شـود کـه مـردم مجبورنـد

.آید در این صورت دو حالت پیش می. پذیرند مجبور به انتخاب نیستند هیچکدام را نمیدر این صورت طبق حکـم آقـای ، یک راه این که چنین افرادی در انتخابات شرکت نکنند

راه دیگـر ایـن کـه . اید پس این راه را بسته . خزعلی این امر از زنا و شرب خمر هم بدتر است ظـاهراً ایـن . اعتمادی خویش را نسبت به این امر نشان دهند افراد بتوانند با رأی سفید خود بی

.اگر پذیرفتنی است اعالم شود. پذیرید راه را هم نمیای بـرای شـرکت در آنان انگیزه ، بدیهی است اگر چنین امکانی در اختیار مردم قرار نگیرد

کـم و بـیش )ترینشـان نقـص حتـی بـی (البته در هر انتخاباتی در جهان . کنند انتخابات پیدا نمی سـابقه براسـاس تـوان ولی برای یک جامعـه معـین ایـن حـد را مـی ، کنند ای شرکت نمی عده

مثالً اگر در جامعه ایران بیش از نصف افراد واجد حـق رأی در . جامعه معین کرد آن انتخابات .مقدمات امر اشکالی وجود داشته استاحتماالً در ، انتخابات شرکت نکنند

شود که سبب می ، بنابراین وسیع گرفتن شرایطی که فرد برای کاندیدا شدن باید احراز کند و طبیعـی ، ل متفاوتی نتواند افراد مورد نظر خود را کاندیـدا کنـد یقشر عظیمی از جامعه به دال

نظـام از ، د این گروه بیشتر شود و هرچه که تعداد افرا . است که خود را از مشارکت کنار بکشد شود و لوازم ضروری تحقـق شـرط الزم یعنـی رأی های شرط الزم استقرار خود دورتر می پایه

.رود مردم از میان میدر مرحلـه . گیرد هم در مرحله اجرا گذاری صورت می این محدودیت هم در مرحله قانون

عده بسیاری را از این فرصـت محـروم ،گذاری با نوشتن شروط گوناگون برای کاندیداها قانونعـده بیشـتری را ، و در مرحله اجرا نیز با تنگ نظری و تفاسیر ناجور از مـواد قـانونی . کنند می

.کنند حذف می

130 ـ التزام به شی التزام به لوازم آن استآنجلس تا قزوین از لس

ممکن است پرسیده شود که آیا در این صورت نباید هیچ شرطی را برای کاندیـداها قـرار داد؟

مثالً بصـورت عـرف . ف اجتماعی باشدجواب این است که این شروط باید قدر متیقن عر های الزم را بـرای نماینـدگی توانایی ) سال 25مثالً (ثابت شده که افراد کمتر از فالن سن معین

حـدی اگر هم چنین شود بـه ، کنند ندارند و مردم هم بطور عموم چنین افرادی را انتخاب نمی شتر از این سن چیزی نیست که عموم استثنا است که قابل بیان نیست و اصوالً مقدار کمتر یا بی

، شـود یا این که برای کاندیداها شرط حداقلی از سواد را منظور مـی . حساس شوند آن مردم به توان این شـرط را در و می ، ندارد بیسوادای به انتخاب افراد طبیعی است که عموم جامعه عالقه

مـثالً در جوامـع بسـیار ، کند جوامع مختلف فرق می برحسب آن ولی حد ، حد معقول قرار داد نوشتن چنین شرطی سبب حذف بسیاری ، مانده که از سطح سواد بسیار نازلی برخوردارند عقب

.شود از نمایندگان مردم میفقـدان ، التـزام بـه قـانون اساسـی ، سـواد ، بطور کلی تعدادی از شروط عمومی مثـل سـن

بخصـوص ، بیش از این شـروط محکومیت کیفری و غیره وجود دارد که مورد قبول است ولی بسـیار ، به عهده فـرد یـا افـراد متفـاوتی گذاشـته شـود آن شروطی که تفسیر و تعیین مصداق

.خطرناک استشوندگان در نهایت جمهوری را بـه سـمت نـوعی الیگارشـی سـوق محدود کردن انتخاب

.دهد امیدواریم در آینده این بحث را ادامه دهیم می

» چاپ شد29/11/1370 رد صالحیت کاندیداها در یادداشت سیاسی مورخه این یادداشت به بهانه«

حد شرط الزم

در یادداشت قبلی توضیح داده شد که اگر تنوع کاندیداها از طرف مراجع قانونی یا اجرایی کـه آن یکی. گیرند کنندگان بر سر دو راه ممکن قرار می به حق یا به ناحق محدود شود انتخاب

و از ایـن طریـق . که در انتخابات شرکت کنند ولی رأی سفید بدهنـد آن یگرشرکت نکنند و د .محدودیت اعمال شده را مورد اعتراض قرار دهند

شود و ای منجر می ی به نفع نظام و کشور نیست زیرا به انفعال سیاسی عده یراه اول از سو است از نظـر موضـوع زیرا شرط الزم که همان آرای مردم ، از سوی دیگر منطقاً نیز غلط است

و بطور کلی با روح جمهوریت و قـانون اساسـی کـه بـرای مـردم حـق تعیـین ، شود منتفی می مندان بنابراین باید شرایط را به نحوی مهیا کرد که کلیه عالقه . سرنوشت قائل شده منافات دارد

، به سیاست و کسانی که مترصد آنند که در سرنوشت سیاسی کشـور خـویش مشـارکت کننـد .توانند در انتخابات حضور یابندب

تـوان ایـن را پیشـنهاد کـرد و نمی . به عقیده ما راه دوم نیز نوعی تضییع حقوق مردم است کننـدگان ایـن راه را آزمـون کننـد تـا خوب است که محدود ، ولی وقتی که راه اول بسته باشد

.ارندهای اعمال شده اعتراض د بدانند که چه تعداد از مردم نسبت به محدودیتهای قانونی و اجرایـی و توان از نسبت آرای سفید فهمید که محدودیت در این صورت می

ای اعمال شده در تعیین صالحیت کاندیداها تا چه حد از عرف عمومی جامعه دور است سلیقههـای ای از مردم را از تعیین حق سرنوشت خویش محروم کرده است و پایه و به چه میزان عده

.عنی آرای مردم را سست و متزلزل نمودهشرط الزم یدر انتخابـات . کنـیم برای روشن شدن مطلب یک بار دیگر به انتخابات خبرگان رجوع می

نفـر کاندیـدای صـاحب 16شـدند و تنهـا نفـر انتخـاب مـی 15خبرگان از استان تهران بایـد نیز رأی نسـبی با توجه به این که مالک انتخاب ، صالحیت از طرف شورای نگهبان معرفی شد

نفر 15داد و نفر مذکور یک نفرشان فقط و فقط خودش به خودش رأی می 16لذا اگر از ، بود

132 الزم ـ حد شرط آنجلس تا قزوین از لس

رأی نماینـده مـردم اسـتان 2 نفر بـا 15هر ، دادند بقیه خود و همسرانشان به خودشان رأی می نفـر هـیچ کـس دیگـر در 31حتی اگـر غیـر از ایـن ، شدند تهران در مجلس خبرگان تلقی می

که تعداد کاندیداها مساوی یـا کمتـر از تعـداد ها استاندر بعضی از . کرد نتخابات شرکت نمی اهم شخص کاندیدا به خـودش رأی بدهـد و بـه عنـوان آن کافی بود یک نفر و ، مورد نیاز بود

شود که رأی مردم به لحاظ حقوقی هیچ با این توضیحات روشن می . نماینده مردم انتخاب شود انتخابات نداشته است و این اثبات همان مدعاست که اگر رأی مـردم آن ایجابی در اثر سلبی یا

نیز پذیرفته شود تا این رأی بتواند در مشروعیت آن به عنوان شرط الزم پذیرفته شد باید لوازم .دهد نقش خود را ایفا کند رأی می آن آنچه که به

در . دهـیم از شوروی سابق خاتمـه مـی ای آنچه را که در این مقال عنوان شد با ذکر واقعه یـک و احتمـاالً چنـد نفـر ، از طرف حـزب کمونیسـت ، سیستم شوروی برای انتخاب شهردار

شدند و مردم ملزم بودند که فرد مورد نظر خود را از میـان تنهـا کاندیـدا یـا کاندیدا معرفی می ن به پطرگـراد احتماالً اآل (در یک دوره این انتخابات در شهر لنینگراد . افراد محدودی برگزینند

ید کاندیدای شهرداری بود و لـذا و تعداد آرای سفید بسیار بیش از آرای م )!تغییر نام یافته است بلکه فرد دیگری را معرفی کرد کـه در انتخابـات ، حکومت هم آرای سفید را باطل اعالم نکرد

.بعدی رأی آورد .یمامیدواریم که این بحث را در آینده نیز ادامه ده

»14/12/1370، چهارشنبه، یادداشت سیاسی«

!ملکه راسخه عدالت

فـوراً شمشـیر ، امروزه اگر بخواهی در مورد موضوعی مطلبـی را نوشـته و اظهـار نمـایی بـه ایـن . خوانند ی مشعشع خویش تو را به سکوت فرا می ها یادداشتعدالت را برکشیده و در

نه خطا و لغزشی مصون و لـذا جـایی بـرای نقـد پس از هرگو ، عنوان که چون مسئوالن عادلند انـد بـری از غافل از اینکه اگر قرار باشد افرادی را به نحوی که عادل معرفی شـده . مهیا نیست

ایـن در ، خطا و مصون از انتقاد دانست و بدینوسیله در کلیت جامعه زمینه انتقاد را محو نمـود آن ن این طرز تفکـر نیـز امکـان گریـز از اتفاقی بوقوع خواهد پیوست که برای مدافعا صورت

، هـور مج ریـیس انـدرکاران از جملـه شـورای نگهبـان زیرا بخش عمده از دست . میسر نیست وزرا و بسیاری از مردم عـادل ، تعدادی از نمایندگان مجلس ، ییمسئوالن و قضات دستگاه قضا

از افـرادی کـه اکنـون از بسـیاری . بوده و در نتیجه همه آنان غیر قابل انتقاد تلقی خواهند شـد مشـمول ایـن قاعـده ، گیرنـد جانب مدافعان این طرز تفکر مورد نقد و حتی تهـاجم قـرار مـی

.کنند شوند و کار را برای انتقاد از آنان ناهموار می می. دهنـد نیافتنی قـرار مـی اما مفهوم عدالت چیست که صاحبش را تا این حد حریمی دست

. و اصرار نورزیدن بر گناهان کوچک و رعایت مروتعدالت یعنی ترک گناهان بزرگگناهان بزرگ و کوچک تا حدی شناخته شده اجتناب از خالف مروت به معنی اجتناب از

شود نظیر اینکـه سبب وهن عرفی و اجتماعی می آن لیکن ارتکاب ، افعالی است که گناه نیست ج دست بگیرد و در حال پرسـه فرد محترم و صاحب عنوانی در خیابان و در انظار عمومی هوی

.ر آنیو نظا! زدن مشغول خوردن باشدتوان گفت افراد بسیاری عادل هستند و هیچ عقل سلیمی حاضـر نیسـت با این تعریف می

تواننـد شـرط الزم ی مذکور تنهـا مـی ها ویژگیزیرا که ، آنان را از دایره نقد و انتقاد خارج کند ی دیگری باید وجود ها ویژگیو چه بسیار . شرط کافی ها باشد و نه تصدی بعضی از مسئولیت

گرچـه . کنـد عملکرد و تصمیم فرد را قابل نقد و ارزیابی میها ویژگی آن داشته باشد که فقدان

134 ـ ملکه راسخ عدالتآنجلس تا قزوین از لس

تواند این تنها در مرحله مواجهه و انتقاد است که می ، عیب و نقص هم باشد حتی اگر کاری بی در غیر این صـورت هـر تصـمیم و ، گران اثبات کند نقصی خود را از طریق مجادله کردن دی بی

نقص و ایراد بـودن تواند دلیل قابل قبولی برای بی نگیرد نمی عملی که در بوته نقد و انتقاد قرار . کندارایهخویش

:پردازیم و توضیح میسوالبا این مقدمه به طرح چند موضـوع آن نسـبت بـه توان در موضوعی وارد شود و نظر نهایی دهد کـه آیا عادل می ـ1در مـورد مجلـس ، نفع ندانیم نفع است؟ اگر شورای نگهبان را در انتخابات اخیر مجلس ذی ذی

ای کـه تواند در مورد پرونـده مگر نه این که قاضی نمی . خبرگان قطعاً چنین نفعی وجود داشت نفع است قضاوت کند؟ ذی

اسـت چـرا در مراجـع آیا عدالت شرط کافی صحت تصمیم عـادل اسـت اگـر چنـین ـ2تواند به حکم صادره اعتراض کنـد؟ و حکـم محکوم می ، قضایی و با وجود عادل بودن قاضی

.دهد مذکور را دادگاه دیگری مورد رسیدگی قرار می آیا برای اثبات عدالت مالک خارجی الزم است یا صرف عمل فرد عادل مبین عادالنـه ـ3

نند خداوند باید دانسـت کـه فعـل خـدا عـین عـدالت آنان را هما باهللا بودن عمل است و نعوذ آن هرچـه ، ظاهراً مدافعینی وجود دارند که نسبت به تصمیمات شورای نگهبان معتقدنـد . است

.خسرو کند شیرین بودرا بـه آن نظارت استصوابی که مورد قبول واقع شده آیـا ممکـن اسـت حـد و حـدود ـ4 حقوق دیگران هم بشود؟ جالب این اسـت در ای وسعت داد که شامل قضاوت نسبت به اندازه

کـه امکـان دفـاع هـم ، نه تنها وکیل ندارد ، شود این حالت محکوم در دادگاه غیابی محاکمه می .ندارد

بطور خالصه باید گفت که کارآیی عدل فرد را نباید چنان مطلق و نامحدود کرد که خدای .نیز شک شود آن نکرده نسبت به حدود کارآیی

پردازد که در یادداشت سیاسی مورخه یل وظایف شورای نگهبان در مورد صالحیت کاندیداها میبه تحل« »منتشر شد 18/12/1370

وکیل تسخیری

قبالً عنوان شد که شورای نگهبان طبق اصول قانون اساسی حق قضاوت ندارد حال ممکن بـرای . وت نیسـت خواهند انجـام دهنـد از مقولـه قضـا آنچه که می ، است این ادعا مطرح شود

.پردازیم توضیح بیشتر به تشریح دو مقوله امتیاز و حقوق مینسـبت بـه . منـد هسـتند افراد نسبت به یکدیگر یا به حکومت از حقوق و امتیازهایی بهره

ولی در مـورد امتیـاز چنـین ، توان تسامح به خرج داد و نباید حق فردی ضایع شود حقوق نمی بـه عبـارت دیگـر . م تعلق امتیاز سبب تبعاتی برای فرد باشد مشکلی وجود ندارد حتی اگر عد

که به موجب قانون و برای دفاع از حقـوق مهمتـر آن مگر، توان سلب کرد حقوق افراد را نمی ولـی امتیـاز چنـین ، حـق شـناخته شـوند آن محاکم رسمی فاقد صالحیت برحسبدیگران و

.درا اعطا یا سلب کر آن توان می. محدودیتی را ندارددختر یا پدر دختر مجازند کـه او را ، به عنوان مثال اگر کسی به خواستگاری دختری رفت

کنـد و صرف رفتن به خواستگاری هیچ حقی را برای خواستگار ایجاد نمـی . بپذیرند یا نپذیرند به هر دلیـل دختـر . ل مخالفت خودش را اعالم کند ییا دال ، که دختر یا مجبور به پذیرش باشد

حتی اگر این عدم موافقت وی آثار و تبعاتی را برای خواسـتگار ، ت که موافقت نکند مختار اس توانند انواع و اقسام شـرط را بـرای انتخـاب همسـر در نظـر یک دختر یا پسر می . داشته باشد

توانـد بـرای انتخـاب کارمنـدان شود که آیا دولـت مـی مطرح می سوالولی اکنون این . بگیرند را در نظر بگیرد که منجر به تضییع حقوق آنان شود؟ آیا اعطـای یـک خویش آنچنان ضوابطی دهـد؟ مـثالً حقوق آنان است یا امتیازی است که دولـت بـه آنـان مـی وشغل به شهروندان جز

دار بـه شـاگرد مغـازه اعطای شغل به افراد از طرف دولت مثل اعطای شغل از طرف یک مغازه است؟

یکـی تصـور از حکومـت و . رتبط با هم وابسته است به دو موضوع م سوالجواب به این .و دیگر سطح توسعه یافتگی جامعه، دولت

136 ـ وکیل تسخیریآنجلس تا قزوین از لس

تصور پادشاه و حاکم از دولت و حکومت چنین بود که این ، اصوالً در جوامع ماقبل مدنی شـوند و و دیگران رعیت حاکم یا پادشـاه محسـوب مـی ، کشور و دولت ملک طلق آنان است

و هر امتیازی . سلطان است نیز از صدقه سر )حتی جان ناقابلشان (دارند آنچه که از نعمات دنیا هـیچ کـس در مقابـل ، کنـد دهد و از هر کس که بخواهد سـلب مـی را بخواهد به هر کس می

های مدنی شده لیکن توسعه و پیشرفت اجتماعی سبب ایجاد حکومت . حکومت حقوقی ندارد از جملـه ایـن ، هـای زیـادی وجـود دارد تفاوت های ماقبل مدنی است که میان آنها با حکومت

.دو از حکومت و امتیاز و حقوق است آن ها تصور تفاوتحکومت نماینده مردم است و به سبب موافقت مردم و آرای ، یافته توسعهدر جوامع مدنی

حتی اگر در عمل هم چنـین قـوامی را بـه سـبب عوامـل . یابد آنان است که قوام و استقرار می کنند که قوام و مشروعیت خود را حداقل در مرحله نظر این امر را تبلیغ می ، سب کند دیگری ک

.گیرند از مردم میکاسته شدن از تعداد امتیازها و تبـدیل آنهـا بـه ، تفاوت دیگری که بیشتر مورد نظر ماست

نان توانست برای فرزندانش امتیازی قائل شود و به آ مثالً اگر در گذشته پدری می . حقوق است تا حـداقل معینـی از (شود اکنون این امر جزو حقوق فرزندان شمرده می ، فرصت تحصیل دهد

زبان و ، جنسیت برحسبتوان اگر اکنون در بعضی از جوامع کارفرمای خصوصی می ، )تحصیلهایی را در استخدام مراجعین بکار گیرد در جوامع پیشرفته و مـدنی نژاد یا عوامل دیگر تفاوت

اگر اعطای بعضی تسهیالت بـه کـارگران در )حداقل از نظر قانونی (. نیست پذیر مکانااین امر جزو حقوق کار شده است و کسی حق ، امتیازها آن اکنون بیشتر ، شد گذشته امتیاز محسوب می

.سلب آنها را نداردیداها بنابراین باید روشن کرد که کاندیدا شدن و نیاز به داشتن افراد مورد نظر در میان کاند

حق است یا امتیاز؟، کنندگان از طرف انتخاب آن مگر به موجـب قـانون (آیا این حق هر کس هست که اگر بخواهد بتواند کاندید شود؟

دهند تا کاندیدا شوند؟ آیا این حق یک شـهروند یا امتیازی است که به افراد می )را سلب کنند را در میان کاندیداها پیدا کنـد یـا )شونددر صورتی که کاندیدا (است که افراد مورد نظر خود

ای محـروم و عـده آن ای از گیرد؟ و در نتیجه عده شهروند تعلق می آن این امتیازی است که به شود؟ شامل حالشان می

137 ـ وکیل تسخیریآنجلس تا قزوین از لس

بـه غیـر از افـرادی کـه (هـای عمـومی کاندیـداها را در صورتی که به هر دلیل صالحیت ه بخش اعظمی از جامعه نتوانند افـراد مـورد نظـر قدر محدود کنیم ک آن )اند مرتکب جرم شده

دهد؟ آیا این امر به معنای تبدیل حقوق این امر چه معنایی می ، خود را در میان کاندیداها بیابند بـه هـر ، اولیه سیاسی شهروندان به امتیاز نیست؟ امتیازی که در عمل به نام برداشـت از قـانون

آیـا در ایـن صـورت . شود س که خواستند اعطا نمی گیرد و به هر ک کس که خواستند تعلق می هستند؟» وکیل تسخیری«چنین وکالیی

مشکل یک یا چند نفـری را دارد » سالم«اشتباه نشود این تصور در اذهان ایجاد نگردد که فراتر از اینها است و حقوق یک ملـت را مسأله، اند ل سیاسی مورد هجوم قرار گرفته یکه به دال

ز تبدیل کرد و کلیه شهروندان ایرانی از حقوق مسلم سیاسـی برخوردارنـد کـه بـا نباید به امتیا مگر جایی که حقـوق مهمتـر ملـت در . محروم کرد آن توان آنان را از استناد به هیچ دلیلی نمی .معرض خطر قرار دارد

سردبیری مورخه های که در قسمت نامه، درصد رزمندگان40یه مهای رسیده پیرامون سه پاسخی است به نامه« »چاپ شد 30/8/1371

تقسیم علم یا تقسیم قدرت؟

نوشتیم که باب ایـن بحـث را ، درصد رزمندگان 40پس از درج اولین نامه پیرامون سهمیه ، باشد و از آنجا که اهمیت این بحث برای جوانان و دانشجویان ما بسیار زیاد می . گذاریم باز می

دفـاع یـا مخالفـت ، مل نشان داده و اکثراً بـا لحنـی شایسـته الع لذا افراد موافق و مخالف عکس .های خویش بکار بردند که از طرح آنها معذوریم ی را در نوشتهمسایل، کردند و تعداد قلیلی نیز

بندی ولی در ضمن این که یک جمع ، دارم که این بحث را به پایان ببریم آن در اینجا قصد باشـد ، نمـاییم راه پیشنهادی خود را نیز بیان ، کنیم می ایهارمختصر از نظرات طرفین و نقد آنها

.اعتراضی یا انتقادی بود منعکس گردد تا به اطالع خوانندگان رسانده شود آن اگر نسبت به

اشخاص را مـورد خطـاب خـود ، بعضی از دوستان پیش از این که به موضوع بپردازند ـ1

. بحث کردن از موضع ضعف است و بسـیار شـکننده باید عرض کنیم که این نحوه . قرار دادند فردی مخـالف جنـگ بـوده اسـت و هیچگـاه ، ای خیال کردند که نویسنده نامه اولیه عده، مثالً ل او را مـورد انتقـاد قـرار یکلیه دال ، و با استناد به همین فرض . سنگر رزمندگان نبوده است هم

است افرادی جبهه رفته را پیدا کنـیم کـه ممکن آن در جواب ، اگر این منطق را بپذیریم ، دادندرفتن آنان دلیلـی بـر صـحت صرف جبهه این صورت آیا در ، نظر باشند رأی و هم با ایشان هم

هسـتند کسـانی کـه چنـین ، نظرشان خواهد شد؟ و اتفاقاً در میـان دوسـتان و همکـاران بنـده الهی دانشگاه اسـت اساتید حزب از، تر این که نویسنده اولیه باشند و جالب ی را دارا می ا ویژگی

دلیلی بـر ها ویژگیاین ، با این وجود . که جبهه را نیز درک کرده و از این نظر نیز مشکلی ندارد مـتن آن و ایـن امـر را بایـد در سـازگاری درونـی و منطـق ، صحت یا بطالن نوشته او نیست .جستجو کرد و نه در جای دیگر

139 ـ تقسیم علم یا تقسیم قدرت؟آنجلس تا قزوین از لس

انـد کـه فرصـت وضوع استقبال کرده و اظهار داشته بعضی از خوانندگان از طرح این م ـ2را موجب آن طرح، ای دیگر هم پیدا شده است ولی عده آن سهمیه یا نقد مناسبی برای دفاع از

.اند دلسردی رزمندگان قلمداد کردهعده زیادی نسبت بـه ، ما چه موافق باشیم چه مخالف ، کنیم خدمت این دوستان عرض می

را طرح کرد و به آن لذا باید ، هستند و اگر معتقدیم که سهمیه حق است این سهمیه دچار ابهام لـذا ، در غیر این صورت هیچ قدمی برای رفع ابهام برداشـته نخواهـد شـد ، رفع ابهام پرداخت

بهتر است همانند بسیاری دیگر این فرصت را غنیمت شمرده به طـرح ، بجای مخالفت با سالم .ل خود بپردازیمیدال

و ، االجـرا درصـد قـانون اسـت و الزم 40اند کـه سـهمیه ز دوستان متذکر شده بعضی ا ـ3: اوالً، بگـوییم باشد در جواب باید مخالف می آن سردبیر که مدافع حاکمیت قانون است چرا با

تـوان در ایـن مـورد معلوم نیست که نظر نهایی و جامع ما چیست و با چند سطر اولیه نیز نمی و اگـر در ، کنـد مخالف نبوده و مجریان را محکـوم نمـی آن ی با اجرای کس: ثانیاً. قضاوت کرد

بحـث بـر سـر اجـرا و عـدم . آنان را مورد نکوهش قرار خـواهیم داد ، کوتاهی کنند آن اجرایباشـد می آن بلکه بحث بر سر درست یا غلط بودن و کامل یا ناقص بودن ، اجرای قانون نیست

.گذاری اعمال گردد مجدداً از خالل مجاری قانونباید ، ای که در صورت حصول هر نتیجهاند که صـرفاً بـرای ای از خوانندگان معتقد بودند که رزمندگان عملی را انجام داده عده ـ4

نـه آمـوزش بـرای آنـان در نظـر یچرا باید امتیازی بخصوص در زم ، بنابراین، رضای خدا بوده برای کسب این امتیازها ، ه جبهه رفتند در جواب باید گفت که بدیهی است افرادی که ب . گرفت

چه امتیازی از حیات انسان برتر است که بـرای ، رفت نبود که اگر کسی برای امتیاز به جبهه می فرض که کسانی هر چند کم چنـین بر. زندگی خودش را در معرض خطر قرار دهد آن کسب

باشد جان خود را اضر میکسی که تا این حد طالب علم است که ح ، اشکالی ندارد ، کرده باشند ، )این قسمت را از بـاب مجادلـه نوشـتیم (باید او را مورد احترام قرار داد ، کند آن فدای کسب

.ای از جنگ بود پس از اتمام بخش عمده آن ضمن این که بحث سهمیه و قانون مربوط بهمگر نه این است که مهمترین هدف یک موجود زنده حفـظ موجودیـت و ، از طرف دیگر

عهده بگیرند؟ اگـر ه پس حفظ حیات و امنیت کشور را چه کسانی باید ب ، حیات خویش است قرار باشد که حفظ حیات کشور در مقابل هجوم بیگانه منـوط بـه مقابلـه افـرادی شـود کـه از

ها را به نحو مطلوب تـرمیم کـرد؟ بخش آن آیا نباید ، های دیگر زندگی خودشان بگذرند بخش


تر نسبت به دیگـران در موقعیتی ضعیف ، فعین از تهاجم پس از دفع بیگانه مدا، اگر چنین نشود .ایم خطر انداختهه حیات جامعه را ب، گیرند که در نتیجه با این عمل خود قرار می

از سـوی بیگانگـان مـورد ، آینده نزدیک تواند تضمین کند که مجدداً و یا در چه کسی می کدامین منطق قادر است از جوانان این مرز و بـوم هجوم قرار نخواهیم گرفت؟ در این صورت

تقاضا کند که از میهن خویش در قبال متجاوز دفاع کنند؟ولـی امکانـات ، علم قابل تقسیم نیسـت ، باید پذیرفت اگر ثروت را قابل تقسیم بدانیم ـ5

وشـن هدف از تعیین سهمیه را بایـد ر ، بنابراین. قابل تقسیم است آن آموزشی برای افراد طالب است یا تقسیم امکانات آموزشی میان افرادی )به معنای دادن مدرک (آیا هدف تقسیم علم ، کرد

ـ ، که صالحیت و توانایی ادامه تحصیل را دارند؟ اگر هدف اول مورد نظر باشد غایـت ه کاری بـ بیهوده و چیزی جز اتالف منابع مالی و انسانی نیست که می هـای صـورت ه توان این کـار را ب

به ازای مدت معین حضور در جبهه یک درجه بـر مـدرک ، مثالً. تر نیز انجام داد و راحت دیگر، در صورت حضور دو سال در جبهه ، استخدامی فرد افزوده شود به فرض کسی که دیپلم دارد

آن فقـط از امکانـات مـادی ، او را بر پایه مدرک لیسانس استخدام کنند که طبعاً در ایـن رابطـه .شود منتفع می

باید معیارهـایی ، که فقط در این راستا ، بجاست کامالًامری ، اگر هدف دوم مورد نظر باشد کلیه کسانی که حداقل صالحیت الزم را برای ادامه تحصیل ، معیارها آن برحسبتعیین کرد که

.بتوانند ادامه تحصیل دهند، و جزو رزمندگان هستند، دارندباشد که در ایـن صـورت بایـد دوم مورد نظر می ظاهراً همه دوستان موافقند که هدف ـ6

10 درصد به عنوان سهمیه در نظر گرفته شـده اسـت؟ چـرا 40 را داد که چرا سوالپاسخ این درصـد انتخـاب نشـد؟ آیـا ایـن 95 درصد یـا 80 درصد انتخاب نشده؟ و یا چرا 2درصد یا

ذشـت زمـان تعـداد ایـن شود مبنی بـر اینکـه بـا گ ای مطرح می که بحق از جانب عده ، مشکلموجـب مخـدوش شـدن اینگونـه تعیـین ، شود ولی نسبت مذکور ثابت است عزیزان کمتر می سهمیه نیست؟به یک ، شود که قبل از طرح آن کم پیشنهاد عملی برای حل این مشکل روشن می ظاهراً کم

.کنیم نکته دیگر هم اشاره میدر ، یک تفاوت مهمی وجـود دارد ، کور باید توجه داشت که میان امتحانات نهایی و کن ـ7

حداقلی را بـرای پـذیرش فـرد مـذکور ، امتحانات نهایی پایان دوران متوسطه یا هر دوره دیگر


آموزان این حداقل را کسب کننـد از نظـر آمـوزش و پـرورش و اگر همه دانش ، کنند تعیین می فقط عده معـدودی ، فراز میان صدها هزار ن ، ولی در کنکور چنین نیست ، شوند قبول فرض می

نیست که افراد قبول آن باشد و این به معنای ظرفیت پذیرش محدود می ، شوند زیرا انتخاب می اسـت کـه در میـان آن صالحیت علمی الزم را برای ادامه تحصیل ندارند بلکه به معنای ، نشده

.خیرالموجودین هستند، ضابطه امتحانبرحسباین افراد ، داوطلبیناما به دلیـل ، گروهی باشند که صالحیت الزم را برای ادامه تحصیل دارا باشند حال اگر ـ8

مشارکت آنان در امر دیگری که نیاز حیاتی جامعه بوده فرصت کسب آمادگی الزم برای رقابت طبیعی است که جامعه برای قدردانی از آنان و به عبـارت دیگـر ، با دیگران را پیدا نکرده باشند

جامعه با ، کردند نیاز حیاتی جامعه را برآورده نمی آن چرا که اگر آنان (ود برای حفظ صیانت خ های مناسبی که موافق مبـانی ایـن منطـق باید برای آنان الویت ، )شد مشکل و بحران مواجه می

:شود لذا پیشنهاد می. باشد در نظر بگیردنظـر افراد صاحب با نظرخواهی از ، های آموزش عالی و بهداشت و درمان وزارتخانه ـ الف

حداقلی از نمرات کنکور را به عنوان شرط الزم بـرای ورود بـه ، برای هر رشته تحصیلی ، خودواجـد ، اسـت کـه افـراد بـاالی آن آن این حد نصاب به معنـای . رشته تحصیلی تعیین کنند آن

ن آ و هر فـردی کـه کمتـر از . باشند رشته می آن صالحیت الزم برای شروع و ادامه تحصیل در .رشته را ندارد آن حق ورود به، حد نصاب نمره بیاورد

اگر حداقل نمره مذکور را اخـذ ، شوند ای که طبق قانون مشخص می کلیه افراد رزمنده ـ بچه یـک ، رشته و ادامه تحصیل را دارا بوده آن حق ورود به ، بدون در نظر گرفتن سهمیه ، کنند

.راد رادرصد افراد را شامل شوند و چه نود درصد اف، از آنجا که ممکن اسـت تعـدادی از رزمنـدگان نتواننـد ایـن حـداقل را کسـب کننـد ـ ج

دار عهـده ، های مذکور یا وزارت آموزش و پرورش یا مرجع دیگـری ضروری است وزارتخانه وسیله حداقل صالحیت علمـی را بـرای های تقویتی برای رزمندگان شود تا بدین ایجاد کالس

.نندادامه تحصیل کسب کبینی شده اسـت و پیش، ظاهراً در قانون سهمیه رزمندگان چنین امری البته به شیوه دیگری

، کنـد را رعایت مـی مسألهاند که سازمان سنجش این یکی از دوستان هم در نامه خود قید کرده .شود های ما این امر اجرا نمی ولی بر طبق شنیده


، درصـد اسـت 40وجود سهمیه ثابت ، رد است یکی از انتقاداتی که به سهمیه رزمندگان وا لـذا بـا ، ثابت اسـت آن ولی سهمیه ، شود زیرا به مرور زمان از مقدار رزمندگان داوطلب کم می

حتی اگر یک نفـر هـم . به نام سهمیه نخواهد ماند ای مسألهتوان گفت که دیگر این پیشنهاد می هـزاران نفـر هـم صـالحیت داشـته و اگـر ، شود صالحیت الزم را کسب کند وارد دانشگاه می

.مانعی برای ادامه تحصیل خود ندارند، باشندهای مناطق بلکه سهمیه ، سهمیه فقط مربوط به رزمندگان نیست مسألهباید توجه داشت که

، در پایـان . هـا لحـاظ کـرد توان برای تمامی سـهمیه محروم نیز وجود دارد که این قاعده را می قـدری عجوالنـه ، دوستان عزیزی که در مـورد طـرح ایـن موضـوع گروه از آن امیدوار هستیم نسبت به قضاوت اولیه خود تجدیـدنظر کـرده و اگـر پیشـنهاد فـوق را غلـط ، قضاوت کردند

.را منعکس کنیم آن بنویسند تا، دانند می

» منتشر شد1373این مقاله در دو شماره به تاریخ اول و دوم اسفند «

)ع(منین ولمنگاهی گذرا به نامه امیرا

هـا و نامـه ، هـا آوری خطبـه اهللا علیه با جمـع خدمتی که مرحوم سید شریف رضی رحمت البالغـه را نهـاد بسـیار عظـیم نمود و بر این مجموعه نام نهـج )ع(منین علی ولماگفتارهای امیر

.استیکی بالغت متن است و دیگری عمـق مفـاهیم و ، این مجموعه دو ویژگی انحصاری دارد

لیکن بالغت ایـن مجموعـه مقـدم بـر . که از هر دو جهت در اوج است . مطالب است محتوای .وجه دیگرش مورد توجه واقع شده است

آن البالغه چنان است که خواننده در بسـیاری از فرازهـای ویژگی محتوایی و مفهومی نهج چنـان ، نمایند یسخن یا نامه را در شرایط کنونی بیان یا تقریر م آن )ع( کند که امام احساس می

و همـین تـازگی و جامعیـت . شود یا جوهر قلمش خشک نشـده اسـت یده می نکه صدایش ش .افزاید بیش از پیش می آن مطالب است که بر مطلوبیت

شود که فرازهایی از مطالب حضرت در نامه به مالک اشتر که وی را در این مقال سعی می کننده وضـع فرازهایی که بیشتر بیان . لعه قرار گیرد به عنوان فرماندار مصر فرستاده بود مورد مطا

.البالغه جناب آقای دکتر شهیدی نقل شده است ها از نهج تمام ترجمه. فعلی نیز باشد :فرماید توان مدارا با مردم را نام برد چنان که می می)ع(های امام علی از اولین توصیهـ1 و دوستی ورزیدن با آنان را و مهربانی مهربانی بر رعیت را برای دل خود پوششی گردان «

چـه ! و مباش همچون جانوری شـکاری کـه خوردنشـان را غنیمـت شـماری ، کردن با همگان بـه .... و دسته دیگـر در آفـرینش بـا تـو هماننـد ، ای برادر دینی تواند دسته: اند رعیت دو دسته بخشـاید و گناهـت را چنانکه دوست داری خدا بـر تـو ب ، و از گناهشان درگذر ، خطاشان منگر

و به خشمی که توانی خـود را از ، بر بخشش پشیمان مشو و بر کیفر شادی مکن ....عفو فرماید ».برهانی مشتابآن

144 )ع( ـ نگاهی گذرا به نامه امیرالمومنین آنجلس تا قزوین از لس

دارد بویژه در خصـوص با این وجود حضرت در موارد دیگر مدارا و بخشایش را روا نمی و جاسوسـی ، دار قبـت بر کارهـای آنـان مرا «: فرماید که خطاهای کارگزاران حکومت چنین می

وادارکننـده آنهاسـت بـه ، راستگو و وفاپیشه برایشان بگمار که مراقبت نمایی تو در کارهاشـان اگر یکی از آنان دسـت ! و مهربانی است بر رعیت؛ و خود را از کارکنانت واپای ، رعایت امانت

و ، بسنده کن بدین گواه ، خیانت همداستان بود آن و گزارش جاسوسان تو بر ، به خیانتی گشود سـپس او را خـوار بـدار و . کیفر او را با تنبیه بدنی بدو برسـان و آنچـه بدسـت آورده بسـتان

».خیانتکار شمار و طوق بدنامی را در گردنش آرالمـال در شود که مدارا در مقابل مردم و سرسختی در مقابل خیانتکاران به بیت مالحظه می

ای عکس این توصیه را رفتار کند و متجاوزین به امعهاگر که ج ، است کنار یکدیگر توصیه شده در مقابـل ، بلکه اغماض هم در خصوص آنان روا داشته شـود ، المال نه تنها کنترلی نشوند بیت

.ای مطلوب حضرت نخواهد بود با خطاهای مردم به اشد وجه برخورد شود چنین جامعهآمـده اسـت طبعـاً بهتـرین شـیوه )ع(البته مراد از گماشتن مراقبینی که در کالم حضـرت

بـویژه جمعـی ارتباطکه این مهم در جوامع امروزی بر عهده وسایل ، مراقبت در هر زمان است مطبوعات نیز است و هرگونه محدودیتی در فعالیت این وسایل جز به افزایش فسـاد و تبـاهی

.انجامد جامعه نمی رفتـار مسـئوالنه و آگاهانـه و یکی از مهمترین نکات مطرح در نامه حضرت تأکید بـر ـ2

.گویی است مبتنی بر منطق است که مترادف با حقو مگـو «: نویسد کند و خطاب به مالک می مور معذور را رد می أالم صریحاً مفهوم )ع(امام

چه این کار دل را سیاه کند و دین . و اطاعت امرم را انتظار دارم ، فرمایم اند و من می مرا فرموده ». تباه و موجب زوال نعمت است و نزدیکی بال و آفترا پژمرده و

دیگر محلی برای انتقـاد و سـخن حـق گفـتن ، مور معذور پذیرفته شود أدر صورتی که الم آن کـس را «: فرماید بر این وجه نیز تأکید فراوان دارد و می )ع(در حالی که امام ، ماند باقی نمی

ـ و در آنچه کنی یا گویی، تر گویدبر دیگران بگزین که سخن تلخ حق را به تو بیش آن و خـدا آنـان را «: فرمایـد کـه و در خصوص اطرافیان می ».را از دوستانش ناپسند دارد کمتر یاریت کند

ای خـاطرت را شـاد ای کـه نکـرده و با ستودن کار بیهوده ، چنان بپرور که تو را فراوان نستایند ». سرکشی واداردو به، که ستودن فراوان خودپسندی آرد، ننمایند


بطور کلی از نظر امام این حق والی و حکمران بر رعیت است که اگر از مسیر عهـد شـده برخالف مفاهیم رایج که انتقاد کـردن را . تخلف کرد با انتقاد کردن او را به راه راست برگرداند

. دانـد م می یک مرحله جلوتر است و این را حق والی بر عهده مرد )ع(امام ، دانند حق مردم می ولی ، اند در مفهوم اول اگر مردم اشکالی را دیدند و انتقاد نکردند صرفاً از حق خودشان گذشته

آنان حق چنین گذشتی را ندارند زیرا والی بر آنان حق دارد که ، در چهارچوب فکری حضرت کـه گـویی را کند که چنین افراد حـق و به همین دلیل حضرت امر می . خطایش را گوشزد کنند

.گویند بر دیگران ترجیح بده سخن تلخ حق را به تو میآن کـه حـق او را سـود ندهـد باطـل «: فرماید توجه کنیم که حضرت در جای دیگری می

بنابراین برای پرهیـز از باطـل و ».فتد گمراهی به هالکتش کشاند ازیانش رساند و آنکه به راه نی .و منزلت داد اند ارج را به کنار نهادهگویی که چاپلوسی باید به افراد حق گمراهی می

کند که از اصحاب خـاص ایشـان اسـت و نسـبت ها را به شخصی می این توصیه )ع(امام و توجه کنـیم . کند مقایسه می )ص... (ا یاری وی را به خودش با نسبت یاری خودش به رسول

سخن گوی تلخ که حق داند که همه این احتماالت را بر انجام کار خطا برای کسانی مفروض می و . دهند وای به کسانی که خالف این ویژگی را داشـته باشـند را بر چاپلوسی متملق برتری می

انـد کند تا افکار غیراسالمی خود را که پوشش دین داده ای کفایت می ها برای عده همین توصیه .به کنار گذارند

)ص... (ا لکه با استناد به سخن رسول ب، نهد گویان در مقابل والی ارج می امام نه تنها بر حق طلبی باید در جامعه چنان رواج یابـد کـه هـیچ ضـعیفی بـه گویی و حق نماید که حق تأکید می

بارهـا شـنیدم کـه )ص(من از رسول خـدا «: علت ضعفش از استیفای حق خود درمانده نشود و در گفتـار ـکـه بترسندـ بـی آن ـ امـت آن هرگز امتی را پاک از گناه نخوانند که در«: فرمود می

را )مـردم (و درشتی کردن و درست سخن نگفتن آنـان » حق ناتوان را از توانا نستانند ، درمانندخداونـد سـخن درشـت گفـتن را ، و این همان مفهوم آیه شریفه است کـه ».برخود هموار کن

.دوست ندارد مگر از کسی که مظلوم واقع شده و درصدد استیفای حق خود استظن مردم به والی را نقطـه مهمـی رت همواره بر افکار عمومی تأکید کرده و حسن حض ـ3

فرماید که خشنودی اقلیت نزدیـک را بـه بهـای ناخشـنودی اکثریـت امام می . تلقی کرده است و خشـم نزدیکـان خشـنودی ، اثر گردانـد خشنودی نزدیکان را بی ، ناخشنودی همگان «: نخرید

، اگر رعیت به تو گمان سـتم بـرد «: فرماید در جای دیگر می حضرت» .همگان را زیانی نرساند


شان درآر که بدین رفتار خود و با این کار از بدگمانی ، عذر خود را آشکارا با آنان در میان گذار آوری بدانچـه خـواهی خوی داده باشی و با رعیت مدارا کرده و با عذری که مـی ، را به عدالت

شـود کـه در واقع این نگرش حضرت از آنجا ناشی مـی ».آوردهو آنان را به راه حق در ، رسیدهپـس ، یا مردی که نفس او در اجرای حق سخاوتمند اسـت «: بیند والی را در یکی از دو راه می

چرا خود را بپوشانی و حق واجبی را کـه بـر عهـده توسـت نرسـانی؟ یـا بـه بازداشـتن حـق بینـد کـه در مقابـل افکـار رورتی نمـی جو و مجری حق هـیچ ضـ بنابراین آدم حق »...گرفتاری

عمومی عذر بیاورد و حاضر نشود و خود را بپوشاند و در توجیه اعمال خود مهر سـکوت بـر ...لب بزند و پشت درهای بسته تصمیم بگیرد و محاکمه غیابی کند و

گردانـی از عمـوم و حـق جامعـه هـای ایـن روی داند که یکی از ریشه بخوبی می )ع(امام سـاالری و بـدین لحـاظ والـی را از رفیـق . افتن بـه نزدیکـان و خویشـاوندان اسـت گرایش یـ

و نیز . داند داری را خارج از حکومت حق می دارد و در یک کالم تیول ساالری بر حذر می فامیلسنگینی بار نزدیکـان بـر والـی از «: فرماید داند و می این نحوه عملکرد را به نفع حاکم هم نمی

و انصـاف را از همـه ، و در روز گرفتاری یاری آنان از همه کمتر ، بیشتر است همه افراد رعیت تر از دیگران بگیرند و به هنگام عطـا سـپاس از و چون درخواست کنند فزون ، تر دارند ناخوش

و چون به آنان ندهنـد دیرتـر از همـه عـذر پذیرنـد و در سـختی روزگـار ، رنداهمه کمتر گذ موجـب انبـوهی ، و همانـا آنـان کـه دیـن را پشـتیبانند ، شه گیرنـد شکیبایی را از همه کمتر پی

پس باید گرایش تو به آنان بود و مهلـت بـه . ندنعامه مردما ، و آماده پیکار با دشمنان ، مسلمانان ».سوی ایشان

والی را نزدیکان است و خویشاوندان که خوی برتر جستن دارند و «: حضرت معتقد است ریشـه سـتم اینـان را بـا بریـدن ، ملت انصاف را کمتر به کار بسـتن فرازی کردن و در معا گردنحـق . ...برآر و به هیچ یک از اطرافیان و خویشاوندانت زمینی را به بخشش وامگذار آن اسباب

و در این باره شکیبا باش و این شـکیبایی را بـه ، نزدیک یا دور ، دار عهده که بود بر هر آن را از را بـا همـه آن ن رفتار با خویشاوندان و اطرافیانت بود و عاقبـت هرچند ای ، حساب خدا بگذار

».پسندیده است و سرانجامش فرخنده آن دار که پایان دشواری که دارد چشمباید توجه داشت که امروز برخالف گذشته مفهوم نزدیکان و خویشاوندان در امر سیاست

ابد ایـن مفـاهیم را فقـط بـه فامیـل و ی تر از ایل و تبار قبیله و عشیره است و نمی بسی گسترده .نزدیکان نسبی محدود کرد


معتقـد اسـت کـه )ع(امـام ، در مقابل تأکید بر ضرورت انتقاد از والی و نظارت بـر او ـ4و این واقعیتی است که امروزه در جامعـه مـا معکـوس . ی از مردم بسیار ناپسند است یجو عیب

را از خود دورتر دار و با او دشمن بـاش کـه عیـب آن و از رعیت «: فرماید امام می . شده است که همه مردم را عیبهاسـت و والـی از هـر کـس سـزاوارتر بـه پوشـیدن ، مردم را بیشتر جوید

پس مبادا آنچه را بر تو نهان است «: فرماید رود که می تا حدی جلو می )ع(امام علی ».آنهاستو داوری در آنچه از تو نهان اسـت بـا ، انیرا که برایت پیداست بپوش آن ، آشکار گردانی و باید

را که دوست داری بـر رعیـت آن پس چندان که توانی زشتی را بپوشان تا . خدای جهان است چین نرد خیانـت که سخن ، چین را مپذیر شتابان گفته سخن .... خدا بر تو بپوشاند ، پوشیده ماند

راز از نامه حضرت را وضـع فعلـی و اگر این ف » .بازد هرچند خود را همانند خیرخواهان سازد ، کنند دری مقرب هستند که بر صغیر و کبیر رحم نمی چینان پرده خود مقایسه کنیم که چه سخن

.شویم ای سالم و منزه بیشتر واقف می بر اهمیت رعایت مطالب مذکور برای داشتن جامعهدیگـر چنـین که گـویی بـر امـور ، کند حضرت بر رعایت عهد و پیمان چنان تأکید می ـ5

های خدا چون بزرگ شمردن وفای به عهد سـخت مردم بر هیچ چیز از واجب «: تأکیدی ندارد های مخالف یکـدیگر کـه در میـان و رای ، گون که دارند داستان نباشند با همه هواهای گونه همیان شمردند چه زیان پا و مشرکان نیز جدا از مسلمانان وفای به عهد را میان خود الزم می . آرند

ای ای خیانت مکن و پیمانی را که بسته گرفته پس در آنچه به عهده . شکنی را بردند ناگوار پیمان و . مشکن و دشمنت را که در پیمان توست مفریب که جز نادان بدبخت بر خـدا دلیـری نکنـد

ن را برعهده همگا آن و از در رحمت بندگان رعایت ، خدا پیمان و زنهار خود را امانی قرار داده . کشـند آن رامند و رخـت بـه پنـاه ابی آن و چون حریمی استوارش ساخته تا در استواری ، نهاده

آن و نه مکری پیش آورد؛ و پیمانی مبند که ، و نه فریبی داد ، پس در پیمان نه خیانتی توان کرد ر و چون پیمانت استوار شد و عهـدت برقـرا ـپدید آورد آن ای در یا رخنهـ را تأویلی توان کرد

و مبادا سختی پیمانی کـه ، و برای به هم زدنش خالف معنی لفظ را مجوی ـ راه خیانت مپوی ـ بر به هم زدنـ به ناحقـ بردارد و تو را سر، را بر گردنت نهاده آن ات فتاده و عهد خدا بر عهده

ن و پایـا ، را امیـدواری آن که شکیبایی کردنت در کار دشـواری کـه گشـایش ، پیمان وادارد آن و ایـن کـه خـدا تـو را چنـان ، ترسانی آن بهتر از مکری است که از کیفر ، اش را انتظار نیکویی

».بازخواست کند که درخواست بخشش او را در دنیا و آخرتت نتوانی


هنگـامی کـه در شـورای . شاید هیچکس به اندازه حضرت متعهد بـه پیمـان نبـوده اسـت کنـیم مشـروط بـه رویـه شـیخین او تو بیعت می منصوب از جانب خلیفه دوم بدو گفتند که با

تواند بـرخالف عهـد و دانست در صورت پذیرش باید ملتزم باشد و نمی زیرا که می ، نپذیرفتدانست آمدن خلیفه سوم بر مسند قدرت چه تبعاتی دارد و البته حضرت می ، پیمانش عمل کند

.مشاهده شدبود که آن شکنی قطعاً بیش از ولی به هر حال تبعات پیماناعضای شورا و مردم مدینه پـس ، شود میثاق و پیمان تنها میان دو گروه متخاصم بسته نمی

بلکه آنان همه از یـک ، از فوت خلیفه دوم دشمن مسلح نبودند که امام با آنان وارد پیمان شود و ... ا لسنت رسو ، مردم بودند و میثاق و پیمان میانشان همان قانون اساسی غیر مدون بنام قرآن

قـانون اساسـی آن بخش اخیر را قبول نداشت حاضر نشد با )ع(سیره شیخین بود و چون امام و بـه عبـارت دیگـر ، را نقض کنـد آن حکومت کند و طبعاً حاضر نبود که موقتاً بپذیرد و بعد

هـایش بـه صـراحت اعـالم در جای دیگر امام در یکی از خطبـه . مردم را خدعه و فریب دهد دهید تا پیروزی را مرا فرمان می «. پذیرد ه نادیده گرفتن قانون خدا و ستم کردن را نمی کند ک می

و ، بجویم به ستم کردن نسبت به کسی که حاکم او هستم؟ به خدا که نپذیرم تا جهـان سـرآید ».ای در آسمان پی ستاره برآید ستاره

اش ی و نیز قوانین عادی و امروز پیمان و میثاق هر حکومتی و والی با مردمش قانون اساس کنند قطعاً را نقض می آن گیرند و است و کلیه کسانی که به هر توجیهی این پیمان را نادیده می

.باشند مشمول سخن حضرت میو سـتم چیـزی ، داننـد را ستم به مردم مـی ها خصلتاز همین روست که حضرت بدترین

اگـر «: به عبارت امروزی قانون است نیست مگر نقض عدالت که همان عهد و میثاق و پیمان و که بر بندگان خدا ستم کند خدا به جای بندگانش دشـمن او آن داد آنان را ندهی ستمکاری؛ و

تـا آنگـاه کـه ، دلیل وی را نپذیرد و او با خدا سر جنگ دارد ، را که خدا دشمن گیرد آن بود؛ و و کیفر او ، ت خدا را دگرگون ندارد نعم، بازگردد و توبه آرد؛ و هیچ چیز چون بنیاد ستم نهادن

».گان است و در کمین ستمکاراندکه خدا شنوای دعای ستمدی، را نزدیک نیارد نکـوهش شـده اسـت حتـی )ع(فریبـی و تبلیغـات توخـالی نیـز از جانـب امـام عوام ـ6گـذاری و بپرهیز که با نیکی خود بر رعیت منت «: گذاری در انجام کار نیز منع شده است منت

ای دهی و در وعده خالف آری که منت نهادن ای بزرگ شماری یا آنان را وعده ا آنچه را کردهیو خالف وعده خشم خدا و ، ارج نیکی را ببرد و کار بزرگ شمردن نور حق را خاموش گرداند


بزرگ دشمنی اسـت نـزد خـدا کـه بگوییـد و : مردم را برانگیزاند و خدای تعالی فرموده است ».نکنید

های متعدد و توخالی کردن کارهای کوچک و کوچک شمردن خطاهای بزرگ وعده بزرگ ها و بررسی آثار سوء آنها کـه دادن که هیچ مرجعی هم برای رسیدگی به عدم تحقق این وعده

آن هـا و روش حکـومتی با توصـیه ، نیست، انگیزاند حضرت خشم خدا و مردم را برمی به قول نـه تنهـا کوچـک ، شـمارند تالس عظیمـی را کوچـک مـی گـاه اخـ . حضرت بسیار فاصله دارد

، کنیـد کوچک را طـرح مـی مسألهکنند که چرا اساساً این شمارند بلکه منتقدین اعتراض می میکنیـد؟ بـه هـیچ چیـز کمتـر از خوشـایندگویی از خدمات صادقانه و بزرگ یاد نمـی آن بجای

یربـار بـه سـوی هـوا خـارج ها پشت سر هم چون گلوله فشـنگ از ت وعده. دهند رضایت نمی دادن و این چیزی نیست جز هـدر ، شود بدون این که اصابت کند شود و در آنجا منفجر می می

تومـان اسـت وعـده قطعـی 250وقتی کـه دالر . باروت که همان پشتیبانی افکار عمومی است ال وقتـی کـه تـورم بـا . رسـد تومان مـی 450در عوض به ، دهند تومان را می 175رساندنش به

ولـی در عمـل ، دهنـد را می آن رود وعده افزایش دستمزدها را تا حد تورم و حتی بیشتر از میوعـده . شود یابد و اضافه شدن دستمزدها به محاق فراموشی سپرده می تر افزایش می تورم سریع

قیمت اجناس . شود بلکه کاال هم کمیاب می ، شود نه تنها محقق نمی ، دهند ها را می کنترل قیمت را سوبسید دولت آن سپس نام ، دهند را سوبسید می آن رساند و بعد بخشی از را به ده برابر می

که کسانی که قلم بدسـت هسـتند بـه آن بارتر و از همه تأسف ! نهند به ملت گذاشته و منت می شـوند و ها می مجیزگوی نابسامانی ، ای را به مقصد برسانند تا چنین جامعه ، جای وظیفه نظارت

.نمایند های متعهد را به انواع فحش و اتهام خطاب می قلم از چه کسانی و چه هنگامی پند خواهیم آموخت؟، واقعاً اگر از کالم موال پند گرفته نشود

های های اسالمی دانشجویان دانشگاه متن ویرایش شده سخنرانی است که در جمع شوراهای مرکزی انجمن« ». منتشر شد1373شماره در بیستم دی ماه کشور در تبریز انجام شد و در دو

اصلی جامعه ما چیست؟مسأله

یکـی . تـوان تشـخیص داد اجتماعی دو رهیافت عمـده را مـی ـ ریزی سیاسی برای برنامهریز از ابتدا رسیدن به نقاط مشخصی را به عنوان هـدف تعیـین رهیافت هدفمند است که برنامه

.سترهیافت بحران ا، کند و رهیافت دوم میبـه عبـارت ، شـود رهیافتی است که نسبتاً مستقل از مشکالت تعیین مـی ، رهیافت هدفمند

در تعیـین . دیگر موانع و مشکالت چنان نیستند که فرد را از رسیدن بـه اهـدافش مـانع شـوند شرایط محیطی و عوامل دیگر نیز ، همپیمانان، بینش، دانش، نقش مهمی دارند ها ارزش، اهداف

.تأثیر دارندتوان هدف را بطـور قطـع تعیـین در این رهیافت نمی . رهیافت بحران بگونه دیگری است

تمام هم و غـم خـود را صـرف حـل بحـران و ، بلکه فرد در هنگام بروز بحران و مشکل ، کرد فرض کنیم یک نفر هم پول و هم فرصت کافی دارد و قصـد غـذا . زنم مثال می . کند مشکل می

تواند هر غذایی را که خواست انتخاب کند و هر جایی هم که می این صورت در ، خوردن دارد دیگـر ، ولی اگر کسـی گرسـنه باشـد و گرسـنگی او را آزار دهـد ، خواست برود و صرف کند

، رفع گرسـنگی اسـت ، فقط کاری که باید انجام دهد ، گزینی کند تواند مثل فرد قبلی هدف نمیود دارد کـه حیـات و بقـای وی را تهدیـد مشکلی وج . خواهد مرد این صورت چرا که در غیر

انـدازی توان به مال دیگران هـم دسـت حتی می ، در این حالت اکل میته هم جایز است . کند میکنـد و مشکلی وجود دارد که حیات پدیده را تهدید مـی .گویند رهیافت بحران به این می . کرد

.گردد به حالت تعادل و عادی بازنمی پدیده، بحران آن تا حلبریم توان به قضایا نگاه کرد؟ آیا ما در شرایط عادی بسر می در جامعه ما از کدام زاویه می

که شرایط اجتمـاعی اجـازه گزیـدن آن توانیم رهیافت هدفمند را برای خود برگزینیم؟ یا و می دهد و باید رهیافت بحران را انتخاب کرد؟ این رهیافت را نمی

151 آنجلس تا قزوین ـ مسأله اصلی جامعه ما چیست؟ از لس

نیـز تحـوالت آن علت، رهیافت بحران را انتخاب کنند جوامع جهان سوم عموماً مجبورند بر جهان سوم است که یک نوع عـدم تعـادل در ایـن کشـورها آن سریع جوامع بشری و تأثیر

و بـه طبـع ، ها حیات عادی این جوامع را تهدید کرده است ایجاد کرده است و این عدم تعادل بنـابراین . د است را سلب کرده اسـت ریزی جامع که الزمه گزینش رهیافت هدفمن امکان برنامه شود و به میزانی که بتوانند این محدود می آن ریزان تنها به تشخیص بحران و حل وظیفه برنامه

دهنـد و در نتیجـه شان را بسوی تعادل سـوق مـی مشکل را حل کنند به همان اندازه هم جامعه و مثبـت قـرار موثررکردهای عوامل و متغیرهای مختلف اجتماعی را در شرایط بهتری برای کا

.تری نمایند ییهای جز ریزی توانند برنامه دهند و در نتیجه به تناسب می میالبتـه ایـن . به نظر من نسبت به جامعه خودمان نیز باید رهیافت بحران را محور قرار دهیم

بلکـه ، نه به اآلن مربوط است و به اعضای جامعه که همه ما باشیم آن موضوع و عوامل موجود .موضوعی است که به مرور زمان و به دالیل خاص اجتماعی بر همه تحمیل شده است

تحوالت یک قرن اخیر نشان داده است که جامعه ما بیش از کشورهای دیگر عـدم تعـادل و 1342 مسـایل و سـپس 1332 بحران، تغییر قاجاریه به پهلوی ، انقالب مشروطه . داشته است

های جدی در ساختار اجتماعی ب دقت کنیم حکایت از عدم تعادل سرانجام انقالب را اگر خو .کند جامعه می

وضـعیتی اسـت کـه حیـات طبیعـی پدیـده را دچـار « آن شناسانه بحران در تعریف جامعه ای با نگاه کـردن از ایـن زاویـه بـه جامعـه با این تعریف طبیعی است که عده .»کند اختالل می

کـه سوالوی در جواب این ، ای شده بود از مسئولین مصاحبه مدتی قبل با یکی . موافق نباشند ولی حقیقـت ایـن . گفته بود که جامعه ما اصالً مشکل ندارد ، مهمترین مشکل جامعه ما چیست

هـا درمـان خوبی«: شکسپیر به قول . را حل کرد آن توان نمی ای مسألهاست که با پوشاندن هیچ ها هم صـد چیزی را درمان کرد و با این کار بر زشتی توان ها نمی با خیال خوبی ، ها نیست بدی

».شود چندان افزوده می اقتصـادی مثـل مسـایل شود که مشکل اصلی کدام اسـت؟ آیـا مطرح می سوالاکنون این

عدم ، ها عدم تعادل در تراز پرداخت ، وری بودن بهره پایین، گذاری کاهش سرمایه ، بیکاری، تورم، جوانان، خارج دولت یا بدهی خارجی مشکل اصلی است؟ یا فقر بودن م باال، تعادل در بودجه

تهـاجم فرهنگـی یـا ، اصلی اسـت؟ یـا مـاهواره مسألهو این قبیل چیزها ، ازدواج موقت ، زنانمهمتر اسـت؟ یـا مشـکالت ... مثل دورویی و تملق و چاپلوسی و ، ی اخالقی جامعه ها خصلت


فاصـله میـان ، ن مشارکت کـافی و آزادی فقدا، ضعف قوانین ، سیاسی مثل عدم حاکمیت قانون ریزی و فقدان احزاب و نهادهای مدنی مشکل اصلی اسـت؟ ممکـن نبود برنامه ، دولت و مردم

مسـأله را آن تفاوتی نسبت به بی، توقع و انتظار از دین ، ای هم جایگاه دین در جامعه است عده .اصلی بدانند

. مشکالت فوق مقـاالت متعـددی بنویسـند و مسایلتوانند در اهمیت هر کدام از افراد می غلـط سـوال اگر پاسخ به این . تر و منشأ بحران است ولی خالصه باید گفت کدام مشکل اصلی

زیـرا بـا وجـود مشـکل ، نتیجه خواهد بـود باشد هر کوششی برای حل مشکل انتخاب شده بی چـه بسـا ، نیست مدت ممکن ضمناً حل همه مشکالت در کوتاه . را حل کرد آن توان اصلی نمی

.را تشدید کند یک مشکل دیگریپاسخ به این که مشکل اصلی چیست چندان ساده نیست و متأثر از چارچوب تئوری فـرد

پاسخ یـک نفـر مثالً. توان یافت ی گوناگون می ها جواب، ی متناسب ها تئوری برحسبو . است . متفاوت خواهد بودکامالًلیبرال با یک مذهبی یا مارکسیست

هر کدام شما پاسـخی بـه ایـن ، کردم سوال از شما ]قبل از سخنرانی [طور که در ابتدا همان اصلی چیست؟ ولی قطعاً در پس ذهن شما دالیـل تئـوریکی بـرای ایـن مسأله دارید که سوال

اال صـحبت کـردن در و. چـارچوب را مـورد بحـث قـرار داد آن جواب خود دارید کـه بایـد بنابراین یکی از دالیلی که افراد نسـبت بـه شـناخت . کند مشکلی را حل نمی ها پاسخخصوص

برای این . های تئوریکی آنان است نظر در چارچوب اختالف، کنند اصلی وحدت پیدا نمی مسأله اگـر تـورم حـل بگوییممثالً همه ما تورم را مشکل اصلی بدانیم و ـ برسیم مسألهکه ما به یک

یعنی ، و شرط الزم است؛ یکی داشتن تئوری یکسان د ـرود شود امید به حل مشکالت دیگر می این که وضعیت کلی جامعه ما چیست و چگونه این وضع بحرانی ایجاد شده و دیگـر داشـتن

به عبارت دیگر نسـبت بـه انطبـاق واقعیـت بـا . پدیده آن توصیف و تحلیل یکسانی نسبت به .چارچوب تئوریکی اتحاد نظر داشته باشند

آن مهـم جامعـه مـا مسـأله به نظر من . کنم ه این موضوع عرض می بنده جواب خودم را ب است که نهاد سیاست در جامعه ما با نهادهای دیگر جامعـه همخـوانی و انطبـاق الزم را بـرای ایجاد یک توسعه پایدار ندارد و همه وقایع مهم در قرن اخیر در نتیجه وجود این مشکل بـوده

مشکل بوجود آمد ولی این که موفـق شـدیم یـا نـه است و انقالب هم در اصل برای حل این .بحث دیگری است


لـذا ، ای صـیانت ذات اسـت شـود کـه طبیعـت هـر جامعـه برای توضیح بیشتر عرض می ، در شرایط کنونی جهـان پـس از امنیـت . کند تأمینای در تعادل است که امنیت خود را جامعهای در شد اقتصادی امکان این که جامعه زیرا بدون ر ، حداقل الزم از رشد اقتصادی است مسأله

مانـد و چون به سرعت از جوامع دیگـر عقـب مـی ، پابرجا بماند وجود ندارد بلندمدتمیان و .از میان خواهد رفت، وقتی هم که عقب ماند در تنازع بقاقضایای مشهد و قـزوین از بعـد داخلـی ، داخلی و خارجی ، امنیت زوایای گوناگونی دارد

اگـر از زاویـه امنیـت بـه . تواند امنیت را به مخاطره اندازد توطئه خارجی نیز میحمله و، استای اگـر عـده ، به عنوان نمونه . شود تا حدودی متفاوت می مسایلتحلیل ، موضوع نگریسته شود

تواننـد از مثالً اهمیتی به وجود فقرا ندهند ولی می ، فاقد تعلقات اخالقی و انسانی جدی باشند چون توزیع نابرابر و گسترش فقـر بـه ، خود را ملزم به دفاع از توزیع ثروت کنند ، زاویه امنیت

و اگـر در . سوزاند ی نیز در نهایت تر و خشک را با هم می تثبا انجامد و بی ثباتی اجتماعی می بیاثـر ثروتمنـدان هـم در ، ثباتی یک دوره ده یا پانزده ساله رکود اقتصادی حادث شود اثر این بی

بنابراین اگر تمام ثروتمندان کشور هم متحد شوند و از منافع خود . ر متضرر خواهند شد این ام البته این . باز هم به لحاظ عقالنی به نفعشان است که فقر گسترش نیابد و کمتر شود ، دفاع کنند

.بدان معنا نیست که معیارهای ارزشی و اخالقی مورد بحث قرار نگیرددر جامعه ما همـواره فاصـله میـان . کند فهوم عام را تهدید می چه عاملی امنیت جامعه به م

تـرین عنصـر بـرای امنیـت جامعـه بـوده اسـت و نهاد سیاست یعنی دولت و مردم تهدیدکننده ثباتی ایران از استقالل دولت از ملتش بـوده اسـت کـه فعـالً وارد شـدن بـه بحـث مفصـل بی

:شود که تئوریکی این نظر مقدور نیست و لذا خالصه عرض می. های اروپایی فرق داشـته اسـت نظامی که در گذشته در جامعه ما وجود داشته با حکومت

ثبـات نسـبی داشـتند و )ها حاکمیت(ها دانید در کشورهای اروپایی حکومت طور که می همانیا حتـی بـر اثـر اشـغال کشـورهای دیگـر ، را نابود کرد آن چنین نبود که با یک شورش بشود

شدند که مراعـات داد مجبور می و حتی وقتی انقالبی هم رخ می . رفتند میان نمی ها از حکومتخاندان حاکم را بنمایند این ثبات نسبی در مقابل رسمیت شناختن حقوق متقابل مردم از جانب

توانستند هر کاری که بخواهند انجام دهند و در چارچوب منافع حکام بود و لذا حکام هم نمی و ایـن طبقـات اخیـر نیـز . کردند ماعی مثل اشراف و علما و غیره عمل می طبقات مختلف اجت


قرن وجود داشت و تنهـا بـا آمـدن نظـام جدیـد 10ثابت و ضوابط خاصی داشتند که بیش از .متزلزل شد آن ارکان، داری اجتماعی و اقتصادی سرمایه

هـا بعضیـ شود میدوزی بود شاه نادرشاه که پسر پوستین، در مقابل جامعه ما چنین نیستو ، شد شد شاه می معروف هر کس زودتر از خواب بیدار می به قول ـدانند این را نقطه قوت می

اراضی کشور را به هـر و کل ، گرفت در طول اراده شاه قرار می ها قدرتهمه امور و طبقات و ه و در حـالی کـه در غـرب اراده شـا . گرفت خواست می داد از هر کس می خواست می کس می

در جامعه ایران هیچ طبقه اجتمـاعی مسـلطی شـکل . اراده طبقات متنفذ در عرض یکدیگر بود هـایی ثباتی ذات چنین نظـام بی. ین امر سبب استقالل شاه و حکومت از مردم بود منگرفت و ه

گذاشـت و از ایـن طـرف هایی را که از هنـد آورده بـود روی کـولش مـی نادرشاه گنج ، استهـا منشـاء ایـن حکومـت . گذاشـت کوه نور را زیر کالهـش مـی . رفت می طرف آن مملکت به

مـثالً در . اگر توجه کنیم دوران پیشرفت ایران مقارن است بـا دوران ثبـات آن ، پیشرفت نیستند حـداقل در . موفقیت بیشتر بوده اسـت ـهای دیگر به نسبت دوره ـ دوره صفویه و حتی قاجاریه

یکی از طبقات جامعه یعنی روحانیون نوعی پیوسـتگی این دو دوره بخصوص عصر صفوی با رغـم علیـ ساله قاجاریه نبود 200و اگر ثبات . ایجاد کرده که احتماالً منشاء ثبات اجتماعی شد

معلوم نبود که امروز چه بالیی گریبان ایـن ، و اوضاع مثل قبل از قاجار بود ـ هایش همه ضعف .ملت را گرفته بود

شد که قانون مفهوم و معنا پیدا نکند و فقط معـادل آن ز ملت منجر به این استقالل دولت ا توانند روابط خود را بازیگران اجتماعی و افراد نمی ، هنگامی که قانون نباشد . اراده ملوکانه باشد

در ایـن محـیط . شود و این یعنـی عـدم امنیـت تنظیم کنند و معیار این روابط قدرت و زور می در چنـین محیطـی اصـحاب قـدرت هـم احسـاس امنیـت . داشـت روا توان هر تعرضی را میبه همان راحتی هم از وزارت ، شد اگر در جامعه ما یک نفر به راحتی شاه یا وزیر می . کنند نمی

ولی یک ساعته کـار حکـومتش سـاخته ، نادرشاه از قلدرترین پادشاهان ایران بود . شد خلع می ، ش بسیار کوشا بود و چند ردیف محـافظ داشـت رغم این که در حفظ امنیت خود و علی ، شد

. محمدرضا نیز در اوج قلدری و قدرتش سقوط کرد . پس از کشته شدنش همه چیز پایان یافت هـر کـس مـا را : به بعد بود که در تلویزیون ظاهر شد و قلدرمĤبانـه گفـت 1354 های سالدر دش با پاسپورت و پول هـم ولی دو سه سال بعد خو ، پذیرد پاسپورت بگیرد و برود خارج نمی


چرا چنین شد؟ چرا انقـالب رخ . نتوانست در خارج از کشور جای امنی برای زندگی پیدا کند داد؟

، های دیگـرش واقـع شـد انقالب به دلیل عدم تعادل میان ساخت سیاسی جامعه با ساخت نظـام آن نـد ها با هم تعادل نداشته باشند و یکدیگر را تقویت و حفـظ نکن زیرا اگر این ساخت

در دهه چهـل و پنجـاه رشـد اقتصـادی قابـل تـوجهی رخ داد . فروپاشی را تجربه خواهد کرد تعـداد ، شهرنشـینی سـریعاً افـزایش یافـت ــ منشاء این رشد و پول نفت بحث دیگری اسـت ـ

ولـی سـاخت سیاسـی در ، جوانان و دانشجویان و تحصیلکردگان و باسوادان نیز رشـد یافـت و همـین امـر . حزبی رستاخیز ایجاد شـد و نظام تکـ عقب رفتـ یش رفت خالف این مسیر پثباتی رژیم شد که شاه با وزیدن اولین بادهای انقالب از بدنه حکومتش جـدا منشاء تزلزل و بی

نزدیکان ما هم به ما وفا نکردنـد و ، یکی از مشکالت شاه همین بود که خودش هم گفت . شدچـرا ، کنند نزدیکانش هم به او وفا نمی ، اسی که ثبات نداشته باشد نظام سی ، دقیقاً هم چنین بود

تـأمین و هر لحظه ممکن بود شاه برای حفـظ خـودش و . کنند که آنان هم احساس امنیت نمی در تـاریخ شـاهان . همچنان که در مورد هویدا و نصیری کـرد ، مطامعش آنان را هم قربانی کند

و چـه ، هان به دست پدرانشـان کـور یـا کشـته شـدند های پادشا این مملکت چه تعداد از بچه هـای شـاه عبـاس و رضاشـاه نمونـه ، نادرشـاه . شاهانی که به دست نزدیکان خود کشته شـدند

به دست او قربانی ، همان کسانی که در به قدرت رسیدن رضاخان نقش داشتند . مناسبی هستند .شدند

بـه علـت ، شـد اقتصـادی برسـند هایی از این نوع حتی اگر در مقاطعی هم به یـک ر رژیم، انجامـد ثباتی مـی دهند و به بی را پرورش می آن تناقض و تضادهایی که در بطن خود دارند و

و یکـی از ، شـمارند هایی مـی تمثالً برای رضاخان موفقی . رانند در نهایت جامعه را به عقب می کودتا آن ولی در نهایت ، دانند های پیشرفت اقتصادی را دوره بعد از کودتای رضاخانی می دوره

1320در سـال ، اگـر نخبگـان سیاسـی . رژیم از هم پاشید آن ساعت کل4چه کرد؟ در عرض آیا تصمیمی را که رضاخان ، پرستان واقعی بودند مصدق و بسیاری از وطن ، مثل مرحوم مدرس

غال و به هیتلـر و آلمـان امیـد بسـت و کشـور را بـه اشـ ) نگرفت بگوییمیا بهتر است (گرفت .افتادگی چند دهه شد ممکن بود واقع شود؟ موضوعی که سبب پس، بیگانگان درآورد

موقع افکار عمومی علیه انگلیس و روسیه و به نفع آلمـان بـود کـه یکـی از آن البته شاید و ایـن ، دو کشور خاطرات بسـیار بـدی داشـت آن لش این بود که ایران بطور مشخص از یدال


، روی از افکـار عمـومی را نـدارد اما رهبری سیاسی فقط وظیفه دنبالـه ، حقیقتی انکارناپذیر بود و اقشـار هـا گـروه زمان مشـارکت جـدی آن و اگر ، کند ریزی می رهبری سیاسی فکر و برنامه

ای کـه بـه اشـغال ایـران منتهـی شـد رخ احتماالً واقعـه ، داشت اجتماعی در سیاست وجود می .ثباتی را در کشور دامن زد نیز بی آن عد ازای که برای یک دهه ب واقعه. داد نمی

آرا که بعداً نخست وزیر شد و سرلشگر رزم ، توجه کنیم که چند روز پیش از حمله متفقین آمیز آنان زمان ظاهراً سرتیپ بود در شورای افسران رضاخان گفته بود که اگر عبور صلح آن در

یکن در نهایت در مقابـل رضـاخان جـرأت ل، را قبول نکنیم متفقین به ایران حمله خواهند کرد . نداشت که بیشتر بحث کند و در جامعه هم محل بحث و گفتگویی در این باب وجود نداشت

اسـتواری نیسـت بـا یـک براساسچون ، بنابراین هرچه رضاخان کارهای مثبتی هم کرده باشد آثار را بـر بـاد آن ههم، زمینه استبدادی ایجاد کرده در جامعه است آن تصمیم غلط که ناشی از

.دهد میتوان در جامعه حل کرد؟ آیا به صرف رفتن یک نفـر و آمـدن چنین مشکلی را چگونه می

آیا مشکل حل شد؟ بـه ایـن ، شود؟ مثالً احمدشاه رفت و رضاخان آمد دیگری مشکل حل می که رابطه مردم با دولت به دقت مشخص و معین شود آن مگر، شدنی نیست حل مسألهصورت

همان کاری را که قاجاریه و شاهان سـابق بـا اراضـی . و وابستگی دولت به ملت مستقیم باشد و بخـش اعظـم ، رضاخان هم چنان کـرد ، دادند داران خود می کردند و آنها را به تیول کشور می

آن لذا تا هنگامی که زمین منبع ثروت بود حکـام . اراضی شمال را گرفت و به نام خودش کرد سـاز ولی دو متغیر مهم رخ داد که این وضع دیگـر چـاره ، در تیول خویش درآوردند را به زور

ی جهانی و محکوم بودن اینگونـه رفتارهـا در عرصـه افکـار عمـومی ها ارزشیکی تغییر . نبود و دیگر کاهش اهمیت زمین به عنوان منبع اصـلی ثـروت و درآمـد و ورود ها ملتجهان و نیز

توانستند چنان که باید و شاید ایـن دو نمی ها دولتتصاد بود که صنعت و خدمات در عرصه اق منشـأ اسـتقالل خودشـان از هـا دولتدر نتیجه بسیاری از . عرصه را در تیول زمامدار درآورند ولی در ایـران و ، های مردمی شد های آنان تبدیل به حکومت ملت را از دست دادند و حکومت

بلکـه ، کـرد تـأمین داد که نه تنها اسـتقالل دولـت را بعضی کشورهای دیگر واقعه دیگری رخ هـا دولتو . کشف و استخراج مقادیر زیادی از نفت بود آن و. نسبت به گذشته تشدید هم کرد

شـود کـه اگر مالحظه کنید معلوم مـی . خود را از ملت مستغنی کردند آن با استخراج و فروش .تازی خویش افزود بر یکه آن ایمحمدرضا دقیقاً پس از افزایش قیمت نفت و درآمده


کند که چه مقادیر معتنابهی در اختیار مسـئولین قـرار نگاهی به نظام بودجه ایران معلوم می لـیکن در ، منظور خرج کردن در راه شخصی نیسـت ، دانسته خرج کنند دارد که هر طور صالح

فرد اسـت و ایـن شود در جهت تقویت اقتدار نهایت این مبالغ که با تصمیم شخصی خرج می اینگونه خرج کردن بدون ضابطه یادگـار . شود امر در کشورهای بسیار ثروتمند هم مشاهده نمی

این امر رابطـه . دانست و نه برعکس که مردم را وابسته به دولت می . های قدیم ایران است نظامچشم بـه راه همواره )ملت(کند که فرزند دولت و مردم را به رابطه پدری و فرزندی تبدیل می

رابطه پدر و فرزندی رابطه حسابرسی . شود است که کی الطافش شامل حال او می )دولت(پدر ولـی در مقابـل ! مگر با مرگ یکـی ، شدنی هم نیست رابطه یک طرفه است و حتی قطع . نیست

شـود و قابـل نظـارت انجـام مـی ، رابطه پیمانکار و کارفرما چنین نیست برحسب قرارداد است در نتیجه ما رابطه پدری و فرزندی را با دولت داریم بدون تعلقـات فطـری . غییر استفسخ و ت

ثباتی جوهر چنین جوامعی است و آزادی هم مفهوم جدی و بی. ثباتی است ساز بی که زمینه آن .کند کارکردی خویش را پیدا نمی

عـه بـه دنبـال اصلی کـه بایـد در جام مسألهدو ، تحلیل فوق براساسبنابراین به نظر من و ی هـا آزادی و بسـط تـأمین حاکمیـت قـانون و ، تحققش بود تا ما را از این بحران نجات دهـد

و هر فرد و حکومـت . دهد حاکمیت قانون برای این که عینیت قضیه را نشان می . قانونی است کند و رابطه پدر و فرزنـدی میـان ملـت و دولـت را بـه رابطـه مند می و حکومتگری را ضابطه

ی سیاسی نیز برای پر کردن خألهایی است کـه ها آزادیبسط ، کند رما و پیمانکار تبدیل می کارفسـاز ایجـاد زمینه ها آزادیبسط . هر لحظه ممکن است در استمرار و دوام این رابطه ایجاد شود

نهادهای مدنی مثل احزاب و مطبوعات است که پرکردن فاصـله میـان دولـت و ملـت تنهـا از و مردم را بـه ها دولتتوان فاصله میان در جوامع جدید نمی . است پذیر امکانها طریق این نهاد

امـا مشـکالت ، کننـد البته مطبوعات و احزاب مشکالتی هم ایجاد می . طور مستقیم از میان برد .دارند بزرگتری را از سر راه برمی

شـکلی و ایـن م . اگر بخواهم خالصه عرض کنم مشکل همان فقدان حاکمیت قانون است قانون باید قدسـیتی بـزرگ داشـته . ای در جامعه ما حل نشده است است که تاکنون بطور ریشه

.باشدیکـی ایـن کـه بایـد از . ی تحقق این امر خیلی اهمیـت دارد ها روشکه آن موضوع دیگر

بلکـه دیرتـر دسـتگیر ، کنند البته به این معنا نیست که دستگیرت نمی . ی تند پرهیز کرد ها روش


کننـد ها فکر مـی بعضی. عدم بکارگیری خشونت است ها روشمصداق پرهیز از این ! یدشو میهم با خشـونت چنـدانی نبـود و حضـرت امـام آن که(چون انقالب در اصل با خشونت بوده

در ، داننـد پـس خشـونت را مقـدس مـی ) در نهایت بدون خشونت انقالب را پیروز کرد )س(هـیچ چیـز بـرای «: هانـا آرنـت به قـول ، جدی داشته باشید حالی که اگر هم به انقالب اعتماد

».ها ایجاد شد شیوه آن هایی نیست که انقالب به وسیله شیوه آن تر از انقالب خطرناک هـا دولتیی را برگزید که ها روشیعنی نباید . را حساس کرد ها دولتکه نباید آن نکته بعد

باید به . این موضوع نکته ظریفی است . د نشان دهن موثربتوانند از خودشان حساسیت و واکنش اگر روش غیـر صـحیحی در . به نفعشان نباشد ، نحوی عمل کرد که اگر واکنش تند نشان دادند

موفق خواهند شد ولو ایـن کـه آنـان ها روش در برخورد با این ها دولتپیش گرفته شود قطعاً .بطور غیرقانونی برخورد کنند

یعنی . ملتزم بود آن کنیم باید نسبت به مفهوم قانون دفاع مینکته بعد اینکه اگر از حاکمیتباید به این نتیجـه رسـید کـه بـدون . التزام عملی به مفهوم حاکمیت قانون و هم آزادی داشت

توانیم راه صحیح را انتخـاب کنـیم و نـه تنهـا ممانعـت از دیگـران آزادی بیان در دانشگاه نمی ودمان دنبال این باشیم که دیگران عقاید خـویش را اظهـار بلکه باید خ ، کند مشکلی را حل نمی

.کنندنیست کـه آن و این به معنای . نکته بعد این که باید از انحصارطلبی بطور جدی پرهیز کرد

مسـایل بلکه به این معناست که فـرد بخواهـد وحـدت را حـول . فرد از مواضعش کوتاه بیاید باشـیم کـه رقابـت در عرصـه فکـر خیلـی ایـن را مطمـئن . صوری و فکر خودش ایجاد کنـد

این حـق را . بگذارید دیگران حرفشان را بزنند و برخورد کنند . کارآمدتر از عرصه اقتصاد است و مطلبـی را علیـه کلینتـون هـم ، کنیـد مثالً اگر در روزنامه کار مـی . برای همه باید قایل باشید

ولی این حـق ، و دشمن ایران است گرچه او خارجی . اگر او جواب داد چاپ کنید ، نویسید می .احترام به حق است و نه به فرد، احترام گذاشت زیرا مالک آن ل بود و بهئرا باید برای همه قا

یعنـی ( آخرین نکته که خیلی هم مهم است این اسـت کـه اگـر ایـن دو هـدف باالخرهو ـ خیلی راحـت مـی ، را انتخاب کنیم )ی قانونی ها آزادیحاکمیت قانون و بسط وانیم بـا افـراد ت

یعنـی اینهـا . بیشتری از مردم همفکری و با آنان حول این دو محور اشتراک نظر داشـته باشـیم اگر همـه . گیرد ی مختلف در برمیها دیدگاهمحورهای عمومی و عام هستند و افراد زیادی را با


ی هـا یشگراهای خاصی با زیر مجموعه ، حول محور حاکمیت قانون حرکت کنیم ، نظر با اتفاق .متفاوت خواهیم داشترود؟ اسالم کجـا یمان کجا می ها ارزش پیش آید که در این صورت سوالممکن است این

شود؟ اما باید دانست که هیچ تعارضـی در ایـن قضـیه وجـود یمان چه می ها دیدگاهقرار دارد؟ الب اسـت؟ پـس ای منبعث از انق جامعه ما جامعه ، کنیم مگر غیر از این است که فکر می . نداردایـم آنهـا را بصـورت قـانون دربیـاوریم کـه یی وجود داشته و ما تا کنون توانسـته ها ارزشاگر

ایم آنهـا را قـانونی ارزش و اگر نتوانسته آن قانون یعنی حمایت از آن ایم و حمایت از درآوردهاز قانون دفاع کنـیم کـه ایم باید چه دلیلی دارد که از امروز به بعد بتوانیم؟ اما اگر توانسته ، کنیم

اگر این روش را در جامعه داشته باشیم و ادامـه ، دهد تری را حول خود تشکیل می طیف وسیع وری کل جامعه رود که هرکس جایگاه خاص خود را بفهمد و راندمان و بهره می آن امید، دهیم

تری را نده مطلوب اقتصاد افزایش پیدا کند و آی ، اجتماع، سیاست، ای از جمله فکر در هر عرصه .ترسیم نماید

، تر استموثرکدام «ی است که بدنبال درج یادداشتی تحت عنوان یها پاسخ به یکی از تلفن، این یادداشت« ».به روزنامه سالم شد 23/4/1373» جذب یا دفع؟

های جذب و دفع ریشه

نجشـنبه در پ » جـذب یـا دفـع؟ ، تر اسـت موثرکدام «: به دنبال درج یادداشتی تحت عنوان های متعددی به روزنامه شد که در بعضی از آنها نکات قابـل تـأملی مطـرح تلفن، 23/4/1373

بحـث بیشـتری آن هایی شده بود که الزم است پیرامـون گیری شده بود و در مواردی هم نتیجه شود تا معلـوم می ارایهها مطرح و توضیحات مختصری هم بدین لحاظ یکی از این تلفن . شود

.شود امری مجرد و مربوط به یک فرد و دو فرد نیست چه که منجر به عدم جذب میشود آنخـوب و » ؟ اسـت ترنـد موثرکـدام ، جذب یا دفع «یادداشت پنجشنبه گذشته تحت عنوان

اندرکاران فعلی و چه آنهـایی کـه کنـار گذاشـته کنید همه دست خواندنی بود ولی آیا فکر نمی هـا دفع را برگزیدنـد و خـود شـما هـم از جملـه همـین سال اخیر همین شیوه 15طی ، شدند

هستند؟یمـن و ، گرچه یادداشت مـذکور در خصـوص کشـورهای دیگـر مثـل آفریقـای جنـوبی

های ولی بدیهی است که افراد برحسب مسایل قبلی ذهنشان استنباط ، افغانستان تحریر شده بود با این وجود بهتر . شته باشند های دیگر و نیز کشور خودمان دا خاص خود را در مورد حکومت

.است که یک استنباط محتمل را اصالح کرداصوالً نپـذیرفتن . گردد شود شامل حوادثی که در اول انقالب رخ داد نمی آنچه که گفته می

ی کوچک و اقلیت نیـز ها گروهبلکه اگر ، شود ی حاکم نمی ها گروه دیگران تنها شامل تمشارکونی و مشروع برآیند یا به حق قانونی خودشان قانع نباشـند نیـز در صدد براندازی حاکمیت قان

یـا اصـل مشـارکت را هـا گـروه در اول انقالب بسـیاری از متأسفانه. شوند شامل این انتقاد می یا بیش از آنچه که بودند یـا ، پذیرفتند چرا که هدف خود را براندازی نظام قرار داده بودند نمی .ارکت بودندتوانستند باشند متوقع مش می

آذربایجـان و سـپس جنـگ کردستان و حتی در ، خوزستان، صحرا های ترکمن ایجاد غائله گرچـه . محلی از اعراب نداشت دموکراسیوجه در قاموس مشارکت و مسلحانه شهری به هیچ

161 های جذب و دفع ـ ریشهآنجلس تا قزوین از لس

ی دیگر نسبت به گذشته سراسر خطـای خـود تجدیـدنظر ها گروهبه غیر از منافقین بسیاری از بـا ایـن وجـود هـیچ )به دلیل شرایط جهانی یا به دلیل شکسـت در صـحنه عمـل یا (اند کرده

باید در مقابل این تحریکات مسلحانه پرچم مشارکت را بلند کند کـه تواند و نمی حکومتی نمی دانند در غائله کردسـتان گروهـی کـه از آنان که به یاد دارند می ، در اصل به معنای تسلیم است

طلبان این نحوه برخورد را نشانه ضعف به نتیجه نرسیدند زیرا تجزیه ، نداین زاویه وارد کار شد . و فشارهای خود افزودندها خواستدانسته و بر

مشارکت تنها و تنها در پرتو قبول حق حاکمیت ملت از طریق رأی اکثریت و نیز احترام و . قوانین انتقـاد باشـد حتی اگر نسبت به این ، التزام عملی به قانون اساسی و قوانین عادی است

بنابراین تبدیل دانشگاه بـه میـدان جنـگ و پادگـان نظـامی و انبـار کـردن اسـلحه و نفـوذ در ای را بـرای مشـارکت بـاقی های حکومتی بـه هـدف برانـدازی چـه مفهـومی و زمینـه دستگاه

گذارد؟ مییه انقـالب ی مسلحی بود که علناً جنگ مسلحانه را عل ها گروهآنچه که گفته شد مربوط به

ایـن عقیـده منتشـر تأییـد هـای خـود را در کردند و حتی در مرکز پایتخت اعالمیـه ترویج می شـدن نیروهـای کردند و بصورت صریح و علنی جلوی دانشگاه تهران با افتخار خبر کشـته می

و بـدیهی . زدنـد فریاد می دموکراتمسلح و نظامی انقالب را به دست عناصر کوموله و حزب کند کـه مشـتی نـادان بـا رهبرانـی خـائن مملکـت را هیچ حکومتی در دنیا صبر نمی است که

های جهان سوم از حکومت ، این سیاست استثنا ندارد . های کودکانه قرار دهند میدانگاه این بازی . های مقتـدر و صـنعتی غـرب های نیمه صنعتی و سوسیالیستی و تا حکومت گرفته تا حکومت

سیاسـت فرانسـه و اسـپانیا بـا ، ودیـان و مقابل فرقه بسیار کوچـک دا برخورد ایاالت متحده در خـواه خـود طلبان مناطق تحت سیطره خود و نیز برخورد انگلستان با ارتـش جمهـوری جدایی

.گواه این حقیقت استنگـاهی بـه ، شـد پذیری شامل عناصر دولت موقت هم می و اما این فقدان روحیه مشارکت

آنان حتی دوستان انشعابی خود را نیز تحمل . ید این نظر باشد و م تواند اعضای دولت موقت می مگر نفوذ و اعتبار و پشتیبانی نهضت آزادی و جبهه ، کردند و درصدد جلب آنها بر نیامدند نمی

ملی چقدر بود که انتظار داشتند کلیه اعضای کابینه را در اختیار خود داشته باشند؟ سهل اسـت .دانستند طلبیدند یا مانع کار خود می یکه شورای انقالب را نیز م


. نـدازد اکس سعی نکند اشکال را به گردن دیگری بی بار و برای همیشه هیچ بهتر است یک فکر نکنیم که دیگـران کـه در . مسئولین فعلی بیشتر طالب مشارکت هستیم فکر نکنیم که ما از

، قدری فکر کنیم. بودند اول انقالب حذف شدند بیش از موجودین خواستار مشارکتهای سال، یافتنـد ای بر مقدرات این مملکت دست مـی ی چپ و منافقین لحظه ها گروهاگر خدای نکرده

چه رسد به این که فکـر ، کردند که کسی جرأت نفس کشیدن نداشته باشد شرایطی را ایجاد می . کننـد ال مـی ها را در داخل خود نیز اعم مگر نه اینکه این شیوه ، مشارکت بر مغزش خطور کند

ی این افراد از نهضـت ها ویژگیآنان که قدری با ، اند ی لیبرال هم به خوبی امتحان داده ها گروهیـک و دموکراتدانند که با جمع محدود خودشان نیـز می، آزادی گرفته تا جبهه ملی آشنا هستند

د گواه صادقی است ان آنچه که در اعترافاتشان علیه یکدیگر نوشته . اند آزادمنشانه برخورد نکرده کردند باید یکدیگر را بهتر درک و تحمل می آنان حتی در دوران خفقان نیز که می .بر این مدعا

.چنین ننمودند وای به روزی که قدرت را در دست بگیرند یا گرفتندسال آزموده شدند به میزانی هزار پرستان نیز بیش از دو طلب و باقی شاه ی سلطنت ها گروههنگـامی ، داشتند حتیاج به مشارکت بیشتری داشتند در جهت منع مشارکت قدم برمی که مردم ا

تنهـا یـک حـزب آن نـوین و مـردم را منحـل کـرده و بجـای که شاه دو حزب فرمایشی ایران و در تلویزیـون از مخـالفین خواسـت پاسـپورت گرفتـه و ، فرمایشی رستاخیز را تأسیس کـرد

چـه به و چـه خواهان امروز به های دیروز و جمهوری بطل همان سلطنت ، مملکت را ترک کنند ندیشـند یـا اای بی بدون ایـن کـه ذره ، رسیم های تمدن بزرگ می سر دادند که عنقریب به دروازه

کـه آن مگـر ، توان به هیچ تمدن بزرگی رساند توان اندیشیدن داشته باشند که هیچ ملتی را نمی شارکت کند و اگر کسی مانع ایـن مشـارکت ملت رشید باشد و متناسب رشدش هم م آن خود .کشاند بست می کند و نظام و جامعه را به بن او همانی است که ملت را از تمدن دور می، شود

ها هم گروهی دیگر امتحان خود را دادند تـا ایـن کـه بعد از انقالب و کنار گذاشتن لیبرال ویسنده قصد ندارد که خود و ن، کردند گروهی که اقلیت خودی را هم تحمل نمی . حذف شدند

حتی اگر واقعاً هم جدا بوده و در گذشته این رفتار از ما سر ، ای بداند بافته دوستان را تافته جدا چرا کـه هـدف دفـاع از شـخص و گروهـی یـا ، ای بر طرحش نیست باز هم فایده ، نزده باشد

ای پدیـده ، اسـت بلکه طرح جامع یک پدیده . ی دیگر نیست ها گروهمحکوم کردن اشخاص یا .است آن که رشد و استغنای این مملکت در گرو اصالح


یـا ، به هر حال آنچه که گفته شد بر این اساس است که بجـای محکـوم کـردن ایـن و آن اگـر مفهـومی را صـحیح ، بهتر است که به مفـاهیم اندیشـید ، دنبال طرح مسایل شخصی رفتن

و برای این التزام خود نیـز بایـد بهـای الزم را ملتزم کنیم آن خود را به تبعات ، تشخیص دادیم .شود های دیگری هم هست که به تناسب عنوان می در این زمینه ناگفته. بپردازیم

به عنوان نمونه اگر کسی به فقدان آزادی افکار و انتقاد معترض اسـت بایـد توجـه داشـته ـ ، نیسـت هـا دولتباشد که مسئولیت این موضوع تنها برعهده ان مسـئولیت سـنگینی گرچـه آن

آزاد و انتقادناپذیر باشد طبیعـی اسـت کـه تولیـداتش کـه لیکن اگر فرهنگ عمومی غیر ، دارندوقتی مطبوعات یک کشور کـه بایـد مظهـر آزادی . کشور باشند نیز چنین خواهند شد آن مردمرود؟ مـی هـا چـه انتظـاری باشند از حکومتی ها گروهخودشان انتقادناپذیرترین اقشار و ، باشند

کنند چطور توقع دارند که حکومت ها در مقابل دانشجو مستبدانه رفتار می وقتی اساتید دانشگاه انـد؟ گران را همین افـراد تربیـت کـرده مگر نه این که حکومت ، باشد دموکراتدر مقابل مردم

...)انشاءا(. باقی بماند برای بعد

و به نقد و تجزیه و تحلیل مشکالت و معضالت ، ده استمتن سخنرانی است که در دانشگاه تبریز ایراد ش« »در سالم منتشر شد 2/4/1372این سخنرانی در تاریخ . اجتماعی و سیاسی جامعه پرداخته است

افراط و تفریط در سیاست

بنـا بـه ، های دیگر افراط و تفریط چه در عرصه سیاست و چه در عرصه مسأله، بطور کلی پـردازم ولـی کـالً یاد است که در ادامه به توضیح ایـن دالیـل مـی دالیل خاصی در جامعه ما ز

تحول سریع در ساختار اجتماعی و از همه مهمتر ، جوان بودن ساخت جمعیت ، ثباتی فکری بیی هـا گـرایش شـود کـه زمینـه بـروز بودن نهادهای سیاسی و اجتماعی جامعه سبب می سست

.افراطی و تفریطی در سیاست فراهم شودمه بهتر است تعریف کنیم که منظورمان از افراط و تفریط چیست؟ افراط در اصل اول از ه یک . شود می آن تفریط هم عکس. گذاشتن است روی و از حد چیزی پا را فراتر به معنای زیاده

هـر ، گوینـد دربـاره ایـن دو کلمـه معمـوالً مـی . تفاوت شدن و شانه از کار خالی کردن نوع بی بـه ضـد خـود ، هر چیزی که از حد خود تجـاوز کنـد . آورد بال خود می تفریطی را دن ، افراطی

انـد و معمـوالً اند در کـالم نیـز آنـرا مطـرح کـرده این راحتی در معنی هم گفته . شود تبدیل می اند که هیچ جاهلی البالغه فرموده در نهج )ع(کنند و علی نظران این رفتار را محکوم می صاحب

و این یـک رابطـه متقـابلی اسـت بـین افـراط و . کند یا تفریط اط می را ندیده مگر اینکه یا افر گذاریم فراتر می آن است که حد یک عمل کجاست که وقتی پا را از آن مهم مسألهولی . تفریط

توانیم برای شود؟ آیا ما یک تعریف عینی می این حد چگونه تعریف می . افراط، گویند می آن بهیـک عمـل افراطـی ، ست اگر پـا را از ایـن حـد بـاالتر گذاشـتیم داشته باشیم؟ مثالً در سیا آن

حـد افـراط . کـنم وجـود داشـته باشـد حد ثـابتی فکـر نمـی ، محسوب شود؟ برای این منظور چون افراط کالً یـک امـر نسـبی ، شود عمل به ضد خودش تبدیل می آن گردد به وقتی که برمیسوب شود و برای فردی دیگر ممکن است یک عمل برای یک فرد یک عمل افراطی مح ، است

به هر حال مالک مـا همـان اهـل . به شدت بستگی به عامل رفتار دارد . افراطی محسوب نشود توانند تشخیص دهند که یک عمل افراطی است و از حـد خـود عرف و علم هست که آنان می

.ودش عمل موفق نخواهد بود و به ضد خود تبدیل می آن این صورتدر . کند دارد تجاوز می

165 ـ افراط و تفریط در سیاستآنجلس تا قزوین از لس

اگـر جـوانی روزی : مثالً در عبادت ، اینکه عرض کردم افراط و تفریط یک امر نسبی است ایـن امـر قطعـاً ، های مشابه بکند صد رکعت نماز بخواند و هر روز روزه بگیرد و خیلی عبادت

کنـد ولـی خیلـی عبادت خدا را می ، با اینکه . شود برای این فرد یک عمل افراطی محسوب می ساله انجام دهد ممکن است کاری شـناخته 70-80ولی اگر این کار را عارف . پسندیده نیست .شخص باشد آن ای برای شده و پسندیده

مواردی وجود دارد که جوانی در ابتدای انقالب چنان عابد بود که هر دوشنبه و پنجشـنبه برد کتاب می اگر امام جمعه را قبول نداشت . کرد گرفت از مادیات بطور کلی پرهیز می روزه می

هـا مـورد دیگـر کـه دار نشـود و ده خواند تا مشارکت وی در نماز خدشـه و در نماز جمعه می آن ولی هم او امروز اصل وجودی خـدا را هـم احتمـاالً قبـول نـدارد . دادند ها انجام می خیلی .ها این تفریط را هم دارد افراط

سیاسـی مسـایل و تفـریط فقـط در را عرض کنم که افـراط مسألهاین مثال را زدم تا این چـرا . نیز نهی شده است آن عبادی نیز ممکن است وجود داشته باشد و مسایلنیست حتی در

یک عمل افراطـی ، بنابراین. پرداخته شود آن های دیگر زندگی هم هست که باید به عرصه، که، فتار نداشته باشیم و تا تعریف دقیقی از مشخصات عامل ر آن بستگی دارد به عامل رفتار کامالً

.شاید نتوانیم معین کنیم یک عمل افراطی است یا نهچند ، کنم من در ابتدا سعی می . زیاد است ، توان زد ی که برای رفتارهای افراطی می یها مثال

مشخصات یک باالخرهشود و مثال را مطرح کنم در اینکه چه عواملی سبب افراط و تفریط می .تعمل افراطی چه چیزهایی هس

به طـور کلـی بـرای جـرایم ، مثال مشهور برخورد با جرم است ، ی اجتماعی ها سیاستدر کنند اگر در مجازات افراط مجازات را متناسب با نوع جرم تعیین می . کنند مجازاتی را تعیین می

شود ممکن است به ضد خودش تبدیل شود و هیچ واکنش مثبتـی از طـرف مجـرم بـروز داده ایـم کـه همه دیده . ای بطور کلی اصل مجازات را منکر شوند ود که عده نشود و حتی طوری ش

نتیجه بودن شود و فرد به بی حساب و افراطی باشد بطور کلی اثر تنبیه زایل می اگر تنبیه بچه بی در مورد مجازات اگر چنانچه افراط شود مجازات مجرم بـه عکـس خـود )تفریط(رسد میآن

از . اثر مطلوب را در کاهش جرم نداشته باشد آن ، وجه به هیچ شود و ممکن است که تبدیل می اگـر عـرف . نظر عرف جامعه باید پذیرفته شده باشد که جرم با مجازات تناسـب داشـته باشـد

منجر به عمل عکـس و تفـریط )افراط در مجازات (کالً افزایش مجازات ، جامعه این را نپذیرد


جـرم آن و وقتی . دیگر جرم نیست آنرا رها کنیم اصالً این جرم بگوییمشود و ممکن است می .آنرا خارج کنند، رود پس کالً از مقوله جرم بودن از بین نمی

وقتی کـه شـاه پشـت . کنم من از موارد جدید عرض می . هایش زیاد است در سیاست مثال خواهد با ایـن شـرایط در ایـن کشـور گفت هر کسی نمی ) 1354 یا 1353سال (تلویزیون آمد

کرد سـه آنچنان با غرور صحبت کرد که هیچگاه فکر نمی . پاسپورت بگیرد و برود ، دگی کند زن آن این افراطـی را کـه در . سال بعد ممکن است به بدترین شکلی مجبور شود از مملکت برود

یعنی هر سیاستمدار و هر کسی که با این غـرور و . اش همین است نتیجه، نحوه برخورد داشت ممکن است کمی دیـر یـا . نتیجه را خواهد دید آن عکس، قعیات برخورد کند بدون توجه به وا

.زود داشته باشد اما سوخت و سوز نداردتوان در مورد افراط و تفریط بـه کـار بـرد و ضـمناً بحـث های دیگری که می یکی از مثال

ی ا به محض اینکـه عـده . بین کردن مردم نسبت به آینده است خوش مسأله، جدی و روز است شود که قصد دارند مـردم را بترسـانند دل آنـان را خـالی عنوان می مسألهاین ، کنند انتقادی می

کنند و آنان را بدبین و مأیوس کنند و مدعی هستند که خودشـان عکـس ایـن عمـل را انجـام مـن . البته این کار خوبی است . دهند و با خوشبین کردن مردم سعی دارند به آنها امید بدهند میزیرا بـدبینی نسـبت بـه آینـده را مفیـد . آدم خوشبینی هستم ، کنم در عین حال که انتقاد می نیزکند ولی اگر قرار هاست و خوشبین نبودن ایجاد مشکل می البته خوشبینی تریاک توده . دانم نمی

چهار سال قبل مردم بشدت به آینـده خـود . آثار مخرب دارد ، باشد خوشبینی بدون تعقل باشد هایی به گشت و قول ای برایشان تصویر می شد و آینده می ارایههایی بر آنها ایده. بودندخوشبین

ای نزدیـک وضـع بسـیار مناسـبی خواهنـد کردند در آینده شد که همه احساس می آنها داده می تا حدودی این کار خوب است ولی هنگامی که این خوشبینی با واقعیت منطبق نباشـد . داشت

هـا یابند هـیچ کـدام از قـول واقعیت خیلی زیاد باشد به محض اینکه مردم درمی با آن یا فاصله توان با حرف تنهـا آنهـا را خوشـبین نگـاه شوند نمی باره منفعل و ناامید می محقق نشد به یک

سال گردد حتی اگر واقعاً چهار در نتیجه به یأس و ناامیدی بدل می . این امر حدی دارد . داشتمـردم ، بخشی در انتظارمان باشد و کسی بصورت علمی این امـر را ثابـت کنـد دیگر آینده امید

.شود تبدیل می آن یعنی خوشبینی به عکس. نخواهند پذیرفتاگر فکر کنیم فقط با خوب و روشـن . لذا این امیدواری باید ریشه در واقعیت داشته باشد

محض است نباید از حدی اشتباه، شود کردن آینده و امید دادن صرف مشکالت حل می تصویر


کنید در عـین حـال دوسـت داریـد در عین حال که فرزند را به آینده خوشبین می . بیشتر رفت اش همـراه بـا شـناخت او از یعنـی خوشـبینی . ی را نیـز بـرایش شـرح دهیـد گمشکالت زنـد

شود بـه خوشبینی به ناامیدی یعنی ضد خودش تبدیل می این صورت در غیر . مشکالتش باشد حداقل منفعتی را کـه بایـد بـرای یـک بـه اصـطالح آن شود ی که از حیز انتفاع ساقط می طور

.توانیم مشاهده کنیم حرکت خوشبینانه انتظار داشته باشیم دیگر نمی. آیـد بوجـود مـی مسـأله شود یعنی چرا در افراد جامعه این اما چرا افراط و تفریط پیدا می

وقتی کـه سـاخت جامعـه جـوان باشـد و ثقـل . تمربوط به ساخت اجتماعی اس آن بخشی از ها در کلیت ممکن اسـت یی که احساساتشان کمتر است در جامعه کم باشد و طبعاً جوان ها آدم

ای هست که حالـت افـراط و این یک مقدار جزو طبیعت چنین جامعه ، نقش بیشتری ایفا کنند ولی از این قضیه مهمتر متحـول گردد ی جوان باز می شناس روانتفریط بوجود بیاید که بیشتر به

افـراط و تفـریط بیشـتر ، ای که در حال تغییرات سـریع اسـت جامعه. بودن سریع جامعه است فکـر هـم ایـن . آید زیرا افراط یک عملی است که باید مسبوق به یک فکـری باشـد بوجود می

کالً متأثر از ، اهناخو نیست که انتزاعی باشد و هیچ ربطی به تحوالت اجتماعی نداشته باشد خواه فکر ما چـه بخـواهیم و چـه نخـواهیم بـه . چیز مذمومی هم نیست . تحوالت اجتماعی هستیم

دهد فکـر ثبـات کـافی شدت متأثر از ساخت و محیط است و اگر تغییر و تحول سریع رخ می در نتیجه چون تحـول وجـود . تواند شکل بگیرد و استقرار یابد نمی، کند برای خودش پیدا نمی

شوند بطور طبیعـی طلبد افراد هم با نداشتن یک فکر ثابت وارد عرصه عمل می رد و عمل می دا مهـم ایـن اسـت کـه چـه مسـأله شود ولـی در اثر این حالت افراط و تفریط در جامعه پیدا می

مثـل منحنـی سینوسـی . یی باید اتخاذ شود تا این افراط و تفریط را مقداری کم کنـد ها سیاستوانیم ارتفاع منحنی را کم کنـیم در واقـع نوسـانات شـدید را از ایـن حالـت است که هرچه بت

خط ثابتی که باید در جامعه وجـود داشـته باشـد نزدیکتـر آن خط مستقیم و آن ایم و به گرفته . مهم این استمسأله. ایم کرده

. افتـیم در دورهای باطل مـی ، شود اگر ندانیم که چگونه ساخت اجتماعی سبب این امر می در جوامع غربی تقریباً از وقتی که مفهوم آزادی به شکل جدیـد . آزادی است ، مهمترین مثالش

-300، مطرح شد تا وقتی که به این نقطه فعلی رسید و این فرهنگ و قـوانین آزادی پیـدا شـد کـالً در . وجود دارد آن ای تئوریک برای پشتوانه. سال و شاید هم بیشتر طول کشیده است 200

آنجا اگـر آزادی . سال این مفاهیم را در عمل تمرین کردند تا به اینجا رسیدند صدعرض چند


وقتـی دو )منظور من آزادی سیاسی اسـت . ی به معنای ابتذال نرود دذهنتان به سوی آزا (، باشداولـین ، شود شوند به محض اینکه بعد از انتخابات یکی از آنها پیروز می حزب با هم درگیر می

ای تأمـل و کمـک بـدون ذره . حزب بازنده است ، گوید حزب پیروز تبریک می کسی که به این اند که از آزادی چگونه استفاده کنند که حـداکثر منفعـت را داشـته باشـد یاد گرفته . کند هم می

، ای که اینکار تجربه نشـده باشـد ولی در جامعه. یعنی آزادی یک مفهوم کارکردی برایشان دارد یابد که ناشی از افراط و تفریطی است که در آزادی صـورت ای می هآزادی یک وضعیت شکنند

خواهد اجرا شود طبعـاً تبعـاتی هـم شود و می مثالً هنگامی که بحث آزادی مطرح می . گیرد میی خوب و مـورد ها حرفاینگونه نیست که آزادی بیاید و همه . ای دارد دارد و هر چیزی هزینه

اگر این . ی مخالف حاکمیت هم گفته شود ها حرف است که اصالً طبیعتش این . پسند زده شود بسـیار بیشـتر از آن طبیعت نباشد دیگر معنی ندارد ولی فرض این است که نقاط مثبت و مفید

شـود اش خیلی توجه کرد ولی در این راه افـراط مـی است و نباید به نقاط منفی آن نقاط منفی بـه چـه . زننـد آیند و ضربه مـی زی آشنا باشند می ای بدون اینکه به قواعد این با یعنی یک عده

سوءاستفاده کنند با کوچکترین انحراف که چندان در کل جامعـه مهـم آن نحو؟ ممکن است از ای را مطـرح کننـد و یـک نـوع احساسـاتی را مسـأله ، ممکن است مطلبی بگوینـد ، هم نیست چیـز کوچـک ممکـن آن رطرف کسانی که مخالف آزادیند فقـط بخـاط آن از. دار کنند جریحه

ای کـه مـورد نسبت به قضـیه بنابراین افراط و تفریط اینجا . ببرند سوالاست کل آزادی را زیر .روی یک سکه است دوـ آزادیـ نظرمان هست

خواهنـد هـر چیـزی را در جامعـه بگوینـد و هـم کسانی که به شدت طالب آزادیند و می هـر دوی . رسند ر واقع در یک نقطه به هم می کسانی که بشدت مخالف آزادی هستند هر دو د

.یک و ضد آزادی دارنددموکراتآنها یک کارکرد ضد گردد که ما چیزی را که دیگـران این مثالی که عرض شد بیشتر به ساخت اجتماعی باز می

مدت تجربه کنیم و خواهیم در یک فرآیند کوتاه اند می مثالً در عرض چند صد سال تجربه کرده ای برسیم که همه از آزادی به بهترین وجه هم بـرای منـافع خودمـان و هـم همان نقطه بعد به

نیست چـه بایـد پذیر امکانرا رعایت کنیم ولی این عمالً آن منافع کشور استفاده کنیم و قواعد آیا در این صورت نباید در این وادی گام گذاشـت؟ یعنـی . شود کرد؟ یک دور باطل ایجاد می

دی را مطرح کرد؟ یا نه باید مطرح کرد و پیه این چیزهایش را هم به تـن خـود اصالً بحث آزا مالید تا اینکه در یک آینده قابل تصوری مشکل حل بشود چون شکی در این نیست که وقتـی


طرف هم شکی نیسـت آن ولی به هر حال در . حتماً عوارض جدی دارد ، شود آزادی مطرح می عوارضی کـه بـه هـیچ . هم عوارض خودش را دارد آن باشد ای فاقد این ویژگی که اگر جامعه

.توانیم تحملش کنیم وجه نمیهـای تشـدیدکننده سـاخت آن کند که بـه بنابراین افراط و تفریط یک ساختی را ایجاد می

بـازیگران اصـلی ، اینجا یک گروه افراطی و یک گروه تفریطی هستند در کل جامعـه . گویند می و مـوثر توانند از خودشان یک واکـنش مانند و نمی یت جامعه منفعل می اکثر. قضیه اینها هستند

.مفیدی در مواجهه با اینها نشان دهندهای دیکتاتوری و اسـتبدادی پـس از طـی یـک دوره مثال دیگر گرایش مردم به حکومت

را با هـرج آن کردند که که در آزادی چنان افراط می ها همانو طبیعی است . هرج و مرج است بـوس شوند که بـه پـای پس از تجربه هرج و مرج چنان ضد آزادی می ، مرج یکسان دانستند و

.روند حکام مستبد مییعنی نسبت بـه یـک امـر ، شود هنگامی که افراط و تفریط وجود دارد جامعه دو قطبی می

و د. شـوند شوند و افراد میانه در این میان لگدمال مـی متعارض ایجاد می کامالًخاص دو گروه .شود شدن جامعه سبب تزلزل و شکنندگی اجتماعی می قطبی

شناسی مهمی وجود دارد از آنهـا ی و معرفت شناس روانی ها بحثدر مورد افراط و تفریط ولی در مـورد بحـث . پردازم ی بعدی که بیشتر عینی و ملموس است می ها بحثگذرم و به می

شـود کـه رابطـه مطرح مـی سوال این شاید. کنم اش فقط یک نکته را عرض می شناسی معرفتبـا ایـدئولوژی چیسـت؟ آیـا مـثالً ایـدئولوژی آن رابطـه . معرفت با افـراط و تفـریط چیسـت

، توانـد مـذهبی باشـد رسد چنـین باشـد یعنـی فـرد مـی بخصوصی افراطی هست؟ به نظر نمی هـر یعنـی در . باشـد و در عـین حـال آدم افراطـی باشـد یـا نباشـد ، کـار محافظه، مارکسیست

ترند ولـی ها برای این قضیه مناسب البته بعضی از ایدئولوژی . ایدئولوژی افراط و تفریط هست رادیکالیسم . اند ها افراطی نیست که مثالً افراد محافظه کار معتدلند و مثالً رادیکال این طور الزاماً البی باشـد در عـین تواند رادیکال و انق گری نداشته باشد یعنی فرد می تواند ربطی با افراطی می

بستگی دارد به همان . کار باشد و افراطی هم باشد تواند محافظه یک نفر می . حال افراطی نباشد کار سنتی محافظه، بعضی مواقع عناصری . تصور و برداشتی که از عملشان در جامعه ایجاد شده

و خـود ایـن کننـد اند یعنی در محافظه کاریشان افـراط مـی هستند در عین حال بشدت افراطی


کاری کـه در مقابـل مثالً عناصر محافظه . شود شان می باعث شکست و به اصطالح سرخوردگی .معموالً افراطی هستند، دهند ها از خود مقاومت نشان می انقالب

ها عالقمندند افراطی را معادل یـا همـزاد رادیکالیسـم بداننـد بنابراین این بحث که بعضی .ها افراط و تفریط مشاهده شود ر نوع از ایدئولوژیتواند در ه صحیح نیست و می

چهار پـنج . کنم مشخصات یک فرد یا عمل افراطی است آنچه که در آخر بحث عرض می .کنم ام که عرض می مشخصه برایش یادداشت کرده

کسانی که وارد عرصـه سیاسـت ؛ فقدان پایه تئوریک برای عمل بخصوص در سیاست ـ1کنند پشتوانه مقداری که اقدام می آن ک نداشته باشد و عملشان متناسب شوند اگر پایه تئوری می

آن حتـی اگـر برداشـت دیگـران از . تئوریک و تحلیلی نداشته باشد کار آنها قطعاً افراطی است .افراطی نباشد

مـثالً کسـی کـه از . برای نمونه ممکن است امروز یک عمل سیاسـی در جامعـه رخ دهـد ر پشتوانه تئوریک و تحلیلی برای کار خود داشته باشد هیچگاه به تفریط اگ، کند دولت انتقاد می

کند ولی از روی شناخت نیست و هیچ افتد در حالی که یک کس دیگر که همین کار را می نمیای برای کار خود ندارد ممکن است کار او یک عمل افراطی تلقی شود و طبعـاً بعـد از پشتوانه

ونه بارزش که البته هنوز خیلی مطرح نیست در مورد نمایندگان دور نم. افتد مدتی به تفریط می افراطی بودنـد و هرچـه بـه آنهـا کامالً ها مخالفت نمایندگان دور سوم در بعضی از . سوم است رفتنـد دادند که اینکار خوب نیست و هیچ پشتوانه تئوریک ندارد ولی راه خود را مـی تذکر می

کنند چه آنها کـه درجه عکس آنرا عمل می 180 کامالً، گذرد میواقعه ن آن سال از اآلن که یک در حالی که هـم کـار فعلیشـان بـه یـک شـکل . اند در مجلس هستند و چه آنها که بیرون آمده

نفسـه غلـط نباشـد و کـار فـی آن ممکن اسـت . موقعشان افراط بود آن تفریط است و هم کار ای کار خـود یـک پشـتوانه تئوریـک و تحلیلـی عامل رفتار باید بر آن اشکال نداشته باشد ولی

.تا امروز به این وضع تفریطی دچار نشود. داشته باشدبنابراین هر موقع خواستید عملی را در مورد خودتان یا هر کسی ارزیابی کنید که آیا منجر

ببینید چقدر عمل او متکی به پشتوانه تحلیلی است و چقدر برای عملش شود یا نه به افراط می ای از رفتار سیاسی که فاقد پشتوانه تئوریک باشد آخرش بـه دسته آن کالً. استدالل منطقی دارد

ام که طرف تا پارسال خیلـی تنـد و تیـز بـود ولـی بـا مواردش را دیده . شود بریدگی منجر می خورد که ای که برایش پیش آمد به جایی رسید که اآلن دیگر برای ما غصه می کوچکترین واقعه


کنی؟ در حالی که باید به او گفت تو بـرای کار می ، نویسی داری در این مملکت مطلب می چرا موقع کارت اشکال داشت و اآلن هم اشکال دارد در واقع این دو آن خودت غصه بخور که هم .تا دو روی یک سکه است

بحـث . دگم بودن اسـت ، برخورد کرده باشید آن ویژگی مهم دیگر که شاید در عمل با ـ2نهـی آن دگم بودن چیز خوبی نیسـت و از . گرا بودن یکسان ندانیم دگم بودن را با بحث اصول

درست اسـت و قـرص و محکـم کامالًیم یگو شده است این که ما فکر کنیم یک چیزی که می اگـر کسـی دگـم و غیـر منعطـف باشـد . باید جلوی هر چیز مخالفش بایستیم صحیح نیسـت

خالف فقط تا حدی خوب است پالسـتیک را بـا چـوب مقایسـه مقاومتش در مورد جریانات م خورد ولی این فشار که آورید تکان می می آن چوب مقاومتش خوب است وقتی فشار به ، کنیم

شکند ولی پالستیک منعطـف اسـت کـج فشار وقتی زیاد شد چوب را می . همیشه ثابت نیست شـود آید خم می باد که می ، و است یا به قول مشهور مثل سر . شکند شود ولی در نهایت نمی می

دگماتیسـت بـودن یـک . رساند این نوعی انعطاف را می . رود شود و می رد می آن و باد از روی سری چیزهـا بشـدت ایسـتادگی کنـد ویژگی افراطی است وقتی انسان دگم باشد و روی یک

دهد وف وا میوقتی هم که شکست به قول معر. شکند شود می زیاد می مسایل آن وقتی فشار به را وقتی کـه مـا بحـث دگماتیسـم . گردد شود و از همه چیز ناامید می و بر او یأس مستولی می

گرایی چیست؟ اگـر کنیم ممکن است فوری به ذهن دوستان وارد شود که پس اصول مطرح می ایـن . آدم دگم نباشد بدین معنی است که اصول هم نداشته باشد؟ اینهـا مرزهـای ظریفـی دارد

قضـیه بـه . شخصیت و منعطـف گراست یا بی فرد دگم و اصول بگوییمی نیست که یا باید طورتوانیم بسنجیم اصوالً در عالم واقع مرزهایی دارد که ما آنها را در عمل می . همین راحتی نیست

تواند حلـش کنـد در آزادی قدر از این تناقضات هست که هیچ کس نمی در رفتار و فکر ما آن آیا آزادیم هر کاری بکنـیم؟ اگـر نیسـتیم ، بینید شوید از این تناقضات شدید می یهم که وارد م

. تـوان جلـوی آزادی را گرفـت تواند نباشد هر جایی مـی پس اگر آزادی می . پس آزادی نیست اینها را باید در عمل . هرجا دست بگذارید این تناقضات فکری وجود دارد که قابل حل نیست

.حل کردو به شکلی عرفی بحث و توانـد مـی . گـرا باشـد نـدارد بنابراین دگم بودن ضرورت و انطبـاقی بـا اینکـه آدم اصـول

یعنی منعطف بودن مساوی . گرا باشد و ضمناً دگم هم نباشد و هرهری مذهب هم نباشد اصول .هرهری مذهب بودن نیست


ریـم محترمنـد هایی کـه دا آرمان. کنیم ما با واقعیات زندگی می ؛توجهی به مقدورات بی ـ3واقعیـت . توانیم در واقعیـت پیـاده کنـیم بخشی از آنها را می . های ذهن ما است ولی این آرمان

ما باید ببینیم بعنوان یک انسان یا یک فـرد . پذیر نیست ها انعطاف سخت است و به این سادگی نـیم از اآلن پـس از یـک دهـه و . سیاسی و فردی اجتماعی چقدر توان تغییر واقعیات را داریم

جامعه و اقتصاد ، در فرهنگ ها واقعیتانقالب شاید بیشتر برای دوستان روشن باشد که بعضی ها قابل تغییر نیست و اگر ما بخواهیم واقعیات و مقدوراتمان را نادیده بگیـریم که بدین سادگی

ذهـن آل را در ها و اهدافی که در ذهنمان هست تصـویر یـک جامعـه ایـده و صرفاً برای آرمان شویم و این یک عمل افراطی اسـت در عمل قطعاً موفق نمی ، اش کنیم بسازیم و بخواهیم پیاده

خـوب ، گویند دنیا فساد است و آدم اید که می شود که حتماً در افراد دیده که به تفریط منجر می شدنی نیست کسانی که در ذهنشان معتقدند که حتماً بهشـت برینـی در دنیـا بسـازند و چـون

رسند که همه دنیـا گیرند آخر به اینجا می را جدی نمی ها واقعیت، ی اهدافشان را باال گرفته خیل مسألهکنند بنابراین واقعیات را ندیده گرفتن خیلی جهنم است و خودشان هم جهنم درست می

. نیست که آدم همیشـه تسـلیم محـض واقعیـات باشـد این طور البته عکس قضیه . جدی است نیسـت این طور به هر حال با محیط کنش متقابل و تأثیر جدی داشته باشد ولی تواند انسان می

آن که بشود چشم را روی مقدورات بست و بخـواهیم چیـزی را کـه در ذهنمـان هسـت و از .تصورات و خیاالت داریم بسازیم

جاهای دیگر را سراغ ندارم (ی بد ما ها ویژگی شاید در همین رابطه بتوان گفت یکی از ـ4شود سـیاه و سـفید دیـدن که سبب یک رفتار افراطی می )اند یاین طور ها گویند ایرانی لی می و

.واقعیات و افراد استی نیسـت این طـور هایی داریم اصالً مان خوبی و بدی کنیم که همه ما در دنیایی زندگی می

از پرده بریزنـد همه انسانیم و خدا نکند ذهنیاتمان . که یکی مطلقاً بد و یکی مطلقاً خوب است که دنبال اطالع از )کنم من هم به دوستان این را توصیه می (گویند ها می بعضی. و ببینیم چیست

آوریم ولی بر سری اطالعات در مورد افراد به دست می درست است که یک ، هر چیزی نباشند ایـن علـم . شویم طرف اشکالی دارد آید که بعد متوجه می اثر کنکاش زیاد چیزهایی گیرمان می

یم کی دقیقاً چگونـه اسـت؟ همـه مـا ماصالً خدا نخواسته است که ما بفه . برای ما مفید نیست .هایی داریم ها و بدی خوبی


کنیم برای دفاع از یـک ولی مشکلی که در ما وجود دارد این است در این قضیه افراط می دهـد رت دفاع زیادی مـی قد، مطلق کردن و مقدس کردن. کنیم را مطلق می قضیه و یک فرد آن

و هـا گـرایش بـا همـه . نیسـت ایـن طـور ولی اشکالش این است که فرد در واقعیت خـارجی اند ما که جای خود داریم که پیامبر نیسـتیم و از پیامبران هم کمابیش مشکالتی داشته . عالیقش

ای مثل شیشـه بینیم درست باره که یک خطا در این فرد می بعد به یک . آنها فاصله زیادی داریم کند کـه یـا شـفاف و یک شیشه از فرد درست می . گردد مصرف می بی کامالًدارد که ترک برمی

.کارش تمام است، سالم است یا اگر ترکی برداشتافراد یا همیشه در سیاست مقبولنـد یـا خـدا . این قضیه هست متأسفانهمثالً در مملکت ما

از طـرف مـردم مقبـول نیسـت کـه . کنـار بماننـد نکند کنار بروند دیگر باید تا آخر عمرشـان شکی نیست ولی مـا حاضـر نیسـتیم . در عین حال که حتماً خطا دارند . سیاستمداری خطا کند

نیکسون بدلیل قضیه واترگیـت کنـار رفـت کـه ، مثالً در آمریکا . خطاست مسألهبپذیریم و این بود در نتیجه ریاست جمهوری و در فرهنگ خود آنان هم کار بدی . بسیار جدی هم بود مسأله

انسـان همـین . شخصیتی است احترامش را دارند ، کند اما هنوز هم زندگی می . را کنار گذاشت نیکسون یک فردی نیسـت . نیست که مثالً مطلقاً خوب یا مطلقاً شر باشد این طور . است دیگر

بعـد هـم . کـرده که در ذهن مردم آمریکا خطا نکرده باشد ولی به قدری مجازات شده که خطا نتیجه ایـن . احترام هم دارد. کند اگر از او بخواهند اظهارنظر هم می . جایگاه خاص خود را دارد

اگر شما به من با دیده مطلق نگاه کنید من همیشـه سـعی . شود آنست که رفتار افراد شفاف می ن کـه هایم را به هر شکل ممکن بطور مطلق پنهان کنم چون کـوچکترین بـدی مـ کنم بدی می

در حالی که . کنم ای که شده این کار را می به هر حقه . کند جامعه مرا مطلقاً طرد می ، ظاهر شود هـای کوچـک و همه کم و زیـاد اشـکال ، این صحیح نیست ما در عالم واقعیت اینگونه نیستیم

در جامعه ما هسـت بـرای متأسفانهلذا این حالت یک نوع عمل افراطی است که . بزرگ داریم کننـد مـا کـه در ها دارند این است کـه فکـر مـی نه عرض کنم یکی از تصوراتی که بعضی نمو

ایـن طـور نـه . یمیگـو کنیم یعنی اینکه مطلق مخالفیم یا بد می راجع به دولت انتقاد می » سالم«این دو موضوع تعارضی . کنیم و ممکن است رأی هم به دولت بدهیم ما کار خود را می . نیست

در یـک . کنند این ناشی از همین طـرز تلقـی اسـت غلط فکر می این طور این که . با هم ندارد خورد تا قبـل از شکسـت بشـدت جمهور به محض اینکه شکست می رییسجامعه عادی یک

گویـد و بالفاصـله اعـالم تبریک می ، زند وقتی که طرفش پیروز شد علیه رقیب خود حرف می


دو اصـالً ایـن . کنـد ن شرایط هـم بـه او کمـک مـی در بدتری . کند برای کمک به او آمادگی می کنـد کنـد سـعی مـی سوءاستفاده مـی ، اگر اشکالی هم پیش آمد . بیند واقعیت را در تعارض نمی

.کند بگوید این طرف خراب بوده ولی دیگر خراب مطلقش نمیی هر عمل افراطـی اسـت کـه ها ویژگی یکی از ها واقعیتاین سیاست سیاه و سفید دیدن

.پرهیز کنیم آن جداً ازباید جا که توضیح دادم قدری روشن از نظر تئوریک شاید تا همین ؛ رابطه خشونت با افراط ـ5

باشد که هر نوع عمل افراطی نوعی خشونت را مالزمه خود دارد و شما هر جا خشونت ببینید و خـود ایـن شـود هایی از عمل افراطی در آنجا مشاهده می ید که ریشه یتوانید بگو در واقع می

نیست پذیر امکاناصوالً اصالح امور اجتماعی با خشونت . های خوب قضیه است یکی از نمونه گرچه در بعضی مـوارد مثـل تربیـت کـودک تنبیـه توصـیه . حداقل اصالح پایدار چنین نیست

تـوان شود و می می است ولی در مجموع بصورت استثنا شود و مجازات هم نوعی خشونت میافتد که گریزی از خشونت ندارد یعنی مجبور است بـرای افراطی در دوری می گفت یک عمل

آدم افراطـی آدم . خشـونت را بـه عنـوان یـک راه انتخـاب کنـد ، بقا و رسیدن به اهداف خـود خندد بدانید یک جایی افـراط اگر دیدید کسی اصالً نمی ! کند بداخالقی است که خنده هم نمی

المقدور از تکرار ردم این مطالب را خیلی مختصر بگویم و حتی به هر حال من سعی ک !! کند می من است بعنوان کسی که مسألهها هم تکراری بود ولی این موضوع بحث بپرهیزم گرچه خیلی

اند پشـیمانند یـا نتیجـه بینم کسانی را که از کارهای افراطی که کرده برخورد دارم با دوستان می به این دلیل هم فکر کردم شاید طـرح . اند ه نتیجه عکس رسیده اند و ب مورد پسند خود را ندیده

اما . گویند ها می بعضی از نکات مفید باشد به هر حال اعتدال همیشه شعار زنده بادش را خیلی . کاری به معنای فکریش یکـی نگیریـد یـا حتـی مخـالف رادیکـالیزم نگیریـد این را با محافظه

چـه در رفتـار فـردی و چـه . اعتدال صفت خـوبی اسـت ارتباطی با هم ندارند ولی در نهایت امیدوارم توانسته باشم آنچه در ذهنم هست را بطور قابل درکـی بیـان . خانوادگی و چه سیاسی

.کرده باشم

در 9/9/1371متن سخنرانی است که در جمع دانشجویان دانشگاه بوعلی همدان ایراد شده و در تاریخ « »روزنامه سالم منتشر شد

گی سیاسی و نظم نوین جهانیواداد

البته کمی قبل (بحث نظم نوین جهانی مطرح شد ، بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ). بصورت جـدی طـرح گردیـد مسألهاین ، شد ولی بعد از قضیه فروپاشی هم مطرح می آن از

در های این نظم چیست وظیفـه مـا برای همه ما وجود داشته باشد که مشخصه سوالشاید این یی را باید اتخاذ کنیم که بـه نفعمـان باشـد؟ ها سیاستاین نظام جدید چگونه است؟ و نیز چه

.این یک بحث روز و جدی است خواهم که یک مقدار در اجازه می ، قبل از این که به وضعیت فعلی نظم نوین جهانی برسم

ی که در این نظام بـه و همچنین تغییرات ، الملل در قرن بیستم خصوص نظام حاکم بر روابط بین .وجود آمده صحبت کنم

، قبل از جنگ جهـانی اول ، در ابتدای قرن بیستم و به عبارت دیگر ، دانید طور که می همانو این بدان معنا است که یک قـدرت مسـلطی وجـود . یک نظام چند قطبی بر جهان حاکم بود

بود که اینها نیـز معمـوالً نداشت و مناطق جهان عمدتاً تحت سیطره چندین قدرت قرار گرفته .های خاصی را تحت نفوذ خودشان داشتند هر کدام حوزه

به تنهایی حرف آخر ، انگلیس یک قدرت برتر در این میان بود ولی او نیز در نهایت ، شایداینها سه قدرتی بودند کـه در . قدرت سوم روسیه باالخرهقدرت دیگر فرانسه بود و . زد را نمی

، البتـه در اروپـا . زدنـد تقریباً هر کدام و به تناسب حرف آخر را می ، یا و اروپا آس، منطقه آفریقا ، ها بیشتر به سمت اروپا بود و کمتر به آفریقا گرایش آلمانی . آلمان هم به طور جدی مطرح بود

در ، ی خاص خـود یها هم به دلیل وسعت جغرافیا روس. آسیا و خارج اروپا گرایش پیدا کردند به نحوی وجودشان ملمـوس ، خواستند کار و فعالیتی را انجام دهند کشورها میهر کجا که این

هر یک مطامع مخصوص به خود را داشـتند؛ البتـه الزم ، انگلیس و فرانسه هم در این میان . بودرفـت ولـی بـه یک قدرت جهانی به شمار مـی ، موقع نیز آن ایاالت متحده در : به ذکر است که

مرکزی و التـین نفـوذ داشـت و ، فقط در آمریکای شمالی ، ی خود یاگر ی درون ها سیاستدلیل

176 ـ وادادگی سیاسی و نظم نوین جهانیآنجلس تا قزوین از لس

بحـث ، امـا بـه طـور کلـی . یک مقدار خیلی کم هم به سمت آسیای جنوب شرقی آمده بودند .جدی بین این چند قدرتی بود که در ابتدا توضیح داده شد

باعـث : یعنـی ، هـا بـه وجـود آورد بنـدی جنگ جهانی اول یک تغییر عمده در این قطـب انگلـیس و فرانسـه نیـز بـه نـوعی ، هـا م شکست آلمـان غر علی. روز شد آن شکنندگی اوضاع

های بسیار زیادی بود که به ساختار آنهـا وارد شامل خسارت ، شکست خوردند که این شکست ، این کشور کـه قبـل از جنـگ جهـانی اول . آمریکا قدرتمندتر از گذشته شد ، در این میان . آمد

بعد از جنگ عالوه بر اینکه از نظر اقتصادی اولین قدرت جهـان ، پا داشت بدهی هنگفتی به ارو .مبالغی هم از قاره اروپا طلبکار شد، گردید

کم آمریکا کم ، ی شد و در مقابل یی اروپا ها قدرتجنگ جهانی اول سبب افول ، بطور کلی نطبق بـر نظـر م، موقع آن ی رسمی آمریکا در ها سیاستقدرت پیدا کرد ولی با این وجود هنوز

.ای کند کردند کشورشان در خارج از مرزهایش دخالت گسترده مردم آمریکا بود که قبول نمیدر » هـا بلشـویک « دیگری که بعد از جنگ جهانی اول به وجـود آمـد پیـروز شـدن مسأله

شـد کـه در ) 1922در سـال (روسیه بود که بعدها منجر به تشـکیل اتحـاد جمـاهیر شـوروی آمریکا آن شوروی و طرف دیگر آن ندی جدیدی آغاز گردید که یک طرف ب حقیقت یک قطب

.بودجنگ جهانی دوم موجب شکست و افـول . بندی را کامل کرد این قطب ، جنگ جهانی دوم

بنـدی به معنای همان قطـب ، یم افول یگو اینکه می . غیر از شوروی و آمریکا شد ، ها قدرتکلیه از بین نرفته بود اما دیگر ماننـد قبـل کامالًی سابق ها تقدر آن است که قبالً مطرح کردیم زیر

.گیرنده آنها باشند جهانی اظهارنظر نهایی را کنند و تصمیممسایلنبود که در ارتباط با :بندی شده ذکر کنیم در اینجا الزم است عواملی را که باعث این قطب

بـه ، انگلسـتان نیـز فرانسـه و ، ژاپن و آلمان بطور کامل شکست خورده و تضعیف شـدند ها هـم بـه دلیـل روس. حرف اول را زد ، آمریکا در این میان ، در حقیقت . شدت ضعیف شدند

کـردن ی و ضـمیمه یو هم از جهت حـوزه جغرافیـا ، هم از جهت توان رزمی ، افزایش قدرتشان سبب شد که یک نظام ، و نیز تحت نفوذ گرفتن اروپای شرقی ، بسیاری از کشورها به مرز خود

. قطبی در جهان شکل بگیرددوتر شدن نظام جهانی شد سبب قطبی ، ها قدرتچند عامل دیگر در کنار این دو قطبی شدن

:که عبارتند از


آلمـان و روسـیه مطـرح ، فرانسـه ، ایدئولوژی؛ در نظام چند قطبی قبلی که انگلـیس مسأله منافع بود کـه حـرف کشورها نقش جدی نداشت و بیشتر آن ایدئولوژی در رقابت میان ، بودند

ولی بعد از جنگ جهانی دوم کـه عامـل . هر یک به دنبال مستعمرات خود بودند . زد آخر را می اصـوالً وقتـی کـه ایـدئولوژی وارد : یعنـی ، دو قطب را از یکدیگر دورتر کـرد ، ایدئولوژی آمد

از ، را بـه عبـارتی افراد . کند تر می ها را دقیق بندی ها و جبهه بندی یک مقدار خط ، شود معرکه می طبیعی است آنهایی را که دارای یـک جبهـه (کند به هم نزدیک می ، و به عبارت دیگر ، هم دور

.)کند به هم نزدیک می، ایدئولوژیک هستند مسأله، بندی نظام جهانی بعد از جنگ جهانی دوم شد عامل دیگری که سبب افزایش قطب

.ر امر جنگ ایجاد کردیک تحولی را د، اختراع بمب اتم. بمب اتم بود، بخصوص کـه . توانستند احساس امنیت کنند کشورها دیگر همچون گذشته به راحتی نمی

بمب اتمی که در جنگ جهـانی . کرد بمب اتم هر سال نسبت به گذشته قدرت بیشتری پیدا می رای انفجار ب آن گو این که. های فعلی قابل مقایسه نیست اساساً قدرتش با بمب ، دوم منفجر شد

از ، ای بـود کـه در جهـان نتیجه این تحول تـرس و واهمـه . به وحشت انداختن ملتی کافی بود .بکارگیری سالح اتمی ایجاد شد

، در ایـن نظـام دو قطبـی . در جهـان وجـود داشـت 1960این نظام دو قطبی تا اوایل دهه مجبـور بودنـد کـه معمـوالً ، شناسـیم کشورهای دیگر که امروز ما آنها را به نام جهان سوم می

جهـت کـه بـا هـم آن از، و اصـوالً ایـن دو قـدرت . گرایشی به سمت این دو قطب پیدا کنند . کردنـد پرخـاش مـی ، روحیه تهاجمی داشتند و به کشورهای جهان سـوم ، ناپذیر بودند سازشیـد ایـن روحیـه وای م های منطقـه های این دو قطب در کشورهای جهان سوم یا بحران دخالت، دخالـت در یونـان ، دخالت در کره ، ها انجام دادند ییی که آمریکا یکارها: عنوان نمونه به . است

.در ویتنام لبنان و نیز، در آمریکای التینکه منجر به ساخت دیـوار (قضایای برلین . بودند مسألهها هم دچار این روس، طرف آن از

.ردند و کشورهای دیگری که از ویتنام کیها حمایت، طور مجارستان و همین، )برلین شدسبب گردیـد کـه ، ی این دو قطب ایجاد شده بودیاز رویارو، ترس و وحشتی که در جهان

گرایش به یکی از این دو قطب پیدا کننـد کـه تحـت ، اکثر کشورها برای حفظ امنیت خودشان در ایـن دوران اسـتقالل مفهـوم ، به عبارت دیگـر . در مقابل دیگری بایستند ، چتر حمایتی یکی

امـا . بلکه ممکن است سبب ضعف و از هم پاشـیدگی کشـور نیـز بشـود ، رساند قدرت را نمی


در سـبب تغییـر ، شد شروع 1970ل دهه یاز اوا ، و بخصوص 1960تحوالتی که از اواخر دهه کنـد کـه دیگـر نظـام قبول می ، به یک شکلی ، که کیسینجر نیز ، حقیقتی. المللی گردید نظام بین ، مراجعه کنید به کتاب سیاست خارجی آمریکا نوشـته کیسـینجر ( بی نیست نظام دو قط ، جهانی1969(.

مبتنی بـر ، سیاستی که کیسینجر بعنوان وزیر خارجه نیکسون در نزدیکی با چین اتخاذ کرد اصوالً نظام دو قطبی جهان دیگر کارآیی خـود را از دسـت داده و مـا بـه : همین تحلیل بود که

.رویم ش میسمت یک نظام پنج قطبی پی :توان اینگونه ذکر کرد که می، ل ای قضیه رایدالاگر بمـب اتـم را در : اینکه آن و، کم بوجود آمد یک تحول دیگری کم ، بمب اتم مسألهدر

امـا تـدریجاً بـه ایـن نتیجـه ، برای این بود که ژاپن را به تسلیم وادارند ، جنگ دوم بکار بردند قـدرت خـود ، درت تخریـب دشـمن را داشـته باشـد بـیش از اینکـه قـ ، رسیدند که بمب اتم

الً خـودش را هـم ااحتم، یعنی؛ هر کسی که دست روی ماشه بمب اتم بگذارد ، ویرانگری دارد توانـد نمـی ، کشور دیگر حملـه کنـد آن به محض اینکه این کشور بخواهد به ، ویران کرده زیرا

، کشـور نیـز آن کنـد کـه متقـابالً بلکه قسمتی را نابود می ، همه کشور طرف مقابل را نابود کند آن سـالح اتمـی ، بـه عبـارت دیگـر ، کند فرستد و این کشور را تخریب می هایش را می موشک

در عین حالی که دو قطب در مسابقه تسلیحاتی بودند و هر دو بـا ، ی خود را از دست داد یکارآس را نیز داشتند رفتند ولی این احسا سرعت بیشتری به سمت توسعه تکنولوژی اتمی پیش می

را بکـار آن ، به عنوان تهدید نیز ، توان و حتی نمی توانند از این سالح استفاده کنند که دیگر نمی ، طرف مقابل هم در عوض ، شد که اگر هر تعداد موشک هم شلیک شود احساس می ، زیرا. برد

تـه و در هـر دو کشـور از بـین رف ، زند و بـا ایـن روال فروند موشک می 1000 یا 100حداقل ی علمی که در صـورت ها تحلیلتوان به برای اطالع بیشتر می ( شود کل جهان نابود می ، نهایت

.)شود مراجعه کرد زیست جهان عارض می وقوع یک جنگ اتمی بر محیطیـک مقـدار از بـین رفـت ، شکل خـاص از قـدرت آن اساساً مفهوم بمب اتم به ، بنابراین

های جهانی بودند ولـی ی دیگری که قبالً جزو قطب ها تقدر. بوجود آمد تحوالت دیگری نیز ، ژاپن و آلمان از یک طرف . کم قدرت پیدا کردند کم، طی دو جنگ جهانی تضعیف شده بودند .به تدریج قدرت کافی را پیدا کردند، اروپا و بخصوص انگلیس و فرانسه نیز


ری پیدا کردنـد و در کشورها احساس آرامش بیشت ، به نسبتی که قدرت تهدید از بین رفت اصـلی مسـأله دوم مردم تبـدیل گردیـد و مسأله تسلیحات و نیروی نظامی به مسأله، نتیجه آن

های اقتصـادی متعـددی مشاهده شد که قطب ، که اقتصاد حرف اول را زد هنگامی. اقتصاد شد نیویـورک آخرین نمود این تحول اقتصادی انتقال نسبی ثقل بازار بورس از (در دنیا وجود دارد

کشورهای جهان سوم هم خودشان بتدریج این امکان را پیدا کردنـد باالخرهو ، )به توکیو است از این مرحله به بعد . عدم تعهد خودشان را نشان بدهند ، هرچند ضعیف ، بندی که در یک قطب

تواند عامل قدرت باشـد بلکـه عامـل بینم وابستگی به یکی از دو قطب نه تنها نمی است که می ، در اینجا الزم به ذکر است که پیروزی انقالب اسالمی خـود مـا نیـز . شود ضعف هم تلقی می

همین انقالب بـود ، ها بود مستقل از قطب کامالًیعنی اولین حرکتی که ، ناشی از این شرایط بود قـدرت ، وابستگی داشـت اگر بگوییمنبود و بلکه اشتباه است که آن و این نه تنها عامل ضعف

شـدن بـر قـدرت شـاه کنند برای چیره و آنان که فکر می . کرد پیدا می آن هم به تعاقب بیشتریبه دلیل عدم فهمشان از مفهوم اسـتقالل ، ی دیگر دخیل بوده است ها قدرتحتماً دست یکی از

، گـویم زیـرا نمـی ، یـا بـد بـودن ، را از جهت خوب مسألهاین . و وابستگی در این دوران است صرفاً از نظر ، را که ذکر کردم ای مسألهاین . ابستگی را خوب بداند یا بد ممکن است که کسی و

یا نه؟، آورد آیا وابستگی قدرت می، بود که آن واقعیت خارجی، آورد برای کشـوری قـدرت مـی ، وابستگی به یک ابرقدرت ، اگر بعد از جنگ جهانی دوم

در ، خـودش ادامـه بدهـد توانست به حیـات می، ابر قدرت آن تحت حمایت ، کشور آن :یعنیبینیم استقالل حرکـت دوران اخیر بطور نسبی عکس این قضیه شد؛ به همین دلیل است که می

، ی جهانی را از مواجه شدن با خودها قدرتکه حتی بطوری، سبب قوتشان شده بود، این مردم .عاجز کرده بود

.بوددر عرصه جهانی ، حضور چین بعنوان یک قدرت جدید، عامل مهم دیگرکم اعتبار و اهمیت خودش را کم، سبب شد که نظام دو قطبی گذشته ، مجموعه این عوامل

با نظام چنـد ، از دست بدهد و به سمت یک نظام چند قطبی گرایش پیدا کند که در ماهیت نیز وابسته بودن به یـک قطـب مـثالً ، ل قرن بیستم هم یدر اوا . کرد ل قرن بیستم فرق می یقطبی اوا

یعنـی بـه کشـور ، توانست به معنای تقویت در مقابل کشورهای دیگر تلقی شـود می »انگلیس«ولـی در ایـن نظـام . ی دیگـر قـدرت بدهـد ها قدرتبرای مواجه شدن با نفوذ ، تحت حمایت

توانند اسـتقالل خودشـان را تـا دیگر اینگونه نیست و کشورها می ، 1960از اواخر دهه ، جدید


بندی مشـاهده برایشان در این قطب ، امکان تنفس نیز ، این میان حدود زیادی داشته باشند و در .شود

ضعف قـوت و «الملل شناخته شد عبارت بود از مفهوم به ظاهر متناقضی که در روابط بین به آن بینیم که خود می، یعنی اینکه اگر داشتن نیروی عظیم نظامی را قوت بگیریم » قوت ضعف

تر از کسی اسـت ضعیف، را دارد آن ی نیست که هر کسی معن آن شد و این به ضعف تبدیل می و در مقابـل کسـانی کـه ، بلکه نسبتش به شدت کاهش پیـدا کـرده بـود ، که هیچ چیز ندارد نه

.شد خود این ضعف به معنای قوت شناخته می، ضعیف بودندشود که وضع فعلی ما چیست؟ آیا دوباره به سمت یـک از همین جا شروع می سوالحاال

که ، باشد آن به سمت نظامی که یک قطب مسلط در : کنیم؟ یعنی بازگشت می » یک قطبی «م نظاکـه یـک ، امپراطوری ایـران باشـد ، امپراطوری رم یا تا حدودی ، در طول تاریخ آن شاید مشابه

.قطب بر جهان حاکم بود نتیجـه ، اگر چنین تصوری داشـته باشـیم ، مهم است؟ برای اینکه سوالچرا جواب به این

. کنار آمدن به معنای قبول منطق زور و قدرت ، این است که باید با این قطب کنار آمد آن تبعیفـرض ، مـثالً . کنـد الملل با منطق روابط فردی و خانوادگی فرق می توجه شود منطق روابط بین

ن طور بین دو دوست یـا ز همین، آیند کنند و بعد با هم کنار می کنید دو برادر اختالفی پیدا می آن بلکه بـه ، نیست آن کنار آمدن به معنای نصیحت و مشابه ، الملل ولی در روابط بین . و شوهر

شـود کـه نظـام یـک وقتی گفته می ، بنابراین، زند معنی است که حرف آخر را زور و منافع می همـه آنچـه را کـه ، به این معنا خواهد بـود کـه ، )اگر به این نتیجه برسیم (آید قطبی بوجود می

جامعه به یک وادادگی ، به بیانی دیگر . کنار بگذارد ، کرده درست است ان در گذشته فکر می انس اگرچـه مشابه آنچه کـه در اتحـاد جمـاهیر شـوروی و روسـیه فعلـی رخ داد برسـد؟ ، سیاسی

یک ، رود یا نه نظام جهانی به سمت یک قطبی شدن پیش می ، صریح در این مورد که اظهارنظر .این نباشد، شود گفت که شاید عقیده غالب حداقل می، در این موردمقدار زود است ولی

شدن به مفهوم سلطه قدرت و زور یک کشـور یـا این نیست که جهان به سمت یک قطبی ـ قطب بگوییمتر این باشد که شاید صحیح ، به عبارت دیگر . رود قطب پیش می ه بنـدی جهـان ب

که اتحاد جماهیر شوروی از هم پاشـید و نیـز همانطور : یعنی، بندد تدریج از جهان رخت برمی ، بندی از بین رفته بـود باز هم قطب ، با حضور این دو ابرقدرت ، همانگونه که در نظام دو قطبی

حرف اول را قطـب مقابـل ، توان گفت که اکنون با حذف شوروی از عرصه سیاست جهانی می


ده کامـل از قـدرت خـود را بـرای نیز امکان اسـتفا ، توان گفت که قطب مقابل زند بلکه می نمی .اجرای منویات خود ندارد

. خیلی مهمی اسـت ، مسأله، ید این نظر انتخابات اخیر آمریکاست نتایج انتخابات آمریکا وم شاید هیچ دورانی بـه )یر از روزولت غ(اند اخیر آمده های سالسای جمهوری که در ودر بین ر

، موفقیت خارجی برای آمریکا . ریکا نداشته است موفقیت خارجی برای آم ، »بوش«اندازه دوران سراغ نداریم ولی این مطلب را هم الزم است بدانیم و این که طی همـین » بوش«مشابه دوران

.اش خورده است از رقیب انتخاباتی» بوش«بدترین شکست را ، ها سالی یجمهورهـا ریـیس تقریباً جـزو معـدود : یکی اینکه : های وی از چند جهت بود شکست

.برای دومین بار انتخاب نشد، اخیرهای سالاست که در این یکی از نتایجی . خیلی زیاد است ، از لحاظ آراء انتخاباتی ، اش با کلینتون فاصله: دیگر اینکه

آن توانسـتند در ای که کشـورها مـی انگیزه آن اصوالً، است که آن توان از این امر گرفت که می .استاز بین رفته ، بندی شوند قطب

ایـن بحـث وجـود داشـت کـه هـر ، موقعی که شوروی از هم نپاشیده بـود آن ، در آمریکا های شوروی تمام ب باشد و نیز هر لحظه موشک .گ.هر لحظه ممکن است عضو ک ، آمریکایی

و هـر از گـاهی امکـان ...و شهرهای آمریکـا را نشـانه گرفتـه و احتمـال شـلیک وجـود دارد .شوروی وجود داشتها و فضاسازی علیه کمونیست

آن بـا همـه ، ی بـود در آمریکـا یکارتی چند سال قبـل اتفـاق افتـاد؟ فضـا مگر جریان مک .راه انداختند» گیری کمونیست«و ! »کشی کمونیست« آن که ایجاد شد و متعاقب، یشها ویژگی

آن بود که یک قدرت دیگری در مقابل آمریکـا وجـود داشـت کـه آن اینها تماماً ناشی از تمـام توجهـات بـه ، ولی در حال حاضر که شوروی وجود نـدارد ، کرد ه الزم را ایجاد می انگیز

.سمت داخل آمریکا معطوف گشته استدر مقابـل ، اش داشت هایی که در سیاست خارجی با همه موفقیت ، »بوش«بینیم که می، لذا

ـ ، فاصله زیـادی بـا بـوش دارد ، نسبتاً جوان است و هم اینکه ، کلینتون که هم ا یـک اخـتالف بی تهاجمی آمریکا بـرای ها سیاستاست که آن دهنده و این امر نشان . خورد زیادی شکست می

.پذیرد اصوالً فرهنگ جهانی هم این را نمی. سلطه بر جهان با حمایت داخلی مواجه نیست، رود شاید قضاوت کردن در مورد اینکه جهان به سمت یک قطب مسلط پیش می ، بنابراین

یـک تحلیـل ، بتواند حرف آخر را بزند و اجازه هـم ندهـد کـه کسـی نفـس بکشـد قطبی که


اگر کسی با این تحلیل به قضایا نگاه کند کـه چـون شـوروی شکسـت ، و لذا . صحیحی نباشد حاال فقط و فقط آمریکا مانده که حرف آخـر را ، خورده و بلوک شرق از هم پاشیده شده است

ای کنم در این صورت برای جامعه مـا نتیجـه فکر می . شود منجر به وادادگی سیاسی می ، زند می .توانیم انتظار داشته باشیم نمی، )اتحاد شوروی سابق(بهتر از وضعیت فعلی روسیه

به مفهوم » وادادگی سیاسی «البته الزم است این مطلب نیز ذکر گردد که اصرار بر پرهیز از جی نیست اگـر واقعیـت تحـوالت در توقف در گذشته و عدم برخورد مناسب با تحوالت خار

الملل و تحوالت واقعی را نبینیم یـا نخـواهیم ببینـیم و چشـمانمان را بـر روی آنهـا روابط بین دچـار » دنـدگی سیاسـی یک«گذشته باشد اصرار کنیم به آن ببندیم و بر امری که چه بسا زمان

در حـال و آینـده مثـل توانیم و صحیح است که خواهیم شد شخصاً عقیده ندارم که همیشه می .گذشته عمل کنیمای که در منطقه داشتیم کلی فضا تغییر کند و به قول معروف وضعیت ویژه ه ممکن است ب ای وجـود نـدارد کـه مـا از چنـین مـوقعیتی »شوروی«به دلیل اینکه اصالً . دیگر نداشته باشیم

ت گذشته را ادامه بدهیم همـان توانیم سیاس بخواهیم استفاده کنیم لذا اصرار بر اینکه همیشه می ای در جامعه پیدا شوند و بخواهنـد وادادگـی سیاسـی را در مقابـل معنا است که عده مقدار بی

.غرب تبلیغ کنندکلی ه شود که جامعه و مردم ب منجر به این می ، به هر حال اگر وادادگی سیاسی ایجاد شود

منجـر مسـأله ل دیگـری بـه ایـن به شـک ، دندگی هم هویت خودشان را از دست بدهند و یک دندگی سیاسی مانند این است که انسان بـه دیـوار بکوبـد و چـون تکـان یک، خواهد شد زیرا

، شود و حتی از اینکـه راه دیگـری را پیـدا کنـد نیـز بعد از مدتی دستش زخمی می ، خورد نمی .شود ناامید می

، گنجـد یک طیـف مـی بطور خالصه احتماالتی که برای نظم نوین جهانی مطرح است در بر جهـان اسـت کـه همـه کشـورها را آن یک سر طیف قدرت بالمنازع آمریکا و سیطره کامل

و سر دیگر طیف نیز حذف قطبیـت ، کند به نوعی در مقابل او سر تعظیم فرود آورند مجبور می حـذف تـدریجی ، به عبارت دیگر آنچـه کـه در پایـان نظـام دو قطبـی رخ داد ، از جهان است

در ایـن ،)حذف به معنای عدم تناسب حضورشـان بـا قدرتشـان ( ا از عرصه جهان بود ه قطبگیـرد کـه کشـورهای جهـان در یـک محـیط ی نوین سیاسی شکل می ها ارزش، قسمت طیف

البته دو . کنند المللی به رفع اختالفات خود اقدام می ی بین ها زمانتری و از طریق سا یکدموکرات


هـای مطلـوبی هـم قابـل شناسـایی حالت آن ه است ولی در میانه سر طیف بدبینانه و خوشبینان تأمینتوان منافع مشروع کشور را نیز می ، که ضمن حفظ استقالل و هویت ملت خویش . است .کرد

آن ای است که نبایـد خورده باید اخطار داد که وادادگی سیاسی تجربه خطرناک و شکست .را فراموش کرد

مواجـه آن همه مـا بـا ، اخیر های سالای باشد که در تجربهمهمترین ، شاید تجربه شوروی یکـی از ، دانیـد کـه گوربـاچف در واقـع قبـل از اینکـه سـقوط کنـد شـما مـی . بوده و هستیم

بیشتر در قالب (ای که مطرح کرد برنامه آن های جهانی معرفی شده بود و با ترین چهره محبوب. بیشـتر شـد ، تش در داخل و خارج از کشـور محبوبی، )پروستریکا و کمتر در قالب گالسنوست

تحـوالت آن اصـوالً کشـورهای غربـی از . محبوبیت در خـارج را بیشـتر غـرب دامـن زد ، اما .داشتند خوشحال بودند در نتیجه فردی که عامل این امر بود را گرامی می

و، مربوط به یک موضوع جدی بـود ، بیشتر حمایت مردم در داخل شوروی از گورباچف ، ی به مردم نشان داده بود که همه برای رسـیدن بـه آن یها و در باغ سبزها وی دروازه ، ینکهاآن

.دانستند ی گورباچف میها سیاستاجرای ، تنها راه چاره راآید و با مـداد شـروع بـه نوشـتن وقتی که گورباچف پشت صفحه تلویزیون می ، در اصل

کند کن خراب پاک می پاک آن کرده و را پاک آن کن ساخت شوروی روی کند سپس با پاک میخواهـد چه چیزی را با عمل خـودش مـی ، شود ی به راحتی پاک می یکن آمریکا اما بوسیله پاک

کن پاک آن کن روسی را به ی او در صدد است پاک ها سیاست، خواهد نشان دهد که بگوید؟ می ا با سـطح مصـرف وقتی که وی سطح مصرف جامعه خودش ر ، در واقع . تبدیل کند ، ییآمریکا

.کند خواهد بگوید که سیاست من این کار را اصالح می می، سنجد جامعه غرب میشعار نه به مفهوم . اینها برای مردم خیلی عینی و ملموس است و به هیچ وجه شعار نیست

خواهیم بگـویم تواند محقق نشود ولی می نه؛ می ، حتماً موفق خواهد شد ، اینکه در واقعیت هم هایی کـه خیلی عینی و ملموس است و علت حمایت ، ز انتزاعی نیست و برای مردم که یک چی

غیـر از ایـن ، اما واقعیتی کـه اآلن در شـوروی رخ داده . شد نیز همین امر بود از گورباچف می در یک خیابان به اندازه چنـد : گویند اند می کسانی که به شوروی رفته ، واقعیت این است . است

.کنند و امرار معاششان از این طریق است فروشی می ده و دستکیلومتر آدم ایستا


، بخرد و بفروشد ، سای جمهور دنیا را وتوانست ر حد پیشرفته بود که می آن حکومتی که تا کلی ه بگیرند و اطالعات ب )مثالً( دالر 100اآلن فرماندهان نیروهای مسلحش حاضر هستند که

به این مرحله رسید و گورباچف که یک زمـان ، رحلهم آن یک ملت از : یعنی. سری را بفروشند آن علتش نیز همان اسـت کـه ، دانند اآلن او را یک چهره منفور می ، چهره محبوب شوروی بود

فریبنده و صرفاً جذاب بود ولـی اینکـه تـا ، برای مردم ، شعارها و در باغ سبزها که انتخاب کرد . نتیجه معلوم اسـت کـه هـیچ ، تحقق بخشد ها را توانست شعارها و ایده ها سیاست آن چه حد

.های قبلی نیز همچنین گورباچف امروز نزد توده فریفته او منفور است و نزد کمونیست، بینیـد رغم اینکه شما مردم بد باور هم مـی باوری دارند علی مردم همیشه گرایش به خوش

کنند؟ چرا اینکار را می .کنند باوری حرکت می اما اینها نیز با کوچکترین فرصتی به سمت خوشمن ممکن است بعنوان . توانند زندگی کنند نمی، و یا چرا مردم اینگونه هستند؟ اصالً غیر از این

خوش باور نباشم ولی ، کنم نشینم و چیزی را مطالعه یا تحقیق می بعنوان فردی که می ، یک فرد تمـام . بـاور باشـم که خوش مجبور هستم ، خواهم در خانواده یا جامعه زندگی کنم وقتی که می

شـوند ولـی در موفـق مـی ، گذارنـد مـی » بـاوری خـوش «مسـأله رهبرانی که دسـت روی ایـن به محض اینکه نیروها را به دنبال خودشان کشیده و جمع کردند و نیـز زمـانی کـه . مدت کوتاه

ار به وضـع گوربـاچف گرفتـ ، های خودشان پاسخ بدهند شعارها و وعده آن دیگر نتوانستند به متـأثر از ایـن فضاسـازی بـود کـه ، ای از آنچه که در شوروی اتفاق افتاد بخش عمده . شوند می

.باوری ایجاد شده بود این خوشبراساستوانست بهبود پیدا کند رابطه بین غرب و شوروی می ، باوری از اینجا شروع شد که خوش

.ه اینگونه نیستشود ولی عمالً مشاهده شد ک چیز بسوی شوروی سرازیر می بعد هرآمدنـد و ها کلـی کوتـاه مـی آمریکایی، مثالً در زمان برژنف برای کم کردن چند تا موشک

ها حاضر بودنـد کـه گذشـت بکننـد و کوتـاه ییچرا آمریکا ، کردند قرارداد سالت را امضاء می امـروز ها توان این را داشتند کـه قراردادهـا را امضـاء بکننـد یـا نکننـد ولـی زیرا روس . بیایند، بـا اینکـه . ها بکننـد ها حتی حاضر نیستند چند میلیارد کمک به صورت وام به روس ییآمریکا

ی کافی در مقابله با یها چند تکه شد و اصالً معلوم نیست که توانا تقریباً قدرت تسلیحاتی روس و امتیاز کارها را بکنند آن ها حاضر بودند که ییموقع آمریکا آن چرا، غرب از خود داشته باشند

در . بیننـد کـه امتیـاز بدهنـد اصالً دلیلی نمـی ، حاضر نیستند؟ به خاطر اینکه ، بدهند ولی امروز تـوانی وقتی مـی . زند همیشه حرف را زور و قدرت می ، ها قدرتالمللی و رابطه بین روابط بین


تـو رفـت و بتوانی امتیاز ندهی ولی روزی که دیگر مفهوم امتیاز هم از دست ، امتیاز بگیری که روز آن در، نشـینی کنـی هر کس هر چیزی بتواند بگوید و انجام دهد تو مجبوری دائماً عقـب

هـایی را کـه در مـردم باوری تمام خوش ، در نتیجه . بینند که به شما امتیاز بدهند آنها دلیلی نمی بنـی بـر های م باوری مانند یک حبابی بود که ترکید؛ خوش ، شوروی یا مردم جهان ایجاد کردند

به اصطالح در ، کند بلکه روابطمان با غرب نیز مان بهبود پیدا می ما نه تنها وضع اقتصادی ، اینکه .ای شکل خواهد گرفت فضای مناسب دوستانه

هـیچ ، کند و غرب هم بینیم گورباچف به بدترین شکلی سقوط می از همین جاست که می خدمتی بود که گورباچف به آن ر مقایسه با د، یم هیچ کمکی یگو اینکه می . کند کمکی به او نمی

.خدمتی که یک قدرت بزرگی را چند تکه و تجزیه کرد، غرب کردخواهند صرفاً با مردم حرف بزنند بـدون اینکـه بـا یـک ها که می این نوع از حکومت ، لذا

و لمسایاال از این زاویه بود و ، گویم با مردم اینکه من می (منطق علمی حرفشان سنجیده شود افتند زیرا ابتدا بـا در یک دور باطلی می ، )و صحیح هم هست ، مشکالت مردم باید مطرح شود

یش هـا سیاسـت بـه حسـاب صـحت ، های مردمی را شوند بعد حمایت حمایت مردم مواجه می کنند چون مردم حمایت و خیال می. کند گذارند که خطری بزرگ است و ما را هم تهدید می می .افتند جا به ورطه سقوط می نیاز از دیگران است و از همین نها صحیح و بیکنند پس راه آ می

، گیرنـد همانگونـه کـه صحت هر سیاستی را از تأیید مردم نمـی ، یک بار دیگر عرض کنم این درست است که یـک سیاسـت بایـد حمایـت . گیرند را هم از مخالفت مردم نمی آن بطالن

اشتباهی کـه از شـروع . سیاست نیست آن به معنی درستی مردمی را داشته باشد ولی این الزاماً از ، سـال مردمی که هشـت ! ببینید. از همین جا پا گرفت ، ی تعدیل اقتصادی آغاز شد ها سیاست

حـاال ، یک نوع فشارهای اقتصادی را هم تحمـل کردنـد ، ساله خود را جنگ داشتند انقالب ده آن اگـر : ی اقتصـادی خـاص و بعـد گفتنـد ها سیاستاند به یک نوع اینها را آورده و ربط داده

تـوانیم مـانور شود و می بهشت روی زمین می ، بیاید مثالً ها سیاست کنار برود و این ها سیاست آن بعـد از سـه سـال از اجـرای ، اش همین امـروز خواهـد شـد کـه تجمل بدهیم و بعد نتیجه

6-7ه در گذشـته بـا سـالی دولتـی کـ . است» نه«ما گرو » هشت«بینیم هنوز هم می، ها سیاست میلیـارد بـدهی 20 میلیارد و 10امروز ممکن است با ، میلیارد توانست اوضاعی را تداوم بدهد

هـایی حمایـت آن یک دفعه تمام ، اوضاع را سر و سامان بدهد در نتیجه آن نتواند، خارجی هم کند که در ساس می اح ها سیاستطراح ، ریزد و متعاقب آن فرو می ، شود می ها سیاست آن که از


آن که حتی ممکـن اسـت نزدیکتـرین حامیـان قرار گرفته بطوری ، از پشتیبانی ، مقابل یک خأل .مخالفت کنند آن را تأیید نکرده و با آن دیگر، همها سیاستی فعلی الزاماً غلط است یا درست؟ اصالً ایـن مـورد ها سیاستاین ، خواهم بگویم که نمی

، آنچـه مهـم اسـت . طلبد ای را می چون یک بحث جداگانه . هم بکنم گیری خواهم نتیجه را نمی ، کنند وقتی کسانی که از این امر دفاع می، این است که این سیاست چه درست باشد و چه غلط

ی خودشان را طرح بکنند مثالً اگر شما مـدافع ها سیاست و ها بحثباید با حفظ موازین علمی دفـاع آن یـد و در قالـب بحـث اقتصـادی از یباید بیا ، یک سیاست آموزشی یا اقتصادی هستید

ای مخالف این هستند که مردم وضعشـان عده: ی دیگر و مثالً بگویند ها بحثنه در قالب ، کنیدی هـا سیاسـت پس این ، خواهند و یک عده مخالف هستند مردم رفاه و آسایش می ، خوب شود

ت بـه خـوبی و خوشـی پـیش ی ما اجرا شود وضـع مملکـ ها سیاستو اگر . من درست است .خواهد رفت، کننـد کـه این اشـتباه را مـی ، رباچفو در رهبران دنیا کم نیستند کسانی که مثل گ متأسفانه

یـک وقـت ، کـنم بـرای رفـع خسـتگی عـرض مـی . درگیر تارهای خودبافته خودشـان شـدند چه کـار به ذهنش رسید که . دید خیلی صف شلوغ است ، نان بخرد ، ییمالنصرالدین رفت نانوا

همـه . دهنـد فریاد زد که در کوچه بغلی آش نذری مـی . بکند تا مردم بروند کنار و او نان بخرد بعضی . گویم؛ خودش هم دوید یک وقت ایستاد و گفت نکند راست می . دویدند به سمت آنجا

گوینـد سـپس یک چیزی می، از ابتدا برای اینکه راه خودشان را باز کنند ، هستند این طور اصالً .روند راه می آن طور است بعد خود نیز دنبال نکند همین، گویند که با خود می

بحـث جـدی را ، الملل و هم در عرصه اقتصـاد هم در عرصه سیاست بین ، این نوع خطاها همین است که ما یک نوع ، خطر مهمی که ممکن است ما را تهدید بکند ، کنم فکر می . طلبد می

برای این مملکـت ، ها که با آمریکا مخالفت کردند بعضی، بگوییم مثالً. نظم نوینی را تبلیغ کنیم حـاال درسـت اسـت کـه در رادیـو و . زند باعث بدبختی شدند و اآلن حرف اول را آمریکا می

بـه یقـین ایـن حـرف را ، تر جامعـه پایینهای گویند ولی در الیه را نمی ها حرفتلویزیون این ممکن است در اول هدفشان این باشد کـه ، کنند که بلیغ می را ت مسألهخواهند زد و آنچنان این

و از فکر و اندیشه دور کنند ولی بعد از از جامعه ، از قدرت ، یک عده بخصوص را از حکومت ، افتنـد؛ غافـل از اینکـه مدتی احتماالً خودشان نیز باور کرده و دنبـال همـین سیاسـت را ه مـی

حتی اآلن نیـز بـا ، شود گفت که تقریباً می ، یعنی، دها هم رحم نکردن ها حتی به روس ییآمریکا


ی دیگری مثل ما که جای خـود ها ملتکنند؛ کشورها و خیلی تحقیرآمیز برخورد می ، »یلتسین« .دارد

، من بیشتر قسمت سیاسی را، بحث نظم نوین آن در: اینکه آن یک نکته دیگر عرض کنم وبحـث نظـم . شـود دارد و تبلیـغ مـی ی دیگری هم ها قسمتخدمت دوستان عرض کردم ولی

در عرصـه ، تبلیغ یـک نـوع فرهنـگ آن یک قسمت فرهنگی هم دارد که بدترین حالت ، نوینهای هم از نظر چهره ، هم از نظر مصرف ، ستها ملتجهانی است که مخرب هویت و استقالل

ه در عرصـ ، ...دونـا و ام، مایکـل جکسـون : هایی ماننـد مشخصه. های فرهنگی شاخص و سمبل های مصرفی و فرهنگی نظـام نـوین اینها عرصه ، ...کوکاکوال و ، پپسی، دونالد مک: مصرف مانند

کنـد افزایش ارتباطات جمعی کمک می : گویند ای دیگر هم می در مقابل این حالت عده . هستند همدیگر را بهتر بشناسند و نقاط مثبت فرهنگ یکـدیگر را گرفتـه و یـک نـوع ها ملتبه اینکه در سـطح وسـیعتری پیـدا ، ی مشـترک ها ارزشمعی بیشتری در جهان مشاهده شود و وفاق ج

.کنندتصورات از نظم نوین فرهنگی نیـز در یـک : یعنی، اینها احتماالت مثبت نظم نوین هستند

ی ها سیاستشاید آنچه که به نام ، در اقتصاد . کند در اقتصاد فرق می ، البته. پیوستار متضاد است در حال حاضر در عرصه جهان رایج است ولی فریب همان را هم نبایـد ، شود بازار شناخته می

تعـدیل «و آنچـه کـه اکنـون در ایـن مملکـت بـه نـام ، ی بـازار ها سیاستدرست که . بخوریمباشـد ولـی برحسـب مورد قبول می » تئوری اقتصاد «معموالً از نظر ، شود شناخته می » اقتصادی

بطور کامل با هم سـازگار نیسـتند و ها سیاستاین ، شورشرایط و ساختار اقتصادی اجتماعی ک فرضـاً دسـتوراتی کـه بانـک جهـانی ، بخصوصـی کـامالً شود همه کشورها از یک کلیشـه نمیی چـون مـا را بـه خطـر یبخصوص ثبات و امنیـت کشـورها ، مسألهاین . استفاده کنند ، دهد می .اندازد می

کـردم و یـک مقـدار بحـث صـحبت مـی شاید در این مـورد بیشـتر ، اگر بحث قانون بود دادم که بر ثبات توضیح می ، ی تعدیل را ها سیاستکردم و فرض اساسی اقتصادی نیز مطرح می

و امنیت است و ثبات و امنیت در جامعه ما ایجاد نخواهد شد مگر با حفظ حداقلی از عـدالت در ، و بنـابراین . فقط و فقط با دخالت دولت میسـر اسـت ، نیز آن اجتماعی و معیشت مردم که

، باشـد البتـه بحث قبلی یعنی وادادگی فکری مطـرح مـی ، عرصه نظم نوین اقتصادی جهانی نیز .شود کننده می کنم خیلی تخصصی و خسته نکات دیگری در این رابطه وجود دارد که فکر می

ازد که منجر به حذف پرد در عرصه سیاست ایران میهبه تجزیه و تحلیل فرآیندهای تشدیدکنند، این یادداشت«با نام مستعار مصطفی آزاده در سالم چاپ 10/1/1371این یادداشت . شود مطلق رقبا از صحنه سیاست می

»شد

در عرصه سیاست ایران فرآیندهای تشدیدکننده

آن کـه یکـی از انـواع ، ای وجود دارد به نام فرآینـدهای اجتمـاعی شناسی مقوله در جامعه فرآیندهای تشدیدکننده به نحوی هستند که بـازیگران اجتمـاعی . استفرآیندهای تشدیدکننده

شود تر کردن نتایج منجر می گزینند که به منفی یی را برمی ها راه، برای پرهیز از نتایج منفی امری .شود برای فهم بهتر مثالی زده می. کند تر می امر را مشکل آن و حل

آمیـز و ی مسـالمت ها راهاگر طرفین ، دارد فرض کنید که میان دو نفر اختالفی مالی وجود در نهایت به نفع یکی و علیه دیگـری حکمـی صـادر و غائلـه ، اختالف را برگزینند قانونی حل

اعمالی را نسـبت بـه یکـدیگر روا ، ولی اگر طرفین با زور خود وارد میدان شوند ، شود ختم می اخـتالف موضـوعاً هـم آن بلکـه اگـر ، شود اختالف اولی نمی که نه تنها منجر به حل ، دارند می

آیـد کـه از اصـل اخـتالف مهمتـر و گـاه جدیدی میان طرفین بوجود مـی مسایل، منتفی شود .شود در نتیجه چنین فرآیندی منجر به تشدید اختالف میان دو طرف می. شود تر می حل غیرقابل

ی اسـت کـه بـه فرآینـدهای ، نوع دیگری از فرآیندهای اجتماعی که نتایجی شبیه فوق دارد مثالً اگر شایع شود که فالن کاال تـا چنـد ، شود آیند اولیه منجر می های ناخوش بینی تشدید پیش

حتی اگـر از ابتـدا بـه دروغ ، شود روز دیگر بطور جدی گران خواهد شد این شایعه محقق می آن ستارانکند که خوا ای ایجاب می مطرح شده باشد زیرا باور اولیه و حتی احتمال چنین شایعه

بطـور طبیعـی ، یابـد چون تقاضا افزایش مـی کنند و آن کاال برای احتیاط اقدام به خرید و تهیه ورشکسـتگی بـازار بـورس ، مثال مشـهور ایـن گونـه فرآینـدها . یابد کاال افزایش می آن قیمت

، نشـود آن کـه ورشکسـتگی شـامل آن که صاحبان بورس برای ، است 1929نیویورک در سال بـازار آن و همین عرضه زیاد سبب ورشکستگی زودرس ، راق خود را عرضه کردند بسرعت او

.و سپس بحران اقتصادی عظیم غرب شد

189 ـ فرآیندهای تشدیدکننده در عرصه سیاست ایرانآنجلس تا قزوین از لس

هـا و سـاختارهای فرآیندهای تشدیدکننده و مخرب عمدتاً نتیجه غیر کارآمد بودن بخـش در یـک . شـود در یک نظام سنتی محض این موارد کمتر مشـاهده مـی . مختلف اجتماعی است

هـای مـردم و نیز از طریق بهبود ساختارهای اجتماعی و افزایش سطح آگـاهی یافته توسعه نظامو ایجـاد حـس تعهـد اجتمـاعی سـعی در کـاهش بـروز چنـین ، توسعه ارتباطات و اطالعات

.رسانند را به حداقل می آن آثار منفی، شود و در صورت بروز فرآیندهایی میی در حال تحولی است که از یک طـرف بخـش این نوع فرآیندها بیشتر مشخصه کشورها

ولی از طـرف ، شده است یافته توسعهای از قالب یا محتوای روابط اجتماعی آنها مدرن و عمده .اند هایی دیگر سنتی و توسعه نیافته دیگر بخش

هـا از جملـه دهـد کـه در بسـیاری از زمینـه تحقیقات اجتماعی موجود در ایران نشان می های قدیم چگونه به ایجاد چنین های جدید و سنت اد و تعارض میان بافت جرم و اقتص ، حقوق

ولی آنچه که مورد نظر این مقال است توضیح چنین فرآیندی در عرصه . انجامد فرآیندهایی می .سیاست است

هـای جمهـوری و نظام ایران دارای قالب نظـام ، واقعیت این است که مطابق قانون اساسی

ها حاکمیت بطـور مسـتقیم یـا غیرمسـتقیم از طریـق آراء مـردم که در این نظام . پارلمانی است و ، پذیرفته شـده اسـت ها گرایش و احزاب و ها گروهتعدد ، در درون این نظام . یابد استقرار می

ست که هر گروه و حزبی بـرای ها روشها و این تعدد در اصل به منزله تنوع در افکار و برنامه ها روشها و برنامه آن مقبولیت برحسبکند و هر گروه جامعه پیشنهاد می بهبود اوضاع جاری

.گیرد آورد و قدرت را در دست می اکثریت آراء را در انتخابات به دست می، از جانب مردمهـای تواند با توسل به شـیوه فرض اولیه چنین نظامی این است که هر حزب و گروهی می

و پس از طی دوران زمامداری خویش نیز احتمال شکسـت مشروع به جلب آرای مردم بپردازد و این احتمال به نحوی اسـت کـه احـزاب ، ی رقیب وجود دارد ها گروهو پیروزی حزب یا آن

از که این گروه بر مسند حکومت قرار دارد و ممکن است از قـدرت خـود در جهـت ، مخالفهـای شود که در بعضی از نظام میو لذا مشاهده ، نگرانی ندارند ، حذف رقیبان سوءاستفاده کند

جمهوری یا پارلمانی دنیا نزدیک به دو قرن است که همه احزاب بـا اسـتفاده از ایـن روش در


ولی حـذف آنـان از ، شوند دور می آن رسند و گاه از کنند و گاه به قدرت می مبارزه شرکت می .ین نبوده استهمچنان که بازگشت مجددشان نیز چن، زور سرنیزه نبوده است قدرت با

افتد که حزب دارای اکثریـت از تعـداد زیـاد نماینـدگان ها بسیار کم اتفاق می در این نظام خویش در مجلس سوءاستفاده کند و به تدوین قوانینی بپردازد که با اسـتناد بـه آنهـا رقیبـان را

که اگر تبدیل بـه هیچ ترسی ندارند ، بنابراین آنان که در مقام اکثریت هستند . حذف کند !!قانوناًهـیچ ، اقلیت شدند برای همیشه از صحنه سیاسی ناپدیدشان کنند و آنان که در اقلیـت هسـتند

ی حاکم بیان کردنـد بـا ها دولتهای خود را علیه ترسی ندارند که اگر مخالفت کردند و برنامه .اکثریت مواجه شوند! و غیر قانونی! قهر و غضب قانونی

ها و نتـایج بلکه بیان الزام ، های مذکور نیست به منزله دفاع از نظام آنچه که در باال ذکر شد ولی ، مانعی وجود ندارد ، ها را نپذیرد های حکومتی متناظر آنها است و اگر کسی این نظام قالب

، شـود در غیر این صورت نمـی . را نیز نباید مردود بداند آن های متناظر باید توجه کند که قالب که بـه الزامـات جمهـوری آن بدون، و خود را جمهوری معرفی کند ، کند را حفظ آن که قالب

.توان به نفی الزامات جمهوری پرداخت با هیچ توجیهی هم نمی. متعهد و پایبند باشدبه عبارت . از نوع تشدیدکننده است متأسفانه، فرآیند موجود در عرصه مبارزه سیاسی ایران

هـای قـانونی هـم بـه حربـه ، ی خود و حذف رقیب دیگر طرفین برای جلب آرای مردم به سو و ، گذارند های جمهوری را زیر پا می و هم اصول مبارزه سیاسی متناسب نظام ، شوند متوسل می

ی هـا قـدرت که گویا رقیب آنان از نـوع ، پردازند آنچنان به تخریب و تکفیر تفسیق یکدیگر می هنگـامی . کنند چنین برخوردی نمی ها نیز حتی بعضی مواقع با خارجی ، خارجی و دشمن است

تشـبیه )بدترین دشمن متصور در نزد مـردم (یل یکه رقیب خود را به صدای صهیونیسم و اسرا فکر کنـد کـه ! یلیشود؟ آیا غیر از این خواهد بود که صدای اسرا ای حاصل می چه نتیجه ، کنیم

البته بدتر از یهودی چـون از (تبار یلیزاده اسرا اگر رقیبش بر سر کار آید او را چون یک یهودی ایـن صـورت به چهار مـیخ خواهنـد کشـید؟ در )!پدر و مادر مسلمان بوده و اکنون مرتد شده

بلکه از این طریـق جـان ، کلی خود را از صحنه سیاست کنار بکشد ه بهترین راه این است که ب .خود را نجات دهد

داند که اگر ایـن او هم می ، ی تند و خشن را پیشه ساخت ها روشاز طرف دیگر کسی که لـذا ، آنان هم حسـاب او را خواهنـد رسـید ، و رقیبان به قدرت رسیدند ، فتادا کارگر نی ها روش

را شدیدتر بکـار گیـرد و اینجاسـت کـه طـرفین در یـک بـازی ها روشکند این نوع سعی می


س خـود در درجه اول به چشم ملت و سپ آن شوند که دود خطرناک و تشدیدکننده گرفتار می پـس از ، ای کنـار زدیـم زیرا که بر فرض یک گروه از رقیبان را با چنین شیوه . رود بازیگران می

توان این بـازی مـوحش و تا کی می ، شود آنان مجدداً در میان خودمان گروه دیگری درست می توان با حذف سیاسی و مطلق دیگران پیش رفت؟ نتیجـه ایـن روش را ادامه داد؟ و چگونه می

ی شدن حاکمیت از نیروهای ملی و لزوم توسل به بیگانگان برای سازندگی و آبادانی کشور خال .است که موفقیت این امر نیز تصوری خام است

نیست که یک گروه خاص را مورد خطاب قـرار دهـیم و بـاز هـم آن هدف از این نوشته

بلکه هـدف بیـان ، ان نیست هدف فقط و فقط این دور از انتخابات مجلس یا دور قبل از خبرگ دور در ایران وجود داشته است و حتی در همـین دور های سالای است که کمابیش و از شیوه

مجلس نیز تغییر و تحول در بعضی از قوانین از جانب اکثریت نشان داد که این قوانین را برای بـه ، شـده اسـت اکنون که نوبت خودشـان ، شد ای نوشته بودند که شامل حال دیگران می دوره

یی که در مواجهه با چنین فرآیندهایی ها گروهو چه بسیار . اند قوانین پرداخته آن جرح و تعدیل یک از دو روش مذکور در قبل را انتخاب کردند که البته اکثر آنان سکوت سیاسی را بر تحرک

.ها به صدا درآمده است اجتماعی ترجیح دادند که این زنگ خطری است که مدتکه این امر ، ده یا باید ساختارهای متناقض را اصالح کرد نی تعدیل فرآیندهای تشدیدکن برا

جانبـه بـه عـوارض چنـین فرآینـدهایی یا باید با آگـاهی همـه ، در شرایط حاضر ممکن نیست از ، هـای سیاسـی و نخبگـان جامعـه و جناح ها گروهبخصوص از جانب حاکمان و نیز رهبران

.یندهایی اجتناب کردگرفتار شدن در چنین فرآحـد از آگـاهی و رشـد و آن که مجموعه بازیگران عرصه سیاست در ایران بـه آن به امید

توسعه سیاسی دست یابند که خود را در گرداب این فرآیندهای تشدیدکننده و مخرب گرفتـار .نکنند

اکثر کسانی که «: گفته بودندبدنبال سخنان آقای جنتی در صدا و سیما که 16/1/1371این یادداشت در تاریخ « »در نگاه روز روزنامه سالم چاپ شد» صالحیتشان رد شده است افراد خوب و با شخصیتی هستند

!آقای جنتی خسته نباشید

هیـأت روز چهارشنبه صدا و سیما با آقای جنتی عضو فقهای شورای نگهبان و سخنگوی یافـت آن کات بسیار قابل تـوجهی در ای انجام داد که ن مرکزی نظارت شورای نگهبان مصاحبه

.شد میقبل از بیان این نکات خوب است به ایشان و دیگر همکارانشان که در عرض مدت بسیار

شخصـیت بودنـد را فاقـد کمی بیش از هزار نفر را که بـه قـول خودشـان اکثـراً خـوب و بـا ن از افراد شـناخته هزار نفری که حداقل صد نفر آنا ، صالحیت اعالم کردند خسته نباشید گفت بـا ایـن حسـاب پیشـنهاد . های انتخابیه خود بودنـد شده در میان جمع کثیری از مردم و حوزه

بلکـه ، های معطل شده دیوان عالی کشور را خدمت آقایان تقدیم کننـد شود که کلیه پرونده می :در عرض چند روز به کلیه آنان رسیدگی شود و اما نکات مورد نظر

داوطلبـانی کـه صـالحیت آنـان از «: انـد کـه این که جناب آقای جنتی گفته اولین نکته ـ1شود که آقایان پا را از بسـیاری بنابراین روشن می . »بوده را رد کردیم جهات مختلف تردیدآمیز

اند و حتی اگـر به احراز صالحیت پرداخته ، بجای احراز عدم صالحیت اند جهت فراتر گذاشته .حیتش تردیدآمیز بوده از لیست شورای نگهبان حذف شده استکسی از یک جهت احراز صال

باید دست شورای نگهبان در تفسیر و اجرای قوانین باز باشد کـه بـه هـر تا کجا می واقعاًکنند و روز را بکار گیرد؟ یک روز نظارت استصوابی را مطرح می آن خواهد نحو ممکنی که می

حقوق ملت را ، توان با تردید و ابهام اقعاً چگونه می و، روند ها پیش می دیگر تا احراز صالحیت ایم؟ نادیده گرفت؟ و بعد هم مدعی شد که وظیفه قانونی خود را بخوبی عمل کرده

هـای هیـأت نفر از کاندیداهایی که صـالحیت آنـان در 180تعداد « گفته شده است که ـ2 آنـان مصـاحبه حضـوری و رد شده بود بـا ارفـاق شـورای نگهبـان مجـدداً از ها استاننظارت

.»تحقیقات بیشتر به عمل آمد و در نتیجه تعداد زیادی از آنها مورد قبول واقع شدند

193 ! ـ آقای جنتی خسته نباشیدآنجلس تا قزوین از لس

ایـد نموده تأییدشان را اید و صالحیت اگر این آقایانی که مصاحبه کرده ! جناب آقای جنتی نه این که شـما اید؟ مگر اند چرا چنین ارفاقی را به حقشان روا داشته واقعاً فاقد صالحیت بوده

پس چرا به این آقایان ارفاق ، دانید خود را حافظ حرمت و مدافع جایگاه بسیار مهم مجلس می های نظارت به هیأتو ، اند اید؟ ولی اگر این آقایان واقعاً از نظر شما دارای صالحیت بوده کرده

حـق ملـت را ادا کـردن اید؟ مگر پس چرا از کلمه ارفاق استفاده کرده ، اند خطا آنان را رد کرده وظیفه خود برحسبگفتید شورای نگهبان ارفاق است؟ یا وظیفه شماست؟ آیا الزم نبود که می

ارفاق و منت گذاشتن بر سر دیگران؟برحسبچنین کاری را کرد و نه هـای نظـارت را شـورای نگهبـان دارای هیـأت از آنجا که تعداد زیـادی از ردشـدگان ـ3

هـای نظـارت بـدون رعایـت هیـأت توان نتیجه گرفت که پس می ، ستصالحیت اعالم کرده ا پس چگونه اسـت کـه )حداقل ضوابط مورد نظر شورای نگهبان (اند ضوابط قانونی عمل کرده شـنبه روز سـه 24به رغم تالش مستمر و زحمت فراوان تا ساعت «: آقای جنتی در ادامه گفتند

نظـارت هیـأت همـان نظـر ، پایان مهلت قـانونی تعداد اندکی از شکایات باقی ماند که بواسطه .»االجرا کردیم استان را قطعی و الزم

، کردیـد تأییـد های نظارت را شما هیأتجناب آقای جنتی اگر واقعاً بسیاری از ردشدگان پس چرا در مورد این شکایات باقیمانده به این صورت عمل نکردید کـه آنـان را یکجـا دارای

اکثـر ، کردیـد یا این به حقیقت نزدیکتـر نبـود؟ آیـا اگـر رسـیدگی مـی صالحیت اعالم کنید؟ آ شدند؟ کجای ایـن تصـمیم بـه احتیـاط ز صالحیت اعالم نمی یها حا ها هم مشابه قبلی باقیمانده

البتـه (صـالحیت که یک نفری بی آن دهد که شما از ترس نزدیک است؟ آیا این امر نشان نمی حاضرید حقوق بسیاری دیگر را نادیده بگیرید؟، یداها باشد در میان کاند)با معیارهای خودتان

شورای نگهبان حافظ اصالت حرمت و دفاع از جایگاه بسیار «: اند که آقای جنتی فرموده ـ4مهم مجلس شورای اسالمی اسـت و از ایـن رو وظیفـه خـود را در جلـوگیری از ورود افـراد

شورای نگهبان ، جناب آقای جنتی » . داده است ناصالح و راهیابی افراد شایسته با قاطعیت انجام ای را برای خود پیدا کرده است؟ شورای نگهبان بانهĤم از کجای قانون اساسی چنین وظایف قیم

آقـای جنتـی دوران قیمومیـت . داند و هـم قـیم مجلـس هم قیم مردم می خود را ، با این تفسیر بالغ هستند خودشان بهتـر از دیگـران ماشاءاهللا هم مردم و هم نمایندگان رشید و . گذشته است

.صالح از ناصالح را دارند، قدرت تشخیص صحیح از سقیم


ای رود که به نوعی انتخابات دو مرحله ایم که انتخابات در مسیری پیش می ما قبالً هم گفته و ، گزینـد ای را برمـی شباهت دارد از یک طرف شورای نگهبان از میان چند هزار کاندیدا عـده

امسال اولین دوره این سنت غلط اسـت و . مردم از میان برگزیدگان انتخاب خواهند کرد سپس هـای بعـد حتمـاً بجـایی لـیکن در دوره ، لذا تعداد کاندیداهای معرفی شده هنوز هم کم نیست

آقـای آذری قمـی به قـول یعنی ، نفر در حوزه انتخابیه تهران 30خواهیم رسید که در انتخابات .کند و مردم هم یک کیلو باید بخرند را شورای نگهبان عرضه مییک کیلو گالبی

برخی از افراد مطلقاً صالحیت پـذیرفتن هـیچ مسـئولیتی را کـه در «: آقای جنتی گفت ـ5بر فرض که برخی افراد چنین باشند آیا شورای نگهبان مرجع » .ارتباط با امور مردم باشد ندارد

ای اسـتخراج مربوط به شورای نگهبان چنـین وظیفـه تشخیص این امر است؟ از کجای قوانین است کـه نشـان دهـیم شـورای نگهبـان دانسـته یـا آن شده است؟ هدف ما از ذکر این مطلب

ها پای خود را از حیطه وظایف قانونی خویش فراتر گذاشته اسـت ندانسته در بسیاری از زمینه ی ندارنـد و موضـوع را در آگـاه آن قدر این امـر بـرای آنهـا عـادی شـده کـه حتـی بـه و آن

.دارند های علنی خویش اظهار می مصاحبهکننده صالحیت داوطلبین اکیداً توصـیه های بررسی هیأتبه «: اهللا جنتی معتقدند که آیت ـ6

».شده بود که ضوابط را در نظر بگیرند و کاری به طرز تفکر افراد نداشته باشندولـی ترکیـب ، ای صورت گرفته باشـد توصیهاز آقای جنتی باید پرسید بر فرض که چنین

ای جامه عمل خواهد پس چگونه چنین توصیه ، اید ها را خودتان بر این مبنا انتخاب کرده هیأت پوشید؟

نگـاهی بـه . انـد دهد که تا چه حد خطی عمل کرده از طرف دیگر عملکرد آقایان نشان می نتسـبین جنـاح راسـت هسـتند خـود لیست نمایندگان رد شده و این که فقط سه نفر آنـان از م

.شاهدی گویا بر این ماجراست کرده اسـت بـرعکس تأییداین نسبت در هفت نفری که شورای نگهبان صالحیت آنان را

.شدگان از جناح راست هستندتأییدیعنی اکثر ، باشد میبـا (کردنـد ماند که اگر قـرار بـود آقایـان خطـی عمـل مـی باقی می سوالاکنون جای این

فتاده است؟اافتاد که در حال حاضر نی چه اتفاقی می)ارهای شورای نگهبانمعیای دیگر برای جبران آنچه که با صدا و سیما گفتـه بودنـد بیـان آقای جنتی در مصاحبه ـ7 نشـده اسـت افـراد تأییـد بسیاری از کسانی که صالحیت آنان برای نمایندگی مجلس «: کرد که


واقعـاً از ایـن » .الحیت آنان به معنی بد بودن آنان نیسـت شخصیتی هستند و رد ص خوب و با از یک طرف بعضـی از افـراد رد شـده را فاقـد صـالحیت بـرای پـذیرفتن هـر ، شود بهتر نمی

مسئولیتی که در ارتباط با مردم است معرفی کنید و از طـرف دیگـر بسـیاری از آنـان را افـراد ز کجا بدانند که فرد رد شده مـورد نظرشـان حاال مردم ا . نمایند خوب و با شخصیتی معرفی می

جزو دسته اول است یا جزو دسته دوم؟العـین خـود جناب آقای جنتی اگر قرار باشد مردم احکام صادره از شما را قبول و نصـب

به نظر حضرتعالی کـدامیک از دو حکـم شـما را راجـع بـه افـراد رد شـده جـاری ، قرار دهند حکم منفی شما را بر همـه مردودشـدگان از امتحـان شـورای کنند؟ مطمئن باشید که همان می

ای که لیکن جای شکرش باقی است که چنین وقعی به احکام صادره . نگهبان قبول خواهند کرد های صحرایی هم با این سرعتی کـه شاید دادگاه . شود شود گذاشته نمی به این سرعت صادر می .کنند حکمی صادر نمی، شما حکم صادر کردید

این چه استداللی است که از شما صادر شده است؟ از یک طرف بسـیاری ، طرف دیگر از کنید و از طرف دیگر این کار را برحسـب شخصیت معرفی می از ردشدگان را افراد خوب و با

ید یحال بفرما ، دانید که شورای نگهبان باید مانع ورود افراد ناصالح به مجلس شود ای می وظیفهپس شما بنا به کدام وظیفـه آنـان را ، و با شخصیت در اصل ناصالح نیستند اگر این افراد خوب

اید؟ حذف کرده نشده تأییدهیچکس حق ندارد به داوطلبینی که صالحیتشان «: اید که آقای جنتی شما گفته

افـرادی «: اید که همچنین گفته » از نظر قضایی قابل پیگیری است ، است اهانتی بکند و اگر بکند ای داشتند تعدادشان خیلی کم است و اکثریت کسانی که صالحیتشان رد شده یچیدهکه مشکل پ .»شخصیتی هستند است افراد با

ایـد برخـی از آنـان صـالحیت جناب آقای جنتی کدام اهانت از این باالتر که شـما گفتـه مـن ، ایـد هپذیرفتن هیچ مسئولیتی را در رابطه با مردم ندارند؟ کدام اهانت از این باالتر که گفتـ

کنم از این گونه افراد که چطور جرأت کردند بـا ایـن وضـعیتی کـه دارنـد کاندیـدا تعجب می هـای ایـد برخـی از آنـان دارای پرونـده شوند؟ کدام اهانت از این باالتر که بدون ذکر نام گفته

ها هستند؟ سنگین در دادگاه


شخصـیت ما را افـراد بـا صدا بپا کردید که اکثریت ردشـدگان شـ و آیا شما این همه سر صـالحیت دهیـد کـه از بـی تشکیل دهند؟ آیا به جناح خط امامی که مظلوم واقع شده حق نمی

شخصیت جامعه برآشفته شوند؟ اعالم کردن افراد با اخالقی در تبلیغات انتخاباتی و حفـظ حرمـت مسایل آقای جنتی شما بر لزوم رعایت ـ8

آیا به نظر جنابعالی آنچه کـه شـما در مصـاحبه ، اید ردهمردم و عدم هتک حیثیت افراد تأکید ک اخالقی شود؟ اگر چنین است پس شما چه چیزی را اید شامل این موارد ممنوعه نمی خود گفته

دانید؟ و حفظ حرمت و عدم هتک حیثیت می

»7/5/1372یادداشت سیاسی «

!نغمه رباب کجا؟، سماع وعظ کجا

سیاسی از جمله انتخـاب مسایل که هنگام بحث پیرامون اند ای عادت کرده این روزها عده جمهور و نمایندگان را سفارش بـه تقـوا کننـد و از رییسبر منبر وعظ بروند و ، وزرا و کابینه

خدا و روز جزا بترسانند و توصیه کنند که قبل از معرفی وزرا یا رأی اعتمـاد دادن بـه آنـان دو خواهند در خواننـده چنـین القـا نویسند که گویی می چنان می ، رکعت نماز مستحبی بجا آورند

و از آنجا که کاغذ آنان مـأمن مالئـک ، کند که قلم آنان جز در مسیر حق و انصاف نرفته است اند که مبادا پری از بال فرشتگان در زیـر قلـم قلم را به آهستگی و با ظرافت بکار گرفته ، است

!آنان شکسته شودگان و مسـئولین و مـردم و بخصـوص نویسـندگان محتـاج گرچـه همـه نماینـد . بگذریم

حـداقل از ، ولی این نصیحت را کسانی باید نمایند که خود اگر مظهر تقوا نیسـتند ، اند نصیحتموضع کبر و غرور نمایندگان مجلس را سفارش به تقوا نکنند؛ ولی گویا بیش از اینکه هدفشان

فرمایان چرا خود توبه کمتـر توبه«رند که شع آن خودنمایی است و مشمول ، اصالح امری باشد .»کنند می

لـیکن تعقـل و ، در هر حال گرچه تقوا شرط مهمی در صحت عمـل هـر مسـلمان اسـت تحقـق ، درایت و همه جوانب یک امر را وارسی کردن شرط مهم دیگری است که اگـر نباشـد

به یک نکته مهم در رأی از این منظر . مفید به حال مسلمین نیز میسر نخواهد بود » کاری«یافتن .پردازیم اعتماد به کابینه می

ظاهراً در اواسط یا اواخر دومین دوره مجلـس شـورای اسـالمی بـود کـه آقـای مهنـدس

آقایـان . در پایان اتفاق جـالبی افتـاد . موسوی کابینه خود را برای کسب رأی اعتماد معرفی کرد معروف نـاپلئونی قبـول به قول اء را کسب کردند و ناطق نوری و بهزاد نبوی تقریباً کمترین آر

ایـن . شدند تأیید ) رأی 200حدود (در مقابل وزرای دیگری بودند که با آرای بسیار باال ، شدند

198 ! ـ سماع وعظ کجا، نغمه رباب کجا؟آنجلس تا قزوین از لس

. رسـیدند امر در حالی بود که به لحاظ سوابق مبارزاتی و سیاسی به گرد دو نفر فوق هـم نمـی و طبعـاً ، نفر جزو یـک جنـاح سیاسـی بونـد چرا چنین شد؟ علتش این بود که هر کدام از دو

شناخته شده و فعال هم بودند و به همین لحاظ هم کسی که فعال و توانا باشـد قطعـاً شـناخته .توان برای او بحق یا ناحق نقاط ضعف بیشتری تراشید تر است و می شده

مسـایل های آنـان را بـه لحـاظ و در نهایت اگر تنها به نقاط ضعف آنان تکیه شود و قوت تفـاوت و احیانـاً ضـعیف کـه خواهد شد که عناصر بی آن خطی و جناحی کنار بگذاریم نتیجه

لذا باید تا حدودی بپذیریم هـر کسـی کـه بـه . شناخته شده نیستند در مصادر امور قرار گیرند طلـب شود و تنهـا کسـانی کـه منـزه دار می دامنش هم بخواهی نخواهی لکه ، گذارد میدان پا می

توانند خود را در حریر بپوشانند تا برای می، اند داشته و خود را از عرصه کارزار دور نگه هستند !روز مبادا عرضه شوند

ای شـویم کـه تـاکنون عـده اگر به این امر مهم توجه نداشته باشیم دچار همان خطایی می اسالم و خلق خدا طلبی دنیا را بر خدمت به ار افرادی که قبل از انقالب راحت یچه بس . اند شده

و بدیهی است نه کسـی را لـو . ترجیح دادند و طبعاً کارشان نه به شهربانی افتاد و نه به ساواک ای دارنـد کـه نوشـته و نه این کـه دسـت ! اند و نه پوزش طلبیدند و نه طلب عفوی کرده ! دادند

طـرود تـر از انقـالب و جامعـه م و از همین نقطـه اسـت کـه عناصـر اصـلی . امروز چاپ شود .شوند می

بـه عبـارت . ایجابی نبودن آرای مجلس است ، ای در مجلس دلیل اصلی وقوع چنین پدیده و تـاکنون نتوانسـته اسـت » چه کسی وزیر نباشد «دیگر مجلس همواره درصدد بوده که بگوید

نقاط ضعف و سیاسی نمود ، شود که هنگام سلب می آن نتیجه» این فرد باید وزیر باشد «بگوید شـود کـه می آن نتیجه، باید نقاط قوت فرد عرضه شود ، کند در حالی که هنگام ایجاب میپیدا اند افـرادی را معرفـی کننـد کـه کمتـر وزیر ترجیح داده جمهور و در گذشته هم نخست رییس .اند حتی اگر نکات مثبت فراوانی نداشته، اند داشتهمسأله

یـک گـروه وزرایـی کـه . الف اسـت در حال حاضر مجلس چهارم با دو گروه از وزرا مخ هـای رسـمی حکایـت از عقـب بـودن و آمار و ارقـام و گـزارش ، عملکرد نسبتاً ضعیفی دارند به عنوان مثال بخـش مسـکن و معـدن فاصـله بسـیار . باشد ساله می عملکرد آنان از برنامه پنج

رمـان بسـیار یا وضع بخـش بهداشـت و دارو و د . زیادی با اهداف تعیین شده در برنامه دارند ای از گروه دیگر وزرایی هستند که بنـا بـه دالیـل دیگـری از سـوی عـده . کننده است ناراحت

199 ! ـ سماع وعظ کجا، نغمه رباب کجا؟آنجلس تا قزوین از لس

بخشـی از نماینـدگان درصـددند وزارت بازرگـانی را . انـد نمایندگان مورد مخالفت قرار گرفته یـد گویند و بر ضعف آنجـا تأک البته هیچگاه این مطلب را نمی . تبدیل به وزارت بازرگانان کنند

مخالفـت بـا وزارت کشـور و وزارت علـوم هـم . کنند ولی حقیقت امر همین است که آمد میبا این وجود باید . خطی است ای مسألهوجه جنبه اجرایی ندارد و صرفاً روشن است که به هیچ

و ایـن ، توضیح داد که ما منکر حق مجلس در قرار دادن وزرای هم خط خود در کابینه نیسـتیم چرا که اگر اکثریت دارند و اگر نسبت به بود یا نبود وزیری اتفاق نظـر ، دانیم م نمی کار را بد ه

خواهید فالن وزیر قوی ولی اینجاست که اگر می مسألهولی . توانند او را حذف کنند می، دارندبر انتخاب وزیر دیگری پای فشارید که صالحیت آن حتماً بجای ، از جناح دیگر را حذف کنید

بطـور طبیعـی وزیـری را ایـن صـورت فی برای انجام وظایف را داشته باشد در غیر و توان کا و مجلس هـم . حتی اگر ضعیف و ناتوان باشد ، است مسأله معرفی خواهند کرد که بی آن بجای

برداشتن فالن وزیـر . و این حالت تنها به ضرر مملکت است . دهد قطعاً به وزیر بعدی رأی می وزیـری بیایـد کـه بتوانـد بـا نیروهـای ، مهـم ایـن اسـت مسأله، و بهمان وزیر مشکلی نیست

.ربط کار کند و با تفاهم امور را به پیش برند وزارتخانه ذی


اجتماعی، سیاسی» خراج«

شود که موقعیتی انحصاری و خارج از نظام رقـابتی به شرایطی گفته می » رانت«یا » خراج«فـرد یـا آن سود زیادی نصـیب ، شرایط آن خاصی ایجاد گردد که به موجب برای فرد یا گروه

ورود فـالن کـاال در اختیـار » انحصـار «اگر . یکی از این موارد است » انحصار«مثالً . گروه شود ر اکاال بیش از قیمتی است که در صورت فقدان انحصـار در بـاز آن قیمت فروش، ای باشد عده

بـدون ، ورود یک کاال اسـت » انحصار«ت فردی که صاحب لذا ممکن اس . وجود خواهد داشت کند حق امتیاز خود را در اختیار دیگری قرار دهد یگذار ای زحمت بکشد یا سرمایه که ذره آن

ی هـا سیاسـت و . مشهور است » رانت«اقتصاد به این شرایط در . و منافع سرشاری نصیبش شود .کند یجویی عمل م»رانت«تعدیل مدعی است که در جهت حذف

7ای با ارز تومانی بود که عده 7از موارد بسیار مهم رانت اقتصادی حمایت از قیمت دالر تومـانی بـه فـروش 140را در داخـل بـه قیمـت ارز آن کردند و در عمل تومانی کاال وارد می

» رانـت «از جهت حذف ایـن نـوع ، نرخی کردن را در نظر نگیریم و اگر مضار تک . رساندند می .ثبت و مفید بودقدمی م

نه تنها سود و ارزش افزوده به معنـای اقتصـادی » رانت«شود که از نظر اقتصادی ثابت می هـم اکنـون نیـز در . بلکه برای جامعه به نوعی اتالف منـابع و ضـرر هـم هسـت ، کلمه نیست

ای طالب بقایای این وضع وجود دارد و عده » خراج«یا » رانت«های اقتصادی بسیاری از عرصه .هستند

در عرصه سیاست و جامعـه » خراج«است توضیح آن آنچه که این یادداشت درصدد طرح .است

، سیاسی و اجتماعی شـوند » رانت«ای از افراد جامعه دارای اگر به هر دلیل و توجیهی عده و از ایـن لحـاظ خـراج . افراد نیـز هسـت آن این امر نه تنها به ضرر جامعه است بلکه به ضرر

201 اجتماعیسیاسی،» خراج« ـ آنجلس تا قزوین از لس

خودش هم در ، مراتب بدتر از خراج اقتصادی است زیرا در اقتصاد فرد طالب خراج سیاسی به .است آن شود که طالب نهایت قربانی چیزی می

هـایی های حقوقی و سیاسـی و حمایـت مصادیق بسیار مهم این امر وجود تفاوت یکی از های از مصونیت ، یبه هر دلیل ، هنگامی که عده خاصی . شود است که از افراد در مقابل قانون می

. توان نـام نهـاد می» خراج سیاسی و اجتماعی «شرایط را آن ، سیاسی و حقوقی برخوردار شوند آید این است که وی خـارج از عرصـه قواعـد و طلب پیش می ولی مشکلی که برای فرد خراج

کند و همین امر هم در نهایت به سقوط وی منجـر خواهـد نظامات حاکم بر جامعه حرکت می زیرا متصور نیست که افراد بتوانند خارج از نظم و نسق جامعه رشد مطلوب و پایداری را . شد

.داشته باشند» خـراج «کننده از هکنند بیشترین خیانت را به استفاد را فراهم می » خراج«کسانی که شرایط

ن ای که در مسابقه دو شرکت کنند ولـی فقـط یـک نفـر از آنـا درست مثل عده . دهند انجام می شـود بدیهی است که وی ظاهراً اول می ، دارای موتور باشد و زودتر از بقیه به خط پایان برسد

شود که حتی مقدار روز معلوم می آن ولی به هر حال باید روزی پا را از موتور پایین بگذارد و .چه رسد به آنکه در مسابقه شرکت کند، کند کمی دویدن هم او را خسته می

ها قضیه مهرداد مشهور به سـلمان احمـدی در این هفته . ای تقدیم شود نهاجازه بدهید نمو محکـوم بـه !! اش حتی از نوع غیر همدالنـه ، وی به علت اعمال منکراتی . اید در اهواز را شنیده

باره یک نفر بایـد شود که چرا یک برای مردم مطرح نمی سوالآیا این . اعدام و حکم اجرا شد هـای کـوچکتری را بدون این که قـبالً مجـازات ، حکوم به اعدام شود به جرم این نوع اعمال م

تحمل کرده باشد؟ مثالً از شغلش منفصل شده باشد یا صد ضربه شالق خورده باشد یا مـدتی گیرنـد و باره یک نفر را از مسـئولیتش مـی شود که یک را در زندان بسر برده باشد؟ چطور می

آیا وی همه کارهای خود را چنان پیچیده و پنهانی انجـام کنند؟ آورند و محاکمه و اعدام می میمطلع نبوده است؟ آیا این فرض قابل قبول است؟ آن داده که هیچ کس تا آخرین لحظات از می

آیا قبالً به مسئولین شهر هیچ شکایتی یا تذکری یا تلفنی و گزارشی در خصوص فـرد مـذکور ی به اتهامات احتمالی وی اقدام نکرده بود؟ نشده بود؟ آیا هیچ مرجعی برای رسیدگارایه

هـای زمـانی کـه فـرد مـذکور خـالف حتـی از ، طبیعی است که همه این کارها شده باشد هایی منعکس شده است و اگر همـان موقـع کوچکی را مرتکب شده بود احتماالً چنین گزارش

، ز یک تنبیـه کوچـک شد چه بسا بعد ا قطعاً فرد مذکور به این روز دچار نمی ، شد رسیدگی می


بنـابراین . کشـید نمـی گردیـد و کـارش بـه ایـن روز شد و از مسیر انحرافی خارج می متنبه می مسئولیت وضع مهرداد احمدی نه تنها به عهده خود اوست بلکـه برعهـده محیطـی کـه چنـین

سیاسی اجتمـاعی کـه فـرد را حتـی از » خراجی«. را در اختیار او گذاشت نیز هست » خراجی« .دارد م اعمال شنیع نیز برحذر نمیانجا

اندیش واقعی مهرداد احمـدی کیسـت؟ آیـا کسـانی کـه توان پرسید که مصلحت اکنون می داشـتند و مـنعکس حتی از سر دشمنی با وی تحرکات خالف اخالق و قانون او را زیر نظر می

ها ه به وی خالف کردند یا کسانی که از سر اطمینان و عالق خدمت بیشتری به او می ، نمودند میآنها را قبول نکردند و بـه حمایـت از او » ان بعض الظن اثم «را نشنیده گرفته و احتماالً از باب

.اندیش معدوم هستند ادامه دادند؟ به نظر خوانندگان کدامین فرد مصلحتاین عمل مثل نحوه تربیتی پدری است که جلوی اعمال ناشایست و ناصحیح فرزنـدش را

شود در مقابل عمل بسیار خطای باره که صبرش سرازیر می کند و به یک کوت می س، گیرد نمی !!کند وی را از طبقه چهارم به بیرون پرتاب می، فرزند

اگر کسی طالـب . توان داشت ی سیاسی و اجتماعی می ها گروهعین همین استدالل را برای طلبـی »خـراج «واقـع نـوعی بداند که در ، ی جاری نشود ها سیاستاست که هیچ انتقادی از آن » هـا طلـب خـراج « آن کند و هر فرد و گروهی که چنین محیطی را ایجاد کند در نهایـت بـه می

از طرف هر کس باشد آن که احتمال (مطمئن باشید حتی اگر سالم از سر دشمنی ، خیانت کرده شـکاالت را کند بسیار به جامعه خادمتر است تا کسانی کـه ا کارها را نقد می )فاقد منطق است

.زنند دانند مهر سکوت بر لب می دانند یا اگر می نمیشود و اگر درباره درستی یا نادرستی آنهـا ی اعمال شده تأملی دوباره می ها سیاستاگر در

ناشـی از آن گیـرد بخشـی از شود و اگر کلیت آنها مورد بازنگری قرار می اندیشه می )احتماالً( .انتقادهای سالم است

. گذارد سپاس نمی کند و هیچ فرد منصفی بی مت را هیچ فرد عاقلی فراموش نمی و این خد حداقل آرزو داریـم کـه (نویسیم گرچه ما برای رضای خدا و خدمت به اسالم و خلق خدا می

نه این کـه خواسـتار سـکوت ، ولی آنان نیز باید به حسب وظیفه خود عمل کنند )چنین باشیم .مطبوعات شوند


ی تعـدیل تقـدیم سیاسـتگذاران و خواننـدگان ها سیاستامروز نقدی را بر بدین لحاظ از و بـا توجیـه . و امیدواریم که پاسخ کافی از جانب مسـئولین امـر واصـل شـود ، کنیم محترم می

.رد نشوند که عذر بدتر از گناه است آن کمبود فرصت از کنارسیاسـی اجتمـاعی بیشـتر کنیم نسبت به مصادیق رانت یا خراج ضمناً از این پس سعی می

...)انشاءا(. پرداخته شود

»ماه یه اول تا هفتم تیریبه مناسبت هفته قوه قضا» 2/4/1372مورخه ، یادداشت روز«

گرایی ضرورتی انکارناپذیر قانون

یـان ای کـه پا هفتـه . نامگذاری شده است قضاییهاز اول تا هفتم تیر ماه به عنوان هفته قوه دیـوان عـالی ریـیس مصادف با سالگرد شهادت مظلومانه مرحوم دکتر بهشتی اولـین آن بخش

.کشور بعد از انقالب استعبادات در هیچ زمینه دیگری به مسأله توان ادعا کرد که علمای اسالم غیر از به جرات می

والت اجتماعی و تح برحسبگرچه . اند و فتوا صادر نکرده اظهارنظر، اندازه قضا و حقوق تتبع اقتصادی ضرورت ایجاد بعضی تغییرات در حقوق وجـود دارد و بخشـی از ایـن تحـوالت در

لـیکن اصـول و مبـانی اولیـه ، از سوی ایشان ایجاد شد ) س(اواخر عمر پربرکت حضرت امام .حقوق و قضای اسالمی همچنان استوار و کارآمد است

تدوین شده است بـا حقـوق قـرن نـوزدهم ای میان حقوق اسالمی که چهارده قرن مقایسهبخشی هـم کـه متناسـب تحـوالت آن و، کند اروپا حاکی از قدرت و اعتبار حقوق اسالمی می

جدید تغییر نیافته است با کوشش علما و حقوقدانان و صاحبنظران اجتمـاعی اصـالح خواهـد )انشاءاهللا(. شد

حقـوق و قضـای فعلـی را ایـن نیسـت کـه ، آنچه که امروز بیش از همیشـه اهمیـت دارد است که همان حقوق قبلی و موجود را چگونه آن مهم مسألهبلکه ، روز کنیم مسایلمتناسب با

چیزی هست که آن آیا رفتار فردی و اجتماعی و قضایی و حکومتی ما منطبق با . داریم پاس می نقطه بسیار فـراوان ن آ باید گفت فاصله ما تا متأسفانهاند؟ منظور داشته )ع( و علی )ص(پیامبر تا دولت و از مطبوعـات تـا مـردم قضاییهدر این میان همه کمابیش مقصر هستیم از قوه . است

آن ایـم کـه در یی زنـدگی و رشـد کـرده هـا قـدرت هـا تحـت حکومـت و قرن ها سالهمه ما اراده قانون یعنی ، ها ها چیزی به نام قانون مفهوم و اعتبار نداشته است در این حکومت حکومت

.های او دارد حاکم و اراده حاکم هم بستگی مطلق به منافع و هوسبلکه در یـک نظـام ، تنها باالترین قدرت حکومتی مد نظر نیست ، گوییم حاکم وقتی که می

مطیع و مظلوم است و در مقابـل ، اراده هر فرد در مقابل فرد قدرتمندتر از خودش بی ، قانون بی

206 گرایی ضرورتی انکارناپذیر ـ قانونآنجلس تا قزوین از لس

انـد کـه طـی های مردم بوده رحم در این میان تنها توده لم و بی ظا، مستبد، تر از خودش ضعیفو ایـن امـر یکـی از . اند قانونی را بطور کامل به دوش کشیده های متمادی بار کمرشکن بی قرن

ها و در نتیجه کاهش مشارکت آنان در امور سیاسی و اعتمادی مردم به حکومت دالیل اصلی بی .سرنوشت خویش بوده است

و ظلم و جور . ای فکر کنند که این وضع در همه جای جهان وجود داشته است شاید عده گرچه کشورهای دیگری هم این وضع را ، اختصاص به ایران نداشته است ولی باید عرض کرد

معنا نیست که ظلـم و آن این امر به . اند ولی بسیاری از نقاط جهان هم چنین نبوده است داشتهبلکه بدین مفهوم است که ظلم هم اگر طبق قاعده و قانون باشـد ، هکشورها نبود آن استبداد در

اگر قانونی بنویسند که بصورت ظالمانه از مـردم مالیـات بگیرنـد . قانونی است بسیار بهتر از بی این امر بهتر است از این که بصورت هر کی هر کی و از هر کس و به هـر مقـدار کـه دلشـان

بـه همـین دلیـل اسـت کـه . عروف ظلم با سویه عـدل اسـت م به قول . بخواهد مالیات بگیرند مسـتقل از ایـن کـه ، کنند تأکید می آن اندیشمندان اجتماعی بر ضرورت وجود قانون و رعایت

شـوند تـا از وجـود قانونی بیشتر متضرر مـی زیرا که مردم و جامعه از بی . چه باشد آن محتوایمـردم روابـط خـود را ، داشته و حـاکم باشـد چرا که در هر حال اگر قانون بد وجود . قانون بد قـانونی در حالی که در بـی ، گیرند کنند و جلوی ضرر و زیان بیشتر را می تنظیم می آن براساس

حق تقدم با خیابان اصـلی ، ها راهبه عنوان مثال در رانندگی در چهار . چنین امری متصور نیست را عوض کردند و حـق آن هر دلیلی و طبعاً این قانون خوب و درست است حال اگر به . است

شود ولی اگر مردم گو این که غلط است و موجب مشکالتی می ، تقدم را به خیابان فرعی دادند در مقابل اگر بـرای عبـور حـق تقـدمی قائـل . رعایت کنند باز هم شاهد تصادف نخواهیم بود

دانـد و مطـابق خود می هر کس در فرعی یا اصلی حق تقدم را با ، نباشیم و قانونی حاکم نباشد .شود ای حاصل می کند و بدیهی است که چه نتیجه رفتار میآن

اصلی مورد توجـه کلیـه مسألهامیدواریم که قانون و ضرورت حفظ حرمت به عنوان یک این بحث را در روزهای آینده نیز ادامه خـواهیم . گذاران و مردم و مطبوعات قرار گیرد سیاست

)انشااهللا(. داد

» در قسمت یادداشت روز منتشر شد1372ماه تیر6و 3یه در دو شماره به تاریخ یمناسبت هفته قوه قضابه «

جایگاه حقوق در فرهنگ ما

تنهـا بـا ، گوینـد ای در مخالفـت مـی گرایی نوشتیم عده ندیروز در خصوص ضرورت قانو : اسـخ بایـد گفـت اجتماعی را حل کرد و یا به عدالت دست یافـت در پ مسایلتوان قانون نمی

.توان گرهی از کارها گشود ولی بدون قانون نیز قطعاً نمییی باشیم که حاوی خیر و نفـع ها حل راهاند که همیشه باید دنبال به ما تلقین کرده متأسفانههـای خـود در نتیجه معموالً حاضر نیستیم برای رسـیدن بـه اهـداف و مطلوبیـت . مطلق است

ی هـا حـل راه آن بجـای تحقـق ، اجـرا شود که در عمـل و تیجه این می ن. هایی را بپردازیم هزینهیکی از دوستان در ضرورت تجدیـد . نهیم را پذیرفته و گردن می ها راهبدترین ، آرمانی و خوب

احزاب : زند که در مورد احزاب گفته بود نظر در این تفکر مثالی را از قول یک متفکر غربی می . ای خوب را سازماندهی کرد توان جامعه که بدون آنها نمی ،ضروری» شری«ولی ، هستند» شر«

تقریبـاً در طـول تـاریخ همیشـه از . کند هم صدق می » دولت«در حقیقت این عبارت عینا برای کـامالً ی هـا دولتولی عموم همین مردم حتی ، به مردم رسیده است » شروری «ها دولتجانب

.دهند ظالم را به نبود دولت ترجیح میشـود ولـی بایـد گرایی حـل نمـی ین باید پذیرفت که مشکالت جامعه صرفاً با قانون بنابرا

و ط الزم اصالح نسبی امور اسـت یتوجه داشت که این امر گر چه شرط کافی نیست ولی شرا باید بعضی نکات منفی در فرهنگ قضایی و حقوقی جامعه خـود را بـه مسألهبرای تحقق این

.نقد بکشیماند کـه ای بر این عقیده در جامعه ما تصور از غایت حقوق است عده یک مشکل اصلی ـ1

هدف از حقوق اجرای عدالت است و اگر حقـوق و قـانون متضـمن ایـن هـدف نباشـد فاقـد ولـی ، ترین هدف حقوق و قانون اجرای عـدالت اسـت گرچه اصلی . مشروعیت و ارزش است

ثانیـاً ، عین و مشـخص و ثابـت باشـد عدالت بطور کامل دارای مفهومی م : چنین نیست که اوالً هـای ها و قواعدی را یافت که عدالت را به طور کامل محقق کند بلکه هـم مصـداق بتوان شیوه

208 ـ جایگاه حقوق در فرهنگ ماآنجلس تا قزوین از لس

توان راهی را یافت که بطـور مطلـق و عدالت ممکن است تغییر کند و هم این که هیچگاه نمی .واقعی عدالت را در جهان خاکی خود پیاده کنیم

را آن اگر فردی پولی قرض کند و سـپس . کنیم ذکر مثالی بسنده می برای وضوح بیشتر به لیکن وی باید دالیل کافی ، خیزد دهنده بر می طبیعی است که قانون به حمایت قرض ، انکار کند

و اگر چنـین نکـرد حکومـت ، سند یا گواهانی را معرفی کند ، در اثبات ادعای خود داشته باشد هر چنـد ، نده مقروض را ملزم به پرداخت مقدار قرض کند ده تواند به صرف ادعای قرض نمی

اگـر قـرار باشـد بـه صـرف . چنین پولی را قرض داده باشد ، که در عالم واقع و حقیقت مدعی شـود و چه بسیار ادعاهای دروغی که بالفاصله مطـرح مـی ، ادعای فرد حقی برای او قایل شد

قـانونی عـدالتی توان گفـت کـه در بـی میدر نتیجه . گزیری از پذیرش آنها نیز نخواهیم داشت .نهفته نیست

اگر از این زاویه ، قانون و حقوق وظیفه ایجاد نظم و ثبات را نیز دارد ، غیر از تحقق عدالت بـا ایـن . ایـم نظم و ثبات جامعه را دچار مخـاطره کـرده ، گرایی توجهی نشود نبه قانون و قانو ها و رفتار خود شکستن حریم قانون را تحـت هنان که در نوشت آ، توان مدعی شد توضیحات می بزرگترین دشمنان عدالت و اسـالم و در ، کنند خواهی تشویق می خواهی و اسالم پوشش عدالت

شـود و در جامعه فعلی ما این خطا و جرم بزرگ آشکارا واقع می متأسفانه. نهایت مردم هستند اگر دولت نتواند یا نخواهد که در . آورند بعمل نمی آن مسئولین نیز برخورد قانونی و الزم را با بدین معناست که فلسفه وجـودی و ، شکنی اقدامی کند مقابل تبلیغات یا مکتوبات مشوق قانون

شـروع بـه خـوردن ، ماری که از دم آن درست شبیه به . کند های استوار خویش را انکار می پایه .خویشتن کرده بود

غایب بودن حقـوق از مـتن جامعـه ، امعه ما یکی از مشکالت جدی فرهنگ حقوقی ج ـ2 حقـوقی و مسایلو . حقوقی دارند مسایلمردم و حتی افراد تحصیلکرده آگاهی کمی از . است

و جمعـی ارتبـاط همچنـین وسـایل . شـود قضایی در آموزش عمومی و عالی کمتر مشاهده می و حقـوق وارد مباحـث توانند از منطـق قـانون و نمی. مطبوعات ما نیز به حقوق آشنایی ندارند

آیـد کـه یـک صدا و سیما و مطبوعات بندرت پـیش مـی . سیاسی و اقتصادی شوند ، اجتماعی، و اگر هم در موارد استثنا چنین کننـد ، اجتماعی را از زاویه حقوقی نیز نقد و تحلیل کند مسأله

ا شـبه ر آن تـوان اسـم کننـد کـه بیشـتر مـی حدی دور از موازین حقوقی و قانونی بحث می ه ب .شوند معموالً متخصصان امر حقوق در این مراکز مقبول طبع واقع نمی. نامید! حقوق


مسـایل حقوقدانان در صفوف مقدم منتقدان یا تحلیلگران ، در حالی که یک کشور پیشرفته بلکه در عرصه و میدان حضور ، های موخرند باشند در ایران ما نه تنها در صف و تصمیمات می

چـرا کـه . شـود خواهند یا اگر هم بگویند کمتر منتشر می والً یا از آنان نظری نمی و معم . ندارنددر . گیرد تر از نقدهای دیگر است و جلوی متخلفین از قانون را می نقدهای حقوقی بسیار جدی

.آید ای را خوش نمی نتیجه عدهدر . کردتوان ذکر توجهی به قانون و دستگاه قضایی موارد مشخصی را می در خصوص بی

کـل دادگسـتری ریـیس سال چند تن از مسئولین قوه قضاییه از جمله دادستان تهـران و اوایلتوان مدعی شد که چند مقام مذکور در حد بـیش از از نظر خبری می . استان تهران تغییر کردند

بـه دسـتگاه قضـایی و جمعـی ارتباطلیکن به علت عدم آشنایی وسایل ، وزیر اهمیت داشتند 5را در حد انتصاب بخشدار فـالن شهرسـتان کـار آن ن مشاهده شد که بعضی از مطبوعات قانو

.کردندبخصوص ، در حالی که عدم توجه به قانون . مورد دیگر در تبلیغات ریاست جمهوری بود

قانون اساسی از مهمترین مشکالت کشور است هیچکدام از کاندیداها بر ضرورت این امـر یـا به مشکالت دیگـر ها یادداشتدر ادامه این . پرداختند آن ای به ت حاشیه تاکید نکردند یا بصور

.فرهنگ قضایی و قانونی پرداخته خواهد شدو ، در یادداشت قبلی دو مورد از مشکالت فرهنگ قضایی و حقوقی جامعـه شـمرده شـد

:شود اینک چند نمونه دیگر نیز تقدیم میهای ایشـان بـا اشـاره بـه حضـور جنگ در یکی از )ع( یکی از همراهان حضرت علی ـ1

در سپاه مقابل پرسید که آیا ممکن است آنـان بـر حـق نباشـند؟ )ص(بعضی از صحابه پیامبر ایـن مشـکلی اسـت کـه در » سنجی یا حق را به فرد؟ تو فرد را به حق می «:حضرت پاسخ داد

افـراد ، قانون باشد که حق و آن ای بیش از معیار سنجش عده . جامعه امروزی ما نیز وجود دارد و این بالیی است که بیش از هر چیـز دیگـری حـق و حقیقـت را تهدیـد بـه نـابودی . هستند

.کند میای بـر آشـفته احتمـاالً عـده ، اگر امروز دادگاهی حکمی را علیه فرد محترمـی صـادر کنـد

اد در حالی کـه معیـار سـنجش رفتـار و احکـام افـر ، دهند و حق را به جانب فرد می ، شوند می .کند بلکه همان قانون مدون و اصولی است که قاضی متناسب با آنها حکم صادر می، نیستند


بلکـه در زمینـه منطـق و ، کنـد این مشکل تنها در عرصه حقوق و قضاوت نمود پیدا نمـی .کند گیری مسدود می کند و راه را بر هرگونه مفاهمه و نتیجه استدالل نیز خود را آشکار می

هـر . حق چیزی نیست که بطور کامل در سرقفلی فرد یـا افـرادی باشـد ، فت باید پذیر ـ2این فرهنگ را بایـد . شود به همان میزان بر آنها تکلیف بار می ، حقی که برای کسی منظور شود

و اگـر کسـی بـه تکلیـف و ، جا انداخت که هیچ حقی بدون تکلیف و مسئولیت وجود نـدارد بـه قـول علـی . شود بلکه حق علیه او جاری می ، ندارد نه تنها حقی ، مسئولیت خود عمل نکند

.شود حق اگر به نفع کسی جاری شد علیه او نیز جاری می، ال یجری ال حد اال جرا علیه: )ع(است که افراد در مقابل قانون برابرند و از گرچه در اصول اکثر قوانین اساسی دنیا آمده ـ3

در نتیجـه ! انـد ها برابرتر از دیگران بعضی، ویسندهن آن به قول ولی ، حقوق یکسانی برخوردارند .شود میاجراشود که کمابیش قانون به نفع اقویا همواره مشاهده می

یکی در محتوای قانون و دیگری در مرحله تنظیم . گرایش به نفع اقویا به دو صورت است .روابط و صدور حکم و اجرا

ولی با این وجود در چند ، نداشته باشد فرض بر این است که محتوای قانون مشکلی فعالًاولـین مرحلـه ناشـی از . شـود اجـرا مرحله بعد نیز ممکن است قـانون خـالف منـافع ضـعفا

لـذا . سواد بیشتر دچار این مشکل هستند اطالعی نسبت به قوانین است و افراد ضعیف و کم بی. شـوند ر نهایت متضرر می کنند و د ای خارج از ضوابط حقوقی تنظیم می روابط خود را به گونه

در مرحله رسیدگی هم به نحو دیگری حـق . شود مثال در امر چک این مشکل زیاد مشاهده می آیـین به این صورت که با نداشتن وکیل و عدم آشنایی بـه قـوانین . شود واقعی آنان پایمال می

و بـا نفـوذ در مرحله صدور حکم هم افـراد قـوی باالخرهو . شوند دادرسی باز هم متضرر می .توانند مشکالتی را به ضرر ضعفا ایجاد کنند می

هیچ «: اگر وضع به همین منوال ادامه یابد چه بسا سخن نغز حضرت شامل ما هم بشود که قوم بتوانند حـق خودشـان را بـدون آن که ضعفای آن مگر، مردمی روزی خوش نخواهند دید

عمیم آموزش حقـوقی و در اختیـار قـراردادن تحقق این امر بدون ت » لکنت زبان از اقویا بگیرند مـردم ... آمـوزش و ، های حقوقی میسر و ممکن نیست همان گونـه کـه بـرای خـوراک مشاوره

برای نیازهای حقوقی و قضایی آنان در دفاع از حقوق خودشان نیـز ، شود سوبسید پرداخت می .پیش نیایدباید سوبسید پرداخت تا مشکلی در راه ایفای حقوق مردم بخصوص ضعفا


، دهند که احضار هر فرد به دستگاه قضـایی کنند یا این فکر را اشاعه می ای فکر می عده ـ4 را خیلـی بـد مسـأله نوعی اثبات جرم است و لذا این ، هاابخصوص به محاکم کیفری و دادسر

ی المقدور انتظار دارند که باز پرس یا قاضـی از احضـار آنـان خـوددار در نتیجه حتی ، دانند می غلط است دادگاه و بازپرس بـه دالیـل مختلـف فـرد را کامالًدر حالی که چنین تصوری ، کند

محفـوظ اسـت و کامالًکند و تا صدور حکم محکومیت از سوی دادگاه حیثیت فرد احضار می اش حفـظ و باید دادگاه را محلی امن دانست وظیفـه . آبرویی فرد شود این امر نباید منجر به بی

به دلیل همین تصور غلط اسـت کـه بسـیاری از افـراد . قوق مردم و جامعه است حراست از ح مختلـف بـر قضـات فشـار آورنـد تـا از احضـار آنـان یکننـد بـه انحـا شناخته شده سعی می

تقصـیر . البته گناه جامعه و دستگاه قضایی را در این میان نباید نادیده گرفـت . پوشی کنند چشمو با کوچکترین احضار یا حتی بازداشتی فـرد را ، زنند دامن می مردم این است که این تصور را

خطای دستگاه قضایی و بعضی از قضات هـم ایـن اسـت کـه از . کنند مجرم تلقی و معرفی می بارهـا مشـاهده شـده اسـت کـه . کنند النه استفاده می ئوحق قانونی خود بعضاً بصورت غیر مس

کنند و ایـن کـار را مـثالً در آخـرین سـاعات فردی را به اتهام کوچکی احضار و بازداشت می راهـی ، تواند سندی را به عنوان وثیقه بگـذارد دهند و چون فرد نمی آخرین روز هفته انجام می

.برد شود و تا دو روز را غیرعادالنه در زندان بسر می زندان میشاید . ت هنوز آنطور که باید و شاید جایگاه و منزلت قاضی در جامعه شناخته نشده اس ـ5

و به همین . در اسالم هیچ شغلی بیش از شغل شرافتمندانه قضاوت دارای قرب و منزلت نباشد .های بسیاری در نظر گرفته شده است دلیل است که برای قضات محدودیت

، شود حق قضـاوت نـدارد آن شرط مروت است که اگر کسی فاقد ، یکی از شروط قاضی ، ستنی خوردن یا دوچرخه سواری برای عموم اشکالی نـدارد مثالً در عین حال که کنار خیابان ب

از قبیـل ، بطور کلی از نظر کلیـه رفتـار اجتمـاعی . تواند به چنین کارهایی اقدام کند قاضی نمی کننـد حمل و نقل و غیره باید ضوابطی را بیش از آنچه عموم رفتار مـی ، نحوه پوشاک ، خوراک

.مورد مالحظه قرار دهداست که نشان دهد قاضی برای رسیدگی به شکایات مردم و احقاق حق آن اینها همه برای

.طرف هم به نحو شایسته مورد احترام مردم باشد را باید رعایت کند و از آنمسایلخیلی از


ای حرمتی به قضات محترم از حد گذشته است و عـده در بعضی از مطبوعات بی متأسفانهکنـد و مورد حمله و افترا قرار دهند و اینهـا کمکـی نمـی دهند که آنان را هم به خود اجازه می

.شود فقط به تضعیف نهاد قضایی کشور منجر میبخصوص آنان کـه بـدون . معنا نیست که در قضات ما هیچ مشکلی نیست آن البته اینها به

بیش از بقیه مشکل ، اند طی مدارج و مراحل و آموزش عملی کافی صاحب پست و مقامی شده زیرا شغل قضاوت از جمله مشاغلی است که اگـر فـرد سـاخته شـده نباشـد و نظـارت ، دارند

.زمینه مناسب برای انحراف دارد، قانونی کافی بر اعمالش صورت نگیردتـراکم و تـورم قـانونی اسـت کـه هـم باعـث ، از دیگر معضالت حقـوقی جامعـه مـا ـ6

علـت ایـن امـر . یده است سردرگمی مجریان قانون شده و هم سبب گیجی مردم و قضات گرد گـذاران مـا هنـوز قـانون . است که نسبت به قانون وجود داشته اسـت ای لوحانه هم تصور ساده

و نیـز آن ضررتر از اصـالحات فـوری در بسیار کم )هر چند ناقض (اند که ثبات قانون نبرده پی .نوشتن قوانین بیشتر است

ره خود و جامعه قـانون بنویسـند و اند که برای حل مشکالت روزم آنان همیشه سعی کرده .کنند معموالً هم از اهل فن و خبرگان حقوق استمداد نمینماید که بحران قانون رخ می، کنند گذاری می از طرف دیگر هنگامی که مراجع متعدد قانون

بلکـه ، شـود برعهده آنان است که در واقع با عمل هیچ قانونی نوشته و تعیین نمی آن مسئولیت .شود که شده است به تخریب جایگاه قانون منجر میدر اصل

»25/1/1371یادداشت حقوقی مورخه «

!دیه انسان چقدر است؟

قضاییه دیوان عالی کشور و اطالعیه قوه رییسپیرامون مصاحبه دیوان عالی کشور اعالم کرد که دیه انسان هفتاد میلیون ریال است که رییسچند روز قبل

این قوه اعالم کـرد قـانون مـذکور رییسکه دستگاه قضایی و یی رخ داد ها کنشوا آن به دنبال از آنجـا کـه عمـوم . دیات تغییر نیافته است و اصول قانونی به همان قوت خویش باقی اسـت

هـای مـذکور چیـز مهمـی طبیعی است از سخنان و اطالعیه ، مردم آشنایی کافی با قانون ندارند .دانیم توضیح دهیم ناسب دیدیم که اصل قضیه را تا آنجا که میبنابراین م، شود نصیب آنها نمی

طبق قانون دیه انسان یکی از امور ششگانه زیر یا قیمت معادل هر یک با رضایت طـرفین درهم نقره 10000 ، دینار طال 1000 ، حله یمنی 200 ، گوسفند 1000 ، گاو 200 ، شتر 100است ولی یک نکته در قـانون وجـود دارد کـه . نی است هر یک از موارد مذکور به عهده جا .انتخاب

توانـد عـین هـر در قانون آمده است که صاحب خون می . کردند غفلت می آن صاحبان خون از :شد که نتیجه این قانون چنین می. یک از موارد تعیین شده از جانب قاتل را درخواست کند

کـه ، ششگانه را انتخاب کند ترین موارد کند کم ارزش قاتل برای پرداخت دیه سعی می ـ1تر از بقیه اسـت و بطـور طبیعـی نخود نقره ارزان 125000 درهم نقره برابر 10000از میان آنها

که باید قیمت معادل ده در حالی (. کردند که باید مبلغ معادل این مقدار نقره را بپردازند فکر می ر نتیجه موقع پرداخت قیمت نقـره د ) نخود نقره 125000هزار درهم نقره را بپردازند نه قیمت

.کردند قیمت محاسبه می آن براساسرا از بازار پرسیده و مبلغ کل را ولـی بـرای . صاحبان خون در برابر این نحوه تفسیر از قانون راهی جز پذیرش نداشتند ـ2

)نو نه معـادل ریـالی آ (اولین بار به ذهن یکی از آنان رسید که طبق قانون اصل درهم نقره را مجبور شد مورد دیگری را انتخـاب ، و چون قاتل نتوانست ده هزارم درهم تهیه کند ، طلب کند

سنجی بود که در عمل مبلغ و تنها با همین نکته. ترین آنها هزار عدد گوسفند است کند که ارزان .بدون این که هیچ تغییری در اصل قانون داده شود! بار ده برابر افزایش یافت دیه به یک

214 ! ـ دیه انسان چقدر است؟آنجلس تا قزوین از لس

مناسـبت بـی آن اما چند نکته مهم پیرامون مبلغ قبلی و کنونی وجود دارد کـه بـا طـرح و .نیستاحترامی به اعتبار انسـانی قدر ناچیز بود که نوعی بی مبلغ قبلی برای دیه یک انسان آن ـ1

به عنوان مثال اگر یک راننده بر سر دو راه تصادف با یک انسان یا تصادف شدید ، شد تلقی می ، ک بنز مدل باال قرار گیرد از نظر اقتصادی بـه نفعـش اسـت کـه بـا انسـان تصـادف کنـد با ی

میـرد و مبلـغ دیـه است که وی می آن زیرا حداکثر )مشروط بر اینکه قتل غیر عمد تلقی شود (حال این انسان در هر سلسله مراتـب اجتمـاعی باشـد ، صد هزار تومان است وی حدود هفت

باید عـین ، ی که اگر با بنز تصادف کند و هر مقدار خسارت وارد کند در حال . کند فرقی هم نمی .خسارت را که ممکن است به چند میلیون تومان بالغ شود پرداخت کند

از طرف دیگر این امر نیز بدیهی است که امکان پرداخت چنـد میلیـون تومـان دیـه از ـ2زیـرا کـه عمـده ، را مطالبه کـرد توان چنین پولی طرف رانندگان وجود ندارد و به زور هم نمی

بنابراین چاره چیسـت؟ تنهـا راه چـاره بـاال . را ندارند آن رانندگان به هیچ وجه توان پرداخت بردن متناسب حق بیمه و پرداخت خسارت از طرف بیمه است تا هم حقوق مـردم و شـرافت

.ودانسانی ضایع نشود و هم فشار غیرعادی به رانندگان یا افراد دیگر وارد نشهیچگاه متوجه ایـن امـر ، کنند که نباید مبلغ دیه افزایش یابد آنان که ناآگاهانه تبلیغ می ـ3

تـوان جبـران زنـدگی مـادی یـک مقتـول را نیستند که با مبلغ چند صد هزار تومان چگونه می شود؟ بـا تکیـه بـر ایـن نمود؟ آیا این امر منجر به از هم پاشیدگی وضعیت خانواده مقتول نمی

توان ارزش خون یک انسـان را نمی، یل که قاتلین غیر عمد توان پرداخت این مبلغ را ندارند دل پـایین را آن قیمـت ، طوری که اگر به یک بنز آخرین مدل خسارت وارد شـود همان. تنزل داد

و اگـر ایجادکننـدگان چنـین حـوادثی عرفـاً . قیمت خون انسان را هم نباید کم کرد ، آورند نمی .کاست آن توان از ارزش و نمی، باید فکر دیگری کرد، این مبلغ را بپردازندتوانند نمی

همچنین ذکر این نکته ضروری است که در موقع تدوین این قانون و قوانین مشابه بـر ـ4اند که آیا قاتل توان پرداخت دیه را دارد یا خیر؟ بلکه صرفاً کرده این اساس چنین استنباط نمی

مشکل دیگری ، حال اگر کسی امکان پرداخت ندارد ، ن انسان بوده است هدف تعیین ارزش خو .امان اهللا اند المفلس فی طور که گفته همان، است

» منتشر شد1373در شهریور سال در قسمت یادداشت حقوقی روزنامه سالم، این یادداشت در چهار شماره«

احقاق حق

ابات و تغییـرات تصـ ان قضـاییه وه قـ رییسدر یکی دو هفته پیش به جزء انتصابات مجدد بنابراین مناسـب اسـت کـه بـه وظیفـه ، های قضایی کشور ایجاد شده است مهمی در مسئولیت

، وظیفه است پرداخته شود آن این انتصابات برای عینیت بخشیدن به اصلی قوه قضاییه که طبعاً بود فرهنگ حقوقی و به به ها یادداشتاست و امید است که این » احقاق حق «این وظیفه همانا

.رشد بینش ما از این مقوله مهم کمک کند شاید بتوان کلمات را از یک زاویه به دو گروه تقسیم کرد بعضی کلمات بـرای اطـالق ـ1

در این صـورت مـردم در .خیابان، ساختمان، قلم، مثل آب ، شوند به موضوعات عینی وضع می دار در شـوند اگـر کسـی از مغـازه دیق مـی بردن این کلمات کمتر دچار اختالف در مصـا بکار

بعید است که تفاوت چندانی میان فهم خریدار و فروشنده ، خواست خرید یک عدد مداد نماید در مقابل کلماتی وجود دارند که برای اطالق به واقعیتـی عینـی و خـارجی . وجود داشته باشد

، شـوند انتخاب و بکار گرفته می بلکه برای بیان مفاهیمی که در ذهن افراد است ، اند وضع نشده ولی معلوم نیست در ذهنشان چه چیـزی را . پسندند را نمی » بد«همه مردم . مانند بد و یا خوب

منجر بـه ، و ناپسند دانستن آنها » اعمال بد «گیری نسبت به دانند لذا این اشتراک در جهت بد می در ذهـن » عمل بد «های صداق م چرا که احتماالً ، شود وحدت عمل و درک متقابل یکدیگر نمی

.افراد متفاوت استلذا زمـانی اعتبـار عینـی و عملـی ، نیز از اینگونه کلمات هستند » حق«و » عدالت«کلمات

ارایـه المقدور تعاریفی عینی و قابل فهم برای عمـوم مـردم از آنهـا که حتی ، برای جامعه دارند آن »احقـاق «و چگـونگی » حق«برای و تا هنگامی که معنای یکسانی این صورت در غیر ، شود

شود لذا باید حق منجر نمی آن به وحدت در مفهوم الزاماً آن بکار بردن ، مورد توافق قرار نگیرد . تعریف کرداجرارا در عمل و

216 ـ احقاق حقآنجلس تا قزوین از لس

یکی بـه لحـاظ فلسـفی و دیگـر بـه لحـاظ . توان از دو دیدگاه تحلیل کرد را می » حق «ـ2گذار و بـه عنـوان یـک نماینـده نده محترم در مقام قانون فرض کنیم که نویسنده یا خوان . عملی

پرسیم که چرا باید بـه یـک بطور عادی از خود می این صورت در ، کند مجلس انجام وظیفه می یـا رد مـا در تأییـد الیحه یا طرح رأی بدهیم و چرا باید با دیگری مخالفت کنیم؟ منشا اصـلی

مکاتـب مختلـف فکـری و اخالقـی بوجـود السـو یک قانون چه باید باشد؟ در پاسخ به این هـا و پاسـخ هـر دو بـا سوسیالیسـت ، کنـد ها فـرق مـی ها با مذهبی پاسخ پراگماتیست ، آیند می

بـر آن بـه ریشـه حـق و باطـل و فلسـفه ها پاسخاین . طرفداران مکاتب تاریخی متفاوت است .گردد می

شـود وضـع فـرق فتـه مـی در مقام اجـرا سـخن گ » حق«با این وجود هنگامی که از کلمه زیرا مستقل از این که پیرو کدامیک از مکاتب حقوقی مذکور باشیم و کدامین را منطبق ، کند می

البته باید توجه . مفاهیم پیشنهاد کنیم آن در آوردن اجراباید راهی را برای به ، بر واقعیت بدانیم کنند یکدیگر تعارض پیدا می داشت که در مقام تصویب قانون مفاهیم مورد نظر افراد از حق با

لذا برای حل این تعارض مالک دیگری در نظر گرفته شده اسـت بـه عنـوان نمونـه در قـانون اساسی ما تصویب اکثریت نمایندگان مجلس به همراه اکثریت فقها و اعضای شـورای نگهبـان

اسـت »حقی«شود همان توان گفت آنچه که تصویب می مالک عمل است آیا در این حالت می باشد؟ بـدیهی اسـت کـه چنـین ادعـایی در اسالم که وحی است می » حق«که مورد نظر منشاء

مورد نظر اسالم نزدیک شـود » حق«کند که به بلکه مجموعه مذکور کوشش می ، صحیح نیست آن ولی این که آیا در واقعیت هـم بـه ، و همین کوشش نیز نزد خداوند مقبول و پذیرفته است

ر حداقل مواردی از آنها محل شـک جـدی اسـت و در بعضـی مـوارد قطـع دست یافته یا خی تنها بـه » حق«لذا اعتبار اجرای قوانین مصوب مجلس به عنوان . برخالف حق بودن وجود دارد

لحاظ انطباق انجام وظیفه آنها با قانون اساسی پذیرفته شده از جانـب مـردم اسـت و ناشـی از اند و ای نگهبان در تصویب و رد قوانین تفویض کرده اختیاری است که مردم به مجلس و شور

کننـدگان هـم به معنای فلسفی مـورد نظـر تصـویب » حق« این قوانین و حقوق منطبق بر الزاماًنظـر اکثریـت اسـت و نـه ، اصوالً در مفهوم رأی اکثریت این نکته نهفته است که مالک . نیست

با همین استدالل قابل فهم اسـت چـرا حتی عمل شورای نگهبان هم » حق چنان که باید باشد «ولی چون مالک نظر اکثریت . مخالف نظر اکثریت باشند آن که ممکن است چند تن از اعضای

گر چه به لحاظ فهـم خـودش از شـرع و ، قوانین مصوب است ، اقلیت موظف به اجرای ، است


به لحاظ استنباط را مخالف شرع بداند حتی اگر مجتهدینی در کشور باشند که خود را آن ، دینتواننـد فهـم و درک خـود را بـه دیگـران نمـی ، صاحب صالحیت بدانند ، حق و قانون از شرع

اند با آنچه مورد نظر شارع بوده است که استنباط کرده » حقی«تحمیل کنند گرچه آنان به انطباق الیـات را مثالً اگر کسی رعایت مقررات راننـدگی یـا پرداخـت م . اطمینان و ایمان داشته باشند

منع آن تواند او را از داشتن این عقیده و حتی تبلیغ در این صورت هیچ کس نمی ، شرعی نداند . دارد مقررات را رعایت یا مالیات را پرداخـت نکنـد » حق«نیست که آن ولی این دلیل بر ، کند

د جامعـه زیرا آنچه که حاکم بر اعتبار اجرای قوانین است ناشی از قراردادی است که میان افـرا کنند منشـاء برای زیستن مشترک بسته شده است و البته طبیعی است که مردم مسلمان سعی می

گیرند ولی این نیـز یی را در نظر می ها روشنیز آن این مقررات خود را شرع قرار دهند و برای در توانـد تنها فهم و کوشش آنان در رسیدن به شریعت است و الزاماً مطابق واقع نیست و نمی

.مقام عقیده حجت شرعی برای دیگران باشد» حق«گرچه . در مرحله اجرا همان قانون است » حق«: توان گفت بنابراین بطور خالصه می

ولـی مگـر ، باشـد که مورد نظر خداوند اسـت نمـی » حقی«الزاماً و بطور کامل منطبق بر همان کوشش کنند؟» حق« آن بهخداوند غیر از این خواسته است که فرزندان آدم در جهت رسیدن

در مرحله عمل همان قانون است و هر نوع تخطی از » حق«در یادداشت قبل گفته شد که .این استدالل چند دلیل دارد. شود این امر منجر به تضییع حق می

در ایـن صـورت الزم ، توان فهمید و اجرا کرد را چنان که هست می » حق« فرض کنیم ـ1، به مردمی کـه مـورد خطـابش هسـتند آن زیرا بدون اعالن . الغ شود به مردم اب » حق«است که

و اگر اعالن نشود این کار خالف عدالت . را رعایت کنند آن توان از مردم انتظار داشت که نمیدهد کـه و مجازات قرار می سوالای مورد خداوند نیز فقط هنگامی بندگانش را در زمینه ، است

قـبح عقـاب بـال « اصـل برحسبمینه بیان کرده باشد چرا که ز آن قبال دستورات خودش را در .توان کسی را در موردی که بیان نشده است مواخذه و عذاب کرد نمی» بیان

. نمودارایهباید بصورت مدون و در قالب قانون توان و می را می» حقی«بنابراین هر آمـده آن ه یـا خـالف وجود دارد که در قانون نیامد » حقی« فرض کنیم که به هر دلیلی ـ2واضـح . برآید آن رغم صراحت قانونی در صدد تحقق است علی آن و فردی که معتقد به ، است

داشتن قدرت و زور است و از آنجا که هـر کـس ممکـن اسـت آن است که شرط الزم تحقق شود در نتیجـه می آن تنها زور معیار تحقق ، فهمد تعریف کند را به نحوی که خودش می » حق«


تحقـق حـق بـرای » معیار«به عنوان تنها » زور«ی است که هیچ چیز خطرناکتر از حاکمیت بدیهدارد فهـم و برداشـت » زور«زیرا تا وقتی کـه ، کند جامعه نیست این تفکر خودش را نقض می

پـذیرد این امر را اجبارا برای دیگران نیز مـی گذارد و طبعاً می اجراخودش را به عنوان حق به مورد نظر خودتان را اعمال کنید و بـه ایـن » حق«توانید داشتید می » زور«ر وقت که شما هم ه

.دهد سوق می» زور«طریق دیگران را به مبارزه برای کسب اضافه بر دالیل قبلی باید پاسخ گفت چه کسی مرجع نقض قانون است؟ آیا این مرجع ـ3؟ نسخ قانون بطـور طبیعـی در »تشقدر«و » زور«کند یا به اعتبار قانون چنین می براساسنقض

باشد و این غیر از نقض است همچنین در بعضی از گذار که همان مجلس است می حیطه قانون در قـوانین مالیـاتی مـواردی بـه صـورت قوانین موارد استثنا هم مشاهده شده است کـه مـثالً

همان قانون و سبراسابلکه ، باشد بینی شده است که به معنای نقض قانون نمی بخشودگی پیش تواند نقض خودش را کالً لیکن هیچ قانونی نمی، فلسفه تدوینش حاالت استثنا معین شده است

.این امر به لحاظ منطقی نیز اشکال دارد، یا جزاً اعالن کندکننده است که همان مشکل نقض» زور«و » قدرت«از طرف دیگر اگر نقض قانون بواسطه

.آید قبلی مجدداً بوجود می، شـود شد علیه او نیز اجرا می اجرا اگر حق به نفع کسی )ع(در واقع به قول امیرالمومنین

له هر های عینی و خارج از قدرت و زور تعریف کرد تا علیه و باید حق را با مالک بنابراین می . داشته باشداجراکس قابلیت

ـ ـ4 ه ذهـن جامعـه القـا از تبعات فساد انگیزی که این تفکر خواهد داشت این است که ب» حق«خواهند قوانین شرعی و در اینجا یا مجلس شورای اسالمی و شورای نگهبان نمی : کند می

تواننـد خواهند چنین کنند ولی در عمل این هـدف را نمـی را تدوین و اجرا کنند یا این که می به منشـا قـانون؛ این عدم توانایی یا مربوط به نهادهای قانونگذار است یا مربوط . محقق نمایند

همـه گسـتردگی و آن گـذار بـا که در صورت اول باید توضیح داد که چگونه نهادهـای قـانون گذاری نتوانند خودسرانه قانو توانند این مشکل را حل کنند ولی یک یا چند فرد می تجربه نمی

انون نمایند؟ چرا این کار را از طریق همـان نهادهـای قـانونی و بـا تصـویب قـ » حق«مبتنی بر دهیم؟ رسمیت نمی


ای همگـن و عملـی را مجموعـه ارایـه گردد که توانایی و اگر مشکل به منشا قانون بر می کنندگان قانون باید بگویند منشا قانون آنان چه چیـز دیگـری اسـت ندارد در این صورت نقض

اطالع است؟ بی آن که جامعه ازین است که هر نظام حقـوقی مسـتقل هر حال آنچه که مورد نظر این دو یادداشت بود ا ه ب

باید مفاهیم خود را در قالب قـوانین ضرورتاً می اجراچیست برای آن »حقوق«از این که منشاء را بـه نحـو شایسـته آن شناخته شده برای جامعه عرضه دارد و با تمام توان خویش نیز اجرای نقض کرده است ضـمن تضمین کند و هیچ تخلفی را مشروع نداند که در این صورت خود را

.تواند اهداف اعالن شده خود را تحقق بخشد این که به لحاظ عملی هم نمی .حق پرداخته خواهد شد» احقاق«در ادامه به

آن هـای احقـاق توجه دارد به شـیوه » حق«فرهنگ عمومی جامعه ما به میزانی که به اصل . شـناخته شـده اسـت » حقوق« از های احقاق حق خود نیز در حالی که شیوه . کند توجهی می بی

.برای فهم بهتر الزم است مثالی عنوان شودباختـه و تنبیـه مـال » احقاق حق «بدیهی است جامعه خواستار ، فرض کنید سرقتی رخ داده

توان دزد را شناخت و او را مجرم معرفی کرد؟ چه کسی بایـد ولی چگونه می . دزد خواهد شد باخته بایـد نـزد مرجـع تار کرد؟ واضح است که در ابتدا مال دستگیر شود؟ با او چگونه باید رف

ضـرورت دارد کـه فـرد یـا ، دار و قانونی مثل نیروی انتظامی یا دادسرا شکایت کنـد صالحیتتوان از جمله دالیل می . مراجع معرفی کند آن افرادی را با دالیل کافی به عنوان دزد احتمالی به

یا کسـی ، یا بخشی از اموال نزد او دیده شود ، رقت باشد مشاهده فرد مظنون در زمان و محل س ارایـه در هر حال شواهد و دالیل مقبولی به لحاظ عرف اجتماعی باید . شاهد سرقت وی باشد

.کندباخته به یک یا چند نفر مشکوک باشد و ایـن شـک را نتوانـد بـا معیارهـای حال اگر مال

ی ظالمانه حق خـود را اثبـات ها روشته باشد که از نباید انتظار داش ، قانونی به یقین تبدیل کند بارها شده است که بعضی از افراد نسبت بـه ارتکـاب جـرم و عملـی از جانـب دیگـران . کند

ی قانونی ادعای خود را ثابت کننـد لـذا مـدعی ها روشتوانند با ولی نمی ، اطمینان نسبی دارند .مطمئناً اعتراف خواهد کردشوند اگر فرد مورد نظرشان را مقداری کتک بزنند می

، فرض کنید که چنین پیشنهادی هم قبول شد و متهم بر اثر کتک اعترافات واقعی هم کـرد ولی باید گفـت ، استیفا شده است؟ شاید گفته شود بلی » حق«توان گفت آیا می این صورت در


متـر از حـق به چه قیمتی؟ به قیمت از میان رفتن حقوق دیگری که اهمیت آنها به هیچ وجه ک نتیجه این روش چنین خواهد بود که پس از مدتی اعتراف گرفتن از متهمـین . باخته نیست مال

به عبارت دیگر موضوعی خالف و ضد حق به حـق ، کند با کتک امری طبیعی و حق جلوه می بلکه مجموعه نهادهای جامعه خـود را بـا شـرایط ، شود و به این نیز بسنده نمی ، شود تبدیل می

به عبارت دیگر اگر کشـف حقیقـت ، دهند یعنی اعتراف گرفتن از طریق کتک انطباق می جدیددیگر احتیاج چندانی به پلـیس خبـره و بـازپرس زیـرک و قاضـی ، به طریق فوق مشروع شود

کشف جـرم بـیش از گذشـته متکـی بـه ، شوند و چون چنین افرادی تربیت نمی . مسلط نیست رواج یافـت تـر و خشـک را بـا هـم هـا روشون ایـن و چـ ، شود ی مذکور می ها روشاعمال

.گیرد حتی مجریان را نیز روزی در بر می، سوزاند می به واسطه این نیسـت کـه تـر و خشـک را ها روشاعتباری این البته باید متذکر شد که بی

.را ناحق دانسته است آن بلکه به دلیل ناحق بودنشان است که خداوند، سوزاند میفرض کنیـد کسـی یکـی از امـوال خـود را نـزد . تر زد توان مثال واقعی می، برای فهم بهتر

واسطه عمل خالف بدست آورده ه دیگری دیده است و شکی ندارد که فرد مذکور این مال را ب آیا اگر دادگاه به نفع او حکم ، تواند این ادعا را ثابت کند ی قانونی نمی ها روشولی طبق . استزیرا ، خیر ایی و محکمه را متهم به طرفداری از ظالم و دزد کند؟ مسلماً تواند نظام قض می، ندادموظـف بـه رعایـت سـایر ، است» حق«حق در مطالبه مالش به عنوان یک قدر که او ذی همان

وقتـی کـه )ع(مگـر نـه ایـن کـه امیرالمـومنین . حقوق از جمله شیوه اثبات این حق هم است ولـی . اش نزد یک فرد یهـودی شـد فت و مدعی زره حکومت را در اختیار داشت نزد قاضی ر

را ثابت کند محکمـه علیـه حضـرت رأی داد و ایشـان حتـی ناراحـت هـم آن چون نتوانست هایی کـه موقع حضور داشتیم چه جوسازی آن اگر ما با اخالق فعلی خودمان در نشدند؟ واقعاً

کـردیم و صـد الیت معرفی مـی کردیم و احیاناً قاضی را طرفدار یهود و ضد و علیه دادگاه نمی ی آموزنده پیشـوایان معصـوم خـود در ها واقعیتالبته که جامعه فعلی ما به دالیل متعدد از این

.عمل استفاده کمتری برده استبنابراین قاضی در احقاق حق فقط ملزم به رعایت قواعد و قوانینی اسـت کـه بـرای او در

به قول یکی از فقهای . را ندارد آن چارچوب نظر گرفته شده است و حق قضاوت در خارج از ای نزد خداست و وظیفه قاضی تنها در این اسـت کـه در کشـف بزرگ شیعه واقعیت هر واقعه


خواه این وجه مطـابق ، وجه برتر را برگزیند ، حقیقت کوشش کافی کند و پس از فراغت از آن .واقع باشد و خواه نباشد

توان و بنابراین نمی . تنها قانون مالک عمل است ، حقهمچنان که گفته شد در مقام اجرای و این عمل زشتی اسـت کـه ، ای خاص عمل کند یابد از قاضی توقع داشت که به نفع عده نمی

ی هـا ارزشای از قضات را به صرف صدور حکمی مخالف قاضی یا مجموعه ، گروهی از افراد احقاق حـق دیگـر مفهـوم و برود اصوالً اگر اعتبار قاضی از میان . کنند پذیرفته شده معرفی می

تنها با اثبات این ادعا که وی مـوازین ، اگر کسی بخواهد علیه قاضی حرفی بزند ، اعتباری ندارد .تواند چنین کند قانونی را در نظر نگرفته است می

موازین قـانونی حکـم براساسو قضات هم ، بر فرض که حق بصورت قانون تدوین شود چنان که باید و شاید محقق شـده اسـت؟ آیـا مظلومـان و کسـانی کـه بـه آیا حق ، صادر کنند

مثبـت توانند حق خود را استیفا کنند؟ پاسخ بـه ایـن سـواالت الزامـاً حقوقشان تجاوز شده می مـثالً دزدی . بلکه غیر از قانون و قاضی شرایط دیگری هم برای احقاق حق وجود دارد . نیست

براسـاس نیز در قانون آمده و قضات هم قطعاً آن یوه اثبات جرم است و در قانون هم آمده و ش شوند؟ مسلماً اگـر ولی آیا با این دو شرط تمام دزدها دستگیر می ، حکم صادر خواهند کرد آن

وسـایل دزدگیـر و ایمنـی ، پلیس کار آمد و هشیاری مردم نباشد و به موازات پیشرفت دزدهـا نابراین وظیفه دولت است که به لحـاظ کلـی اقـدامات ب. توان مانع دزدی شد نمی، افزایش نیابد

جان و آبروی افراد فراهم کند تـا متخلفـین نتواننـد بـه آنهـا ، مال تأمینالزم و قانونی را برای آموزش آن تجاوز کنند و همچنین وظیفه دارد مردم را نسبت به حقوقشان و چگونگی استیفای

.دهدشـود دادگـاه هـم مسایل حقوق حقشان تضییع می بسیاری از مردم به علت عدم آشنایی با

در حالی که افراد زورمند و پولدار بـا گـرفتن وکیـل و . توانند بکنند کار چندانی برای آنان نمی کنند را نیز مطالبه می آن بلکه اضافه بر ، گیرند ی قانونی نه تنها حقوق خود را می ها راهاطالع از

شود کـه ابـزار اسـتیفای این مشکل از آنجا ناشی می ، شوند و عموماً هم در این هدف موفق می حقوق که آشنایی با قانون و داشتن وکیل است در اختیار عموم مردم قرار ندارد وظیفـه دولـت

آمـوزش ، کند می تأمینهمچنان که بهداشت را بصورت رایگان ، است که این کار را انجام دهد ولی چون . ر استیفای حقوق را نیز باید چنین کند ابزا، دهد را بصورت رایگان در اختیار قرار می

ای مشکل را در امـر قـانون و لذا عده. شود حقوق محرومین استیفا نمی، شود این کار انجام نمی


شوند که باید قانون را نادیده گرفت و قضات با کنند و معتقد می قضات و قضاوت جستجو می بلکه در نهایت هـم ، مشکل نیست حل راهنه تنها مراجعین جانبدارانه برخورد کنند و این نتیجه

.به نفع زورمداران خواهد شدبخـش مهمـی از ایـن ضـعف . در این میان ضعف دستگاه قضایی را نباید نادیـده گرفـت

البته دستمزد اکثر مزدبگیران کم است و بطور طبیعی هـم ایـن ، مربوط به دستمزد قضات است مثالً اگر درآمد و هزینه معلم برابری نکنـد طبعـاً سـر ، ذاردگ بر کیفیت کار آنان تأثیر می مسأله

مـابقی زنـدگی خـود تأمینکالس درس چنان که شایسته است کارآیی نخواهد داشت و برای لـذا ، شـود سبب کاهش کیفیت تدریس وی مـی مسألهمجبور است کوشش بیشتری کند و این

از پذیرش کاهش کیفیت تدریس معلـم ای چاره، اگر پولی برای پرداخت دستمزد بیشتر نداریم تواند به غیـر از شـغل قضـاوت بـه یک قاضی نمی ، لیکن در مورد قضات چنین نیست ، نداریم

در ، ن قضات تلقی شـود أای باشد که متناسب ش زندگی وی باید بگونه ، کارهای دیگری بپردازد شود تا هم کارش را تأمینهای دیگر باید از زمینه یدر مسکن و در بسیار ، در پوشاک ، خوراک

و در نهایـت هـم ، که احقاق حق است دقیق انجام دهد و هم چشمش به دست دیگران نباشـد .ترین اقشار جامعه حفظ کند ن و اعتبار قاضی را به عنوان محترمأش

همچنین آموزش اصول حقـوقی و حقـوق شخصـی و عمـومی را بایـد در تمـام مراحـل .ی کردآموزشی از دبستان تا دانشگاه اجبار

مـا امـروز بـا . ب جامعـه ماسـت یـ این نکته ظریف را در پایان باید عرض کرد که از عجا دانیم که جوابش خیلی صریح و روشن در صدر اسالم و ی مواجهیم و آنها را مجهول می مسایل

در فرهنـگ مـا همـواره ها جواب داده شده است این )ع( و امیرالمومنین )ص(از جانب پیامبر کنـیم کـه ی صریح و روشن ابـراز مـی ها جوابست و در مقابل نسبت به مسایلی مطرح بوده ا

و احقـاق . موقع یا مطرح نبوده یا به صراحت موارد قبلی پاسخ داده نشـده اسـت آن عموماً در و بسـیار از مسـایلی دیگـری کـه پاسخشـان . حق و وضعیت قضات از جمله مسایل اول است

.دومشود از نوع چون وحی منزل تلقی می

»6/12/1371یادداشت حقوقی مورخه «

سخنی با جناب آقای یزدی

حاکمیـت و اجـرای . روشن است کامالً قضاییهقاضی و قوه ، دیدگاه سالم نسبت به قانون . حفظ و حرمت و احترام قاضی و تقویت قوه قضاییه با تمام توان وظیفـه همـه ماسـت ، قانون

.رود اع اجتماعی نمیبدون تحقق این اهداف امیدی به بهبود اوضیـک گـروه در خـارج از قـوه . دو گروه هسـتند ، کنند آنان که خالف این اهداف عمل می

داران ایـن هـدف انـدرکاران اجرایـی طالیـه بعضی از مطبوعـات و دسـت متأسفانهقضاییه که و گروهی دیگر در درون قوه قضاییه هستند کـه ایـن حالـت بیشـتر ناشـی از ، نامقدس هستند

ولی نظام یافته یا رفتارها و احکام خالف قانون بعضی از قضات )به عمد (خالف قانون اعمال .گذارد است که تأثیر سویی بر اذهان می

، شود حفظ حرمت و احترام قاضی و تقویت قوه قضـاییه ضـروری اسـت این که گفته می کـه بـرای یـک یی ها ویژگی. های ذاتی و در نظر گرفته شده برای آنان است ناشی از صالحیت آن رود چنان است کـه بـرای بـاالتر دانسـتن شود و توقعی که از او انتظار می قاضی شمرده می

ای که قـانون اساسـی بـرای قـوه وظیفه. گذارد ای تردید باقی نمی شغل از هر شغل دیگری ذره باشد که فرد را متعهد و ملزم به تقویت و حمایـت مجریـان ایـن شمرده است چنان می قضاییه

، نشـود اجرا در قاضی نباشد یا این وظایف ها ویژگی آن در مقابل اگر . کند وظیفه و رسالت می .اهداف نسبت به قاضی و قوه قضاییه تحقق نخواهد یافت آن به طبع

را به پایان ببریم و تنها به ذکر یکی از احکـامی کـه از )گرچه مفید (بهتر است این کلیات .صادر شده است بپردازیم ..........تان شهرس2شعبه دو دادگاه کیفری

»تعدلو آن فال تبعوالهوی«

دادنامهبـه تصـدی .......... در 2العاده دادگاه شـعبه دو کیفـری در وقت فوق 9/3/1371در تاریخ

بـه .......... آقـای ـ2 .......... خانم ـ1. امضاکنندگان زیر و با حضور دادیار دادسرا تشکیل است

224 ـ سخنی با جناب آقای یزدیآنجلس تا قزوین از لس

اتهام شما مبنی بر رابطه نامشروع با همـدیگر : دادگاه خطاب به متهم . ضور دارند عنوان متهم ح :شود از اتهام خود دفاع کنید در حد مصاحبه بشرح مندرج در پرونده قرائت می

شناسند و همکالس هر دو متهم اظهار داشتند که حدود شش ماه است که همدیگر را می « ».کردیم صحبت می و درباره ازدواج )در دانشگاه(هستیم

.یدیشود آخرین دفاع خود را بیان نما اتهامات مجدداً قرائت می ».نماییممتفقاً بیان داشتند که پس از تمام شدن دوره تحصیل حاضریم ازدواج «

آنگاه پس از بررسی اوراق پرونده و استماع اظهارات متهمین با اعالم خـتم رسـیدگی بـه .مایدن شرح آتی مبادرت به صدور رأی می

مـتهم ..........و خـانم ..........کیفری دو آقـای .......... کالسه ه رأی دادگاه پرونده حاضر ب با توجه به محتویات پرونده و گزارش مأمور و نحوه اظهارات متهم و ، است به رابطه نامشروع

بـه دادگـاه بزهکاری نامبردگان ، وی و سایر قرائن و امارات موجود در پرونده موثردفاع بدون قانون تعزیرات اسالمی متهم ردیف اول را 102لذا دادگاه با استناد به ماده . محرز و مسلم است

به تحمل چهل ضربه شالق تعزیری و متهم ردیف دوم را به تحمل پنجاه ضربه شالق تعزیری بـاس زده عام و بدون خلع ل پزشکی و در هوای معتدل و در غیر مأل ..........که پس از معاینه و

.......... دادگاه کیفری دو رییس. جریان به دانشگاه منعکس شود. نماید شود محکوم می

تـا ، کننـد کنند نسبت به حکم صـادره اعتـراض نمـی لی که متهمین ادعا می یالبته بنا به دال

سال از شوند تا اینکه آنان را برای یک نیم موضوع ادامه نیابد و لذا ضربات شالق را متحمل می .شود کنند و همین امر سبب نوشتن متن اعتراضیه زیر می دانشگاه محروم می


احترامـاً عطـف بـه پرونـده .......... 2های کیفری ریاست محترم دادگاه تجدید نظر دادگاه ای الزم است باستحضار عالی برسـاند دادنامـه ..........2اجرای احکام کیفری 71-1603شماره

که ضمیمه پرونده اشعاری است بر علیـه اینجانـب دایـر بـر ..........2دادگاه کیفری 2از شعبه به تحمـل آن ارتکاب جرم به موضوع رابطه نامشروع در حد مصاحبه صادر گردیده و برمبنای

ام با توجه به مراتب و عـرایض ذیـل و بـا وجـود اینکـه ی محکوم شده ریز ضربه شالق تع 40 .ادنامه صادره معترض و استدعای رسیدگی تجدیدنظر داردحکم اجرا شده است به د

اینجانب در کمال صداقت از بدو تحقیقات و بـازجویی و همچنـین در دادگـاه اعـالم ـ1ام راجع بـه اینجانبـه داشـته در که از خانواده ..........داشتم اینجانب عنایتاً به خواستگاری آقای

کـه همـه حضـور داشـتند جهـت پاسـخ ..........ر محـل د ..........ام آقـای حضور برادر شیری ام فقط و فقط با نامبرده صحبت کرده و برادرم نیز نظریه خانواده را مبنی بر اینکـه بعـد خانواده

از مضی مدت شش ماه مراسم ازدواج صورت خواهد گرفت و تصمیم خانواده نیز غیر از ایـن التفات بـر اینکـه از خـانواده اینجانبـه رسـماً باشد به اطالع وی رساندند و با چیز دیگری نمی

در ..........خواستگاری کرده و قصد ازدواج و توافق نیز مشروط بر مضی و اتمام تحصیل آقای ام راجـع بـه ازدواج شش ماه آینده بوده و نیت و قصد نیز منحصراً در ارتباط با پاسخ خـانواده

ام نیز هست صورت گرفتـه بـه کیفیـت پسرخالهام که هم در حضور برادر شیری دور زده و آن عادالنه نبوده است لذا بـا توجـه ..........هم به اینجانب و آقای معنون تفسیر رابطه نامشروع آن

بـه آن دانشجو بـوده تصـمیم و حکـم دادگـاه بـویژه انعکـاس ..........به اینکه اینجانبه و آقای شود لذا با توجه بـه نیـت و قصـد ازدواج و یدانشگاه موجب بدبختی و سرگردانی و اخراج م

عدم وجود رابطه نامشروع و همچنین در جریان بـودن مراحـل و تشـریفات ازدواج اینجانبـان .ایم مستحق چنین حکمی نبوده

که در ذیل دادنامه مشخص است اینجانبه به رأی دادگاه اعتـراض کـرده و همانطوری ـ2قی مانده و باید پرونده را جهت رسیدگی تجدیدنظر به دادگاه نیز حسب تصمیم در نظر خود با

کرد صرفاً بخاطر این امر که گفته شد چنانچه بـه دادنامـه اعتـراض صالح ارجاع می دادگاه ذی همین توهم گفتیم که به دادنامـه براساسکنند نداشته باشید موضوع را به دانشگاه منعکس نمی

گردد موضوع به دانشگاه انعکاس یافته و اینجانبه ی اینک مالحظه م متأسفانهباشیم معترض نمی کننـد و بـویژه اینکـه عواقـب محـروم مـی 1372 و 1371 سال دوم سال تحصیلی را از ترم نیم

.خواهد داشت آن ناهنجار و غیرقابل تصوری هم بدنبال


هذا با اعالم مراتب از ریاست محترم دادگاه استدعا دارد در خصـوص دادنامـه صـادره معاالشـعار بـا لحـاظ اعتـراض و بر عرایض فـوق یدگی و با توجه به محتویات پرونده و مبنیاً رس

تجدیدنظرخواهی رأی صادره بـدوی را نقـض و حکـم شایسـته و برائـت اینجانبـه را صـادر .فرمایند

..........با تقدیم احترام

م باشد مشهود دلیلی که مبین صدور فعلی حرا : دادگاه تجدیدنظر رسیدگی و اعالم کرد که موضوع را اثبات بدارد بـه ، نیست و همچنین هیچ دلیل و بنیه شرعی یا قرینه که با حصول علم

.دارد با استناد به اصل برائت حکم برائت نامبرده را صادر و اعالم می ...نظر نرسید

لین با این وجود ظاهراً مشکل دانشگاه وی حل نشده است کـه امیـدواریم مسـئو متأسفانه

.دانشگاه حقوق و حرمت افراد را پاس دارند و مشکل آنان را زودتر حل کنندولی حتی اگر شالق . و کلی مشکالت برایشان ایجاد شد ، گرچه متهمین شالق را خوردند

بـا ، آمد پیش نمی ای مسألهو ، شد خوردند و حکم صادره در مرحله تجدیدنظر هم باطل می نمیرابطه نامشروع در «ارد که چگونه ممکن است یک نفر قاضی عنوان این حال این ابهام وجود د

را برای اطالق جرم بکار برد؟ وضعیت نظارت بر کار آنان به چه شـکلی هسـت » حد مصاحبه دهد؟ نکند اکثر احکـام صـادره از چنـین مباالتی و تضییع حقوق افراد رخ می که تا این حد بی

بخصـوص کـه ، پایه باشـد ا بشود که تا این حد بی قضاتی و احکام دیگری هم که صادر شده ی بسیاری از مردم به علت عدم آشنایی با حقوق نه تـوان و فهـم اعتـراض را دارنـد و نـه تـوان

آیـد گـروه اخیـر یـا از بدتر این که آنچه هم به مطبوعات می آن در مطبوعات و از آن انعکاس .شود عدم درج آنها میها سبب کاری عاجز است یا ترس و مالحظه آن فیفهم ظرا

برای حفظ و حراست از اعتبـار قضـات شـرافتمند و قضاییهامیدواریم ریاست محترم قوه و برای حفظ قدرت و منزلت دستگاه قضـایی بـا )که بسیار زیاد هم هستند (متعهد این دستگاه یـت صالحیت در امر قضا برخورد کند تا حقوق حقه ایـن ملـت بیشـتر رعا عناصر ناآگاه و بی

.شود

».منتشر شد 12/9/1370 روز تصویب قانون اساسی در تاریخ آذر سال12این یادداشت به مناسبت «

!حرمت قانون را پاس بداریم

ـ وجود دولت، ی قرن نوزدهم و بخصوص قرن بیستمها ویژگییکی از . یی اسـت ها ملت محتوای این میثاق و برحسبملل این عصر . اند میثاق ملی و مشترکی تشکیل شده براساسکه

ثبـات میثـاق یـا قـانون . ورزند بر یکدیگر تفاخر می آن میزان پایبندی دولت و ملت خویش بر آن نزد عموم مردم و کارگزاران حکومت و اجرای تمام و کمال آن اساسی هر کشور و قداست

رد قبـول این امر هم در میان ملت و هم از منظـر بیرونـی مـو . ای از اقتدار حکومت است نشانه .همگان است

به همین دلیل یکی از نقاط ضـعف جـدی رژیـم شـاه عـدم التـزامش بـه قـانون اساسـی نسبت بـه ایـن خیانـت رژیـم ها گروهمشروطیت بود و از جمله مواردی بود که قاطبه مردم و

.اتفاق نظر داشتنددخواهانـه و تواند ناشی از دو انگیـزه خو می )اعم از قوانین عادی یا اساسی (قانون شکنی .خیرخواهانه باشد

انگیزه خودخواهانـه همـان خـوی و مـنش دیکتـاتوری اسـت کـه قـانونی برتـر از خـود معیار حق و باطل خواست و منافع اوست و قانون تنهـا بعنـوان ابـزاری در جهـت ، شناسد نمی

لنـی با این وجود نادرند افرادی که ایـن انگیـزه خـود را ع . مشروع جلوه دادن این منافع است های خود را در لفاف مصالح عمومی و جامعه پیچیده و شکنی قانون، کنند و لذا سعی می ، نمایند

قـانون را شکنی در انگیزه خیرخواهانه متفاوت است اصـوالً به بهترین شکلی عرضه کنند قانون از ایـن دیـدگاه قـانون ، کننـد برای نظم و نسق بخشیدن به زندگی و گردش امـور تـدوین مـی

بنابراین ، شود بستر روابط اجتماعی و حقوق افراد و موسسات و دولت محسوب می کننده نتعییحال اگر با قانونی مواجـه شـویم کـه دارای ، شود قانون دارای کارکرد مثبت و مفید شناخته می

چه باید کرد؟ آیا هر کس و در هـر ، حتی کارکرد منفی هم داشته باشد ، چنین کارکردی نیست را بشـکند یـا آن تواند به صرف شناخت و یقین خود از ناکارآمـدی قـانون تی می مقام و موقعی

228 ! ـ حرمت قانون را پاس بداریمآنجلس تا قزوین از لس

یعنـی یـک گـروه یـا حتـی ، حتی قانون جدیدی را وضع و اجرا کند؟ آیا اگر بیش از یک تـن را آن حـق نقـض ، مجموعه وسیعی از افراد جامعه بر غیر مفید بودن قـانونی صـحه گذاشـتند

.ی فوق را توضیح دهدها پرسشودی دارند؟ شاید بیان نکات زیر تا حدبلکه روشی است برای نیل به مقاصد تعیین شده نزد ، قانون در نفس خود هدف نیست ـ1بـه ، باید دانست که هیچ روشی جایگزینی هم برای ایـن مقصـود متصـور نیسـت ، ولی، جامعه

ل سبب مخدوش شـدن یگانـه روش نیـ ، شکسته شدن حرمت قانون به هر دلیلی ، عبارت دیگر برای تقریب . از این دیدگاه احترام و رعایت قانون یک هدف هم است . به مقصود جامعه است

اگر سـربازی بـه خطـا . توان به اصل اطاعت از فرماندهی در حین کارزار اشاره کرد به ذهن می زیـرا ، شـود باز هم اجازه تمرد بـه او داده نمـی ، بودن دستورات فرمانده خود یقین داشته باشد

رعایت اصل اطاعت فرماندهی هیچ برنامه و دستور جنگی کامل و خوبی هم قابـل اجـرا بدون هیچ قانون جـامع و مـانعی ، نیست بنابراین بدون وجود حداقلی از قداست نزد حقوق و قانون

متعهد ، شرط اول کارآمدی برای هر حقوق و قانونی ، تواند کارآمدی خود را نشان دهد هم نمی .است آنو ملتزم بودن به

گذشته از نکته فوق باید گفت که بسیاری از قوانین به ایـن علـت غیـر کارآمـد جلـوه ـ2در نتیجـه . شـوند مـی اجـرا نوشـته و آن شکن و غیر ملتـزم بـه کنند که برای محیطی قانون میحتی برای کارآمد شدن بسیاری از قوانینی کـه در حـال حاضـر غیـر کـارکردی : توان گفت می

.را افزایش داد آن الزم است تعهد و التزام به قانون و قداست، شوند شناخته میشود که هیچ فردی به این دلیل کـه اجـرای قـانون موجـب با این توضیحات نتیجه می ـ3

، حق ندارد قانون را نقض کنـد ، موجب منافعی برای جامعه است آن زیانی است یا عدم اجرای در حالی که مضـار نقـض و منـافع حفـظ ، ندجزیی و زودگذر هست ، منفعت و ضرر آن چرا که

. استبلندمدتحرمت قانون کلی و گاه ممکن است نقض قانون از طرف عده بیشماری صورت گیرد در این حالـت بایـد ـ4

.چاره دیگری اندیشیدولی عمـوم مـردم را بـه ، توان به حفظ حریم قانون توصیه کرد افراد را به صفت فردی می

هنگـامی کـه قـانونی در جامعـه . و حتی مجبور کرد ، این امر توصیه توان به صفت جمعی نمی ولی ایـن امـر محـدود بـه قـانون معـین ، کند رواج پیدا می آن بطور طبیعی نقض ، ناکارآمد بود


کـم تجـاوز بـه گیرد و کم قرار می سوالبلکه مقبول بودن شیوه و روش قانونی مورد ، شود نمی .شود حریم قوانین دیگر هم شروع می

التزام عملی کارگزاران کشور به قوانین عادی و اساسی و تشویق مـردم بـه حفـظ حرمـت ی در تصـحیح مـوثر توانـد نقـش قوانین در کنار اصالح قوانین ناکارآمد از طرف مجلـس مـی

و در کنار این امر آموزش مردم به حقـوق خـویش . فرهنگ جامعه نسبت به قانون داشته باشد .الزم و ضروری است

کـه نارسـا و غیـر آن نون اساسی دارای کلیتی غیر قابل تجزیـه اسـت و مـواردی از قا ـ5 در مرحلـه اجـرا ایـن ناکارآمـدی رسند تنها وقتی غیر قابل اجرا هستند که اوالً کارآمد بنظر می

. از طریق قانونی و با تشکیل شورای بازنگری اصالح شوندثانیاً، خود را نشان دهندیـا در مرحلـه ، توان به سبب اصل دیگری کان لم یکن تلقی کـرد را نمی آن هیچ اصلی از

طور که اصل نهم نیز اسـتقالل عمل طوری رفتار کرد که گویی چنین اصلی وجود ندارد همان بطوری که بـا تمسـک بـه یکـی ، ناپذیر دانسته و آزادی و تمامیت ارضی را از یکدیگر تفکیک

تـوان اصـلی را مستمسـک قانون اساسی نیز نمـی در کلیت ، توان موارد دیگر را نقض کرد نمی .بیهوده یا معطل نمودن اصول دیگر قرار داد

آن اند که باید حرمت زاده چه کسانی اکنون باید به این پرسش پاسخ داد که متولی این امام را حفظ کنند؟ در یک جواب کوتاه ملت و بطور اخص موجدان و حامیان انقالب از رهبری تا

.آحاد ملتای ندارند یـا اما چرا همه مردم؟ کسانی که به هر دلیلی به این حکومت و انقالب عالقه وتواننـد و نمی، نند ک کنند که باید به ملت و کشور خویش خدمت ولی فکر می ، نیستند آن موافق

به طریق برتر مدافعان انقـالب کـه . نباید خارج از میثاق پذیرفته شده اکثریت جامعه عمل کنند هستند باید مسئوالن و آحـاد آن بیش از همه شایسته دفاع از ، تولی قانون اساسی هستند خود م

ملت چنان به رعایت قانون اساسی همت گمارند تا مبادا روزی رسد که دفاع از قانون اساسـی الملل هـم پایبنـدی بـه ایـن ای علیه نظام بکار افتد از منظر خارجی و روابط بین به عنوان حربه

.معیار اصلی در مشروعیت نظام است، تقریر شده خودمان استقانون کهاگر رژیم گذشته فرزند مشروع مشروطیت نبـود و اقتـدار خـود را مـدیون چنـد کودتـا و

ولـی در ، توانست تعهد و التزامی به قانون اساسی نداشته باشد می، وابستگی به بیگانه یافته بود


و سند و میثاق عمومی این ملت همان قانون اساسـی شرایط کنونی اقتدار نظام ما به ملت است .است

به همین دلیل بود که بعد از پیروزی انقالب و با فاصله کوتاهی اقدام به تدوین این سند و .و سپس نیز مورد بازنگری قرار گرفت. میثاق شد

گفت باید صادقانه . نیست که کسانی را محکوم و کسانی را تبرئه کند آن این مقال در مقام اند و چـه ایم چه آنان که در حاکمیت که همه ما کمابیش در رعایت این بعد مهم کوتاهی کرده

...آنان که دستشان کوتاه شده و چه آنان که دستشان کوتاه بوده و چهبـرای ، کنـیم اجـرا را بیـابیم و مسـأله ی کوتاه حـل ها راهایم عمری است که درصدد بوده

تخریـب و افتـرا را و ، برای حذف دیگـران ، تهدید را ، برای نظم ، یما کتک را پذیرا بوده ، تربیتایم که چون تارهای عنکبوت در نتیجه در دور باطلی افتاده ، شکنی را بردن امور قانون برای پیش

.ایم خودمان را نیز حبس کردهه قانون را های این امر مهم را فراهم کنیم که احترام ب توانیم و باید اراده کنیم و زمینه ما می

شود شامل حال همه حتی آنچه گفته می . به عنوان یک عنصر اصلی وارد فرهنگ این ملت کنیم رود در سـر چهـارراه چـراغ نگارنده نیز هنگامی که نیمه شب به منزل مـی ، نویسنده هم هست

کشـی عدم عبور از چراغ قرمز و رعایت حق تقدم و حفظ حریم خط (رعایت قانون قرمز میان عدم رعایت کلیه قوانین رانندگی با علم و یقین به این کـه هـیچ ( آن و کارآمدی ...)پیاده عابر

در کشمکش است .)رسم ای زودتر به منزل می بلکه چند لحظه شود ضرری متوجه دیگران نمی ایـم کـه هرگـاه قـانون را این امر شاید حدیث نفس یک ملت است ولی بخـوبی تجربـه کـرده

و هرگـاه کـه قـانون را نقـض ، کنند ثر شده و رعایت می أهای بعدی هم مت اتومبیل، رعایت کنم این جامعه و متولیان قانون این مهم اگر از جانب رهبر . کنند دیگران هم کمابیش چنین می ، کنم

.ها برابر است ده آن تأثیرگذاری، رعایت شود و اسـتقالل برخـوردار ای که قانون قداست ندارد از آزادی و امنیت توانیم در جامعه ما نمی

باید این شعار را سرلوحه رفتاری یک ملت قرار داد که احترام بـه قـانون در تحـت هـر ، یمشبا .است آن شرایطی بهتر از عدم رعایت

ی در اعمـال یی از جامعه نباید از این فرهنگ تهی باشد ولی دستگاه قضـا یگرچه هیچ جز چکترین رفتـار خـود دالیـل قـانونی پسـند حاکمیت قانون بر همگان مقدم است باید برای کو

عـدم اعتنـا بـه قـانون از ، دالیلی که بتواند در مقابل هر نقد قانونی پاسخگو باشـد ، داشته باشد


آن جانب این مرجع به هیچ رو پذیرفته نیست در مقابل هر اشکال قـانونی کـه بـر تصـمیمات بلکه ، عملی نافی قانون انجام ندهد شود باید جوابگو باشند دستگاه قضایی نه تنها باید وارد می

. منطبق و مستند به قانون باشداعمال و تصمیماتش باید الزاماًنماید که گرچه گفتـه شـد همگـان متـولی ایـن میثـاق در پایان ذکر این نکته ضروری می

ولـی بـه ، ایم و همه ما به نحوی کمابیش یکسان در غیر مقدس کردن قانون نقش داشته ، هستیم مسایلو تالطم ، اول انقالبهای سالاگر در ، توان به نقض قانون ادامه داد ن دلیل نمیصرف ای

بعد از گذشت سیزده سـال و اسـتقرار نهادهـای اجتمـاعی ، اجتماعی چنین کارهایی مقبول بود اگر (کرد آن )تصور(هایی دفاع کرد و قداست قانون را فدای کار آمدی توان از چنین شیوه نمی

.)خواهانه را منظور نکنیماهداف خودبـه توجیـه ، اند یا خواهند کرد یا کرده ، کنند توان با این توجیه که دیگران نیز چنین می نمی

حتی اگر مطمئن باشیم هر گروهی بر سر کار آید حتمـا رفتـار خـالف ، رفتار خویش بپردازیم ر آزادی حـق مسـلم و رود اگـ توجیهی برای رفتار ناقض قانون ما بشمار نمی ، قانون انجام دهد

تـوان بـا ایـن دهنـد نمـی را یکی از شعارهای خویش قرار می آن ای و عده ، قانونی مردم است توجیه غلط یا درست که شما خود مخالف آزادی هستید و نباید از آزادی دفاع کنید بـه مقابلـه

.حتی اگر بر صدق ادعای خویش اطمینان داشته باشیم، با آنها پرداختکه اعتقادی به قانون اساسی و قوانین عادی موجود هـم ندارنـد اجـازه داد انیباید به کس

تا به این قوانین استناد کنند و حـق خـویش را )که بر طبق همین قوانین این امر حقشان است (صداقت گفتار و رفتار غیر از حقوق افراد است در مـورد صـداقت و ، در قالب آنها مطالبه کنند . مردم و افکار عمومی به داوری خواهند پرداختها گروه خلوص عقاید افراد و

خون شهیدان اسـت )س(رهبری حضرت امام ، قانون اساسی میثاق پایدار انقالب اسالمی ، تواند و باید محور اصلی اتصال ملت به کلیـه نهادهـای برخاسـته از قـانون یعنـی رهبـری می

. و نیروهای مسلح باشدقضاییهقوه ، دولت، مجلس

در نگاه روز روزنامه سالم به ، منصفه مطبوعاتهیأت در مورد قضاییه قوه رییسنبال سخنان آقای یزدی بد« ».منتشر شد 25/10/1370تاریخ

بار دیگر و از نگاهی دیگر !قانون

انـدرکاران اعالم کردند برای مطبوعـات و دسـت قضاییه محترم قوه رییس آنچه دیروز ـ1البته شگفتی اینجاست که روزگاری اعالم اصـلی مسـلم . فرینی بود بخش و امیدآ آنها پیام شادی

توجـه و عنایـت بـاالترین به هر حـال ! شود» بخش و امیدآفرین شادی«از اصول قانون اساسی به این اصل فراموش شده قانون اساسی نشانگر ضرورتی است که ایشان برای قضاییهمقام قوه

.کنند ساس میترمیم و بهبود فضای سیاسی جامعه ما احقداسـت قـانون آن کنون همواره بر یک اصل پای فشرده که از آغاز تا » سالم« روزنامه ـ2

اگـر مجـری . مجری قانون اگر حرمتی داشته باشد به پاس حمایتش از قانون اسـت . بوده است ای از اجر ! طلبانه قانون را خواسته یا ناخواسته فراموش کند و یا خیرخواهانه و مصلحت ، قانونی

.ماند و نه حرمتی قانون سرباز زند برای او نه قداستی میحرمتی نسبت به قـانون از شکستن و بی، حریم و قداستی قائل باشیم، وقتی برای قانون ـ3

، در مقابـل . پـاس داشـت آن این احساس نیز مقدس است و باید از. احساس گناه خواهیم کرد ـ روحیه دفاع از قانون در هر کس که باشد ـهـای شخصـی ماـ ها و قضـاوت ه دور از ارزیابیب

دو زمینه روانی است که جامعه ما سـخت نیازمنـد » احساس« آن و» روحیه«این . ستودنی است ابهام است جور دیگری به مردم القا حال اگر قانونی که تصریح دارد و روشن و بی . است آن به

دهـد و از خود را از دسـت مـی حساسیت ، که وجدان درونی مردم است » احساس گناه «، شود .گذاران جدید هم منتفع نخواهد شد این بابت هیچکس حتی قانون

دسته قـوانینی اسـت آن م سیاسی و مطبوعاتی از ی منصفه برای جرا هیأت قانون تشکیل ـ4پرده سخن گفتـه و بی از طرفی قانون در این بابت بسیار صریح . حساسند آن که مردم نسبت به

!ا چنین قانونی منصفانه برخورد نکنیم؟پس چرا ب. استــ5 ــال ـ ــور جنج ــطح کش ــی در س ــاتی و سیاس ــف مطبوع ــه موضــوعات مختل روزی ک. رفت که مجری عدالت باشد ای که مظهر عدالت باید باشد چنین انتظار می انگیخت از قوه برمی

233 بار دیگر و از نگاهی دیگر! ـ قانونآنجلس تا قزوین از لس

سیار خطیـر محترم این قوه مسئولیتی ب رییساهللا یزدی هنوز هم این انتظار موجود است و آیت م سیاسـی و مطبوعـاتی بـه یبر عهده دارند با اعالم صریح این مطلب که رسمیت احکـام جـرا

. به این جنجال خاتمه دادندباالخره منصفه و حضور وکیل مدافع است هیأتتشکیل ماند احتماال این است که اعتبار احکامی که تاکنون در این موارد صادر شـده آنچه باقی می

ای در کار بوده و نه وکیل مدافعی چگونه نقض یا ابـرام خواهـد شـد؟ منصفه تهیأاست و نه مردم ما انتظار پاسـخش را قضاییه محترم قوه رییساین سوالی است که پس از ابراز نظر قاطع

. دارند

»26/12/1371، یادداشت حقوقی«

مردم را از دادسرا نترسانید

:دسرای عمومی تهران نوشت کهها از قول دا چند روز قبل یکی از روزنامهرغـم تـذکرات علـی : روابط عمومی دادسرای عمومی تهران ضمن اعالم این مطلب افـزود

کننده به اتهامات روزنامـه شفاهی دادسرای عمومی تهران و شعب بازپرسی و دادیاری رسیدگی ، قـوقی حیثیت افراد حقیقـی و ح ابرار و تذکر به مدیر مسئول این روزنامه در خصوص رعایت

این روزنامه بدون مدارک مستند و قابل قبول اقدام به درج مقاالت متعدد علیـه افـراد متأسفانهبـه دسـتور دادسـرای ، حقیقی و حقوقی نموده است که با اعالم شکایت از سـوی افـراد فـوق

.عمومی تهران مدیر مسئول روزنامه ابرار جهت ادای توضیحات به دادسرا احضار شد مختلف گوناگون که مسایلهاست روزنامه ابرار با طرح مدت: دادسرا افزود روابط عمومی

در ، فاقد هرگونه دلیل و مدرکی است به نشر اکاذیب پرداخته است و با توجه به ماهیت طـرح .داده است را تغییر می با پوزش یا تصحیح آنشماره بعدی روزنامه نیز بعضاً

سوی دادسرای محترم تهران در جرایـد چـاپ روز گذشته نیز مطالبی در این خصوص از .دانیم مفید می آن شد که ذکر چند نکته را پیرامون

مقامات قضایی باید در چارچوب امر قضا فعالیت کنند و در مقام انجـام وظیفـه اصوالً ـ1از دخالت در امور دیگر جدا پرهیز کنند و وارد امور غیر قضایی نشـوند بـا ایـن وجـود ، خود

ت چرا دادسرای عمومی تهران چنین برخوردی را بـا یـک روزنامـه یـا حتـی افـراد معلوم نیس دارد؟ حقوقی یا حقیقی دیگر روا می

، گاه در دفاع از حقـوق عمـومی . به دادگاه است آن وظیفه دادسرا تشکیل پرونده و ارسال ینـده از و گـاه در مقـام دادسـتان بـه نما ، شود العموم و شاکی ظاهر می دادستان در نقش مدعی

دهد و در نهایت هم شعبه رسیدگی کنند ه باید نسبت به شاکی خصوصی پرونده را تشکیل می یا به علت وارد نبودن اتهامات یـا دالیـل ، را برای دادگاه ارسال کند آن کند و اظهارنظرپرونده

ادی کـه بنابراین تذکرات شفاهی به افر . دهد دیگر با قرار موقوفی تعقیب کار خود را خاتمه می

235 ترسانید ـ مردم را از دادسرا نآنجلس تا قزوین از لس

مـتهم بـه )از جملـه مـدیران مطبوعـات (اند چه جای طرح دارد؟ اگر فردی مرتکب جرم شده شدند بدیهی است که باید پرونده مربوطه تشکیل و بـه دادگـاه صـالحه ارسـال ارتکاب جرمی

. شـود از قصـور دادسـرا محسـوب مـی و اگر چنین کاری صـورت نگرفتـه اسـت قطعـاً . شودهـا مـورد رسـیدگی قـرار کی خصوصی وجـود دارد چـرا پرونـده بخصوص در مواقعی که شا

گیرد؟ نمیکنون فقط دو مورد پرونده مطبوعاتی مـورد رسـیدگی دارد که چرا تا سوال واقعا جای ـ2

عیب و نقص مطبوعات است؟ ناشی از عملکرد بیمسألهقرار گرفته است آیا این این هم صحیح احتماالً(یات ندارند؟ یا این که شاکیان رغبتی به شکا )مسلماً چنین نیست ( شود؟ ها برای ارسال به دادگاه قصور انجام می سازی پرونده یا این که در آماده)نیستها در گذشته سبب شده است که در مردم نوعی واهمـه و عملکرد غلط بعضی متأسفانه ـ3

این . شود امی تلقی بدن آن ترس از دادسرا و دادگاه ایجاد شود و به محض احضار یک نفر برای را تشـدید آن امر سبب تضعیف جایگاه دادسرا و قضای اسالمی است و مسئولین قضایی نباید

درسـت ماننـد ایـن اسـت کـه . تا هنگامی که فردی در دادگاه صالحه محکوم نشده است . کنند بـه تواند باشد کـه فـرد یـا افـرادی را ای می این چه امر تازه اصوالً. جرمی مرتکب نشده است

دادسرا احضار کنند؟ اگر فرد احضار شونده در دادگاه حاضـر شـود و تبرئـه شـود چـه کسـی حرمتی ناشی از خبر فوق علیه وی خواهد بود؟ مگر نه این است که باید جرم را در متضمن بی

آمیزی متهمـین را مـورد به نحو تحقیر و توهین آن پس چرا دادستانی قبل از ، دادگاه اثبات کرد دهد؟ رار میخطاب ق

احضار بـه . ی کشور را بیش از این تضعیف نکنیم یامیدواریم که با دست خود دستگاه قضا ، کسـی نـدارد چدادسرا و حتی دادگاه تا قبل از صدور حکم محکومیت هیچ مشکلی بـرای هـی

چه رسد به آنـان کـه هنـوز پـای میـز ، حتی افراد محکوم شده هم باید حقوقشان رعایت شود .اند ه و از خود دفاع نکردهمحاکمه نرفت

کنیم کـه قـانون مطبوعـات را ی کشور تقاضا می یما به عنوان یک روزنامه از مسئولین قضا ، بگذارند و احتیاجی هم به تذکرات شفاهی نیسـت اجراتمام و کمال و برای کلیه مطبوعات به

هـا از این دادگاه هنگامی که چندین مورد . دهد منصفه و دادگاه مطبوعات نظر خود را می هیأتشوند و پس از مدتی خودشان ارباب جراید با روح قانون نیز آشنا می، برقرار و حکم صادر شد

.کنند قانون را رعایت می


قضاوت و نظارت؟

، های نظارت قضاوت نیست شکی وجـود نـدارد هیأتدر این که وظیفه شورای نگهبان و و از طریق محاکم رسـمی مشـروعیت داشـته و قضاییهتنها در چارچوب قوه زیرا که قضاوت

.قانونی است :156طبق اصل

صد و پنجاه و ششم اصل یک

ای است مستقل که پشـتیبان حقـوق فـردی و اجتمـاعی و مسـئول تحقـق قوه قضاییهقوه :دار وظایف زیر است بخشیدن به عدالت و عهده

حل و فصـل دعـاوی و ، شکایات، تعدیات، ظلمات رسیدگی و صدور حکم در مورد ت ـ1کـه قـانون معـین ، قسـمت از امـور حسـبیه آن رفع خصومات و اخذ تصمیم و اقـدام الزم در

.کند می .ی مشروعها آزادی احیای حقوق عامه و گسترش عدل و ـ2 . نظارت بر حسن اجرای قوانینـ3د و مقـررات مـدون کشف جرم و تعقیب مجازات و تعزیـر مجـرمین و اجـرای حـدو ـ4 .ی اسالمیجزا

. اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم و اصالح مجرمینـ5 :157طبق اصل

237 ـ قضاوت و نظارت؟آنجلس تا قزوین از لس

صد و پنجاه و هفتم اصل یک

در کلیـه امـور قضـایی و اداری و اجرایـی مقـام قضاییههای قوه ولیتئبه منظور انجام مس مدبر را برای مدت پـنج سـال بـه رهبری یک نفر مجتهد عادل و آگاه به امور قضائی و مدیر و

. استقضاییهنماید که عالیترین مقام قوه تعیین میقضاییه قوه رییسعنوان :159همچنین طبق اصل

صد و پنجاه و نهم اصل یک

ها و تعیـین صـالحیت تشکیل دادگاه . دادگستری است ، مرجع رسمی تظلمات و شکایات .آنها منوط به حکم قانون است

توانـد خـارج از ایـن قـوه شود که هـیچ دادگـاهی نمـی ل فوق روشن می با توجه به اصو جرم و غیـره را ، تعدیات، همچنین هیچ مرجعی حق رسیدگی به تظلمات ، مشروعیت پیدا کند

ندارد منظور از این مقدمه بیان این واقعیت بود که بعضـی از مـوارد صـالحیت از قبیـل فسـاد باشـد و لـذا بایـد در محـاکم رسـمی م مجـازات مـی و اخالقی الزاما جرم است و مستلز ، مالی

دادگستری رسیدگی و حکم صادر شود و اگر شورای نگهبان بخواهد فرد یا افرادی را بـه ایـن الزم اسـت ایـن امـر پـس از محکومیـت آنـان در محـاکم ، اعتبار فاقد صـالحیت اعـالم کنـد

.شود ایجاد می چند مشکل جدی و قانونی این صورتدر غیر ، دادگستری انجام شودشـود و ایـن امـر پسـندیده اصول قانون اساسی مذکور در فوق بطور آشکار نقض مـی ـ1

توانـد محاکم دادگسـتری مـی ، بخصوص که احتیاجی به این کار نیست ، شورای نگهبان نیست .بسرعت و خارج از نوبت به این امر رسیدگی و حکم صادر کنند

بـه نظـر مـا ریاسـت قـوه . طوالنی خواهد بود شاید گفته شود که رسیدگی در دادگستری تر رسیدگی شود و اگر در هـر حـال و در تواند ترتیبی اتخاذ کند که این امور سریع می قضاییه

به طریق اولی شورای نگهبـان بـا ، ها رسیدگی کند نتواند به پرونده قضاییهمدت محدودی قوه ، مدت کم بـه انجـام برسـاند آن یفه را در تواند این وظ های زیاد نیز نمی افراد محدود و پرونده

که بخواهد معیارهای دیگری غیر از معیارهای قضایی را برای محکوم کـردن افـراد در آن مگر .کند نظر بگیرد که در این صورت مشکل دوم بروز می


و فردی به فساد مـالی یـا اخالقـی ، فرض کنیم عمل خالف قانون فوق صورت گرفت ـ2در این صـورت اگـر بـه هـر علتـی اتهـام وی در ، حیت وی رد شد و سپس صال ، محکوم شد

فـرد آن جواب شورای نگهبان نسبت به ، و تبرئه شد ، محاکم رسمی مورد رسیدگی قرار گرفت تواند از او اعاده حیثیت کند؟ از طرف دیگر اگر صالحیت فردی به چه خواهد بود؟ چگونه می

، ت از طرف محاکم رسمی صادر نشده اسـت محکومی آن دلیل محکومیت به جرمی رد شود که قانون اساسـی مجرمیـت 37 و 36شود مگر نه این که طبق اصول موضوع مجازات وی چه می

.فرد و حکم به مجازات تنها از طریق دادگاه صالح میسر است

اصل سی و ششم

.موجب قانون باشده باید تنها از طریق دادگاه صالح و ب آن یاجراحکم به مجازات و

اصل سی و هفتم

مگر اینکه جـرم او در ، شود کس از نظر قانون مجرم شناخته نمی برائت است و هیچ ، اصل .دادگاه صالح ثابت گردد

از گـاهی به نظر ما یک مشکل اساسی در مسیر احقاق حقوق و تظلم وجود دارد کـه هـر ی و سیاسـی هسـتند اگر افرادی دارای فساد مالی و اخالق . دهد خود را به نحو بارزی نشان می

چرا باید در هنگام انتخابات و در عرض چند روز پرتالطم به حساب آنان رسیدگی شود و اگر فرصت دفاع از خودشان را پیدا نکنند؟، گیرند ناحق مورد اتهام قرار میه ب

کنـون رسـیدگی پس چرا تـا ، ها پیش برای افراد وجود داشته است اگر این موارد از مدت بند سیاسی کنار روند و بـه عـوض و قرار است افراد متخلف و مجرم در یک زد شده؟ آیا نمی

جا را برای رقیب سیاسی خویش خالی کنند؟ یا این کـه قـرار ، مجازات در مقابل قانون و ملت حیثیت کردن ترسانده تا جا را خالی کنند؟ در هـر حـال تقصیر را از بی گناه و بی است افراد بی

و تـا چنـین . قاط ضعف شدید فرهنگ قضایی و امنیت حقوقی جامعه اسـت دهنده ن اینها نشان آبـاد و سـربلند امـری دسـت ، ایرانی اسـالمی ، نشود تأمینامنیتی برای آحاد این مردم ایجاد و

.نیافتنی خواهد بود


غافل از این هستند ، آنان که به خیال خود با متهم کردن دیگران دنیا بر کامشان خواهد شد و متهم نیز نتواند از حقوق خویش آنچنـان کـه ، د اتهام را صریح و علنی بیان نکنند که اگر مور

هنگامی ، اند آگاهانه ملت را به مجموعه کارگزاران حکومت بدبین کرده ، حق او است دفاع کند فهمند که خالصه چه کسانی مخاطب این اتهامـات مردم نمی، شود که سربسته اتهاماتی وارد می

در ذهنیـت خواننـده قضـاییه شورای نگهبـان و قـوه ، مجلس، جا مجموعه دولت در این ، هستند .گیرند و نه زید یا عمر مورد تردید قرار می

کیـد بـر حفـظ حقـوق ملـت در أت، بطور خالصه آنچه که در این یادداشت مورد نظر بود امید. و پرهیز از قضاوت و صدور حکم خارج از محاکم رسمی است ، چارچوب قانون اساسی

های واهی مورد تعـرض است که مخاطبین این یادداشت مجدداً اصول قانون اساسی را به بهانه .قرار ندهند که در این صورت سنگ روی سنگ بند نخواهد شد

» در سالم چاپ شد1370 بهمن 19این یادداشت در «

علم قاضی و حقوق ملت !خسرو کند شیرین بود آن هر چه

ل رد صالحیت شورای نگهبان در ورود به امـر قضـاوت یدالی قبلی ها یادداشتچه در رگکید گردید که این مقوله صرفاً در صالحیت محاکم رسمی است ولی أو بر این اصل ت، گفته شد

بـه . پذیریم که چنین حقی را شورای نگهبـان دارد اکنون با تسامح و برای آسان شدن بحث می ، )کـه نیسـت (حیت نیز مورد قبـول باشـد ی تعیین عدم صال ها شاخصعالوه با فرض این که

بر مصادیق و افراد چگونه ها شاخصآید که از نظر شکلی انطباق این پیش می سوالاکنون این )بـه معنـای شـهودی آن (توان بدون مدرک و دلیل و صرفاً با استناد به علم خواهد بود؟ آیا می

افراد را محکوم یا تبرئه کرد؟ه معناست؟ یا حداقل کدام علم معتبـر اسـت؟ علـم هنگـامی اصوالً علم در قضاوت به چ

آن در غیر این صـورت اطـالق اعتبـار بـرای ، و قابل انتقال به غیر باشد » نوعی«معتبر است که .فاقد وجه عقلی است

تواند مالک صـدور رأی قـرار گیـرد کـه بـه یکـی از علم قاضی هنگامی معتبر است و می قرائن و اماره و اگر در دعوایی قاضی نتواند با ، سند، شهادت، اقرار. ی زیر حاصل شود ها روش

. آید ی دیگری چون قسم و قرعه به میان می ها روش، ی فوق حکم صادر کند ها روشاستناد به و اگـر ، بلکه باید فصل خصومت و دعوا کرد ، برای ایجاد علم در قاضی نیست ها روشکه این

.اید تجربه کردی معقول دیگر را بها راه، علم حاصل نشد

166اصل

.قانون اساسی بخوبی نمایان است این امر در آن براساساصولی باشد که به مواد قانونی و 166احکام دادگاه باید مستدل و مستند اصل

.حکم صادر شده است

241 علم قاضی و حقوق ملت! ـ هرچه آن خسرو کند شیرین بودآنجلس تا قزوین از لس

بـه 1258 و 1257در مواد قانونی بخصوص در قانون مدنی در باب ادله اثبات دعوا مـواد علـم قاضـی . کند ذکر شده است را که قاضی از طریق آنها اثبات دعوا می یی ها روشصراحت

.ال غیر ی فوق است وها روشدر اصل متوجه انجام هر یک از اسـت کـه در بـاب آن به معنای ، ی فوق نکنیم ها روشاگر علم قاضی را محدود به انجام

چرا که در . داشته باشیم حکم، توانیم موضع واحدی به اندازه تعداد آدمیان یا حداقل قضات می هـایی خـارج از قاضـی زیرا بـا مـالک ، باشد و قابل انتقال نمی » نوعی نیست «این صورت علم

.فتداای بی بستگی به شانس او دارد که گیر چه قاضیکامالًموقعیت متهم . شود ارزیابی نمیوقتی از او ، هاست سیاسیون سنتی با جدیت و مدافع این تز بودند که انقالب کار انگلیسی

گفـت همـین کـه ردپـایی از خودشـان بـر جـای ، کنـد ارایـه خواسته شد که حتی یک قرینـه توان به جنـگ ایـن اسـتدالل حال چگونه می . هاست دهد که کار انگلیسی اند نشان می نگذاشته

هایی عینـی و قابـل انتقـال از پذیرش مالک ، رفت؟ تنها راه حذف این تفکرات غلط و انحرافی الفکـر محکـوم کـردن ای و بسـیط این برای افراد کلیشه این صورت علم است و در غیر مفهوم

توانـد دلیلـی جـدی بـرای و حتی این که هیچ دلیلی پیدا نکنند می ، دیگران بسیار راحت است هـای شـب زنـش را گویند یـک بـار مالنصـرالدین نیمـه می. محکوم کردن از طرف آنان باشد

به مال گفت ، زن هر چه گوش داد صدایی نشنید ، و گفت دزد آمده هراسان از خواب بیدار کرد اند و نمـد ی شده ا حرفهاین روزها دزدها ، ای هستی مال گفت عجب آدم ساده ، آید صدایی نمی

آید دلیلی است بر آمدن و این که صدا نمی ، شود و از آنان صدایی بلند نمی ، بندند به پایشان می !!دزد

بسـیاری از ، ولـی واقعیـت ایـن اسـت ، شـان بگیـرد هـا خنـده الای از ایـن مثـ شاید عده بـا . در حد همین مثال مالنصرالدین اسـت ، های دیگر های موجود در محکومیت طرف استدالل

هـای دیگـران در ولـی اسـتدالل ، این تفاوت که مثال مال قدری ساده و روشن بیان شده اسـت .شود پوششی از رنگ و لعاب پیچیده و عرضه می

و با تکیه بر عادل بودن ، خدای نخواسته باب محکوم کردن بدون دالیل متقن باز شود اگر های مذکور قرار دارند نیز افرادی که خارج از چهارچوبه ، آقایان جلوی هر انتقادی هم سد شود

حاصل ! دیگران را محکوم کنند و در این راه علم ، با تکیه بر اجتهاد و عدالت خویش ، توانند می. کنند علم شخصی محکوم می برحسب احتماالً روزی خواهد رسید که همه یکدیگر را و. کنند

!آمین. روز نیاورد آن خدای

24/9/1371در یادداشت حقوقی مورخه ، این یادداشت در ارتباط با پرونده نشریه گردون در دادگاه مطبوعات« »منتشر شد

ماجرای یک پرونده مطبوعاتی

منصفه برای رسیدگی به پرونده مدیر هیأت مطبوعاتی با حضور هفته گذشته دومین دادگاه . دادگاه کیفری یک تهران تشکیل شد135مسئول نشریه گردون در شعبه . ل اتهام را کافی ندانسته و جرم تشخیص نداد ی منصفه دال هیأتدر پایان جلسه این دادگاه

.طبیعی است که دادگاه نیز حکم بر تبرئه متهم صادر خواهد کردتواند به آگاهی ما از اوضاع و فرهنگ حقوقی نگاهی گذرا بر شروع تا پایان این پرونده می

17/7/1370جامعه خود کمک کند به دنبال چاپ طرحی بر روی جلد مجله گردون در مورخه شـوند و همزمـان حالـت اعتـراض وارد دفتـر مجلـه مـذکور مـی حدود ده نفر از خواهران با

کننـد و پـس از چنـد روز و چـاپ مطالـب محکومیت این طرح منتشر می ی را در یها اطالعیهکند تا به پرونـده ها دادستانی انقالب چاپ نشریه مذکور را متوقف می متعدد در برخی روزنامه .در ارتباط با این طرح رسیدگی شود آن این مجله و مدیر مسئول

ان در چـارچوب قـانون اساسـی و ها و یا هر فردی در بیان آرا و عقایدش در اینکه روزنامه تردید نیست و مـا هـم ، قوانین عادی مجازند و اینکه چیزی را حق و صحیح بدانند و برعکس

.در این مطلب بحثی نداریمهای غیر حقـوقی بـا ها و برداشت های عمیق بین سلیقه آنچه موضوع بحث ما است فاصله

ی یر برخی موارد بعضی از مراجـع قضـا د متأسفانهی است هر چند که یهای قضا قانون و نظریه .شوند ها می ها و برداشت نیز تسلیم این سلیقه

گرچه در یـک جامعـه عـادی بـه (ای را متذکر شویم الزم است قبل از توضیح بیشتر نکته نکته اینکه واضح است مطالب نشریه گردون و نشریاتی مشـابه آن و )چنین تذکری نیاز نیست

ای از جمله نویسنده و دیگر همکاران یا دوستان نیست لیکن قرار عدهمورد پسند و موافقت آن مورد تهاجم قرار گرفته باشند ی که همفکران ما مستقیماً ینیست که گفتن حقیقت را تنها در جا

حقیقت اینست که نشریه مذکور از مراجع قانونی مجوز نشر گرفته اسـت ، الزم و وظیفه بدانیم

243 ـ ماجرای یک پرونده مطبوعاتیآنجلس تا قزوین از لس

را نیز معین کنـد و ایـن کـار هـم در آن که چارچوب قانونی فعالیت بنابراین وظیفه نظام است بنابراین با هر . قالب قانون اساسی و قوانین عادی از جمله قانون مطبوعات مشخص شده است

ی که به هر شخص حقوقی و حقیقی صورت گیرد که فراتـر از قـانون باشـد بایـد ضگونه تعر نظامی آن فرد حقیقتی یا حقوقی باشد دفاع از آن ع از که دفا آن بیش از مسألهمقابله کرد و این

با این حساب اگر فرد قاتلی را کـه فقـط مرتکـب . حقوق را به او عطا کرده است آن است که قتل شده است و مستحق قصاص هم هست بنا حق به جرم دیگری متهم کنند باید از حقوق او

دلیل هم باید مفتری به او را مجازات کنند کنند به همان دفاع کرد به دلیلی که او را قصاص می .رود مشروعیت حقوق و قانون و در نتیجه حکم قصاص نیز زیر سوال می، و اگر چنین نکنند

حمـت زپسندند به خودشان با این توضیح واضحات امیدواریم کسانی که سخن ما را نمی ر بسـیاری از کسـانی کـه پسندیم ندهند مـا هـم نظیـ متهم کردن ما را به دفاع از چیزی که نمی

سـفیم أشویم و مت شوند متأثر می ثر می أخوانند و مت برخی مطالب گردون و نشریات مشابه را می .طور که تصریح شده بحث ما غیر از قبول یا عدم قبول مطالب یک نشریه است لیکن هماندیر طور که در آغاز اشاره شد دلیل تعطیل مجله گردون و تشـکیل پرونـده بـرای مـ همان

را اهانـت آن ای های گردون بوده است که عده در آخرین شماره آن طرح روی جلد آن مسئولای هم صد و هشتاد درجه عکس را برداشـت به حجاب زن مسلمان ایرانی تفسیر کردند و عده

اند لـیکن نگـاهی بـه و تفسیر نمودند که در میان هر دو گروه تعدادی از هنرمندان نیز نظر داده ی أو ر آن لیـ است صادره از سوی دادستانی انقالب اسالمی تهران و موارد اتهـام و دال کیفرخو

دادگاه در رسیدگی بـه پرونـده و اتهامـات مطروحـه آن دادگاه انقالب مبنی بر عدم صالحیت از متن کیفر خواست کـه تمـامی پردازیم و اینک بخشی دارد که به آنها می هایی را در پی سوال

:ه به چاپ رسیده استدر همین صفحآن

موارد اتهامی

:شکوهمند انقالب اسالمی ایران از طریق ذیل اقدام علیه دستاوردهای ... طریق و رهنمودارایه ـ1 پراکنی علیه نظام مقدس و مسئولین نظام شایعه ـ2 توهین و اهانت به جمهوری اسالمی و مسئولین نظام ـ3


توهین و اهانت به مقام شامخ روحانیت ـ4 به فریضه دفاع مقدستوهین و اهانت ـ5 اهللا توهین و اهانت به حزب ـ6کــه خواننــده عزیــز مشــروح ایــن ...تبلیــغ و تــرویج فرهنــگ مــنحط شاهنشــاهی و ـ7

.یدیکیفرخواست را در همین صفحه مالحظه فرما : اینست کهسوالاکنون

آیا طرح روی جلد از مصادیق کدام یک از موارد اتهامی بوده است؟ و اگر هیچکدام و ـ1جهـت آن مورد ناوارد بوده است چرا در پرونده تصریحی بر منع تعقیـب از آن ساً اتهام در اسا

عـده آن اند؟ آیا دادستانی نخواسته است برخالف میـل را مسکوت گذاشته آن شود و دیده نمی کاری در برابـر که ماجرا را آغاز کردند سخنی بگوید و به عبارت دیگر گرفتار ترس و مالحظه

فشار شده است؟ی ها گروهو اگر طرح روی جلد بالاشکال تشخیص داده شده است آیا سـایر اقـدامات دادسـرا و از

کنـد کـه چـون دسـت بـه کـاری جمله اقدام به صدور کیفر خواست این سوال را ایجاد نمـی ند کـه بـه نـوعی کـار خـود را توجیـه کننـد؟ آیـا اتهامـات ا خواستهاند سرانجام نسنجیده زده

نها دلیل کافی نداشته است؟ چرا که اگر حتی آکه وارد شده است حتی یک مورد از ای هفتگانهیک مورد همراه با دلیل کـافی بـود چگونـه دادگـاه خـود را فاقـد صـالحیت بـرای رسـیدگی تشخیص داده است؟ آیا دادستان انقالب تا این حد از اثبات ادعاهـای خـود عـاجز اسـت کـه

پذیرد بلکه اساساً موضوع را خارج از حـوزه صـالحیت را نمی دادگاه انقالب نه تنها یک مورد داند؟ دادگاه انقالب می

سوال دیگر اینست که دادگاه بر چه اساسی خود را فاقد صالحیت دانسـته اسـت اگـر ـ2اتهامات را ناوارد تشخیص داده است بنابراین ملزم بوده است که حکم بر برائـت مـتهم صـادر

امات را یعنی عناوین هفتگانه را وارد دانسته است مکلف بوده است که نماید و اگر چنانچه اته ذکـر شـده در ، توانـد پرونـده را بـا همـین عنـاوین اقدام به صدور حکم مناسب نماید و نمـی

این مبحث با قطـع نظـر از ایـن نظریـه (کیفرخواست به دادگاه عمومی دادگستری ارجاع دهد .)های عمومی است عاتی منحصراً در صالحیت دادگاهم مطبویاست که اصوالً رسیدگی به جرا

رغم همه ایـن عنـاوین غلـط و شـداد کـه در یک احتمال دیگر هم اینست که دادگاه علی کیفرخواست آمده است باز هم قضیه را در صالحیت دادگاه انقالب ندانسته است و به دادگـاه


دادسـرا و دادگـاه از یـک عمومی ارجاع داده است در این صورت فاصله عجیب بین برداشت .آور است واقعه شگفت

سوال دیگری که مطرح است و اختصاص به این پرونده ندارد و شاید هـم اشـکال در ـ3 منصفه که طبعاً نظـر هیأتی دادگاه مبنی بر عدم صالحیت و سپس نظر أاین کیفرخواست و ر

اینسـت کـه بـرای اینکـه ن آ شـود و باشد از همان سوال آغاز مـی آن تواند جز دادگاه هم نمی را آن عنوانی جرم شناخته شود باید قانونی وجود داشته باشد که هم عنوان را جرم بداند و هم

شـود و تعریـف موضـوع تعریف کند و حتی در مواردی که یک جرم عنوان جرم شناخته مـی شود بـا ذکـر گذار برای اینکه قاضی پرونده به افراط و تفریط کشیده ن عرفی است باز هم قانون

نمایـد از ی حدود یک موضوع عرفی را که عنوان جرم بخود گرفته است مشخص مـی یها مثالقبیل عنوان توهین و اهانت یا هتک و حیثیت و امثال آنها لیکن عناوینی که تعـاریف مشـخص

های دینی و های شخصی و حتی با انگیزه سلیقه براساسشود اشخاص قانونی ندارد موجب می لیف شرعی فعل معینی را جرم بداننـد و یـا نداننـد و اینجاسـت کـه سرنوشـت افـراد تک یادا

دانـد و یـا داند چه عملـی را فـالن قاضـی جـرم مـی شود که کسی نمی دستخوش ابهاماتی می چوب الی چرخ دولـت ، خالی کردن دل ملت، داند مثل عناوینی از قبیل دلسرد کردن مردم نمی

.گذاشتن و امثال آنهاها و ابهامات باز هم حق اعتراض برخی از مطبوعـات و افـراد بـه طـرح سوال این با همه

جلد بجای خود باقی است لیکن مشکل اصلی اینجا است که هر از چندی موضـوعی آن رویکننـد و ای را هـم در ایـن بـین لگـدمال مـی سازند و عـده کنند و موضوع روز می را مطرح می

نجام مرجعی که باید حرف آخر را بزند خط بطالن بر همـه سازند ولی سرا حقوقی را ضایع می بلـه ممکـن اسـت مالحظـه مجموعـه . کشد و باز هم روز از نو و روزی از نو ها می جنجالآن

های یک نشریه در مجموع این نتیجه کلی را بدهد که نویسنده و یـا نویسـندگان عالقـه نوشتها هیچ تعلق خاطری به این مقدسات ندارد و چندانی به اموری که نزد ما مقدس است ندارد و ی

این حل راهاما آیا آن کند قطع نظر از نویسندگان ها چنین قضاوتی را ایجاب می یا حداقل نوشتههـا؟ و ایـن هـم هـا و منفجـر کـردن هـا و بسـتن ریخـتن آن اینگونـه اقـدامات اسـت؟ مسایل

آیـا نبایـد ارد تشـخیص داده اسـت منصفه موارد اتهام را ناو هیأتمان که نوشتن. کیفرخواستجایگاه دادگاه و دادسرای انقالب را حفظ کنیم؟ اگر ایـن کیفرخواسـت را ترجمـه کننـد و بـه بیگانگان بدهند چه قضاوتی در مورد دادسرای انقالب خواهند داشت؟ شاید بگوینـد قضـاوت


ل را بـه ایـران بیگانگان و ایادی استکبار برای ما مهم نیست پس چـرا سـعی کـردیم گالینـدوپ همه داد و فریاد برخاست که آنها مغرضند هر چند آن ی دادند أکشاندیم و بعد هم که نظر و ر

دانیم چرا که اگر مـا در درون خانـه بـا ها را ناصواب می ها و رفتن آمدن آن که ما بطور اصولی ر امثـال گالینـدوپل ها بیگانه نباشیم نیازی نداریم برای داوری درباره کارهایمان به انتظـا خودی

گـر سـلطه یهـا قـدرت باشیم و خصوصاً اینکه به داوری خواستن امثال گالیندوپل یعنی ایادی .همراه دارده شبهه پذیرش استیال و استعالی کفار بر مسلمین را نیز ب

زنـد بیننـد کسـی لـب نمـی ی که این آش شور را پختند اکنون که می یدانیم آنها ما بعید می منصفه را عامل تهاجم فرهنگی بدانند لیکن چـه بداننـد و هیأتادگاه انقالب و حاضر باشند د

چه ندانند مهم اینست که مدیریت جامعه باید برای کم کردن این فاصله عمیق فرهنگ حقوقی های شخصی غیر قابـل تعمـیم را مهـار اندیشی کند خصوصاً سلیقه حقوقی چاره با فرهنگ غیر

.سازد

»6/4/1371 ،یادداشت سیاسی«

اخالق و قانون، سیاست

توان نقـد و بررسـی ای را از زوایای گوناگون می عملکرد و رفتار هر فرد یا نهاد و مؤسسه ی کـه بـرای هـر کـدام یها حل راهبخصوص ، ها از یکدیگر اهمیت دارد کرد تفکیک این بررسی

.باید پیشنهاد شود با یکدیگر متفاوت استاخالق و قانون را در تحلیل رفتار ، فاوت سه واژه سیاست این یادداشت درصدد است که ت

توضیح دهد و سپس مشخص کند که در صورت وجود خطا و نقص از هر یک از سـه زاویـه ی مربوط به هر یک چگونه است؟ها حل راه، مذکور در یک عمل و رفتار

ر کـس ها داغ شده است و هـ از آنجا که پس از وقایع اخیر اراک و مشهد بحث شهرداری و از طرفی مردم شـهرها هـم هـر یـک بـه نحـوی بـا ، کند نظر می آن به فراخور حال خود به

مثـال ارایـه لذا بحـث را در قالـب ، در ارتباط مداوم و نزدیکی هستند آن شهرداری و کارکنان سیاست شهرداری چیست؟ ممکن اسـت ، اگر گفته شود . کنیم بخصوص از شهرداری دنبال می

مـثالً . معرفی شـود آن ز عملکرد عمومی شهرداری به عنوان سیاست کلی مجموعه مشاهدات ا این حق بـرای هـر . ی شهرداری معرفی شود ها سیاستاخذ عوارض بخشی از نمودهای عینی

در . موافـق یـا مخـالف باشـد آن را نقد کند و بـا ها سیاستشهروند ایرانی وجود دارد که این آرا و عقایـد موافـق یـا مخـالف . شـدند برگزیده می صورتی که شهرداران مطابق قانون شوراها ی شـهرداری ها سیاستو به اصالح ، شد ها منتقل می مردم از طریق شوراهای شهر به شهرداری

.تواند از طریق وزارت کشور منتقل شود ی اصالحی میها خواستانجامید در شرایط کنونی میسیاست از عرصه نقـد آن ون آمدن در هر حال اعتبار نسبی هر سیاستی در گروه موفق بیر

بایست هیچگونه محدودیتی را توان و نمی و بررسی است و برای نقد و تحلیل هر سیاستی نمی هـای مختلـف ی غلـط در زمینـه هـا سیاسـت چرا که این امر منجر به حاکم شـدن ، برقرار کرد

.اجتماعی خواهد شد

248 ست، اخالق و قانون ـ سیاآنجلس تا قزوین از لس

را آن باید، رد اعتراض است مو اجراهای اخالقی بخصوص در هنگام در صورتی که شیوه گرچه ممکن است تأثیراتی میان ایـن دو مـورد وجـود داشـته . جدا دانست ها سیاستاز مقوله

قواعد اخالقی مـورد ، ی محوله ها سیاست ممکن است مأمورین شهرداری در اجرای مثالً. باشداند لـیکن ب نشده عملی غیر قانونی مرتک در این صورت احتماالً . توافق جامعه را رعایت نکنند

از بعضی رفتارهای غیر قانونی کمتر نباشد بـا ایـن وجـود بایـد آن ممکن است عوارض منفی .ی خاصی را دنبال کردها راه آن برای اصالح

طبیعی است ، اگر مأمورین شهرداری هنگام مواجهه با مردم رعایت اصول اخالقی را نکنند بخصـوص ، ی گونـاگون ها راهتوان از ها را می این اعتراض ، که مردم حق اعتراض داشته باشند

و شهرداری را موظف کرد که اصـالح . و مطبوعات نشان داد جمعی ارتباط وسایلطرح آنها در .ی جاری خویش برگزیندها سیاستاین نقایض اخالقی را به عنوان یکی از اجزاء

ن شـهرداری مشی یا سیاست و نیز اصالح اخالقیات در سـازما ضمانت اجرای اصالح خط ی تأثیرگذاری بر مـدیریت یبه میزانی که مردم توانا . گردد به نحوه رابطه مردم و شهرداری بر می

و اخالقیات مـورد ها سیاستطبیعی است که بتوانند شاهد اجرای ، ها را داشته باشند شهرداری .ها باشند قبول خود در شهرداری

برخالف . راه دیگری را باید طی نمود در این میان برای اصالح هرگونه عمل خالف قانون قانون دارای ضمانت اجرای واضح و ، معینی ندارد کامالًو اخالق که ضمانت اجرای مشی خط

و هـا سیاسـت تواننـد مـدافع افراد می ، مشی و حتی در اخالق در سیاست و خط . روشنی است ی هـا سیاسـت مـدافع ای در شرایط حاضر ممکـن اسـت عـده مثالً. اخالقیات گوناگونی باشند

، و بجـای زیباسـازی شـهر ، را مطابق منافع مردم ندانند آن ای هم جاری شهرداری باشند و عده ولی در عرصه قانون این امر ممکن نیست که گروهی مدافع اجـرای ، سازی باشند مدافع مدرسه

ات و لذا برای تخلف از قانون مرجع تشخیص مجـاز ، قانون باشند و گروهی مخالف اجرای آن قضاییهصد و پنجاه و ششم یکی از وظایف قوه طبق اصل یک . معینی در نظر گرفته شده است

حـل و فصـل دعـاوی و رفـع ، شـکایات ، تظلمات، رسیدگی و صدور حکم در مورد تعدیات صد و هفتاد و سوم و خصومت و نظارت بر حسن اجرای قوانین است همچنین طبق اصل یک

عدالت اداری و سازمان بازرسی کل کشور برای احقـاق حـق صد و هفتاد و چهارم دیوان یکهای دولتی و نیز حسـن جریـان امـور و اجـرای نامه آیین مردم نسبت به مأمورین یا واحدها و

.شوند های اداری تشکیل می صحیح قوانین در دستگاه

249 ست، اخالق و قانون ـ سیاآنجلس تا قزوین از لس

را ی مناسـب هـا راه، ضمانت اجرای قـانون تأمینگذار برای بنابراین واضح است که قانون هـای مربـوط بـه بـرخالف اعتـراض (در نتیجه هرگونـه تخلـف قـانونی . بینی کرده است پیش و همـان . صالح مورد رسیدگی قرار گیـرد از طریق مراجع ذی یابد فوراً می )مشی و اخالق خط

مگـر ، شـود قدر که تخلف از قانون جرم است متهم کردن دیگران به این امر جرم محسوب می . شودتأییددگاه صالح رسیدگی و که اتهام در داآن

آنچه بیشتر مورد نظر است بیان این واقعیت است که در جامعـه مـا چـه بخـواهیم و چـه های متـولی ولی برای کم کردن این تخلفات باید دستگاه ، دهد تخلفات قانونی رخ می ، نخواهیم

و اگـر ، دهنـد وظایف خود را به نحو شایسته انجـام ، حسن اجرای قوانین و مجازات متخلفین ی از زاویه حقوقی مورد اعتراض قرار گیرد کـه یآید که کارها چنین شود این حالت بوجود نمی

.ست در حال انجام شدن استها سال منجر به تضییع حقـوق باید به مردم آموزش داد که در مقابل کلیه تخلفات قانونی که طبعاً

صالح تقاضای احقاق حـق به مراجع ذی واکنش نشان دهند و با مراجعه ، شود فرد و جامعه می قبل از ایـن ، کنند باید اعتراف کرد که اگر صدها کار غیرقانونی از یک فرد یا نهاد را برشماریم

بـه )کننده نیسـتیم گرچه مرجع محکوم (شکنی کرده باشیم فرد یا نهاد را محکوم به قانون آن کهننده به تظلمـات مـردم و حسـن اجـرای ک ایم که مراجع رسیدگی این حقیقت تلخ اعتراف کرده

شـکنی اسـت و و این واقعیت ناگوارتر از اصل قـانون . خاصیت و غیر کارآمد هستند قوانین بی .شود ای است که منجر به تجری افراد و مؤسسات در تخلف از قانون می وجود چنین نقیصه

و روابط اجتمـاعی امید است با تاکید هر چه بیشتر بر ضرورت حاکمیت قانون بر رفتارها شاهد از میان رفتن هرگونه قانون شکنی کوچک ، کننده به این مهم و با تقویت مراجع رسیدگی

.و بزرگ شویم

»بدنبال لغو امتیاز نشریه حوادث و روزنامه جهان اسالم، 26/11/1373یادداشت حقوقی مورخه «

قانونی یا غیرقانونی؟؛ لغو امتیاز یک نشریه

ها قبل و بالفاصله پس از اعالن لغو انتشار نشریه حوادث تهیه و آمـاده این یادداشت مدت ربـط در ارشـاد و بعضـی از چاپ شد ولی بهتر دانسته شد که سـواالتی چنـد از مسـئولین ذی

گیـری الزم نظارت و نیز مسئولین نشریه حـوادث پرسـیده شـود پـس از نتیجـه هیأتاعضای نظـارت هیـأت این توفیق دست نداد و اکنون کـه لیکن به دالیل مختلف ، یادداشت چاپ شود

بـه ، شـود اقدام به لغو پروانه روزنامه جهان اسالم نموده است نوشته زیر تقدیم خوانندگان مـی همکـاران مطبوعـاتی حاکمیـت قـانون قـوام نظران خصوصـاً امید آنکه با اظهار عقیده صاحب

:بیشتری یابدنامه حوادث طبوعات اعالن کرد که امتیاز هفته نظارت بر م هیأتمدتی قبل یکی از اعضای

، تیترهـای جنجـالی ، ی سـطحی هـا اسـتان لغو شده است و علت را انتشـار د هیأت آن از سوی وی با اسـتناد . های مستهجن و ترویج فرهنگ نامناسب و بدآموزی عنوان کرد بازگشایی پرونده

نظارت نشریه مذکور حـدود تهیأ فصل چهارم قانون مطبوعات مدعی شد که از نظر 2به بند .لغو شده است آن مطبوعات را رعایت نکرده در نتیجه امتیاز انتشار

.با توجه به اهمیت تصمیم اخذ شده الزم دانسته شد که نکات چندی را متذکر شویمای الزم است که گرچه احتیاجی به گفتن این مطلب نیست اما برای زدودن ذهنیت عده ـ1را صالح وضـع مطبوعـات آن مشی نشریه مذکور موافق نبوده و کلی با خط سالم بطور بگوییم

ایم زنده کردن مفـاهیم قـدیم اشاره کرده صریحاً مسألهو در گذشته هم به این ، داند کشور نمی نشریات مطرود که بالی جان مطبوعات مفید و موثر بوده است و هیچ هدف فرهنگی و مفیدی

ضـرر سب درآمد ولو به هر قیمتی بودن چیزی اسـت کـه طبعـاً را دنبال نکردن و فقط دنبال ک شود کـه خواهـان فضـای مناسـبی بـرای فعالیـت ناشی از این رفتار نصیب مطبوعات دیگر می

.هستند

251 ـ لغو امتیاز یک نشریه؛ قانونی یا غیر قانونی؟آنجلس تا قزوین از لس

کنیم که ریشـه بخشـی از مشـکالت در معضـالت اقتصـادی و و این نکته را هم قبول می ی ا حرفـه ون مطبوعـات بخصـوص بازاری شدن نشریات و بخشی دیگر نیـز بـه نیروهـای در

و اگـر از ، با این وجود اصالح هر مشکلی جز در قالب قوانین موجود ممکن نیست . گردد برمیو چـه . نشریه یا هر نشریه دیگر دارد آن مشی قانون تخلف شود این امر آثار زیانبارتری از خط

شـد منصفه مطـرح مـی تهیأبسا به احتمال زیاد اگر پرونده نشریه مذکور در دادگاه با حضور .داشت با وضع فعلی تفاوتی نمی آن شد که نتیجه حکم مناسبی برایش صادر می

نظارت حق لغو امتیـاز هیأت بطور کلی در هیچ کجای قانون مطبوعات نیامده است که ـ2 نظارت هیأترا دارد گرچه خالف این نیز قید نشده به عبارت دیگر در جایی تصریح نشده که

اسـت بایـد آن نظارت در مقام سلب حـق از دارنـده هیأتلیکن چون ، تیاز را ندارد حق لغو ام .غیر ال مجوز صریح قانونی داشته باشد و

داند الزم است کـه ای را خالف قانون می مشی نشریه نظارت عملکرد و خط هیأتلذا اگر طبـق مـاده (کند منصفه حکم الزم را صادر هیأتمراتب را به دادگاه منعکس کند تا با حضور

12(. فصـل چهـارم صـورت 6 از ماده 2 از آنجا که لغو امتیاز نشریه حوادث با استناد به بند ـ3

جـرم ، گرفته است باید گفت که در ماده فوق مواردی ذکر شده که عمومـاً در صـورت اثبـات مـوارد مـذکور در قانون صـریحاً 28بخصوص که در ماده ، تلقی شده و موجب مجازات است

، ای بـه ایـن عنـاوین لغـو شـود بعنوان جرم شناخته شده است و اگر امتیاز نشریه 6 ماده 2د بنزیرا این امور قبل از اثبات در دادگـاه ، تواند باشد بدیهی است که تنها و تنها از طریق دادگاه می

عکس نظارت باید این اتهامات را بـه دادگـاه مـن هیأتبه عبارت دیگر ، عنوان اتهام دارند صرفاًتوانـد بـر کند و لغو امتیاز هم می مورد مجازات می برحسبآنگاه دادگاه ، و اگر اثبات شد ، کند

.مجازات اضافه شود، تواند امتیاز را لغـو کنـد نظارت می هیأتای هم معتقد باشند بر فرض ضعیف که عده ـ4

ارسال شـود با این حال آیا ضروری نیست که پرونده نشریه حوادث جهت رسیدگی به دادگاه . فحشا استعهتا جامعه مطبوعات و مردم بدانند که چه چیزهایی خالف عفت عمومی و اشا

ای چـون حـوادث مخالفـت ای بر ما خرده بگیرند که چرا با لغـو امتیـاز نشـریه شاید عده باید گفت حال که این اتهامات نسبت به نشریه مذکور حق و قابل اثبات است چرا در ، کنید می

پذیر دار صورت نگیرد؟ همچنین معموالً تخلفات از قانون ابتدا از موارد توجیه الحیتمرجع ص

252 ـ لغو امتیاز یک نشریه؛ قانونی یا غیر قانونی؟آنجلس تا قزوین از لس

شوند ولی هنگامی که تخلف از قانون مشـروعیت یافـت حـد حـدودی بـرای خـود شروع می .شناسد نمی

صد و شصت و هشـتم قـانون اساسـی رسـیدگی بـه جـرایم طبق اصل یک باالخره و ـ5س چگونه است که برای رسیدگی بـه یـک خبـر یـا مطلبـی بایـد پ، مطبوعاتی باید علنی باشد

دادگاه علنی تشکیل شود ولی لغو امتیاز یک نشریه باید در نهان صورت گیرد و نه تنها جامعـه بلکه متهم هم حق دفاعی نداشته باشد؟، مطلع نشود

ی با توسعه صورت گرفت ای است که با یکی از مجالت کشور در زمینه رابطه حاکمیت قانون و آزاد مصاحبه«به همین دلیل طبق درخواست خودم از ، احتیاط کرد آن که به علت زندانی شدن من نشریه مذکور در چاپ

». چاپ شد1372زندان در روزنامه سالم طی دو شماره در آذر ماه

رابطه حاکمیت قانون و آزادی با توسعه

اند کـه مقدمه حرکت بسوی توسعه هایی الزم است که زمینه در دستیابی به توسعه پیش ـ1باشـند در کشـور مـا بـا توجـه بـه ها بسته به شرایط هـر جامعـه متفـاوت مـی این پیش زمینه

هایی باید متحقق شـود تـا جامعـه بـه توسـعه زمینه ی خاصی که وجود دارد چه پیش ها ویژگی دست یابد؟

در همـه کشـورها و هایی که الزم است فراهم شود تا توسـعه تحقـق یابـد بعضی از زمینه هـا فـراهم شـود تـا اصـوالً بتـوان موانـع و جوامع یکسان است و طبعاً در ابتدا باید این زمینـه

.مشکالت دیگری که در راه توسعه وجود دارد را شناختانجام هر عمل جراحی برای بهبـود . اجازه بدهید برای توضیح بهتر از تمثیلی استفاده شود

همکارانی ورزیده و تجهیزات مناسـب اسـت ولـی ، جراحی حاذق یک مریض طبعاً نیازمند به ضد عفونی بودن محیط و تجهیزات یک شرط الزم است چرا که در محیطی آلوده به میکرب و

حـال اگـر ایـن عمـل در . رود احتمال عفونت محل جراحی می آن هر، تجهیزاتی غیر بهداشتی کنـد کـه بـدتر ض نه تنها بهبود پیدا نمی معلوم است که مری . غایت آلوده انجام شود ه محیطی ب .شود هم می

رسـد کـه فقـدان قـانون و ولی به نظر مـی . بخشید که از تمثیل بهره جستم البته بر من می آلـوده بـه انـواع و اقسـام کـامالً برای رشد و توسعه هر جامعه به منزلـه محیطـی آن حاکمیتناپـذیر رنون به عنـوان ضـرورتی انکا بنابراین حاکمیت قا . ها در یک عمل جراحی است میکرب

.پردازم در امر توسعه است که در ادامه به توضیح این مفهوم می وضـع و مـورد )دولـت (منظور از قانون همان قواعدی است که از جانب قدرت مشـروع

ای معتقدند که بخشی از قوانین با توسـعه عده. شود تضمین می آن حمایت قرار گرفته و اجرای صحیح است کامالًرسد که این حرف به نظر می . اند رند و بعضی دیگر ضد توسعه همخوانی دا

254 ـ رابطه حاکمیت قانون و آزادی با توسعهآنجلس تا قزوین از لس

ولی وقتی قابل درک و آزمون است که قوانین مورد نظر اعم از این که در جهت توسعه یا ضد و اگر چنین حاکمیتی برای قـانون وجـود نداشـته ، در عمل اجرای آنها ضمانت شود ، باشندآن در نتیجـه در فضـایی از . کـارآیی خـود را نشـان دهنـد تواننـد هم نمی ای قوانین توسعه ، باشدبـه سـوی مجموعـه محـیط رو ، گیریم کـه طبـق اصـول پذیرفتـه قانونی قرار می نظمی و بی بی .کند و امکان ندارد از درون چنین فضایی نظم و ترقی حاصل شود نظمی می بی

رفتـار آن دهنـد کـه عامـل وز مـی در محیط اطراف رفتاری را از خود بـر ها انساندر واقع های تا به یک بازیگر معقول در عرصه ، دنمند است چارچوبی عقالنی را برای خود برگزی عالقه

.مختلف جامعه خود را نشان دهددهد و از آنجا که یک اصول و قواعد این بازی را به بازیگر نشان می آن قانون و حاکمیت

، کندتأمین حداکثر منفعت و سود را با حداقل هزینه چارچوب و منطق عقالنی گرایش دارد کهلذا در پرتو وضوح قوانین حاکم بر جامعه چنین امری متصور اسـت و ایـن همـان شـرط الزم

.برای توسعه استفرض کنید در اتاق تاریکی قرار داریم و قصد داریم . کند قانون نقش روشنایی را بازی می

چنین شرایطی هزاران تیر را باید تصادفی پرتاب کنـیم تـا در، هدفی را مورد اصابت قرار دهیم توان با تشـخیص هـدف و می، ولی اگر اتاق به مرور روشن شود . یکی از آنها به هدف بخورد

.هدف را نشانه رفت، مناسب با حداقل خطایگیر نشانهسـمت هـا بـه شود که سرمایه معموالً گفته می ، افزاید یک مثال اقتصادی به دقت بحث می

ولی در مفهوم بازده تنها بـه سـهم . کنند که بیشترین بازده را داشته باشد بخشی گرایش پیدا می درصد سود وجود 12 درصد و در بخش دیگر 10مثالً اگر در یک بخش . شود سود توجه نمی

زیرا عنصر دیگـری بـه . تر است درصد مطلوب 12 سود داشته باشد به این معنا نیست که الزاماً گـذاری در بخـش مثالً اگر خطر و ریسک سـرمایه . سک و خطر نیز باید محاسبه شود یم ر مفهو درصد باشد پس احتمال از میان رفتن و سوخت سرمایه در 30 درصد و در بخش دوم 20اول

بخش اول کمتر است و باید برای ریسک هم مالحظاتی را در نظر گرفت و سپس بـه مقایسـه گـذاران اول ترجیح داده شود به همین دلیل است که سرمایه چه بسا بخش ، دو بخش پرداخت

درصد در یـک کشـور جهـان 25 یا 20 درصد در یک کشور اروپایی را به سود 15 یا 10سود .دهند سوم ترجیح می


و در ، شناخته شدن قواعد بازی و آینده هر عمل اسـت . شود آنچه سبب کاهش ریسک می آینده و حقوق همـه بـازیگران شـناخته )ن خوب چه بد چه قانو (محیطی که قانون حاکم باشد

.و طبیعی است که ریسک و خطر به حداقل درجه خواهد رسید. شده استدر این صورت مشارکت وقتی . توان افزایش مشارکت تلقی کرد به یک اعتبار توسعه را می

بـه عنـوان . باشد )ریسک(کند که عرصه مشارکت نسبتاً شناخته شده و کم خطر تحقق پیدا می شود مردم جهان سوم مشـارکت کمتـری در زمینـه سیاسـی ی که سبب می مسایلنمونه یکی از .است آن شناخته نبودن قواعد این عرصه و وجود خطر و ریسک زیاد در. داشته باشند

توان توسـعه را گیرم که بدون حاکمیت قانون نمی بنابراین از این قسمت سخنانم نتیجه می یابد بلکه این شـرط الزم و مقـدم ه تنها با حاکمیت قانون هم توسعه تحقق نمی البت. محقق کرد

با شرایط اجتماعی نیـز توجـه داشـت کـه بنـده ایـن آن باید به ثبات قانون و سازگاری . است .ام شناسی حقوق در ایران مورد بحث قرار داده موضوع را اجماالً در کتاب مباحثی در جامعه

تواند ایجـاد پس از تحقق حاکمیت قانون می ده مهم است و طبعاً العا شرط دیگری که فوق کنم بصورت خالصه این مفهوم و علت و چرایـی ضـرورت سعی می . بحث آزادی است ، شود .را توضیح دهمآن

و معتقدم اگـر آزادی . بینم که آزادی را در قالب مفاهیم ارزشی بیان کنم بنده ضرورتی نمی اعی و به عنوان یک ضرورت و دارای کار کرد مطـرح کنـیم بهتـر را به عنوان یک مفهوم اجتم

.استی حـدود دویسـت بـه قـول در ابتدا باید توضیح داد که چرا آزادی ضرورت دارد؟ گرچـه

هـای مختلـف لیکن اگر عجالتـاً آزادی را امکـان اختیـار و شـیوه . تعریف از آزادی شده است چرا کـه ، که آزادی با نوعی فردگرایی همراه است شود نتیجه می ، اندیشه و رفتار بدانیم ، زندگی

و ممکن است گفته شود کـه افـزایش . کند ها را به خود فرد واگذار می اختیار انتخاب این شیوه یابـد و ایـن شود که جامعه بر آنها استوار و قوام می هایی می فردگرایی سبب سست شدن بنیان

تمـدنی و ، تواند به حیات فرهنگـی نمی خالف مصالح فرد است؛ فردی که بدون وجود جامعه شـود از تئـوری برای روشن شدن ایـن بحـث سـعی مـی . حتی حیات فیزیکی خود ادامه دهد

.دورکیم کمک گرفته شودتـوان در حقیقت می . کند بندی می و ارگانیکی تقسیم دورکیم جوامع را به دو نوع مکانیکی

هستند و در عالم واقع چندان وجود ندارنـد ن آ آل به مفهوم وبری نمونه ایده ، گفت این دو نوع


همبستگی جامعه مکـانیکی کـه بیشـتر در . ترکیبی از این دو نوع هستند و جوامع موجود صرفاً یک وجدان جمعی فکـر و عمـل براساسشود از طریق تشابهات و جوامع ابتدایی مشاهده می

و هرچـه . شـود مجازات می ،تخطی کند آن دهد و هر کسی که از فرد را درون جامعه شکل می آن تر باشد قدرت این وجدان جمعی و شدت مجـازات تخطـی از هنجارهـای جوامع مکانیکی

لـذا آزادی . بنابراین آزادی فردی و امکان انتخاب در این جوامع کـم اسـت . جامعه بیشتر است امـع منجر به از هـم گسـیختگی ایـن جو آن مفهومی کارکردی برای این جوامع ندارد و اعطای

ی ها آزادییی از نوع ها آزادیشود و به همین دلیل هم جوامعی از این نوع نداریم که دارای می .امروزین باشند

جـوامعی کـه . شود و با تعداد افراد کم مشاهده می ، همبستگی مکانیکی در جوامع کوچک بسیار گیرد و به لحاظ اقتصادی و معیشتی خویشاوندی شکل می برحسب آن روابط میان اجزاء

ابتدایی و در نتیجه مستقل و خود بسنده از دیگر جوامع هستند ولی هنگـامی کـه ایـن جوامـع آن یآید و طبیعت اجـزا شود تقسیم کار پدید می آنها بیشتر می یشوند و تراکم اجزا بزرگتر می

جامعه با جوامـع دیگـر پدیـد آن جامعه و نیز یشود و وابستگی متقابل میان اجزا دگرگون می شود و همبستگی مکـانیکی مبتنـی بـر تشـابهات رنـگ آید و روح و وجدان جمعی کم می میو فـرد از ، شـود مـی آن تمایزات جانشـین برحسبهمبستگی ارگانیکی و آن و بجای ، بازد می

طریق اثبات شخصیت و فردیت خویش و درک نیاز به دیگران است که بـا جامعـه همبسـتگی باید توجـه داشـت کـه گـذر از . بدون وجود آزادی متصور نیست کند و تحقق این امر پیدا می

آن توانـد نتـایج نیست و احیاناً نمی پذیر امکانوجدان جمعی و همبستگی مکانیکی به سهولت بخصوص جوامعی که تقسیم کار در آنجـا بـا سـرعت بیشـتری ایجـاد ، نیز همیشه مثبت باشد

شود ممکن اسـت ه امکان انتخاب بیشتر می آید و در نتیج های جدیدی پدید می شود و نقش می دورکیم این مشکل را بـرای کشـورهای پیشـرفته ثباتی شوند اتفاقاً دچار از هم گسیختگی و بی

ی جـایگزین بـرای تقویـت وجـدان هـا راهیـافتن دانست و به همین دلیل در پی هم صادق می .جمعی بود

برای پیشرفت اجتماعی و تقسیم با این مختصر توضیحات باید این سوال را جواب داد که امکـان تحقـق ، ضروریست که اگر نباشد ها آزادیکار جامعه ما چه نوع و چه مقدار از حداقل

ها آزادیهمچنین چه نوع و چه مقدار از . همبستگی از نوع ارگانیک برای جامعه متصور نیست دار امعه را خدشه بخشی از همبستگی مکانیکی ج آن هست که در صورت وجود آنها در جامعه


همبستگی مکانیکی که متناسب با ساخت اجتماعی ماست و هیچ عنصر دیگری هم آن . کند میثبـاتی و در نهایـت را از دست بدهیم جامعـه دچـار بـی آن شود و اگر آن تواند جایگزین نمی

ای از یک راه تشخیص این نقاط مطالعه جرم و آنومی اسـت هـر نقطـه . اضمحالل خواهد شد دی که سبب ایجاد حداقل ممکن از جرم است آنجا نقطـه مطلـوب بـرای وجـود آزادی در آزا

.جامعه استاگـر جامعـه نتوانـد بـه . توجه کنیم که در هر صورت حفظ و بقـای جامعـه اصـل اسـت

فرد نیز نخواهـد توانسـت بقـای . موجودیت خود ادامه دهد و در یک مسیر طبیعی تحول یابد ی فـردی را از خـالل حفـظ هـا آزادیاز این منظر است که حفـظ ،طبیعی خود را تضمین کند

با این وجود این امر بدین مفهوم نیسـت کـه هـر کـس تعریـف . گیریم کلیت جامعه نتیجه می بـه دنبـال محـدود کـردن آن کند و از خالل ارایهغیرواقعی و غیر علمی از مفهوم بقای جامعه

.ی فردی باشدها آزادیای خوانـدم کـه زنم اخیـرا در سـالم مقالـه ی و ایران را مثال می برای وضوح بیشتر شورو

آمریکا درصدد است از تجربیات فضایی روسیه استفاده کند و کارشناسان آمریکایی معتقدند که بـه . های فضـایی آمریکـا اسـت های برنامه جویی در هزینه این امر سبب یک میلیارد دالر صرفه

ترین تکنولوژی فعلی دنیا چنان موفـق شـده اسـت کـه هعبارت دیگر جامعه شوروی در پیچید جـویی در خواهان استفاده از تجربیات آنان بـرای صـرفه )در واقع کل غرب (ها یحتی آمریکای

در همان شماره روزنامه اوضاع سیاسی اجتماعی روسیه و آذربایجان کارهای خود هستند اتفاقاً تـرین نیازهـای پیشرفت چگونه بـه لحـاظ بـدیهی را نیز مطالعه کردم که این کشور با این همه

.زندگی مثل امنیت و فساد و ساخت سیاسی مناسب عقب مانده است

توانند جامعه را بسوی توسعه رهنمون سازند؟ ها می زمینه طی چه مکانیسمی این پیشـ2بلکـه شـرط ، سـازند خودی خود جامعه را بسوی توسعه رهنمون نمی ه ها ب زمینه این پیش

، دهـد محیط بهداشتی بیمار را شفا نمی ، ای که عرض شد مثل همان نمونه دقیقاً. هستند آن الزم ولـی اگـر محـیط غیـر ، و شفای بیمار احتیاج به شناخت بیماری و تجویز داروی مناسب دارد

توان بیمار را مداوا کرد؟ سهل است که پزشـک و پرسـتار چگونه می ، بهداشتی و مسموم باشد به همین دلیـل اسـت کـه مشـاهده ! بلکه مریض خواهند بود ، خواهند شد هم خودشان مریض

زننـد ولـی کنیم چه بسیار افرادی که دم از قانون و حاکمیت قانون یا لزوم آزادی اندیشه می می


آیـد و اال گیرشان نمـی در عمل خودشان مستبدتر از دیگران هستند چه بسا به قول معروف آب تواند شامل حال بنده هم بشـود و ایـن را فرامـوش این استدالل می البته. شوند شناگر قابلی می

!کنم نمی

جوامع در حـال توسـعه ای بر آنند که در اشاره کردید عده آن در تحقق مقدماتی که به ـ3رود و بـرعکس ترین عامل بـه شـمار مـی موثربرخالف جوامع غربی نخبگان سیاسی یا دولت

دولت ، ها بوجود نیاید های متناسب با این پیش زمینه و اندیشه ها ارزشای دیگر معتقدند تا عده تواند ایفا کند نظر شما در این مورد چیست؟ نقش چندانی نمی

اگر این دو ایده را به صورت دو قطـب . ام بنده تا حدودی آرای دو طرف را مالحظه کرده .د آمده استشود که کدامیک زودتر بوجو قضیه مرغ و تخم مرغ میطبعاً، مطرح کنیم

یا دولت تکیـه شـود و فهـم اندیشـه عمـوم و مـردم را نادیـده ، اگر قرار باشد بر نخبگان آید که چنین دولتی چگونه و طی چه سازوکاری باید حاکم شـود و این سوال پیش می ، بگیریم

هـای بدون اینکـه مجبـور شـود از معتقـدات و اندیشـه ، به حیات خود ادامه دهد ، مهمتر آن ازاش عدول کند؟ از طرف دیگر اگر تحول فکـری و فرهنگـی در مـردم را ضـرورت اولیـه اولیهچگونـه اجـازه چنـین کـاری را ، توان پرسید که دولـت مخـالف آن در این صورت می ، بدانیمای باید این تحول پیش برود که دولت متناسب برای توسعه ایجاد دهد؟ یا اصوالً تا چه نقطه می

نخواهند شد؟ آن ضد توسعه مانعی ها دولتشود؟ و آیا به نظر من این درست است که بدون تحول در مردم و فرهنگ و اندیشه آنـان نسـبت بـه

لـیکن ایـن امـر . های توسعه فراهم شـود قانون و آزادی و حقوق عمومی امکان ندارد که زمینه بـه دنبـال ، هـا ای از فهم و اندیشه عمومی نسبت به ایـن زمینـه مانع از این نیست که در مرحله

در عمل آموزش مردم در یـک ، کنندگانی برتر از سطح عموم مردم باشیم و توجه شود حکومتتـر اسـت از امیـد بسـتن بـه روی کـار آمـدن بسـیار سـخت مـدت میـان کوتاه یـا دوره نسبتاً و (تواند ناپایدار باشـد ولی دومی به همان میزان هم می ، کنندگانی با فرهنگ و اندیشه حکومت

نظـر دو بنابراین به نظر من برای روشنتر شدن این بحث و تبیـین اخـتالف )ه لزوما غیر پایدار ننـیم طـرفین ایـن دو یگروه بهتر است از کلیات بگذریم و قدری وارد عرصه عمـل شـویم و بب

ی را برای اصالح امور و قرار دادن جامعه در بستر و مسیر توسعه و ترقی یها حل راهدیدگاه چه ها چنـان گردد که اختالف کنند تجربه بنده نشان داده است اگر چنین شود معلوم می د می پیشنها


بر مواضـع خـود ، نمایند حداقل حسن قضیه این است که اگر طرفین اختالف هم نیست که می شـوند کـه چـه کسـی تر متوجه مـی باقی بمانند خوانندگان و مخاطبین بصورت عملی و عینی

!گوید صحیح و چه کسی غلط می

نظـران بـر ایـن برخـی صـاحب ، دانید برخالف شما که آزادی را پیش زمینه توسعه می ـ4اند که جوامع شرقی همچون ایران تنها از طریق یک اقتدار مرکزی که تا حدودی مترادف عقیده

توانند بستر توسعه را همـوار سـازند؟ ادعـای اخیـر تـا چـه حـدی بـا با دیکتاتوری است می جود انطباق دارد؟ی موها واقعیت

بـه نظـر مـن آزادی فقـط . پاسـخ داده شـده باشـد سوالی قبلی به این ها جوابشاید در زمینـه یابد و سپس پیش بلکه همراه هر سطحی از توسعه ضرورت می ، زمینه توسعه نیست پیش

و بـا توجـه بـه . کنـد تحقق مراحل برتر توسعه است و در مراحل برتر نیز این امر صـدق مـی معتقدم که این پیش زمینه برای توسعه مراحل بعدی به اندازه کـافی ، اجتماعی خودمان شرایط

.فراهم نیستو اما با این جمله که جوامعی مثل جوامع ما از طریق یک اقتدار مرکـزی کـه متـرادف بـا

موافقم به این . هم موافقم و هم مخالف ، تواند بستر توسعه را هموار سازند دیکتاتوری است می ولـی مخـالفم زیـرا کـه آزادی . این کـار میسـر اسـت ! ها ترین نوع دیکتاتوری ا که در سالم معن

ی ضروری به مـردم از طـرف ها آزادیضرورت تداوم توسعه است و هیچ تضمینی برای دادن در نتیجه سرنوشت این کشورها همـان خواهـد شـد کـه در دو مثـال . دیکتاتورها وجود ندارد

گـر و حـاکم یونـانی کـه از او خواسـتند م بـه قـول سـولون اصـالح کرد ارایهشوروی و ایران معلـوم ، بـاال رفتـی آن که اگر از ، دیکتاتوری مقام رفیعی است «: گفت، دیکتاتوری را پیشه کند

»! بیاییپاییننیست دیگر ای در مـثالً عـده ، های خیرخواه هم مثـال زده شـود البته ممکن است بعضی از دیکتاتوری

ولی اگر هم چنین ادعایی صحیح باشد اینها استثنا اسـت ، چنین اعتقادی دارند جنوبی مورد کره استثنا قاعده بنا کرد و به امید صالح و خیرخواه بودن دیکتارتورها از آنـان برحسبتوان و نمی

به خصوص در مورد خاص ایران معتقدم که هیچ زمینه مناسبی برای دفاع از ایـن . حمایت کرد .عقیده وجود ندارد


امـا در جامعـه مـا ، هـای توسـعه اسـت زمینه نظر شما از جمله پیش ه حاکمیت قانون ب ـ5تـوانیم قـانونی مشکل اساسی آنجاست که مـا نمـی ، کند که تاریخ معاصر منعکس می همچنان

متناسب با شرایط و نیازهای خودمان تدوین کنیم و بـه همـین دلیـل قـوانین وضـع شـده نیـز گردد یا علت کنندگان قانون بر می مورد آیا مشکل به واضعین و تدوین در این . ساز نیست چاره

در جای دیگر نهفته است؟طـور کـه بایـد و آن اگر قبول کنیم که حاکمیت قانون . به نظر من این مشکل ثانوی است

ایم که قوانین مناسب نیستند؟ توجه کنید که نقض قوانین بـه چگونه فهمیده ، شاید وجود ندارد به طـور . متفاوت است کامالًسازگار بودن آنها با محیط اجتماعی با نبود حاکمیت قانون دلیل نا

ایـن اسـت کـه حاکمیـت قـانون آن ولی علت اولیه ، کلی مشکل فوق در جامعه ما وجود دارد شـود یـا خودشـان را بخش مهمی از نواقص بر طرف می ، اگر این علت رفع شود . کامل نیست

تحـول ، البته علل دیگر این امـر ناآشـنایی واضـعان قـوانین . دهند مینشان ، طور که هستند آن های مختلـف کشـور اخالق و عرف بخش ، پراکندگی وسیع در آداب باالخرهسریع اجتماعی و

شناسـی مباحثی در جامعه «های دیگر در کتاب بنده به بخشی از این موارد و از زاویه . باشند می .ام پرداخته» حقوقی در ایران

بافت و نهادهای اجتماعی و سیاسی و فرهنگـی جامعـه مـا بـا ، آیا به نظر شما ساختار ـ6جهـت آن ها باشند؟ این سوال از زمینه توانند پذیرای تحقق این پیش می، خصوصیاتی که دارند

ای شکل و ماهیت دارند که اند که موارد فوق بگونه ای بر این عقیده ز اهمیت است که عده یحا زادی و حاکمیت قانون را بپذیرند؟توانند آ نمی

طبیعی است که به هر حال فقدان یک سری ساختار و نهادهای مناسب است که سبب این سـاختارها آن توان مشروط به حذف یا تغییر ها را نمی زمینه ولی تحقق این پیش . امر شده است تـا راه اصـالح ، ن است زیرا اصالح آنها نیز مستلزم وجود آزادی و حاکمیت قانو . و نهادها کرد

کنید که مجدداً بحـث مـرغ و بنابراین مالحظه می . مناسب ساختار یا نهاد را بتوان تشخیص داد در آن تخم مرغ شده جواب کلی بنده این است که باید برای تبیین این دو مقوله و جا انداختن

ایـن امـر . الح شـوند ساختارها و نهادها نیز اصـ آن جامعه گام برداریم تا هر چه جلوتر برویم بر عکس هر ، کند های ما در رسیدن به هدف مورد نظر کمک می مجدداً به تقویت و تشدید گام

، نهادها و ساختارها اصالح شود و سپس این دو مقوله تحقق یابـد آن چه انتظار بکشیم که اول


دور ، به همین میزان خود را از هـدف همـان تحقـق حـداقل ممکـن از دو شـرط فـوق اسـت .ایم کرده

بـرای بسـط . اسـت جمعـی ارتبـاط وسـایل ، مثالً یکی از این نهادهای اجتمـاعی سیاسـی و بـه جمعـی ارتبـاط ی مشروع و کارکردی و نیز تحقق حاکمیت قانون وجود وسـایل ها آزادی

به تناسبی . های مستقل و غیر وابسته امری ضروری است خصوص مطبوعات و به ویژه روزنامه یت این روزنامه دولتی شود طبیعی است که گرایش کلی آنها به دور شدن از که مالکیت و مدیر ولی آیا باید منتظر بود که این نهاد ابتدا مستقل شود بعد آزادی و حاکمیت . این دو زمینه است

قانون تحقق پیدا کند؟ بدیهی است که چنین خیالی باطل است ولی ایجاد یک نشریه و روزنامه مشی آنان و سپس تغییـر و سبب تغییر خط . های دولتی دارد ی بر روزنامه ثیر جدی حت أمستقل ت

البته ممکن اسـت در یـک . شود و این روند احتماالً تشدیدکننده هم هست مشی دولت می خط ترین راه است هر حال معقوله ولی ب، جایی هم متوقف شود

د؟ها کدامن زمینه در جامعه ما موانع اصلی در عدم تحقق این پیشـ7هـا زمینـه کنند که مانع اصلی در راه تحقـق ایـن پـیش در ابتدا عرض کنم بسیاری فکر می

ها هستند؛ در حالتی که به نظر من بخشی از این موانع هم از طـرف و حاکمیت ها دولت عمدتاًبه تناسب در این زمینه نقـش آن دیگر قضیه است در عین حال که دولت و ساختار و نهادهای

همـان بحـث آن بیار این معرکه هستند نمونه بسـیار مهـم مخالفین نیز هیزم ، کنند میمهمی ایفا متوجه نیستند که با این ، خواهان آزادی هستند های غرب نمونه برحسبآزادی است کسانی که

کنم زیرا شیوه بحـث شرعی نمی فعالً بحث قانونی و غیر قانونی یا شرعی و غیر (حد از آزادی طور همان. اند واقع کلیت و همبستگی مکانیکی جامعه را در خطر قرار داده در )شود عوض می

که در ابتدای گفتگو عرض کردم حد آزادی را میزان تقسیم کار اجتماعی و نزدیکـی یـا دوری آنـان کـه خواهـان آزادی بـیش از ایـن حـد . کنـد جامعه از دو نوع جامعه مورد نظر تعیین می

اصـوالً . زننـد زنند که مخالفان این حد از آزادی ضربه می مه می همان قدر به جامعه لط ، هستنداز عملکـرد طرفـداران ، هـای خـود را در مخالفـت بـا آزادی کار مایه اصلی اسـتدالل ، مخالفان

.دوروی یک سکه هستند، و این دو، گیرند افراطی در مصادیق آزادی می. دهـم دیگر نیز توجـه مـی مسألهشود به یک یی که مطرح می ها خواستدر مورد آزادی و

مصادیق ، اند که کشورهای غربی به مراحل جلوتری از تقسیم کار دست یافته آن امروزه به دلیل


و به طور غیر ارادی ما نیـز . شود ی فردی و عمومی در آنجا مشاهده می ها آزادیبخصوصی از توانـد در یـن مـی کنـیم و ا ی موجود در غـرب انتـزاع مـی ها واقعیترا از آن آزادی و مصادیق

.مجموع خطرناک باشدای را در یکی از مجالت دیدم کـه تـاریخ سانسـور اخیراً مقاله ، به عنوان نمونه عرض کنم

حتی در دهه سوم قرن حاضر نیـز انجمنـی بـا آرم . ادبی در آمریکا را مورد بحث قرار داده بود ه تشکیل شـده بـود و فعالیـت انگیز و فسادآور و غیر ی شهوت ها کتابسوزی به مقابله با کتاب

ها و معیارهای امروزین نباید کارهای گذشـتگان را ارزیـابی توجه کنیم که با مالک . کرد هم می آنچـه مـورد . عمل قابل قبول است آن ارزیابی هر عملی در شرایط زمانی و مکانی خاص . کرد

آمریکا و حتی در این است که بدانیم در عین حال چنین سانسورهایی در جامعه ، نظر من است . ولی این کشور بسیار پیشرفت کرده بود و حتی در حال پیشرفت سریع نیز بود . قرن بیستم بود

کننـده تعیـین علت این است که نوشتن یا ننوشتن یک کتاب جنسی و پورنو چیزی نیست کـه توان هم می باالتر از این . هم آزادی که به کار توسعه بیاید آن ، وجود یا عدم وجود آزادی باشد

بـرای ، کننـده آزادی نیسـت ی دادن و ندادن نیز تضمین أحتی مشارکت مردم به مفهوم ر ، گفت و حتـی اوایـل قـرن بیسـتم 19 و 18توان وضعیت اروپـا را در قـرن روشنتر شدن موضوع می

ی دادن و أمثـل ر ، ی فـردی و سیاسـی در ایـن دوران هـا آزادیبه لحاظ نمودهای . مطالعه کرد ردن یا انتخاب شدن یـا حتـی حقـوق جزایـی و غیـره وضـعیت کنـونی بسـیاری از انتخاب ک

ولـی . است )اگر بتوان این کلمه را بکار برد (موقع اروپا بهتر آن کشورهای جهان سوم از وضع در همان موقع در اروپا کسانی بودند . آنچه اهمیت اصلی دارد یعنی آزادی اندیشه وجود ندارد

نظـران جهـان اند که امروز روشـنفکران و صـاحب شه سخنانی را گفته که در عرصه فکر و اندی در عـین ، هـا را تولیـد کننـد چه رسد مشابه این اندیشه ، سوم از طرح آنها نیز هراسناک هستند

شود که بنابراین مالحظه می . ی فردی هستند ها آزادی ظاهراً واجد بسیاری از ]گروه اخیر [حال عمومـاً بـه ، که همان آزادی در فکر و اندیشه و نقـادی اسـت ،بجای پرداختن به جوهر آزادی آید و هم ثمراتی که در درخت آزادی غربی به چشم می آن ، شود ثمرات متعدد آزادی توجه می

قطعاً پافشاری بر این ثمرات تنها . هیچ تناسبی با ریشه و تنه ضعیف آزادی در جهان سوم ندارد . ضعیف منجر خواهد شدبه خم یا شکسته شدن این تنه نحیف و

سواد و بـدون احـزاب قدرتمنـد و یـا عشیرتی و کم ، توان یک نظام ایلی اصوالً چگونه می ، ای آزاد در قلمـرو اندیشـه فقدان نهاد مطبوعاتی مستقل و از همه مهمتر بـدون وجـود عرصـه


بـه ! هـا سخن از کار آمدی نظام پارلمانی و انتخابات و از همه مهمتر حق تعیین سرنوشت خلق و فقط به دنبال ! در چنین شرایطی اگر متصور بود همه چیز به حاکمان بخشیده شود . میان آورد

چه . شد محسوب می آن بزرگترین خدمت به جامعه و توسعه و ترقی ، آزادی اندیشه و فکر بود .روی ماست کنیم نوعی دورهای باطل پیش شود کرد که به هر کجا نظر می می

ای که به تشدید فرآینـد ایـن را شکست ولی نه از نقطه آن د از یک نقطه ر حال بای ه که به ی سیاسی به خصوص در ها گروهکاری که بسیار از روشنفکران و از آنان بدتر ، دورها بیانجامد

.اند اوایل انقالب در این مملکت مرتکب شده نکـات در هر حال نقد موانع موجود در راه توسعه به خصـوص موانـع غیـر حکـومتی از

.بیش از پیش پرداخته شود آن مهمی است که باید به

ای را در پیش گرفتـه و ها مذکور چه شیوه زمینه روزنامه سالم برای ایجاد و تثبیت پیش ـ8 کند؟ چگونه عمل می

مشـی حضـرت امـام ی انقالب و خط ها ارزشدفاع . کند سالم اهداف متعددی را دنبال می انتقـادی مسـایل طـرح ، ت موجود از خالل نقادی عملکردهـا و مدیری ها سیاستاصالح ، )س(

نسبت به مردم و تفکر موجود در میان مردم دفاع از استقالل و سربلندی کشور و ملت ایـران و غیره طبعاً این اهداف کلی هستند و چه بسا دیگرانی هم باشند مدعی دفاع از ایـن اهـداف یـا

توان به صراحت کنند ولی در دو مورد می م عمل می خالف سال ولی دقیقاً ، بخشی از آنها باشند یکی دفـاع از حاکمیـت قـانون . مشی سالم را از بقیه به صورت عینی جدا کرد و تمیز داد خط

ی مشـروع و مصـرح در قـوانین جـاری کشـور بـرای همـه هـا آزادیاست و دیگری دفـاع از متناسب بضاعت ماسـت و طبیعی است که گام گذاشتن در راه تحقق این دو هدف . شهروندان

اگر یک مثالً. تواند مدعی شود که در این مسیر تمام کوشش خود را بکار گیریم هیچ کس نمی آن حتی خود ما هم با ، ای یا حتی بسیاری نیست قانون به لحاظ آثار و نتایجش مورد پسند عده

نـیم در عـین حـال ک حمایت می آن قانون مخالف باشیم با این وجود با تمام توانمان از اجرای کنیم هیچگاه نشده است حتی کوچکترین تخلف از قانون را توصیه یـا حتـی اصلش را نقد می

.توجیه کنیمنسبت به این قضیه چنان حساسیت داریم که پربارترین مطالب حقوقی و آموزش حقـوقی

قیـق بـه ایـن نیز به صورت ریز و د ها یادداشتسالم و نید حتی در الو یتوانید بب را در سالم می


را اصالح آن پردازیم معتقدیم فرهنگ حقوقی جامعه ما بسیار عقب مانده است باید موضوع می کرد و این جز از طریق آموزش و تکـرار مطالـب و بـه خصـوص تبیـین مصـادیق حقـوقی و

. نیستپذیر امکان آن های پیچیدگی .ی قانونی هم همین موضع را داریمها آزادیدر خصوص هیچگاه آزادی دیگـران را مـورد تعـرض . کنیم ی خودمان دفاع می ها آزادیاز ضمن اینکه

حقوق آنان را مدنظر قرار دهـیم کامالً، کنیم نسبت به انتقادهایی که به دیگران می . ایم قرار نداده کنیم کـه از رانـت سیاسـی و قضـایی وجه فکر نمی به هیچ . تا بتوانند از حق پاسخ استفاده کنند

در . که بتوانیم علیه دیگران چیزی بنویسیم که برای ما مصونیت از تعقیب ایجاد کنـد مندیم بهره .تفاوت هستیم مقابل نسبت به رانت سیاسی و قضایی دیگران هم بی

مسـتقل از هـر گـرایش و (تواند موردی را پیدا کند که سالم به شهروند ایرانـی کسی نمی نکرده ارایهمدارک و اسناد کافی آن زمان برای اتهامی را نسبت دهد که هم)طرز فکری که دارد

.را برای فرد مورد نظر ارسال نکرده باشد آن المقدور قبالً یا حتی، مطالبـه نکنـیم آن به نظر من اگر بر این دو نکته تاکید کنیم و چیزی را کمتر و یا بیشتر از

خود را در بستر مناسبی رود که جامعه می آن امید، مگر از طریق مجاری قانونی و شناخته شده .انشاءاهللا. قرار دهیم که به اهداف مشروع و بحق خود دست یابد

انـدرکارانش از سالم به دلیـل دور شـدن دسـت گیری موضعها معتقدند که این بعضی ـ9 نظر شما چیست؟. این تصورات را نیز نداشتند، قدرت است و هنگامی که چنین نبودند

ولی این عقیـده بـه . ر مورد این تصور خیلی راه بجایی ندارد رسد که احتجاج د به نظر می انـد و علـت ایـن نیـز ای دیگر اشتباه گرفته این لحاظ شایع شده است که سالم را با عقاید عده

از این نظر ما خیلی درصدد اصالح ایـن تصـور نیسـتیم و . یک جناح دانستن سالم و آنهاست دفـاع از قـانون و (را عقیده ما نسبت به این دو امر زی، شود به مرور اصالح خواهد شد فکر می یک تحلیل است و این تحلیل چیـزی نیسـت کـه بالفاصـله بـا دور شـدن از براساس )آزادی

.قدرت قابل دستیابی باشدتوانم شاهد بیـاورم شود که در خصوص حاکمیت قانون می با این وجود اجماالً عرض می

وسـوی خـوئینی کـه مـدتی هـم مسـئولیت مسـتقیم که طی چهار سال دادستانی کـل آقـای م تفـاوتی نسـبت بـه حتی یک مورد تخطی از قانون یـا احیانـاً بـی ، دار بودند دادگستری را عهده


ارایهشود و هر کس که بتواند موردی در این رابطه تخطی از قانون از طرف ایشان مشاهده نمی ای در رابطـه بـا اراضـی مسـأله دادسـتانی کـار اوایـل البته در . پذیرم کند کلیه ادعاهایش را می

. نیز در نهایت در قالب قوانین موجود رتـق و فتـق شـد آن کشاورزی در شمال بوجود آمد که حاکمیت قانون به نحو شایسته در بـولتن دادسـتانی کـل کـه بـرای قضـات و مسـئولین مسأله .شد تبیین و تشریح میکامالًفرستادیم می

ای که در مرداد به عنوان نمونه مصاحبه ، مشخص است کامالًا نسبت به آزادی هم موضع م آن کیهـان ( در مورد آزادی با روزنامه کیهان انجام دادم )یعنی اوج قدرت این جناح ( 1365ماه

کنم سه گروهـی کـه فکر می . مبین این واقعیت است )کرد فرق می کامالًموقع با کیهان امروزی و اوضاع از این نظـر هـیچ . دادم هم اکنون نیز وجود دارند مصاحبه دشمنان آزادی لقب آن در

.فرقی نکرده است. بنده نماینده جناب آقـای موسـوی خـوئینی در کمیسـیون مـاده ده قـانون احـزاب بـودم

اتم که به نمایندگی از ایشان بود در کمیسیون موجود است و در همان موقع که زمـان اظهارنظریی که قانون اساسی را بـه عنـوان چـارچوب ها گروهیت کلیه جنگ هم بود به طور کامل با فعال

اینهـا را نـه بـرای . دادنـد ی موافق نمی أگرچه اکثریت ر ، کردم موافقت می ، پذیرفتند فعالیت می فکری چیزی نیسـت کـه بـا مسایلبه خصوص که . گویم و نه چندان ضرورتی داشت دفاع می

.قط به لحاظ پرسش شما عرض کردمف، ثیر شودأت ثیر یا حتی کمأت این اتهامات بی

های اسالمی دانشجویان متن سخنرانی است که در اردوی سراسری اعضای شوراهای مرکزی اتحادیه انجمن« » منتشر شد1371 ایراد و در دو شماره در مرداد ماه )دفتر تحکیم وحدت(های سراسر کشور دانشگاه

ها و کارکردهای آزادی در جامعه ضرورت

الرحمن الرحیمبسم اهللا

آیـد کـه جنـبش قبل از اینکه در مورد بحث آزادی مطلبـی را عـرض کـنم بـه نظـرم مـی تقریبـاً در نقطـه عطفـی . سازی قرار گرفتـه اسـت دانشجویی در شرایط بسیار حاد و سرنوشت

های اسـالمی و بندی کاملی از گذشته دانشجویان مسلمان و انجمن است که اگر بتوانید با جمع هـای شان رهنمودهایی را اتخـاذ کنیـد در ایـن صـورت انجمـن لی آنها برای آینده وضعیت فع کـنم کـه در غیـر ایـن صـورت تصـور نمـی ، توانند به حیات خودشان ادامه بدهند اسالمی می

حیاتی کـه حـداقلی از حضـور و ، ها ادامه دهند ها بتوانند به حیات خودشان در دانشگاه انجمنهـا ن مسئول ایـن انجمـن کنیم دوستانی که اآل این از این زاویه فکر می بنابر. عینیت را دارا باشد

از ایـن نظـر . هستند اهمیت دارد که به تحلیل شرایط فعلی و گذشته خودشان بیشـتر بپردازنـد من . ها باید در مقابل آزادی موضع خود را مشخص کنند آزادی مهم است و اینکه انجمن مسأله

اعتقـاد دارم آن ای که به زاویه آن را از مسألهدهد این اجازه می کنم در حدی که توانم سعی می انتقادی یا بحثی داشـتند مطـرح کننـد و مـن هـم آن اگر چنانچه دوستان نسبت به . مطرح کنم

.شوم و تا حدی که برایم ممکن باشد جواب خواهم داد خوشحال میب داد کـه آیـا آزادی یـک جـوا سوالاولین نکته در مورد آزادی این است که باید به این

آزادی ، ای پیاده کنیم؟ یا اینکه نه را در هر جامعه آن ذهنی و انتزاعی است تا بتوانیم کامالًمقوله را تعریف کنیم؟ فرق این دو آن توانیم یک پدیده است و متناسب شرایط و محیط اجتماعی می

خص شده که شکل معینی مش. یک موضوع انتزاعی است ، عبادت و نماز .زنم چیست؟ مثال می کننـد بـه های جغرافیای سعی می در همه مکان ها زمانهمه مردم در همه ، عبادت شود و تقریباً

گویند در می ماند و این که مثالً البته یک مشکل می (نحوی که گفته شده نماز را بجا بیاورند آن .)مشود نماز خواند؟ فعالً به این استثناها کار ندار قطب چه جوری می

267 ها و کارکردهای آزادی در جامعه ـ ضرورتآنجلس تا قزوین از لس

این امر در واقـع یـک . ولی طبیعت نماز خواندن مستقل از شرایط محیطی و زمانی هست هم تا حدود زیادی به همین صـورت آن حج که مقوله انتزاعی است که در مذهب آمده یا مثالً

انتزاعـی اسـت کـه کامالًزنم برای نمونه حقوق زن آیا یک مقوله ولی حقوق را مثال می . استو تمام حد و حدودش رسم جایگاه مشخصی در نظر گرفته آن و برای سالم تعریف ابتدائا در ا

ایـن طـور دانید که کنیم؟ مسلماً می اجرارا تعریف و آن توانیم و در هر جامعه برویم می ، شدهواقعیت مشخص یا پدیده انتزاعـی آن های ما از نیست ولی اگر هم چنین باشد حداقل برداشت

سال اخیر را نگاه کنید چه تحوالتی 50شما همین . شود مان مربوط می اعی به محیط اجتم کامالًایم در گذشته حق رأی را برای زن قائل نبودند چه برسد به انتخاب شـدن در حقوق زن داشته

هـم توانـد انتخـاب ن زن در حکومت اسالمی حتی می بعد حق رأی را اعتبار قائل شدند اآل . اوغیـر اسـالمی فکـر ، دادند احکام را در گذشته می آن کسانی که آن بگوییمبشود ما حق نداریم

و آیندگان هم حق ندارند تفکر ، کردند آنها هم به نسبت خودشان اسالمی فکر می ، نه، کردند میکنـیم آینـدگان هـم هـر ی فکر می این طور ما هم . فعلی ما را به یک نسبت غیر اسالمی بدانند

اش کـرد ایـن شود نفـی کنند ولی آنچه که در هر حال نمی خواهند فکر می جور دیگری که می بنابراین حقوق زن بعنوان . وابسته به محیط اجتماعی بود کامالًاست که این روند مشاهده شده

گیرد پیش از اینکه بعنوان یک واقعیت مسلم در اسالم یک پدیده اجتماعی مورد بحث قرار می .را پیاده کنیم آن ته باشیم و بخواهیم در هر جامعهاعتقاد داش آن یا یک واقعیت انتزاعی به

قبل از اینکه بخواهیم آزادی را در یک حکومـت اسـالمی . آزادی هم از همین مقوله است نیم آزادی بعنوان یک پدیده در جوامع ییا حدودش را در حکومت مشخص کنیم باید بب تعریف

موقـع آن را شناختیم آن ت؟ وقتی اش چیس گوناگون چه نقشی دارد؟ کارکردهای مثبت و منفی .تر روشن کنیم حدهای جدیدی بزنیم و حد و مرزش را دقیق آن توانیم به در اسالم هم می

کنم شاید بـه ادامـه می ارایهتر شدن بحث یک تعریف قراردادی از آزادی من برای راحت شـما . بـاری تنوع اختیـاری نـه تنـوع اج ، این است که آزادی یعنی تنوع آن بحث کمک کند و

یکی در طبقه برهمن اسـت یکـی از طبقـه ، نیدیممکن است در نظام کاستی هند هم تنوع را بب در یـک ، وجه اختیـاری نیسـت و بین اینها تفاوت وجود دارد ولی این تفاوت به هیچ ، ها نجس

یکـی ، یکی فئودال اسـت ، یکی خان است ، بینید در یک نظام فئودالی تنوع را می ، ای نظام قبیله ها و صالحیت براساسولی این تنوع اختیاری نیست یعنی . یکی برده و یکی سرو است ،رعیت

کسی کـه فرزنـد فئـودال اسـت جانشـین آن . اند افراد آنها را انتخاب نکرده ، اراده آزاد براساس


دنیا آمده در چهـره او نوشـته ه کسی که فرزند رعیت است از روزی که ب آن شود و پدرش می ه چه کاره خواهد شد و چه کاری باید انجام بدهد بنابراین در یک چنـین محیطـی شده که آیند

اگر قرار باشـد . گذاریم بلکه آزادی یعنی تنوعی که ناشی از اختیار باشد اسم این را آزادی نمی ای درس بخوانیم ایـن امـر بـه معنـای آزادی یک نظامی تعیین کند که ما کداممان در چه رشته

بتوانند عقایـد متفـاوتی را داشـته ، که خود افراد بتوانند راهشان را انتخاب کنند این. نخواهد بود کنیم و حاال بحث خواهیم کرد در اینکه کـارکرد این تعریف را می ، بنابراین. آزادی است . باشند

چنین تنوع اختیاری در جامعه چیست؟ای تمام ای نظام عشیره هنظام قبیل ، شویم که نظام فئودالی هرچه به گذشته بنگریم متوجه می

اساس وحدتشان بر تشابه است یعنی اینکه یک کل همگنی به نام یک نظام وجـود ، ها این نظام آید جایگاهش در این نظام مشخص است و باید نقشی را که بـه دارد و هر کسی که به دنیا می

نویسـند و هـر ا مـی شبیه یک تئاتر یک تئـاتر سـناریویش ر کامالًاند بازی کند عهده او گذاشته ی اگـر تنـوع یها در چنین نظام . را بازی کند آن کسی هم معلوم است که نقشش چیست و باید

اگـر . شـود وحدت نظام از هم گسیخته مـی ، شود اختیاری ایجاد شود بالفاصله نظام منقسم می نظـام ها بشود این کـل ها وارد طبقه برهمن چنانچه یک نفر در نظام هند بخواهد از طبقه نجس

. تواند وحدت خودش را داشـته باشـد ریزد در واقع نظام تقسیم خواهد شد و نمی را در هم می هـر . کنـد نظام را ایجـاد مـی آن کلی که آن تشابه با . ها از راه تشابه است وحدت این نوع نظام

کسی باید جایگاه خاص خودش را داشته باشد و در همـان قالـب بایـد رفتـار کنـد در چنـین هایی آزادی به معنای چه خواهد بود؟ آیا جز به معنای این است کـه افـراد بتواننـد تنـوع نظام

اختیاری داشته باشند و اینکه جامعه منقسم شود؟ و وحدت خودش را از دست بدهد و تجزیه شود؟

دیگـر ، کنـد کنند و تقسیم کار هـم افـزایش پیـدا مـی ولی به مرور که جوامع پیشرفت می اش برایش تعیـین که از روز اول زندگی . را در یک نقش بخصوص قرار داد شود هر کسی نمی

ها لیاقت برحسبها اینجا دیگر تنوع و تفاوت ، نقش را انجام بدهد آن شده و مجبورش کرد که هـایی کـه این تفاوت . شوند ها خود منشا وحدت می در این جوامع تفاوت . و اختیار افراد است

کنـد بـه ایـن های گذشته هسـت فـرق مـی هایی که در نظام فاوتهای مدرن هست با ت در نظام هایی کـه در بـدن انسـان درست عین تفاوت . های ارگانیک گویند یک نوع تفاوت اصطالحاً می

وجود دارد با اینکه به شدت با همدیگر متفاوت هستند ولی در جهـت آن مختلف یمیان اجزا


همـدیگر را درک . ا همـدیگر وحـدت دارنـد بهبود کارکرد یک نظام کلی که همان بدن باشد ب اینجا نیاز به همدیگر . شوند ها مبنای وحدت می یعنی خود تفاوت . کنند و نیازمند یکدیگرند می

طبقـه ، شـغل متفـاوت دارنـد ، کننـد با هم متفاوت فکر می کامالًاست در عین حال که دو نفر هایشـان شان در همـین تفـاوت کنند که وحدت اجتماعی متفاوت دارند در عین حال احساس می

از ایـن . شـود نها مـی آهای یک جامعه مدرن برای هاست که از ضرورت است یعنی این تفاوت و بـرخالف جـوامعی هسـتند کـه ، شود تفاوت مبنای وحدت در جوامع مدرن است می ، زاویه

یـک سـنگ جوامـع مـدرن ، درست عین یک جسم صـلب ، شود تشابه مکانیکی دارند گفته می ف این نوع جوامع وحدت ارگانیک دارند و نقش اساسی آزادی در این است کـه اجـازه برخالترین حالت بروز پیدا کنـد و فقـدان آزادی ها به بهترین صورت و کارکردی دهد این تفاوت می

شود و این امر مخل وحدت جامعـه ارگانیک می های غیر کارکردی و غیر منجر به بروز تفاوت تشابهات قرار بدهیم بلکه براساستوانیم در جوامع مدرن وحدت را نمینوین است چرا که ما

های مفید و کـارکردی تنهـا گیرد و تفاوت ها هست که شکل می تفاوت براساس وحدت عمدتاً. کنـد در یک محیط آزاد امکان تجلی و بروز منطقی و متناسب با ساخت اجتماعی را پیـدا مـی

زی شده و از باال و بدون حضور آزادی در جامعه به یک شـکل ری ها را برنامه توانیم تفاوت نمی . بکنیمارایهدرستی

شاید یک مقدار فهم آنچه که گفته شد در ابتدای امر مشکل باشد ولی حقیقت ایـن اسـت در جامعه خود ما هم . دهد که تجربه تاریخی کشورها را اگر نگاه بکنیم همین نتیجه را به ما می

یک تحقیقی که اخیراً اجرا شده بخشی از نتایجش را برای شـما عـرض ، دشو این امر نتیجه می های این تحقیق میزان اعتماد یکی از سوال . های جمعی است این تحقیق در زمینه رسانه . کنم می

.مردم به مسئولین و میزان انتظارات مردم از مسئولین استای از ول در یک نظام چه درجـه داری یک نفر مسئ اند که تو دوست از یک نفر پرسیده مثالً

بعد پرسـیدند . اند مردم یک عددی را گفته ) شده سوال درجه برحسب(عدالت را داشته باشد؟ کنی؟ خوب ممکن ای از عدالت را مشاهده می که حاال در میان مسئولین این مملکت چه درجه

میان انتظـارات فاصله سوالتفاوت این دو . است که بعضی درجه کمتری را بگویند و برعکس ای کـه بدسـت آمـده وقتی که این موضوع خوب تحلیل شـده نتیجـه . و مشاهدات مردم است

داخلی بیشتر در دسترس افـراد جمعی ارتباطآور است بدین معنی که جاهایی که وسایل تعجبشـود گفـت مـردم بـه بوده تفاوت بین انتظارات و مشاهدات بیشتر است یعنـی در اصـل مـی


مطبوعات و ، تلویزیون، تهران به دلیل اینکه وسایل ارتباطی رادیو مثالً. تر هستند نمسئولین بدبی قـرار آن انواع و اقسام اینها وجود دارد و در دسترس مـردم بیشـتر اسـت و طبعـاً در معـرض

هـا گیرند تفاوت بین انتظارات و مشاهداتشان بیشتر است و در مقابل مناطقی که این رسـانه میگیرد و ی مرزی که رادیو تلویزیون مشکل میها استانمثالً در . ن تفاوت کمتر استکمتر بوده ای

هـای خـارجی همچنین راجع به رسانه . رسد این قضیه عکس است مطبوعات کمتر و دیرتر می های خارجی بیشتر در اختیار مردم وجود داشـته عکس این نتیجه وجود دارد یعنی هرجا رسانه

در ، در آنجاهـا کمتـر بـود ) دوری مـردم و مسـئولین بگـوییم واهیم خ در اصل می (این تفاوت خارجی کمتر در دسترس مردم بوده این تفاوت بیشـتر اسـت جمعی ارتباط وسایلی که یجاها

وسـایل شـود؟ یعنـی مـا از در حالی که شاید فکر کنید که خوب چه جوری چنین چیزی مـی و در بگوییمخواهیم بیشتر مطالبمان را هی می کنیم با اینکه به چه نحو استفاده می جمعی ارتباط

اسـت کـه از پذیر امکانکنیم که در یک نظام مدرن این کار فکر می . ذهن مردم بیشتر فرو کنیم در حالی که . طریق تبلیغات یک طرفه ذهن مردم را مستعد کنیم و مردم را موافق خودمان کنیم

اصـوالً وقتـی کـه افـراد در معـرض . دهد میی حاصله از جامعه خالف این را نشان ها واقعیتسـازوکاری ایجـاد ، آیـد گیرند مکانیزمی بـه وجـود مـی های مختلف و گوناگون قرار می رسانهشود که ذهن افراد را نسبت به مسئولین یا نسـبت بـه دیگـران یـا حتـی نسـبت بـه محـیط می

کنترل شده بخواهد الًکامکند تا وقتی یک تبلیغات یک طرفه و اجتماعی خودشان مساعدتر می این تصور مساعد همان وحدت اجتمـاعی اسـت یعنـی اگـر مردمـی . به اذهان مردم حمله کند

آن دهد که نسبت به مسئولینشان چنین گرایشی و چنین خوشبینی را نداشته باشند این نشان می ـ هنگـامی کـه مـی . جامعه ثبات اجتماعی و وحدت کافی نـدارد ا عللـی در جامعـه مـ ه بینـیم ب

بر افکار مردم برخالف آنچه که آن شویم که نفوذ های داخلی کنترل شده است متوجه می رسانهتـر بینیم که وحدت مردم و مسئولین شکننده در ذهن مسئولین هست کمتر است و در نتیجه می

تر هسـتند و در مقابـل جاهـایی کـه بیشـتر در است و افراد نسبت به مسئولین خودشان بدبین هـای این به این معنـا نیسـت کـه رسـانه . های خارجی هستند نتیجه عکس است همعرض رسان

اصوالً سازوکار تبلیغات در یک محـیط آزاد چنـین خواهـد ، نه، کند نفع ما تبلیغ می خارجی به زنم کسانی که بعنوان یک روزنامه انتقادی مطرح است ولی من حدس می » سالم«بود با این که

کننـد تـا کسـانی کـه یـک روزنامـه تر به نظام فکر می نند خیلی منطقی خوا را بیشتر می » سالم«شـود تش این نیست که چون در این روزنامه انتقـاد مطـرح مـی لع. خوانند طرفدار دولت را می


توانـد تـر مـی شود ذهـن فـرد راحـت ها چیز دیگر هم مطرح می باید بدبینی ایجاد کند بلکه ده .دامه باز هم به این موضوع خواهم پرداختمن در ا، را بفهمدمسایلمشکالت و

صحبت بشود اینکه آزادی یـک مقولـه . بنابراین آنچه بیشتر در قسمت اول مورد نظرم بود حاال شـاید . و برای حفظ وحدت جامعه کارکرد دارد ، انتزاعی نیست یک ضرورت است کامالًوییم آزادی یعنـی چـه گـ مطرح شود که میزان آزادی چقدر است؟ یعنی ما وقتی می سوالاین

متفـاوت را کـامالً حدی از آزادی مورد نظرمان است؟ اگر توجه کرده باشید مـا دو تـا جامعـه بسـته کـه آزادی کـامالً آل یک جامعـه کردیم یعنی به عنوان دو تیپ ایده ارایهالگوی خودمان

شـد و آزادی هـر پیشـرفته با کامالًمفهوم و کارکرد ندارد و دیگری یک جامعه که آن مطلقاً در وجود دارد تا افراد بتوانند استعدادهای خود را بیشتر بروز دهنـد یـا در اصـل آن چه بیشتر در

.بتوانند بیشتر شخصیت خودشان را بروز دهندای کـه آزادتـر اسـت کنند و در یک جامعـه در یک جامعه بسته افراد عمدتاً نقش بازی می

در . توانند شخصیت خودشان را بـروز بدهنـد راد می اف. ای نیست شده دیگر نقش از پیش تعیین مکانیکی بـه یـک کامالًشود گفت طیفی است از یک جامعه میان این دو نمونه و دو قطب می

ای قرار گرفته ای متناسب با اینکه در چه نقطه ارگانیک حاال جامعه ما یا هر جامعه کامالًجامعه اگر کمتـر باشـد منجـر بـه . رایش ملحوظ کرد ی متناسب خودش را ب ها آزادیباشد باید سطح

شود و اگر بیشتر شود منجر به فروپاشی شود و آزادی غیر کارکردی می تر شدن جامعه می بستهبنـابراین . کنم که توضـیح بیشـتری بـدهم شود که در ادامه سعی می جامعه می آن انسجام اولیه

را آن هـر جامعـه آزادی متناسـب توانیم متناسب سطح پیشرفت بطور خالصه اگر بخواهیم می مطرح شـود کـه خـوب در جامعـه اسـالمی مـا ایـن حـد سوالحاال شاید این . پیشنهاد بکنیم

توانم وارد گفتگو شوم زیرا یـک بحـث کنم که در رابطه با این موضوع نمی چیست؟ عرض می ث اینهـا در واقـع یـک بحـ . کارشناسی و پیچیده و متنوع و یک بحـث موضـوعی اسـت نسبتاً. گیری و هم از جهت وقـت کند هم از جهت نتیجه ی است که یک مقدار مشکل ایجاد می یاجرا

عملی هم گفته باشیم این است که همین چیزی را که بعنوان قانون حل راهولی برای اینکه یک ی که چارچوب قانونی آنها روشن شـده همـین یها آزادیدر جامعه اسالمی ما وجود دارد یعنی

و البته اگر هم بیشتر ، نه از این چیزی بیشتر باید تقاضا بکنیم و نه کمتر . ولمان است حد قابل قب اصل اساسـی کـه نحـوه تعیـین آن و کمتر تقاضا کردیم باز هم باید از خالل قانون باشد یعنی

اگر . قانون است ، کند و اینکه موضع ما در آزادی چه باشد رفتار ما را با مفهوم آزادی تعیین می


خواهند دید که اجراچه در قالب قانون بیش از حد مورد انتظار آزادی منظور شده باشد در چنانحـد آن کنند و اگر چنانچه برعکس کمتر از شوند خوب قانون را عوض می دچار مشکالت می

ی قانونی را گسترش بدهند بنابراین بـرای اینکـه ها آزادیکنند که حدود باشد باز هم سعی می این دعواهای اجرایی قضیه خالص کنیم بعنوان یک اصل کلی باید بپـذیریم کـه خودمان را از

را آن هر چیزی را قانون اسالمی بعنوان حد و حدود آزادی برای یک جامعه تعیین کـرده بایـد نخـواهیم کـه . کنـیم بهم پایبند و ملتزم باشیم یعنی ملزم باشـیم کـه اجـرایش آن بپذیریم و به

مصلحت یک جـا زیـر پـا بگـذاریم و انـواع و برحسب کنیم و ارایه آن تفسیرهای شخصی از دست یازیدند آن خیلی از نیروها به متأسفانهاقسام چیزهایی که در گذشته تجربه شده است و

ی هم این کار را کردند و بعد از یک مدتی دیدند که وقتی این رونـد یهای دانشجو حتی جنبش نـبش جیان این روند خواهند بود بنابراین اگر قرار باشـد ادامه پیدا کند خودشان هم جزو قربان

کند چه شـما فرقی نمی (را بررسی کند آن دانشجویی هم بخواهد که به گذشته خود برگردد و یکـی از محورهـایی کـه بایـد عملکـرد جنـبش )هیچ فرقی در این قضیه وجود ندارد ، چه من

چـه در ( هـا انسـان و حقوق مشـروع نقد شود عملکردش نسبت به آزادی آن دانشجویی را در شـد خوب رعایت می مسألهو اگر چنانچه در گذشته این . است )دانشگاه و چه بیرون دانشگاه

شـدیم و خـواهیم شـد پـیش آن چه بسا که در حال و در آینده بعضی از مشکالتی که دچـار .آمد نمی

بارت دیگر آنچه مطلب دیگری که در مورد آزادی بسیار مهم است حجم آزادی است به ع که در ابتدا عنوان کردیم یعنی نقشی که آزادی در رابطه با حفظ وحدت اجتماع دارد مربوط به

شود اینکه یک نفر و دو نفر آزاد باشند یا یک گروه آزاد باشد مورد نظر نیست حجم آزادی می ره در گسـت باید دید حجم آزادی چقدر است؟ حجم آزادی به یک عبارت عمق آزادی ضـرب

ها هم آزادی را به حد وفور خواهید دید و خیلـی هـم آزادی است شما در دیکتاتورترین رژیم در یـک نظـام اولیگارشـی هـم شـما آزادی را . شود ولی فقط به فرد دیکتاتور محدود می ، زیادشان هم نسبتا زیاد است ولی ایـن شود و آزادی بینید ولی به یک طبقه بخصوص محدود می می

کنـد و شود حجم کمی را درست مـی وقتی در این سطح و این گستره کم ضرب می عمق زیاد اگـر . در بهبـود وضـعیت جامعـه و در وحـدت اجتمـاعی دارد مـوثر این حجم است که نقش

را زیـاد آن بخواهیم حجم آزادی را زیاد کنیم حتی اگر عمق کمی هم داشته باشد باید گسـتره شود ایـن یـک حجـم خیلـی وسـیعی را نسان ضرب می میلیون ا 60کرد وقتی که عمق کم در


بعنوان یک اصل باید همیشه در ذهنمان داشته باشیم کـه آزادی در چـارچوب . دهد تشکیل می یعنـی ایـن ، قانون مفهوم دارد و همه افراد هم طبق قانون اساسی در مقابل قانون یکسان هستند

بینـیم کـه در جامعه ما می متأسفانه. اشداش از آقای ب بیشتر ب آزادی، معنی ندارد که آقای الف ، ها از قانون در جهت استفاده بیشـتر از آزادی وجـود دارد یعنی بعضی افراط . این چنین هست

ی نیست که افراد از نعمت آزادی کـه در قالـب این طور یعنی . ها هم به همچنین بعضی تفریط تواننـد بکننـد بـدون اینکـه یها خیلـی کارهـا را مـ قانون هست یکسان برخوردار باشند خیلی

تواننـد انجـام شـان هسـت نمـی ها کارهایی که مشروع هست و حق بازخواست شوند و خیلی بنابراین آنچه مهم است قوانین نوشته شده نیست بلکه آنچه که اهمیت دارد این است که . دهند

ار ببندند باز هـم توانند استفاده کنند و بک در عمل مجموعه افراد ملت چه حدی از آزادی را می حرفـی آن گویم جـزو اصـول بایـد بپـذیریم اگـر روی که می اینهایی (عرض کنم هیچ تفاوتی

کسـی آن اش با تعهد و سابقه ، بین بهترین بچه دانشگاه از نظر ایمان )هست باید مشخص شود آزادی از نظر حقوق اجتماعی و حق اسـتفاده از ، که اصالً هیچ تقیدی به اسالم و انقالب ندارد

ی را یممکن است یک آقـا ، حق و حقوقشان است بله مسألهاین چون . نباید وجود داشته باشد جزو حق و حقوق افراد نیست یکی را مردم انتخاب آن ، مسئول جایی بگذارند یکی را نگذارند

ولی وقتی که راجـع بـه . کنند بکنند یکی را انتخاب نکنند و هر که را دوست دارند انتخاب می کنیم هیچ تفاوتی بین هیچکس و هیچکدام از شهروندان ایـن مملکـت افراد صحبت می حقوق

تحوالت اجتماعی بیشـتر البته من عرض کنم که روند اجتماعی و کالً . نباید وجود داشته باشد .به سمت این است که امتیازات به حقوق تبدیل شود

دانیم جزو امتیاز خان حقوق می ن برای خودمان در گذشته خیلی از چیزهایی که ما اآل مثالًن هم در جامعه ما بعضی از چیزها کـه بعنـوان اآل. دادند دادند یا نمی و حاکم بود و به کسی می

این روند کلی جوامع بشری . امتیاز مطرح است ممکن است در آینده بعنوان حقوق مطرح شود شناسیم این باید شـامل همـه است ولی ما فعالً آنچه را که در جامعه خودمان بعنوان حقوق می

گویم باید بـه عنـوان اعتقادمـان اینهایی که من می . افراد بشود و باید به این اعتقاد داشته باشیم اش را خـواهیم موقع نتیجـه آن اگر توانستیم به این اعتقاد برسیم و در دانشگاه عمل کنیم . باشد

کسی که موافق شما هم آن یدید که اگر یک روز حقوق شما هم مورد تعرض قرار گرفت حت . کند چرا که دفاع از شما دفاع از حقـوق خـودش هسـت آید از حقوق شما دفاع می نیست می

یک وقت یکی از دوستان نماینده مجلس آمده بود پیش من و گفت که فالنی را دستگیر کردند


از حقـوق ایـن من. کنم ید؟ گفتم که من این کار را نمی یگو ید برخورد کنید چرا چیزی نمی یبیاخوب هم هسـت ولـی بـه تـو کـه نماینـده عیبی ندارد ، کنم آقا که بچه مسلمان است دفاع می

. کننـد دهم که مذهبی نیستند ولی در این مملکت زندگی مـی یی را می ها آدممجلس هستی اسم 5 زنـش را دسـتگیر کردنـد و ی برو از حقوق آنها دفاع کن کسی که مثالً یگو تو اگر راست می

روز تو از ضـایع آن خوب تو چطور در مقابل این حساس نیستی اگر . ز هم از او خبر ندارد روآمد از حقـوق کردی امروز همان شهروند می شدن حقوق اولیه یک شهروند ایرانی صحبت می

کرد بنابراین نباید انتظار داشته باشیم کـه یـک بـام و دو هـوا وجـود فرد مورد نظر تو دفاع می ر دانشگاه اگر بخواهیم بـه مفهـوم صـحیحش عمـل بکنـیم و حـق آزادی بـرای داشته باشد د

توانیم برای خودمان قائل باشـیم کـه ایـن حـق را خودمان قائل باشیم تنها وقتی این حق را می برای دیگران هم قائل باشیم مگر اینکه آزادی را امتیاز بدانیم حق ندانیم این امتیـاز هـم شـامل

ی فکر کردیم دیگر نباید از روزی کـه آزادی این طور ل دیگران اگر حال ماست و نه شامل حا شوند که ایـن امتیـاز را از مـا هـم سـلب ما هم سلب شد شکایت کنیم چرا که کسانی پیدا می

. سلب خواهند کردها همان که امتیاز را دادند ها همانکنند می و وحـدت جامعـه نکته دیگر که باید عرض کنم این است که آزادی چگونه سـبب ثبـات

کند که این نتیجه را دارد؟ بهتـر اسـت مثـال بـزنم شود؟ چه سازوکاری در جامعه ایجاد می میخواهنـد نتیجـه بگیرنـد کـه ایـن نـوع داننـد و مـی ها سالم را سوپاپ اطمینان نظام مـی بعضی

سوپاپ اطمینان نیسـتیم بـرعکس ، کنند ما خواهیم گفت نه مطبوعات ساختگی است و فکر می بله ما سوپاپ اطمینان هستیم و این عین واقعیت است و چه خوب است روزی ، واهیم گفت خ

هـای آزاد نـه که مسئولین هر نظامی به این نتیجه برسند که وجود مطبوعات و مجالت و رسانه آن جامعه نیست بلکه یک سوپاپ اطمینـان بسـیار قـوی بـرای آن تنها مخل وحدت و انسجام

بینید غرب از ثبات و اطمینان نسبی برخوردار است نـه من اینکه شما می جامعه است به عقیده ها در آنجاست آنها در اصل نـان به دلیل اقتصاد قوی بلکه به دلیل همین وجود سوپاپ اطمینان

شـود ی مختلفی عنوان مـی ها تحلیلخورند در خصوص فروپاشی شوروی ها را می این سوپاپ چـون ، هـای اقتصـادی قـوی داشـته باشـد نتوانسـت پایـه کنند شوروی چون ها فکر می بعضی

کنم این چنین نتوانست شکم مردمش را پر کند بنابراین شکست خورد در حالی که من فکر می . یک بود که این مشکالت برایش بوجـود آمـد دموکراتی ها آزادینیست شوروی به دلیل فقدان

ست کارکرد آزادی ها آزادی فقدان این حتی بدی وضع اقتصاد نیز در مراحلی از توسعه ناشی از


شوید که آزادی واقعا سوپاپ اطمینان است این سوپاپ چند جور عمل را اگر ببینید متوجه می .کند یکی نظارت بر عملکرد مسئولین است می

شود که یک مومن همیشه بایـد خـدا اخالقی اسالم خیلی گفته می مسایلدانید در شما می ش بداند هر چقدر این امر را بیشتر قبول داشته باشد حتـی وقتـی کـه در را شاهد و ناظر رفتار

ی از خـودش یبیند بنابراین هیچ کـار خطـا کند و خدا را شاهد می بسته هم کار می یک اتاق در اخالقی است و خیلی هم خوب اسـت انجـام شـود کامالًدهد خوب این یک توصیه بروز نمی

، مردم را به خدا معتقد کنـیم بگوییمتوانیم این را قط می ولی ضمانت اجتماعی ندارد یعنی ما ف شـود و خـدا این کار مـی که حتماً بگوییمبه پاداش و جزا معتقد کنیم و ، دنیا معتقد کنیم آن بهمعنـا نیسـت آن لذا به . کنند ها جور دیگری رفتار می بینیم که خیلی می بیند ولی خوب عمالً می

مطبوعات یک کار بسیار مهمی که دارنـد نظـارت . از بین ببریم که نظارت مستقیم اجتماعی را ، وزیر، جمهور رییساز ، اجتماعی است هرگاه یک مطبوعات آزاد در جامعه وجود داشته باشد

بـازاری اسـت اسـتاد دانشـگاه مثالً، حتی افرادی که در دولت نیستند ، معاون وزیر یا هر کسی کنند اینها اگـر بـه خود را تحت نظارت حس می است دانشجو است ربطی هم به دولت ندارد

خدا هم اعتقادی نداشته باشند ولی اگر بفهمند کسانی هستند که مواظب آنها هستند و اگر یک کننـد اگـر بـه خـدا کنند خود را کنترل می را افشا می آن کنند و آیند پیگیری می کاری بکنند می

، رش ببیند اقالً بگذار مطمئن شـود کـه کسـانی اعتقاد ندارد که خدا را در اصل شاهد و ناظر کا کنند و هر مشـکلی کـه از ی خالف او را برمال و افشا می یآیند کارها یک گروهی هستند که می

کنند و این یک نوع نظارت اجتماعی جـدی اسـت توجـه او ایجاد شود این مشکل را علنی می ی وجـود داشـته اسـت نظـارت های گذشته و در جوامع سنتی هم نظارت اجتماع نظام کنید در

، های سنتی در قالب ساخت سنتی جامعه است شما اگر در یک روستا باشـید اجتماعی در نظام توانید خود را از نظارت آنهـا خـالص کنید که نمی یا عضو یک نظام قبیلگی باشید احساس می

ظـارت کنید حتی اگر یک نفر دور دست هم باشد به یک نوعی تحت کنترل جامعه است یک ن شود مثال چرا در این جوامع زنان یا مردان کمتر به فسـاد عجیب اجتماعی روی افراد اعمال می

شوند؟ نه اینکه این یک پدیده اخالقی است بلکه آنـان در طـول رونـد اجتمـاعی و کشیده می نظارت نظام اجتماعی آنها را شـکل داده اسـت بـه آن اند که تاریخشان تحت یک نظارتی بوده

نظـارت خـالص آن کننـد و از هـا مهـاجرت مـی بینید وقتی که بعضی همین هم شما می خاطر نوع نظارت وجود نـدارد آن افتند در مقابل در شهرها شوند خیلی بیشتر به فساد و فحشا می می


توانیم این نوع نظارت را بر هم داشته باشیم نظارت یا باید در قالب قانون و هیچکدام از ما نمی ی ی باشد که این نظارت حد و حدود خاصی دارد بخصـوص در کشـورها ها حرف پلیس و این

شوند امکان انجام چنین نظارتی بطور کامـل نیسـت مثل کشور ما که شهرها بسرعت بزرگ می ها انجام گیرد و چه بهتر اینکه اصوالً نظارت اجتمـاعی از طریـق یا باید نظارت از طریق رسانه

گذارد به مرحله انفجار کشیده اپ اطمینان یعنی اینکه جامعه را نمیها باشد این یعنی سوپ رسانه .شود

اگر احسـاس کـنم کـه شـما روی کـار مـن )جلسه حاضر ( این جمع باشم رییسمن اگر هـای کنم که متناسـب خواسـته کنم یعنی سعی می کنید خوب من خودم را کنترل می نظارت می

بصورت منطقی دفاع کنم و همین سبب اصالح رفتار جمع رفتار کنم و اینکه بتوانم از کارهایم شـود بنـابراین اولـین کـارکردی کـه مطبوعـات آزاد و من و دور شدن این جلسه از انفجار می

تواند داشته باشـد اعمـال ایـن نـوع نظـارت در یـک نظـام مـدرن اسـت و های آزاد می رسانه هم نیست که فکر ین طور ا. برد بخصوص غرب از این قضیه در نظام خودش خیلی منفعت می

شـوند شـما شـاید بـدتر از اعتمـادی مـی کنیم اگر یک مشکالتی عنوان شود مردم به نظام بـی ماجرای واترگیت در نظام غرب سراغ نداشته باشید ولی خیلی راحت آمریکا این موج را از سر

ل را ای هسـت کـه اشـکا چرا؟ چون وقتی که مردم بفهمند کـه قـوه نـاظره ، کند خودش رد می کردند در همـین را علنی می آن کند خوب یک اشکال دیگری بود باز هم مطبوعات برطرف می

. کنـد خبرش را چاپ مـی » سالم«کنید فتد شما فکر می اایران خودمان اگر فردا اتفاقی یک جا بی فتاده احال فرض کنید یک اتفاقی نی . کنید که دلیلی ندارد چاپ نکند یعنی بطور معمول فکر می

ای این را کنید کدام روزنامه فکر می ، ها در دنیا اعالم کردند که این اتفاق در ایران افتاده خیلیو کننـد؟ های دیگر نفی کنند مردم قبـول مـی کنید روزنامه کنند؟ فکر می نفی کند مردم قبولش می حاال . زدید یافتاد نم ی را که اتفاق می یگویند که اصالً شما آنها کنند می مسلم است که قبول نمی

بگوید کـه » سالم «فتاده چه دلیل دارد گفته شما را قبول کنیم؟ ولی من مطمئنم اگر اکه اتفاق نی بیند این روزنامه اتفـاقی کند چون می را قبول می آن ای از جامعه فتاده اقال بخش عمده ااتفاق نی

بنابراین هیچگاه ، فتادهانویسد نی فتاده که می افتاده خوب حتماً نی ازند و حاال که نی را که افتاده می گوینـد اگـر وقـایع را می. ما نباید آزادی را صرفا به همان آثار منفی ظاهرش تحلیل و رد کنیم

ی نیست اگر چنانچـه این طور ، گفتند چیزی که خیلی می ، شود بنویسید توی دل مردم خالی می ن بیخـود دل مـردم جلـوگیری تواند از خالی شد بار دیگر هم می 6بار دل مردم خالی شود دو


توانند یک رابطه معقول بین مردم و نظام و بین خود مـردم ایجـاد ها می مطبوعات و رسانه . کندتوانـد آزادی مـی هـای آزاد و کـالً کنند بنابراین اولین کاری که یک مطبوعات آزاد یعنی رسانه

تواند به عنوان که می ایجاد کند نظارت بر عملکرد مسئولین رسمی و مسئولین غیررسمی است . در بهبود وضعیت اجتماعی عمل کندموثریک عنصر بسیار مهم و

ایـن را در ثبـات ، تواند انجام دهد تشویق روحیه تسـاهل اسـت کار دیگری که آزادی می .اجتماعی جدید دست کم نگیرید

شـان را بـا تسـاهل حـل مسایلیکی از مشکالتی که جوامع جهان سوم دارند این است که یـا مطلـق » عبدی«شما باید به ، یعنی اینکه دیدگاه سفید و سیاه ذاتی این جوامع شده . کنند نمی

ید صـفر اسـت بایـد ی نبود بگو 100دهیم یا اگر می 100ید بله ما نمره یعنایت داشته باشید بگو تحلیلی که من در ابتدا عرض کردم که آن با(ای برای جوامع جدید چنین روحیه. اعدامش کنیم

پذیر نیست که این روحیه در این جوامع بتواند امکان )هایشان هست وحدتشان مبتنی بر تفاوت کارساز باشد در جوامع سنتی شاید به درد بخورد یک کسی جزو قبیله هسـت یـا نیسـت؟ راه

باید وظایف خودش را انجام دهد ولی در جوامع و اگر در قبیله هم هست دقیقاً ، دیگری ندارد توانیم یک روحیه نسبی و تسـاهل را پذیر نیست بنابراین چه جوری ما می کار امکان جدید این

ی که دارد این چند تـا حسـن را هـم یها ایجاد بکنیم؟ باید قبول کرد که یک فرد با همه اشکال خـوب از ، ی کرد یدارد به همان میزان هم برای او اهمیت قائل شویم فرض کنید که کسی خطا

االبد نتواند هیچ کـاری برود ولی دلیل ندارد که دیگر محکومش بکنیم که الی این کار باید کنار تواند ایجاد شود؟ این روحیه فقط در یـک محـیط آزاد امکـان این روحیه چه جوری می . بکند

ایجادش هست امکان این هست که اگر محیط آزاد باشد افراد را مطلق نکنیم و آنها را نترسانیم ی یهـا همـه مـا یـک اشـکال باالخرهتوانند یاد بگیرند که گیرند می د قرار می از اینکه مورد انتقا

نوس شـد أی اخالقـی مـ یـ گرا ی داریم و باید با این نسـبی یها ی و یک خوب یها داریم یک بدی کنم که ایـن من این را قبول می ها حرفیعنی با همه اینکه این فرد اشکال دارد ولی با همه این

کنیم اگر این خطا را کرد از این کـار او ار را بکند و از او هم حمایت می این ک ، پست را بپذیرد کنیم که نتواند در جامعه زندگی بکنـد ابد رد صالحیتش نمی الی داریم ولی به هیچوجه را برمی

تواند مشاهده شـود یـا در مـردم پـرورش پیـدا این روحیه تساهل فقط در اثر وجود آزادی می .بکند


هاست صرف اینکه افراد مشکالتشان را بگویند خود این ی در رفع عقده عملکرد سوم آزاد ایـد کند شاید شما هم در دانشگاه برخورد داشته نوعی از احساس آسایش و راحتی را ایجاد می

های یکسانی داشته باشند ولی یک جـا دانشجویان ممکن است اشکال ، در دو تا دانشگاه مشابه شـنود ولـی آخـر هـم کـار خـودش را انجـام یشان را می ها حرف دانشگاه خیلی راحت رییس آن دهد یک جای دیگر حتی حاضر نیست هـیچ حرفـی را بشـنود شـما مطمـئن باشـید در می

دهد همـین شنود و آخر هم کار خودش را انجام می می دانشگاه انتقادها را رییسدانشگاهی که دش یک مقدار روحیه انتقادکنندگان و شنود به هر حال همین خو بینند انتقاد را می قدری که می

دهد کـه بـه پرخـاش و تنـدی و برخـورد دهد و اجازه نمی تندی و تیزی آنها را کاهش می آن منجر به خشـونت و ی که انتقادها را حتی حاضر نیست بشنود قطعاً ینجامد در حالی که آنجا ابی

خفقـان اسـت کـه درگیری خواهد شد و اگر هم خشونت و درگیـری نشـود بـر اثـر فشـار و شود و کـل دانشـگاه را گذارد بروز پیدا کند و هنگامی که خیلی فشار زیاد شود منفجر می نمی

.کند کن فیکون میپذیرنـد کـه همیشـه انتقادهـا وارد کنند این را مـی بعالوه وقتی که افراد انتقاد را مطرح می

تـای 30-40. وارد باشد آن از تا 30 تا انتقادی که در محیط دانشگاه داریم شاید 100نیست از تای 30-40تفاوت است که نه مدیریت ممکن است تقصیر داشته باشد نه دانشجو و هم بی آن شود اگـر مـدیریت اشـکاالت را وقتی که این انتقادات مطرح می . هم به نفع مدیریت است آن

تا انتقاد 30 همان شود و اگر هم اصالح نکرد انتقاد مرتفع می 30پذیرفت و اصالح کرد که این آیـد جـواب شود چون مـدیریت مـی تا انتقاد دیگر در اصل حل می 60-70ماند این پابرجا می

انتقـادات آن بینیم که شـاید چنـد درصـد محـدودی از تا انتقاد می 100دهد بنابراین از هر میمانـد یـا مـی تـا انتقـاد 30-40ماند که اگر حتی بدون پاسخ بماند تندی افراد در حد همان می

تا 100شود ولی وقتی که انتقادات عنوان نشود از کنند محدود به همان می انتظاراتی که پیدا می شـان شـدیدتر از حالـت اول در دل شـود همـه کدامش حـل نمـی انتقادی که وجود دارد هیچ

من همه .کند ماند و بین آنها و مسئولین خودشان فاصله بیشتری ایجاد می انتقادکنندگان باقی میها بـین ها محدود به این دو گروه نیست مثال زنم ولی این مثال ها را از مردم و مسئولین می مثال

راجـع بـه ، مردم یا خودشان هم هست مردم ممکن است راجع به یک بقال انتقاد داشته باشـند م بایـد بتواننـد ها انتقاد داشته باشند آنها هـ راجع به راننده ، ها انتقاد داشته باشند کل صنف بقال

خودشان را نسبت به همدیگر بگویند با مشکالت هم آشنا شوند و این سـبب نزدیکـی مسایل


سـبب ایـن ، ی نیست کـه سـبب دوری اینهـا از همـدیگر شـود این طور شود و بیشتر اینها می شـود کـه همـدیگر را بهتـر درک کننـد وحـدت یـک جامعـه مـدرن از طریـق درک ایـن می

کنیم وقتی که لط است که ما همه افراد را از موقعیت خودمان ارزیابی می هاست و این غ تفاوتکنم شمای دانشجو را هم آزادی وجود نداشته باشد من بعنوان یک کسی که در روزنامه کار می

خـوب مسـلم ، کنید کنم شما هم من را از جایگاه خودتان تحلیل می از جایگاه خودم تحلیل می .ای نخواهیم رسید یجهوقت به هیچ نت است که هیچ

ی هـا روششود برای آزادی در نظر گرفـت آمـوزش یک کارکرد دیگری که می باالخرهو مهمی است ما اصوالً عادت نکردیم و یـاد مسألهالعاده اختالف است این فوق آمیز حل مسالمت

ایـن آمیز حل کنیم و فقدان آزادی سبب ی مسالمت ها روشنگرفتیم که مشکالتمان را از طریق اخـتالف بشـود بلـوک آمیز برای حـل ی مسالمت ها روششود که خشونت بیشتر جایگزین می

قومیت در بلوک شرق با زور و مسألهسال 60-70شرق را نگاه کنید تجربه بسیار خوبی است هایی که اینهـا علیـه همـدیگر سرپوش گذاشته شده بود وقتی که منفجر شد جنایت آن فشار به

در طـور اخیـراً در خصـوص رومـانی و همـین ، بـاغ قـره مسـأله در رابطـه بـا (دهند انجام می العاده وحشـتناک اسـت در حـالی کـه همـه فکـر فوق ) صربستان و بوسنی و غیره ،یوگسالوی

هـا در غرب هم مشکالت ملیـت . ها در کشور شوراها حل شده است ملیت مسألهکردند که میاند که برای چی؟ برای اینکه به مرور زمان یاد گرفته شود وجود دارد ولی به اینجاها کشیده نمی

ی هـا روش خودشان را هرچند هم به درگیری بکشد به این شدت وحـدت نرسـانند و مسایلبلکه بـین افـراد هـم ها دانند و این قضیه نه تنها بین قومیت آمیز را به نفع خودشان می مسالمت

بـین راننـده و ، دانشـگاه ریـیس ین دانشجو و وجود دارد بین مدیر و مسئولین با کارگزارشان ب ی خشـونت هـا روشی کـه آزادی وجـود نـدارد یجاها، نیدیخواهید بب بین هر کسی می ، مسافر

چون آزادی در واقع یک زمینه تبـادل فکـر و اسـتدالل و شود چرا؟ خیلی راحت جایگزین می ست قوت زور و بازو است و ا کننده تعیینکند وقتی که نباشد تنها چیزی که منطق را فراهم می

شـان هـای داخلـی ای که کشورهای جهان سوم از اختالف االن ضربه . این بسیار خطرناک است کننـد و آمیز است که علیه همـدیگر انتخـاب مـی ی خشونت ها روشخورند ناشی از همین می

ی هـا روشانـد آمـوزش برند و این همه به خاطر این است که اصـالً آمـوزش ندیـده بکار می .پذیر است آمیز تنها در یک جو آزادمنشانه و محیط مساعد امکان مسالمت


به هر حال اگر بخواهم مطلبم را خالصه کنم باید بگویم که آزادی برای حفـظ و ثبـات و مراحل مختلف توسعه اجتماعی برحسب آن رشد اجتماعی یک ضرورت است و حد و حدود

و ترین معیـار ایـن حـد در جامعه اسالمی ما اصلی در هر حال قانون . شود هر جامعه تعیین می و حـدود بیشـتر و کمتـر بـرایش آزادی حـد آن تـوانیم از حدود است و هیچکس را هم نمـی

بخواهیم آزادی باید شامل کلیه شهروندان یک جامعه شود و در اصل همه مردم به یـک انـدازه نوع اختیاری است تنوع در فکر در آزادی در اصل همان ت. باید از نعمت آزادی برخوردار باشند

بینید با این فرض که حـد و حـدود رفتار در لباس پوشیدن و در هر چیزی دیگری که شما می ضـرورت آزادی اسـت همـین کننده تعیینچیزی که هم که آن . کند تنوع را قانون تعیین می آن

آزادی مـا کارکردهای مثبتـی اسـت کـه بـرای آزادی عنـوان کـردم و از روی عـوارض منفـی توانیم به نفی آزادی برسیم بلکه آنچه وجود دارد یک ضرورتی است که در طول رونـد رو نمی

.را مشاهده کردیم آن به رشد اجتماع

» با نام دانیال ذوالقرنین منتشر شد1370ماه این یادداشت در چهار شماره در تیر«

عمق و گستره آزادی

. های متفـاوتی گردیـد العمل موجب عکس آن ی در انتشار سالم و طرح برخی نکات انتقاد گروهی بر افروخته شـدند و جمعـی نیـز موضـع وسـط ، را به فال نیک گرفتند آن عده کثیری .اتخاذ کردند

گرچه انتقادپذیری در یک جامعه مطلوب اسالمی بسیار بیشتر از آنست که نتواند انتقاداتی . گروهی تاب تحمل همین اندک را نیز ندارند شود را تحمل کند لیکن مطرح می » سالم«که در

.این خود دلیلی است بر اینکه ادامه این راه برای تغییر ذائقه و تفکر این عده ضروری استتـوان تقسـیم هستند را به چند دسته می » سالم«کسانی که مخالف انتشار نشریاتی همچون

:کرددهنـد بـا دانند و احتمـال مـی د می یک دسته کسانی که انتقاد و آزادی را مخالف منافع خو

بین نقد و انتقاد قـرار گیـرد و چـون در اعمال و رفتار آنان زیر ذره ، ایجاد چنین جو و محیطی .کنند اعالم مخالفت می، بینند خود توان یا فرصت پاسخگویی به انتقادات را نمی

یش قـدری بـازتر سخنی با این قبیل افراد نداریم جز آنکه توصیه کنیم نسبت به منافع خو ندیشند و اطمینان داشته باشند حتی اگر بتوانند محیطی خالی از انتقاد و فارغ از آزادی ایجاد ابی

شاید در مکاشفات بعـدی از . اند معلوم نیست تا چه حد به منافع واقعی خود دست یافته ، کنند .منافع خویش جایی برای آزادی یافتند

ذائقـه و تربیـت خـود بـا آزادی مخـالف براسـاس و گروهی دیگر آنهایی هستند که طبعاً این گروه فضای آکنده از آزادی را . هستند و بطور طبیعی توان تنفس در محیط آزادی را ندارند

خـورد و حالش بهم می ، اند که به هنگام عبور از بازار عطاران یسانبینند و مثل ک خفقان آور می .مدهوش شد

282 ـ عمق و گستره آزادیآنجلس تا قزوین از لس

ز آنکه آرزو کنیم عطر حضور آزادی آنچنان با ایـن گـروه با این گروه نیز سخنی نداریم ج نیز سخنی نداریم جز آنکه آرزو کنیم عطر حضور آزادی آنچنان پراکنـده شـود کـه ایـن افـراد

.مانوس گردند آن های خو گیرند و با زیبایی آن بتدریج و بناچار باخالفت خـود دالیـل و دهند برای م اما گروه دیگر که اکثریت مخالفین آزادی را تشکیل می

.کنند میارایهشواهدی را هـا را در رفـع نابسـامانی ، این گروه حفظ وحدت و ثبات جامعه را مهمترین وظیفه دانسته

دانند و معتقدند که دشمنان مترصد تزلزل وحدت در میـان ملـت هسـتند تـا گرو همین امر می .انقالب را به خطر اندازند

کنند کـه چـون دالل زحمت خود را کم و خود را قانع می بعضی از این گروه با همین است توانند حرکت کنند لذا وجـود مسئولین رده باال منزهند قطعا جز در مسیر خدمت به جامعه نمی

.ای جز تضعیف آنان ندارد نتیجه، آزادی یا هرگونه انتقاد، اسـت ثبات جامعه از ضروریات گرچه اصول اولیه این گروه قابل دفاع و حفظ وحدت و

نهی از انتقـاد ممکـن و ها آزادیحذف ، ولی باید دانست که تحقق این اصول از طریق سکوت .نیست

تصـوری کـه ایـن گـروه از وحـدت . در این جهت اولین مشکل در تعریف وحدت است افتاده و یعنی نوعی از وحدت که متناسب جوامع عقب . هاست تشابه و یکسانی همه زمینه ، دارد

ای و کنیم هـر چـه بـه جوامـع قبیلـه با این دید به وحدت بنگریم مالحظه می بدوی است اگر زادی آبینیم در چنین جـوامعی فـرد را بیشتر می آن وحدت بین اعضای ، گردیم روستایی بر می

او ناچـار . اش را هـم زیـر بغـل دارد دنیا آمده پرونده آینده ه انتخاب ندارد و همان روزی که ب روابط معینی را ایجاد کند و تفکر ، شغل بخصوصی را برگزیند ، کنداست نوع بخصوصی رفتار

شـود بلکـه ایـل ناشـی نمـی قبیلـه و رییساجباری که از اراده . ای را بپذیرد شده از پیش تعیین حاصل ساخت اجتماعی حاکم بر جامعه است در این جوامع هرگونه تخطی از اصول حاکم بر

.شود آمیز و مرگبار مواجه می شونتهای شدید و گاه خ العمل وحدت با عکسشود بطـوری کـه کثرت و تنوع در جوامع پیدا می ، به موازات توسعه اقتصادی و اجتماعی

ای دیگر تفسیر و جستجو کـرد نیست و وحدت را باید به گونه پذیر امکاندیگر همگونی افراد بـل وحـدت ارگانیـک نیافتگی در جوامع است در مقا کید بر همگونی متناسب با سطح توسعه أت

آید که افراد در عین حال که بـا یکـدیگر تشـابه ندارنـد و از نظـر فکـری و اینگونه بدست می


دانند و دیگران را نـه مشـابه عملی متفاوتند اما هر کدام خود را جزیی از پیکره کلی اجتماع می وحـدت بـه آن این جمـع در تمامیـت جامعـه و در کـارکرد سـالم . دانند بلکه مکمل خود می

، شـود مـی ارایـه رسند نه در تعقیب رهنمودهایی که از سوی یک نفر یا یک جمع کوچـک می . نیستپذیر امکانوجود آزادی و انتقاد ، ها وحدتی که جز از طریق بیان تفاوت

سرپوش گذاشتن بر اختالفات از ، نظر و منافع و عمل وجود ندارد ای که اختالف در جامعه هـای چـرا کـه ایـن اختالفـات ریشـه ، شـود به وحدت مکانیکی نمـی منجر ، طریق اعمال زور

ای بـرای ایجـاد وحـدت از در چنین جامعه . ساختاری دارد و حضور آنها در جامعه مفید است حال آنکـه ایـن کـار نـه ممکـن . الزم است جامعه را به عصر حجر برگردانیم ، طریق تشابهات

به بعضـی از دیگران راه درست را برگزینیم ذیالً است نه مفید بلکه باید با استفاده از تجربیات :ای سریع داریم این تجربیات اشاره

دموکراسیـ1

شود اما حقیقت اینست گرچه مفهوم آزادی و دموکراسی در غرب بعنوان ارزش مطرح می ای را برگزیـده چنین شیوه ، ی اجتماعی خود ها ویژگی برحسبکه غرب نه بطور اختیاری بلکه

نمونه . نماید مخالفت می آن با، ا که این شیوه را با منافع خود متعارض احساس کند و در هر ج های اسـتبدادی و فاشیسـتی در جهـان سـوم یـا در بارز این واقعیت را در حمایت از حکومت

.توان دید می، ی ضعیفها ملتسرکوب مستقیم امـداران و نیـز با این وجود آنچه فعالً در غرب حاکم است دو اصل محدودیت قدرت زم

عمومی است از این دو اصل دومی اهمیت یآمیز حکومت از طریق آرا امکان تعویض مسالمت همین دلیل پـس از جنـگ دوم ه به منزله سقوط دموکراسی است ب آن بیشتری دارد و تخطی از احزاب کمونیست ایتالیا و فرانسه اجازه یافتند فعالیت کننـد و حتـی ، جهانی و آغاز جنگ سرد

.گرفتند قدرت را نیز در دست می، داشتند ی و نفوذ کافی میأگر رااعمال همین شیوه موجب شد که این احزاب از جناح چپ جهـانی و حـزب کمونیسـت

فاصله بین احزاب راست و چپ اروپایی ، شرایطی فراهم آید که در آن ، شوروی فاصله بگیرند در حالی که همین . ریشه کن گردد ، ل شود آمیز ح کم شود و اختالفاتی که نتواند بطور مسالمت

.سوزی شد بندی در کشورهای غیر دموکراتیک منجر به برخوردهای مسلحانه و خانمان جناح


این اصل برای وحدت درونی غرب به حدی اهمیت و کارآیی دارد که اکنـون بـه راحتـی کـار حزب محافظه ، ]علیه عراق [کنیم در یک جنگ تمام عیار به سردمداری آمریکا مشاهده می

!جنگند انگلیس و حزب سوسیالیست فرانسه دوشادوش می

توتالیتاریسمـ2

مفهوم دقیق توتالیتاریسم در قرن اخیر با انقالب شوروی و با روی کار آمدن استالین شکل .یابد اروپای شرقی و بعضی کشورهای جهان سوم نیز تعمیم می، گیرد و سپس در چین می

اسپانیای فرانکو ، ایتالیای موسولینی ، اریسم در کشورهای آلمان هیتلری در غرب نیز توتالیت .بصورت فاشیسم به منصه ظهور رسید... و

های کمونیسـتی ابتـدئاً در امـر ثبـات و ای مثل شوروی و چین رژیم مانده در جوامع عقب دچار ، ادیمرور زمان و با پیشرفت اجتماعی و اقتص ه توسعه به موفقیت نسبی دست یافتند اما ب

ای عمیـق حفـره ، چرا که میان توسعه اجتماعی و سیاسی با ساخت اقتصادی آنهـا ، رکود شدند و » گالسنوسـت «ماجرای ، »پینگ تنگ شیائو «در چین بوسیله . ایجاد شده اصالحات انجام شد

تبعات همـین شـکاف و تضـاد ، و نیز تحوالت اخیر اروپای شرقی » گورباچف«ی »پروستریکا«بـه آن روشنی اثبات نماید برداشت صوری از وحـدت و تفسـیر ه تواند ب ای که می همسأل. است

ـ نوعی همگونی مکانیکی بـا توسـعه اجتمـاعی و حتـی اگـر در . ناسـازگار اسـت ، اقتصـادی ناپـذیری را تحمیـل آمیز جلوه کند در دراز مدت عوارض جـدی و جبـران موفقیت مدت کوتاه .کند می

انـد ولـی مستعجل بوده ، طلب خود حاکم بدلیل خوی توسعه های فاشیست رژیم، در غرب وضوح آشکار ساخت که دموکراسی برای غرب نه بعنوان ارزشـی ه ظهور آنها این واقعیت را ب

.اهمیت دارد، انتزاعی بلکه همچون ضرورتی حیاتی

های دیکتاتوری رژیمـ3

اند و در حال حاضر نیـز ودههای دموکراسی فعلی در اروپا ب ها قبل از رژیم نمونه این رژیم هـا در غـرب و بـرای کـارآیی ایـن رژیـم . های جهان سومی مصداق دارند در بسیاری از رژیم


چرا که حلقه واسطی برای گذر از قرون وسطی به عصر جدید ، مرحله معینی قابل انکار نیست الزم برای اما به دالیلی در کشورهای جهان سوم و در شرایط فعلی کارآیی . شوند محسوب می

.حفظ ثبات و توسعه را ندارندهـا غیر ساختاری بودن دیکتاتوری است معموالً حکام ایـن رژیـم ، یکی از دالیل این مهم

ـ های دیکتـاتوری غربـی در حالی که رژیم، خودکامه و غیر قابل کنترل هستند از ــ در گذشـته .اند شراف و حتی عوام بودها، ی گوناگون تحت کنترل طبقات دیگر از قبیل روحانیونها راه

ـ دلیل دیگر در گذشـته . وجود امپریالیسـم و اسـتعمار اسـت ـکه اهمیت بیشتری نیز دارد گـری در خـارج مرزهایشـان وجـود نداشـت کـه بتواننـد رهبـران های سلطه غرب چنین نظام

کـار را به مثابه یک عنصر ضد ملی و در جهت منافع خـویش ب آن دیکتاتور بخرند یا بسازند و توانند دیکتاتورهای جهان سومی گیرند ولی امروز چنین کشورهایی وجود دارند که براحتی می

نشانده خویش در آورند حتی در بعضی موارد ایـن خـودفروختگی از را بصورت عوامل دست ی داخلـی ها مخالفتهای خارجی بتوانند شود تا با کسب حمایت سوی دیکتاتورها پیشنهاد می

.درا سرکوب کننمثل (اند ثبات و توسعه نسبی را در کشور خود ایجاد نمایند بعضی از این کشورها توانسته

و یـا آنچنـان )مثل شاه (شود یا به فساد و تباهی کشیده می ، نیافتگی ولی به علت توسعه )عراقا اند یـ زنند و در نهایت آنچه را ساخته شوند که به اقدامات احمقانه دست می غرق در اوهام می

ها هیچ شیوه کنترلی وجود ندارد چرا که در اینگونه رژیم . کنند به دست خود تخریب می ، دارند .سازد که تضمین کند تصمیمات متخذه لطمات جدی متوجه کشور نمی

پس از این مقدمه باید پرسید که توسعه ایران با کدام بسـتر سیاسـی همـاهنگی دارد و یـا بخشد؟ یروند توسعه را سرعت م، کدام بستر

با توجه بـه تجربیـات نـاموفق بعـد از . تواند برای ایران مفید باشد الگوی فعلی غرب نمی تـوان پس از پیروزی انقالب میهای سال و نیز اولین 1332 تا 1330 های سال و 1320شهریور

گفت در جامعه ما وقتی آزادی نسبتاً وسیع و نامحدود است هیچگونه عوامـل خـود کنتـرل در و در نهایـت ، سوءاسـتفاده از آزادی را کـاهش داد عـوارض آن وجود ندارد که بتوان با جامعه

.نیروی نظامی و قهریه است که حرف آخر را خواهد زد نفسه دارای ارزش است و نباید با هیچ تـوجیهی شاید این اشکال مطرح شود که آزادی فی

ی کـم اسـت چـرا کـه ممکـن اسـت گیر در این رابطه امکان توافق و نتیجه . را محدود کرد آن


ارزشـی بیشـتر در حیطـه اعتقـادات مسـایل و چون ، ای دیگر چنین اعتقادی نداشته باشند عدهگیـرد لذا در این بحث آزادی بعنوان یک ارزش مورد بررسی قرار نمی ، است نه منطق و گفتگو

.شود ی بعنوان یک ضرورت برای حفظ امنیت و نیز توسعه جامعه ارزیابی مبلکه صرفاًای مناسـب بـرای انتقـاد مـردم از دولـت یـا اقلیـت از زمینه صرفاً» آزادی«در این دیدگاه

، ای مناسـب و ضـروری بـرای ایجـاد تفـاهم اکثریت و یا محکوم از حاکم نیست بلکـه زمینـه ای از آزادی مورد قبول اسـت لذا فقط محدوده . نیروهای جامعه است یوحدت و رشد و ارتقا

.داف یاری رساندکه به این اهشـود زیـرا نـه تشـکیالت و احـزاب شیوه توتالیتاریسـم در ایـران برقـرار و اسـتوار نمـی

کمونیستی و فاشیستی در این کشور وجود دارد و نه فرهنگ ملـی و مـذهبی چنـین چیـزی را .کند ایجاب می

اخیر فقـط در دوران ، اند گرا داشته ی تمامیت ها گرایشهای ایرانی که گذشته از بعضی فرقه توتالیتاریستی ایجاد کنند که بیشتر به یک استثنا شبیه اسـت کامالًاند تشکیالتی منافقین توانسته

.اند گرایی بوده ی چپ نیز فاقد چنین تمامیتها گروهحتی دیکتاتوری در ایران موضوعاً منتفی است چرا که این انقالب علیه دیکتاتوری بود و چیزی

هویـت ، تواند با مبدل شدن به همـان پدیـده ای بوده نمی با پدیده اش ضدیت که علت وجودی .واقعی خود را فدا کند

ی برتـر وابسـته هـا قـدرت معموالً به خارج و بـه از سوی دیگر دیکتاتورهای جهان سوم ای که با سرشت مسئوالن و انقالب ما در تضاد است حتـی اگـر چنـین امـری مسأله، شوند می

سر گذاشتن حداقلی از توسعه اقتصـادی شود چرا که با پشت نمی محقق شود هیچ مشکلی حل توان توسعه سیاسی را به قهقرا برد در نتیجه میان سـطوح توسـعه سیاسـی بـا نمی، و اجتماعی

هـای هـا و بنیـان ثباتی ساخت دهد و منجر به بی دیگر سطوح سیاسی کشمکش و تضاد رخ می .شود اجتماعی می

حت این نظر اسـت رژیمـی کـه در اوج قـدرت و در بهتـرین رژیم شاه مثال خوبی بر ص تـوان بـا اصـوالً بایـد پرسـید کـه چگونـه مـی . وضعیت اقتصادی دچار مشکل و انقالب شـد

در آن را محقق کرد که در درون خود با )اقتصادی و امنیت ، توسعه اجتماعی (دیکتاتوری امری تعارض است؟ تر و بلکه الزم است؟ برای جامعه ما مناسبآید که کدام روش پیش میسوالاکنون این


در کنـار اهـداف . باید مهمتـرین اهـداف جامعـه را تبیـین کـرد سوالقبل از پاسخ به این ترین اهداف را توسعه اقتصادی و حفظ ثبات و امنیت بـدانیم بایـد توضـیح اگر اصلی ، ارزشی

دهیم که تحقق این دو هدف چگونه میسر است؟ از طریق زور و دیکتاتوری ممکن نباشد باید از طریق همـدلی و هنگامی که حفظ وحدت

ایـن مهـم را ، ای بزرگتـر و فراگیرتـر مدارا و بعبارت دیگر از طریق جمع تضادها در مجموعـه ی اجتمـاعی و هـا آزادیای که جز از طریق تعمیق و گسترش حدود و حوزه مسأله، دنبال کرد .ممکن نیست، سیاسی

شود چـرا کـه فقدان آزادی حتی منجر به بسته شدن دست دولت می در جامعه فعلی ایران تواند در یک محیط غیر آزاد تنفس کند در اینجا باید توجه دولتی که ماهیتاً دیکتاتور نباشد نمی

هـای اجتمـاعی در تحدیـد آزادی صـرفاً از جانـب دولـت نیسـت بلکـه داشت که محدودیت ی مردم و حتی آزادی دولـت ها آزادی ممکن است ی فشار و شعارهای خود ساخته نیز ها گروه

کـرد کـه بـه دو مـورد از ارایـه این مدعا تأییدتوان در های فراوان می مثال. را مخدوش سازند :کنیم شان اکتفا می جدیدترین

علـت ایـن مـاجرا . سال است که ایران روابط خود را با مصر قطع کرده اسـت 10بیش از دیوید بوده است به علـت شـرایط ایت آمریکا و در قالب کمپ یل تحت هد یتوافق مصر و اسرا

دیوید وجود داشت لذا اکثر کشورهای عربی هایی برای مقابله با کمپ زمان ضرورت آن خاصهایی از خود نشان دادند که تأثیر مثبتی نیز العمل یل عکسیو ایران در مقابل سازش مصر و اسرا

و پس از گذشت ایـن دوره پـر تالطـم و بـه وجـود بر روند تحوالت منطقه گذاشت اما اینک توان مدعی شد که هنوز قطع روابط با مصر معنـا و محتـوای ای نمی آمدن شرایط جدید منطقه

.خود را همچنان حفظ کرده و راه موثری در جهت تضعیف خط سازش استدیـد تج مسـأله توان گفت که گرچه در این نوشته ورود به این بحث مقصود نیست اما می

تواند محل بحث و گفتگو باشد اما بدلیل جو حاکم حتی مسئولین دولتـی نیـز رابطه با مصر می قادر به طرح علنی موضوع نیستند بطوری که به محض علنـی شـدن هـر نکتـه در ایـن رابطـه

.وزارت خارجه بالفاصله اقدام به تکذیب نموده استموجــب ضــعف سیســتم فقــدان محــیط آزادی بــرای تبیــین نظــرات در ایــن خصــوص

دارنـد و درجـا شـدن قـدمی بـر نمـی » هـو «شود و این سیستم از هراس گیری نظام می تصمیم !زنند می


هایی ضـروری اسـت در گیری و تصمیم ها تحلیلاز سوی دیگر از آنجا که چنین تجزیه و د ای از نابـاوری و تردیـد عمـومی کـه خـو شود اما در هالـه نهایت تصمیم مورد نظر اتخاذ می

آورد همـین ساز است و بدبینی و یاس مردم نسبت به مسووالن را بـه دنبـال مـی مسألهبشدت ی مشابه متوسـل شـوند و مشـکل تشـدید ها روششود که مسووالن بیشتر به پیامد موجب می

.شودنیز مشاهده شد بجای سخن گفتن صریح از مبادلـه غیـر رسـمی » راجر کوپر «در ماجرای

اش جـز به توجیهات عجیب و غریبی متوسل شوند کـه نتیجـه آن دفاع از و » کوکبی«و » کوپر«اعتمادی که بیشتر گریبان دستگاهی را گرفت که بـیش از اعتمادی نبود بدبینی و بی بدبینی و بی

.همه محتاج به اعتماد عمومی استتـوان چـون در سال جاری را هـم مـی آن فاجعه کشتار خونین در مکه مکرمه و پیامدهای

در سال جاری شرایطی پیش آمد که حجاج ایرانی بتوانند ضمن اعمال حـداقل : الی ذکر کرد مثاین امر در جای خود پسندیده و ضروری بود طبیعتاً منجر به . حج را برگزار کنند ، شرایط خود

شد اما چرا این تجدید رابطه و برگـزاری حـج بـه قیمـت تجدید روابط سیاسی با عربستان می ل کشتار خونین مکه ممکن شد؟سکوت در مقاب

جمعی ما دولتی است دیگران از مـا انتظـار دارنـد واقعیت اینست که چون وسایل ارتباطی شان متوقف شود به این ترتیب اسـت کـه مهمتـرین اهـرم همزمان با بهبود روابط تبلیغات علیه

شـود و مـی شان از صحنه حذف های سیاسی جمهوری اسالمی در امتیاز گرفتن از رقبا و طرف توانند چون اهرم و ابـزاری در پیشـبرد اهـداف که در صورت استقالل می جمعی ارتباطوسایل

کننـد علیه دولـت عمـل مـی ، بصورت یک عامل بازدارنده و مضر ، سیاست خارجی عمل کنند بطوری که از سرگیری روابط و برگزاری حج به قمیـت سـکوت در برابـر کشـتار حاجیـان در

.آید م بدست میاهللا الحرا بیت این است که سوالشاید اکثر افراد در مواجهه با این دو راهی نیز همین راه را برگزینند اما

هـای غربـی بـه گیران بر سر این دو راهی قرار گیرند؟ آیا نظام شود تصمیم کدام عامل سبب می ای اهی و مضیقههنگام برقراری روابط سیاسی با ما و حتی با مزدورانشان خود را در چنین دو ر

بینند و آیا در اینگونه مواقع از تبلیغات علیه نقـض حقـوق بشـر و شـعارهای دیگـر گرفتار می شوند؟ منصرف می


هسـت و وسـایل آن های غربی بلکه حتی کشورهایی که حداقلی از آزادی در نه تنها نظام و یـا شـاید ـ نیسـتند در چنین مواقعی مجبور، شان استقالل دارند و دولتی نیستند جمعی ارتباط

سانسور خبری بر وسایل ارتباطی و افکار عمومی خود تحمیل کنند حال آنکه ـتوانند اصالً نمی !شود در کشور ما بناچار بزرگداشت شهدای فاجعه مکه فراموش می

در جامعه مـا هـم بـرای ملـت و هـم بـرای » آزادی«توان گفت به این ترتیب است که می و هم در درازمدت به ضرر همگان مدت کوتاهست و فقدانش هم در دولت یک ضرورت حیاتی

ی آتـی پاسـخ ها بحث در است اما سطح و عمق آزادی چقدر باید باشد؟ به این سوال انشاءاهللا .خواهیم گفت

در . آنچه مختلف است حـدود و شـمول آزادی اسـت ، ای وجود دارد آزادی در هر جامعه توان یافت ولی گستره کسانی کـه زادی را به حد وفور می آ، یک جامعه فاشیستی یا دیکتاتوری

بطوری که فقط گـروه نخبگـان حـاکم و . بسیار محدود است ، از این آزادی مفرط برخوردارند .و در مقابل اکثریت قاطع ملت فاقد آزادی هستند. مندند بهره آن وابستگانشان از

قانون اساسی کلیـه آحـاد مـردم از براساسکند در ایران گسترده آزادی را قانون تعیین می حقوق یکسان از جمله حقوق مربوط به مصادیق آزادی برخوردارند و موارد استثنا را نیز قانون

قانون باید در خصوص محروم کردن افراد از این حقـوق کند در همین موارد هم اوالً تعیین می حکم روشـن صـادر ، باق آن ی نسبت به انط یصالح قضا مراجع ذی صراحت داشته باشد و ثانیاً

.کرده باشندایـم کاسـته هـا آزادیهر قدر گستره و شمول آزادی را از افراد ملت کاهش دهیم از حجم

ایـن صـورت مربوط به حجـم آزادی اسـت در غیـر ، تمام محاسنی که برای آزادی ذکر کردیم خشی از این آزادی وجود آزادی نامحدود برای قلیلی از افراد پسندیده و مفید نیست ولی اگر ب

هـا برابـر بـالغ ست که حجم و تـوان آزادی بـه ده طبیعی، نفر وجود داشته باشد ها میلیونبرای .شود می

توان و باید در یک روند تجربی تعیین کـرد و بـا سـعی و خطـا عمق و ابعاد آزادی را می تفاهم و اعتمـاد حداکثر ممکن را تعیین و به مرور آنرا وسعت و عمق بخشید به میزانی که جو

متقابل افزایش یابد و نیز به میزانی که محیط آزادی با همه منافع و مضارش تجربه شود و آحاد توان به می، بوجود آید آن ملت به قواعد این بازی آشنا بشوند و ساختارهای سیاسی متناسب با

.امیدوار بود آن تعمیق آزادی و در نتیجه حجم و توان


هـای مـردم و راهبـران در جهـت تحقـق آزادی بـا تجربه، نشود مسألهاگر توجه کافی به تواننـد بـا گروهی می . ی انحرافی دامن زند ها بحثتواند به گردد که می هایی مواجه می شکست

آتن دموکراسیآزادی از ریشه و بنیاد مخالف شوند و با مثال آوردن سقراط حکیم در حکومت های را نفی کنند و مدعی شوند همه نظام دموکراسیادی و آز، و جام زهری که به اجبار نوشید

ـ توتالیتر و فاشیست این گـروه . اند بر سر کار آمدهدموکراسی به اسم ـ همچون هیتلر و استالین رسند که بهترین نظام نظام هدایتگر است در حالی که نقطه اندیشه ناخواه به این نظریه می خواه

ـ ظرات مثلی و هدایتگرانهسیاسی فاشیسم و کمونیسم در ن از افالطـون تـا هگـل و مـارکس و طوری که فیلسوفان نظام افالطـونی بـا ابـر مـرد نیچـه و پرولتاریـای ه بسته شده است ب ـ نیچه

!اند مارکس برای خود رسالتی جز هدایت جامعه بسوی کمال مطلوب قائل نبودهنیت است که بحث آزادی را بـه در کنار این واقعیت باید گفت برای ما ضرورت نظام و ام

و غیـره لـذا همـین ضـرورت را بیشـتر و بهتـر دموکراسـی آورد نه سیستم هدایت یا میان می .شکافیم می

هر رژیمی اعم از اسالمی یا غربی و یا هر نوع دیگر که بخواهد در کشوری حـاکم باشـد قدرت تصـور وجـود قدرت است بدون حداقلی از نظم ، شرط ایجاد نظم . باید ایجاد نظم کند

شـود و جامعه مشکل و بلکه محال است ولی بحث اینست که این قدرت چگونه حاصـل مـی متکی به چه عوامل درونی جامعه است؟تواند یک نظم پایـدار ایجـاد کنـد چـرا کـه ایـن نظـم فاشیسم و دیکتاتوری هیچگاه نمی

مشـارکت و اعتمـاد ، ی نیروهای درونی سیستم نیست بلکه در شرایط پیشرفت اجتماع براساساین . ها و برقرار شدن یک نظم پایدار شود تواند سبب اقتدار و ثبات حکومت مردم است که می

سـت کـه آزادی را موجـب هـرج و مـرج و نـاامنی موضوع برخالف یک تصویر رایج و سنتی تصویری که موجب شده بعضی از مدعیان فکر و اندیشه را به دفاع از محـدود کـردن ، داند می

.ثباتی شود عمق و گستره آزادی بکشاند و در نهایت منجر به بیخورهـا روز تر از اجرای نظرات بعضی نان به نرخ برای نظام فعلی ما هیچ چیز زیان بخش

های جدیدی کنند بدترین مفاهیم حکومتی و سیاسی را در قالب نیست که برای تقرب سعی می تـوان آید که نمـی ها این توهم پیش می ها و فرضیه یهبه خورد دیگران بدهند با خواندن این نظر

و مـردم بـرای آنکـه . معتقد به اسالم و انقالب شد مگر آنکه همچون گوسفندی به آغل رفـت !اسالم و انقالب را بپذیرند باید عقل خویش را به یک سو نهند


خته شود تـا اندرکاران بدور ری با تالش و تبلیغ مجدانه مسئوالن و دست این توهمات باید ، عمل نکنـد ، های تکمیلی برای موانع فرهنگی موجود بر سر راه آزادی همچون عوامل و انگیزه

.چنانکه این موانع نیز باید تبیین شونداین نحوه نگـرش میـان . از مهمترین این موانع نگرش سیاه و سفید به افراد و مسایل است

، شـوند یا سیاه مطلق یا سفید کامل دیده مـی مسایل، این نگرش براساس، ما ایرانیان رواج دارد گیرند یا در حضیض و خـواری کـه نمـره افراد یا در نقطه اوج و خوبی هستند و نمره صد می

، با این فرهنگ کافی است یک یا چند نقطه ضعف را در مورد فردی ثابت کنید . گیرند صفر می نـین جـوی بـا افـراد همچـون فرد بطور کامل زایل شـود در چ آن ظن مردم نسبت به تا حسن

کند یـا حکـم آزادی و شود که برای فرد متهم به قتل یا حکم اعدام صادر می دادگاهی رفتار می شـود مـدیران و ی اجتماعی خالف این منطق است و این فرهنگ موجب می ها واقعیت. برائت

ا که اثبات قصـور پرهیز کنند چر مسئولین جامعه از این که مورد انتقاد جدی قرار گیرند شدیداً کـس در وهلـه اول سـعی در شود لذا هر یا تقصیر منجر به رأی عدم اعتماد مردم و جامعه می

ای که هیچ تناسبی با تقصیر یا قصور احتمـالی پنهان کاری دارد تا در معرض مجازات ناعادالنه آگاهانـه پوشـانده به همین دلیل است که بسیاری از خطاها و جرایم دقیقاً. قرار نگیرد ، او ندارد

.مجازاتی بیش از استحقاق نصیبش شود آن شوند تا مبادا مرتکب میبخشی از این تفکر ریشه در فرهنگ رایج مذهبی جاری و گذشته دارد کـه پـل صـراط را

.شود و با کوچکترین لغزشی فرد به قعر جهنم سرنگون می، دانند باریکتر از مو میبرخوردها و انتقادها یا حتی بیان جرایم و خطاها و ، اگر چنین نگرشی وجود نداشته باشد

شـود نوعی تسامح و گذشت جانشین تصلب می ، گیرد تر صورت می در محیطی آرام ، ها خیانت .کنند گیرند و اعتراف می تر در مقابل جامعه قرار می تکنندگان راحرو خطاکاران و قصو

خواه در قضیه واترگیـت مهوریتوان گفت که عمل نیکسون و حزب ج به عنوان نمونه می به همین دلیـل در نهایـت وی مجبـور بـه ، از نظر جامعه آمریکایی مخدوش و نپذیرفتنی است

ارزش نیکسـون بـا فـرانکلین یـا ، طبیعی است از نظر جامعه آمریکـا . گیری شد استعفا و کناره حنه خـارج هم نیست که بطور کلی و برای همیشـه از صـ این طور ولی . جفرسون برابر نیست

یا انتقادی کند مخالفینش فوراً جلوی او ، نظری ابراز کند ، و هرگاه که بخواهد حرفی بزند ، شود! ای و دیگر حق ابراز وجودی نداری را بگیرند که تو در قضایای واترگیت امتحانت را پس داده


وبه خـود در جمهور آمریکا هم به ن رییسخاطر از آینده است که احتماالً بخاطر همین اطمینان .دهد دهد و در نهایت تن به استعفا می خودسری نشان نمی، ها مقابل بعضی افشاگری

جـرم آن حـداکثر بـه مجـازات ، ای حتی اگر مسئولی مرتکب جـرم شـود در چنین جامعه گریبـان ، تر است شود و تبعات اجتماعی و سیاسی دیگر که از اصل مجازات سنگین محکوم می .گیرد وی را نمی

ها وظیفه سـنگینی بـه عهـده مطبوعات و رسانه ، ی از میان بردن تدریجی چنین نگرشی برادر ، دارند حال آنکه اگر آنها از این تیغ دوم بـرای خـاموش کـردن مخالفینشـان اسـتفاده کننـد

رسد مطبوعات در جهت ایجاد محیطـی مناسـب به نظر می . اند حقیقت تیشه به ریشه خود زده بیـار ایـن بعضی از مطبوعات آتش متأسفانهبا این فرهنگ مقابله کنند اما باید ، برای تنفس خود

.معرکه هستندتوان فردی را قبول و در عین حال به او هم انتقاد داشت به جامعه تفهیم کرد می باید عمالً

توان به افراد ایراد گرفت و خطاهایشان را گوشزد کرد بدون این که این امر به منزله حـذف می .و لجن مال شدنشان تلقی شودآنها

تئوری توطئه

این امـر از فقـدان . رواج تئوری توطئه است ، مانع فرهنگی دیگری که سد راه آزادی است ربطی هم به افراد مـذهبی ، گیرد تاریخی آزادی و دخالت بیگانگان در این مرز و بوم نشات می

. در میان قشر عظیمی رواج داردو غیر مذهبی ندارد و تقریباًکند که در پس همه ظواهر موجود حقیقتی وجود بطور خالصه تئوری توطئه چنین القا می

این حقیقت هم بر اصولی غیر قابل خدشه متکـی اسـت کـه ، شود دارد که از ظواهر یافت نمی برای تحلیل وقایع احتیاجی به شناخت اصول نزد صاحب تئوری موجود است و اساساً آن همه

بل از شروع به تحلیل جوابش را دارد اگـر هـم بـه بعضـی از ظـواهر اسـتناد بلکه ق ، آنها ندارد .تر کردن ادعاهای خویش است کند برای استداللی می

هـا و زد و بنـدها سیاست و حکومت طی قرون متمادی در این مرز و بوم ناشی از دسیسه پـس از ورود . بـود چرا که مربـوط بـه از مـا بهتـران ، آگاهی نداشتند آن بود یا حداقل مردم از

استعمار انگلیس و روس در ایران در دوران قاجار زد و بندهای مذکور اوج بیشتری گرفـت در


ای دست پیدا و ناپیدای انگلیس مشـاهده شـد و چـون چنـد مـورد را صـحیح انجام هر واقعه مـدعی ، شـد بطوری که حتی اگر آب یک محلـه قطـع مـی ، دانستند به همه موارد تعمیم دادند

.ها در کار است شدند دست انگلیسی میرفتـه کـه سـهل افـراد فرنـگ ، شـد سواد نمی و کم بیسوادمحدود به اقشار ، این نحوه تفکر

و چـه بسـیار ، ی علمی بودند نیـز در ایـن دام گرفتـار آمدنـد ها تئوریآنان که مجهز به ، است .کردند یی را که منتسب به ساواک یا انگلیس و آمریکا نمیها حرکتکردنـد کـه اگـر ر سردمداران رژیم گذشته به سفارت آمریکا و مأموران سیا مراجعه می اکث

کنیم در شما چراغ سبز نشان دهید و اراده کنید ما رژیم جمهوری اسالمی ایران را سرنگون می !شویم حالی که مدعی بودند چون آمریکا خواستار این امر نیست ما موفق نمی

کند که در می اظهارنظرمریکا در یکی از اسناد النه جاسوسی در توضیح این دیدگاه سفیر آ یـک نفـر ، توان بدون دخالت بیگانه تصـمیم گرفـت و عمـل کـرد ایران این اسطوره را که می

ایـن تجربـه بسـیار متأسفانه. بود که در عمل هم موفق شد )س(هم امام خمینی آن شکست و ترین نوع تحلیـل گرفته نشده و هنوز هم راحت ارزشمند و مغتنم آنطور که باید و شاید به کار

های پشت پرده است بطوری که اذهـان در پـس هـر احاله قضایا به اراده ، برای بسیاری از افراد !گردند سیا و غیره می، موساد، منافقین، ها حرکتی دنبال ردپای نفوذی

گری کلیشه

ر در جوامع غربـی هـم بـه ای از موانع عمده در ثمردهی آزادی است این تفک تفکر کلیشه در . کند کلیشه فکر را تنبل می . شود حدی وفور دارد که مانع دسترسی فرد به حقیقت قضایا می ، »کمونیست اسـت «، »بنیادگراست«آمریکا برای توصیف فکر یا فردی کافی است که گفته شود

، »اسـت غربـی «در ایران نیز برای رد عقیـده و نظـری کـافی اسـت گفتـه شـود »شرقی است « اطالق شـود ای مسألههایی بر فکر یا و غیره اگر چنین کلیشه »الحادی است «، »لیبرالیسم است «

.کنند را از خود سلب میمسأله یبرای همیشه زحمت بررسی اجزا ساختاری دولـت بـه یموانع دیگری هم در راه تحقق آزادی وجود دارد از قبیل عدم اتکا

توان نام برد که تحلیل آنها به فرصتی دیگـر م افراطی را می هرج و مرج طلبی و پویولیس ،مردم .شود حواله می


.شود در پایان مقاله چند نکته دیگر ولی مهم در رابطه با آزادی نیز مطرح می. ی فوق یک نکته را باید گردن نهاد ها تحلیلنظر از موافقت یا مخالفت نسبت به صرف ـ1

مربوط به قـانون اساسـی و هـم قـوانین موضـوعه و هم اصول ، این نکته حاکمیت قانون است داد تحقق حقوق ملـت در مدنظر قرار ها بحثلذا آنچه باید در ورای همه این . مصوب مجلس

ای دولتی نیست که هر موقع بخواهد از این دیدگاه آزادی عطیه . چیزی است که تعیین شده آن ر خـود بداننـد کـه بـه ملـت آزادی اعطا کند و هر موقع صالح خود دانست مانع شود و افتخا

آنچـه بـد و . خواهـد ها از جمله آزادی جایزه نمـی رعایت حقوق مردم در همه زمینه . دهند می. استرداد امانت مردم وظیفه اسـت و افتخـاری نـدارد . ننگ است عدم رعایت این حقوق است

یا عدم استرداد اختیاری در استرداد ، آنچه موجب ذلت است خیانت در امانت است و فرد امین .امانت ندارد

کننـد کـه شـما در هنگـام را متهم مـی » سالم«ها در سخنان و مقاالت خود اهل بعضی ـ2بر فرض که چنین ، اید پس چرا اکنون مدافع آزادی هستید؟ اوالً اقتدار خویش مانع آزادی بوده

ا نباید به ایـن دلیـل شود ولی اصل ادعا ر این امر حداکثر منجر به محکومیت متهمین می ، باشداگر چنین ادعایی بکنند بایـد بـرای ، بخصوص آنها که در مصدر حکومت هستند . محکوم کرد

در نتیجه مردم خواهند دانست که چه کسی در . صدق گفتار خویش از آزادی قانونی دفاع کنند .گفتار و کردار خویش صادق است

گردد که بعضی بر می 1357-1368 های سال این ادعا غلط است اگر منظور مدعیان به ثانیاًبهتر است به صورت جلسات کمیسیون احزاب که دو نفر از ، اند مصدر امری بوده » سالمیان«از

نها نماینده مدیر مسئول فعلی آاند و یکی از بوده آن اعضای فعلی شورای سردبیری سالم عضو موقـع بـا اکنـون تفـاوتی آن آنها در مراجعه کنند تا بدانند عقاید ، کمیسیون بوده آن روزنامه در

کـه هـا گـروه اتفاقاً تعدادی از احـزاب و . اند ندارد و مدافع اعمال قانون به هر نحو ممکن بوده کـه آن اجازه فعالیت گرفتند در زمان عضویت همین افراد در کمیسـیون احـزاب بـود و قبـل از

سال قـانون مـذکور 5به مدت ، مدیریت جناح فعلی بر مصادر امور از جمله وزارت کشور بود .معطل باقی ماند

» سـالم «ولی آنچه مربوط بـه ، یکدست نیست کامالًالبته آنچه منسوب به این جناح است شود همین است که گفته شد انتشارات صـورت جلسـات مـذاکرات کمیسـیون احـزاب در می .سند معتبری در صدق گفتار فوق خواهد بود، مذکورهای سال


ها چـه نـوع است مستقل از اینکه رسانه آن های ایب جامعه ایران در رسانه یکی از عج ـ3 بنـابراین . موفقیت آنها در گرو وجود محیط آزاد و نقدپـذیری اسـت ، یی داشته باشند ها گرایش

دفاع و جانبداری کننـد و » سالم«مشی های ارتباطی از این خط کند رسانه منافع صنفی اقتضا می هم مخالف » سالم«سکوت اختیار نمایند حتی اگر با محتوای مطالب ، داگر هم محضوراتی دارن

، شود که نفعش برای آنهـا هـم خواهـد بـود چرا که این امر منجر به باز شدن محیط می . باشندهـا از جملـه بخشی از این رسانه متأسفانهولی . البته اگر حرف حسابی برای گفتن داشته باشند

های نو و کهنـه بـه مخالفـت بلکه در قالب ، کردند یا سکوت نمودند نه تنها دفاعی ن ، ها روزنامهگرچه این اطمینان وجود دارد که چنین برخوردهایی ره به جایی نمی بـرد و سـقوط . پرداختندشود که حرکت جدید را به فال نیک ولی با بیانی دوستانه گفته می ، کند را تسریع می آن عاملین

تا بلکه از محیط جدید همه . یا جوهر قلم را به خود ندهند بگیرند و زحمت حرام کردن کاغذ .مند شوند افراد و آحاد جامعه متناسب با توان فکری خود بهره

» در روزنامه سالم چاپ شد1370ماه یادداشت زیر در مرداد«

یهی قوه قضارییسپیرامون سخنان

ت عنوان جـرم مطبوعـاتی توهین به مقدسات مذهبی تح مسألهاهللا یزدی در ارتباط با تآیای مرتکب یا مجله ، ای روزنامه ،ای ی دارد که اگر نشریه یجرم مطبوعاتی یک حساب جدا : گفت

شـود کـه مـن بـه وزیـر محتـرم ارشـاد ت منصفه برگزار می أ در محکمه با حضور هی شد طبعاً ینده مواردی ت منصفه را معرفی کنند چون امکان دارد ما در آ أام که طبق قانون مربوط هی نوشته

تـوهین بـه مقدسـات .نمـاییم داشته باشیم که بخواهیم به جرایم سیاسی یا مطبوعاتی رسیدگی مذهبی خود یک جرم مستقلی است که چه در مطبوعات و چه در غیر مطبوعات قابل پیگیـری است و دیگر به عنوان قانون مطبوعات قابل پیگیری نیست و به عنوان توهین به مقدسات جرم

ایـد کـه دو طـرف مقابـل یکـی در چند روز اخیر دیـده ، و مجازاتش هم مشخص است است گوید ربطی بـه مطبوعـات نـدارد و مطبوعاتی است و دیگری می ، هنری است مسأله، گوید می

.جرم است و باید محاکمه شوندهای شـهدا بـه دادسـرا جمعی از خانواده : گفت مسأله در خصوص این قضاییه قوه رییسو ، هستند و دادسرا موظف است که رسیدگی کند مسألهاند و خواهان پیگیری این ردهمراجعه ک

این در قانون مشخص شده است که در صالحیت دادسرای عمومی است یا دادسـرای انقـالب شود نـه شود و تحت عنوان توهین به مقدسات مذهبی رسیدگی می ولی در نهایت رسیدگی می .تحت عنوان جرم مطبوعاتی

تفسـیر و برداشـتی از قـانون مطبوعـات و )25/5/1370( یزدی در نماز جمعه تهران آقای . کرده که موجب تعجب فراوان گردیدارایهجرم مطبوعاتی آید که موضع مطبوعات در خصوص سخنان مذکور چیست؟ پیش میسوالاکنون این

ات در مطبوعـ ، در شرایطی که کلیه اقشار جامعه حافظ و مـدافع حقـوق خـویش هسـتند العملی دارند؟ گونه نسبت به حقوقشان چه عکس مقابل این تفسیر تعرض

297 ـ پیرامون سخنان رییس قوه قضاییهآنجلس تا قزوین از لس

تواننـد از چـرا نمـی ، مطبوعاتی که باید مدافع حقوق ملـت و همـه اقشـار جامعـه باشـند ترین حقوق خودشان دفاع کنند؟ آیا از مطبوعاتی که تا این حد مسایل اساسـی خـود را بدیهی

یا در اصل آظار داشت که از حقوق مردم و ملت دفاع کنند؟ و توان انت گذرانند می به سکوت می چنین دفاعی را خواهند کرد؟

برداشـت قضـاییه دهد که باالترین سطح قوه مقایسه متن فوق با قانون مطبوعات نشان می .ندارد» جرایم ارتکابی بوسیله مطبوعات«صحیحی از جـرم «ی قانون مطبوعـات واژه است در هیچ جا » جرم مطبوعاتی « همین واژه مسألهاولین جـرایم ارتکـابی بوسـیله « ایـن قـانون از عبـارت 34بلکـه در مـاده ، وجود نـدارد » مطبوعاتی .استفاده شده است» مطبوعات

این عبارت و سایر موارد قانون مطبوعات بیانگر این امرند که در قانون تفکیکی در جرایم ی صنفی؟ توهین به اشخاص ها فعالیت ناظر بر اعم از این که جرم سیاسی باشد یا ، وجود ندارد

.تعیین شده است آن باشد یا به مقدسات؟ در هر حال تنها یک مرجع صالح برای رسیدگی به، انـد میان جرم مطبوعاتی و توهین به مقدسات قایـل شـده قضاییهتفکیکی که ریاست قوه

وعات و جرایم سیاسـی حساسیت تشخیص جرایم ارتکابی بوسیله مطب . فاقد وجه قانونی است در آن بوده است که شیوه خاص رسیدگی در قانون اساسی و قانون مطبوعات برای آن موجب

حدی است که نباید دستخوش اوضاع و شرایط بخصوص یا ه این حساسیت ب . ر گرفته شود ظن .های فردی شود سلیقه

ا حق صدور است که آقای یزدی میان حق اعتراض و درخواست رسیدگی ب آن نکته دیگر یبیانیـه روابـط عمـومی وزارت فرهنـگ و ارشـاد اسـالمی و آرا . انـد حکم تفاوتی قایل نشده

نظران مطبوعـاتی در انتقـاد از صـدور حکـم خودسـرانه اسـت و نـه حـق اعتـراض و صاحب علیه عملی )ناحقه به حق یا ب ( اعتراض ده نفر را هییآیا ریاست قوه قضا ، درخواست رسیدگی

دانند؟ م کافی میبرای صدور حکای اسـت کـه پیشـاپیش ایشـان در مـورد پرونـده اظهـارنظر انگیزتـر از همـه اینهـا اما غم

.القاعده باید در محکمه قانونی مورد رسیدگی قرار گیرد علی ایشان بر رأی قاضی تأثیر نخواهد گذاشت؟اظهارنظرآیا

آن قیـق قـانون و حاکمیـت بجای این سخنان بر اجرای د قضاییهآیا بهتر نبود ریاست قوه کردند؟ تاکید می

298 ـ پیرامون سخنان رییس قوه قضاییهآنجلس تا قزوین از لس

توان به همین ترتیب که بـرای رسـیدگی بـه جـرایم آیا نمی ، نگرانی دیگر هم وجود دارد ، شـود بینی شده در قانون تشویق می روالی غیر از روال پیش، ارتکابی در مطبوعات با توجیهاتی

ـ برای جرایم سیاسی نیز گرفـت؟ روالـی غیـر از آنچـه کـه روالی دیگر در پیش ـ با توجیهاتی .داند قانون اساسی معتبر می

شود کـه وزارت پیشنهاد می ، ها و گفتگوهای احساسی در هر حال برای پرهیز از این تنش تـر هرچه سریع 20/5/1358فرهنگ و ارشاد اسالمی طبق قانون مصوب شورای انقالب مورخه

.رتکابی از جانب مطبوعات میسر شودتا رسیدگی به جرایم ا، ت منصفه را تشکیل دهندأهیکه هرچه زودتر حد و حدود جـرایم ، شود همچنین از مجلس شورای اسالمی خواسته می

. ابالغ کنداجرارا مدون و برای آن ت منصفهأسیاسی و چگونگی تشکیل هی

»در روزنامه سالم چاپ شد 29/6/1371این یادداشت در تاریخ «

یک حکم و چند نتیجه

، پس از گذشت قریب به شش ماه از چاپ طـرح تـوهین آمیـزی در مجلـه فـاراد باالخرهی بر محکومیت مدیر مسئول مجله داد و وی را بـه أ منصفه ر هیأتدادگاه مطبوعات با حضور

.شش ماه حبس تعزیری محکوم کردحتماً حافظه خوانندگان محترم فروردین ماه سال جاری را به یاد آورد کـه چگونـه چـاپ

ای با برداشـتن بسیار حیاتی و ملی مطرح بود و در این میان نیز عده مسألهکور در حد طرح مذ سعی در کوبیدن گروهی دیگر از جمله وزیر محترم سـابق فرهنـگ و ، پرچم مبارزه علیه فاراد هـای اسـتعفای آقـای شاید بتوان گفت که مورد مـذکور یکـی از زمینـه . ارشاد اسالمی نمودند

.خاتمی بودرغم این که عمـل منصفه علی هیأتکه در این میان باقی مانده این است که دادگاه و آنچه

چـرا کـه بـه ، مذکور را جرم دانستند لیکن مدیر مسئول را مسـتحق تخفیـف تشـخیص دادنـد ایـن حکـم در حـالی ، تعبیری او در انجام وظایف مدیر مسئولی خویش قصور ورزیـده اسـت

، ها خواستار اعدام عامالن این عمل بودنـد ای در خیابان عدهصادر شده است که در ابتدای امر حتی یکی از علمای حوزه علمیه قـم خواسـتار اعـدام طـراح و مـدیر مسـئول و حتـی دیگـر

محترم مجلس خبرگان اعالم کردند کـه مـردم بـه رییسو ، اندرکاران مجله مذکور شدند دست، بر سبیل احساس بگویند پیمایی مطالبی را اگر مردم در حین راه . کمتر از اعدام رضایت ندارند

بخصوص مواردی که با حقوق و ، توسط علمای طراز اول امری مقبول نیست آن ییدآمیزأنقل ت .جان مردم مربوط است

خساراتی است که در اثر حمله تظاهرکنندگان بـه مـتهم ، نکته مهمی که نباید فراموش کرد همچنین خسـارات روحـی و روانـی . وی باشد وارد شده است که شاید بیش از اصل مجازات

کرده است که حتمـاً حکـم احتماالً وی فکر می ، نیز بیش از مجازات اصلی اوست آن است که طبیعی اسـت کـه ، و با این بیان مردم به کمتر از اعدام راضی نخواهند بود ، کنند اعدام اعالن می

300 ـ یک حکم و چند نتیجهآنجلس تا قزوین از لس

هن خوانندگان محترم برسد که چـرا ممکن است به ذ . او بارها خواب اعدام خود را دیده باشد اقـدام بسـیار آن همه برای یک فرد مجرم که محکوم هم شده است و آنهم در ارتباط با ما این

کنیم که الزم است توضیح داده شود اوالً این دلسـوزی بـرای یـک زشت و موهن دلسوزی می ـ اره مجـرمین از فرد نیست بلکه دلسوزی برای نظامی است که رعایت عدل و انصاف حتی درب

نفرمود حتی به کسی که محکوم )س(است و ثانیاً مگر حضرت امام آن ترین شعارهای اصولیدارد کسی حق ندارد یک سیلی به وی بزند و حکم قرار یاجرابه اعدام شده است و در مسیر

حتی یک کلمه به وی اهانت کند؟ هیأتره از جانب دادگاه و در این میان آنچه که مسلم است تفاوت فاحش میان حکم صاد

را نادیـده آن تـوان های غیر رسمی قبلی است و این تفاوت چنان است که نمی منصفه با حکم باید فرد را محکوم بـه یا حکم دادگاه اشتباه است و می ، نتیجه از دو حال خارج نیست . گرفت

شـوند؟ ستار اعدام می یا نظر آقایان خطاست که بدون توجه به مبانی قانونی خوا ، کرد اعدام می چـرا کـه مشـابه ، ناپذیری خواهد داشت های جبران عدم رسیدگی به این تباین آشکار خسارت

و بایـد فرهنـگ مناسـب برخـورد بـا ایـن ، دهد ای رخ می قضایی در هر جامعه مسایلاینگونه . را برای جامعه تشریح کردمسایل

هیـأت انگـاری یـا سـهل ، باشـد سألهمتواند ناشی از دو می، اگر تصمیم دادگاه غلط است چـرا کـه اعضـای ، مورد اول قابل اعتنـا نیسـت . است یا ضعف قانون آن منصفه و قاضی دلیل

در مقابل چنـین ، رود جمع آنان که احتمال نمی ، ای هستند های شناخته شده منصفه چهره هیأت .انگاری کنند آمیزی سهل عمل توهین

چه کسی مسئول رسـیدگی بـه خطـای آنـان ، باه کردند در مقابل اگر خواستاران اعدام اشت آیـا ، چه کسی مسئول رسیدگی است؟ اگر نـه ، اند؟ اگر بلی است؟ آیا آنان مرتکب جرمی شده

ندازد؟اهایی را راه بی توانند در هر موردی چنین برنامه دیگران هم می مسایلرد ما را با امیدواریم که واقعه اخیر مجموعاً تجربه مفیدی باشد که برخو به هر حال

.مشابه در آینده اصالح نمایددانیم که از مدیریت سابق معاونـت مطبوعـاتی وزارت فرهنـگ و ارشـاد در پایان الزم می

منصـفه اقـدام هیأت که در اجرای وظیفه خود در تشکیل قضاییهاسالمی و ریاست محترم قوه ای برای ت آنان باشد و سنت حسنه اند تشکر شود و امید است که به عنوان باقیات صالحا کرده

.م مشابه گرددیرسیدگی به جرا

جهان زندان و من زندانی و غم گشته زندانبان کند از حبس آزادم؟ خداوندا اجل کی می

سال را در حبس بوده است6 ساله که 24زمزمه یک زندانی

های ثیر زندان أ با گروهی از همکاران خود در زمینه ت 1368 تا 1365که از سال با وجودی شناسی اجتماعی یا نیز انتشار کتابی تحت عنوان آسیب آن عمومی بر زندان تحقیق کرده و ثمره

و بدین لحـاظ تصـوری نسـبتاً ، منتشر شد 1371ثیر زندان بر زندانی است که در اواخر سال أت و پـس از 1372اما هنگامی کـه در اوایـل اسـفند ، ن داشتم های عمومی در ذه روشن از زندان

مرا بـه زنـدان اویـن منتقـل )کمیته مشترک سابق ( ماه حبس انفرادی در زندان توحید 6تحمل دانستم که در موقعیت جدید و به عنوان یک زندانی در کنار دیگران چه تصوری از نمی، کردند

.محیط خواهم داشتو ، هـای گذشـته نظـر کـنم که مجدداً با عمق بیشتری بر یافته هر حال فرصتی پیش آمد ه ب

البته در نظر داشتم بالفاصـله پـس از . تر بیان دارم حاصل مشاهدات خویش را در قالبی عمومی .آزادی این مطالب را بنویسم ولی فرصت مناسب حاصل نشد

ونـده شـخص آمد صرفاً تحلیل و توصیف بند عمومی زندان و فـارغ از پر آنچه در پی می آن پس از مسایل و مراحل بازجویی و دادگاه و یخودم است و لذا بیان عمومی دالیل دستگیر

هر چند ایـن کـار در سـطح محـدود و بصـورت ، ...)انشاءا(دهم را به زمانی دیگر حوالت می .مکتوب انجام شده است

1374پاییز

عباس عبدی

فهرست

صفحه عنوان 303.........................................................................................................................................................فهرست

304...................................................................................................... دو خواب برای دستگیری و آزادی؛آغاز 306.................................................................................................................................................پایان انفرادی

309...................................................................................................................................ورود به زندان عمومی 311.......................................................................................................................................خرده فرهنگ زندان

316................................................................................................................................................طرد اجتماعی 319..............................................................................................................................................ترکیب زندانیان 324.................................................................................................................................................نیاز و اشتغال

328....................................................................................................................................ها و ترفندها سرگرمی 335................................................................................................................................................عدالت و توبه

341....................................................................................................................................... انسان بی پناه؛پایان 343....................................................................................................................................... اصطالحاتضمیمه

دو خواب برای دستگیری و آزادی ؛آغاز

مقدمه خاطرات زندان را با تحریر دو خواب که یکی از همکارانم در روزنامه سـالم دیـده .رسانم است آغاز و به پایان می

یکی از همکارانم بود ، بود که تلفن زنگ زد 1372ظهر چهارشنبه سوم شهریور ماه از بعدگفـت مـن بـه ! باشـد گفـتم خیـر ، گفت خیلی نگران هسـتم ، مه نیامده بود روز به روزنا آن که

دیشب خوابی را دیدم که نگران شما شـدم و اکنـون زنـگ زدم کـه از ، هایم اعتقاد دارم خواب .بعداً حضوری خواهم گفت: ای؟ گفت پرسیدم چه خوابی دیده، نگرانی درآیمامی که بـا همسـر و فرزنـدم بـرای ظهر هنگ از بعد 6روز یعنی پنجشنبه ساعت آن فردای

همکـار پـیش آن خرید با اتومبیل در حرکت بودم بازداشت شدم و فرصتی برای بیـان خـواب را فراموش کردم تا این که چهار ماه و اندی بعد برای مرخصـی دو روزه آزاد آن نیامد و اصوالً

.رفتصورت نوشته و دقیق به شرح زیر در اختیارم قرار گه خواب ب آن شدم و

22/6/1372تاریخ : خواب اول

چنـد آن یکی از ، از اتاق مجاور به اتاقی که من و چند تن دیگر در آنجا بودیم وارد شدید الزم به ذکر است که (ای یا بهتر بگویم نوزادی را در آغوش داشت نفر از اقوام من بود که بچه

وضع حمل ، ن روز دستگیری شما خانم در زمانی که خواب دیدم باردار بود و دقیقاً در هما آن کردیـد خطـوط اتاق وارد شدید در حالی که از شدت دردی که احساس مـی آن شما به . )کرد

: گفتیـد . علت درد را پرسیدم . نزدیکی آن روی کاناپه نشستید و من هم در . تان درهم بود چهرهیـب بیـرون بعد چاقوی کوچکی را از ج . »درد و رنجی است که خودم باعث بروزش شدم «که

یعنـی نـوک چـاقو را از قسـمت بیرونـی . ها را کندیـد یک ناخن یک، آوردید و با نوک تیز آن ، آوردید کردید و پس از چند حرکت آنها را از جای خود در می ها فرو می انگشتان به زیر ناخن

چرا پرسیدم. فایده بود اما بی. سعی داشتم مانعتان شوم. کشیدید و در همین حال بشدت درد میمجبورم خودم این کار را بکـنم ایـن کـار از کسـی سـاخته . ناچارم: کنید؟ گفتید این کار را می

305 ی ـ آغاز؛ دو خواب برای دستگیری و آزادآنجلس تا قزوین از لس

رنگ شبیه مرکـب از قطراتی سیاه، که به جای خون آن و عجیب . آید فقط از خودم برمی . نیست .چکید هایتان می ناخن

13/8/1372تاریخ : خواب دوم

ای نشسـته در گوشـه ، کم نوری روشـن بـود المپ کوچک و . وارد اتاق بدون پنجره شدم گردید؟ پس چه وقت بر می، دلمان برایتان تنگ شده: گفتم... بودید

بهـار خـواهم ، باید تا بهار صبر کنیـد ، باید خیلی صبر کنید . آیم ها نمی به این زودی : گفتی .آمد

عت البته واقعـه دیگـری هـم در همـان سـا . و چنین هم شد و در آخر فروردین آزاد شدم )...انشاءا(. دستگیری من رخ داده است که اگر مجالی پیش آید خواهم نوشت

پایان انفرادی

برابر پنجم ماه رمضان بود که مرا از کمیتـه مشـترک بـرای 1372 بهمن 27روز چهارشنبه و چون این مالقات مصادف با ماه مبارک بـود طبعـاً . ام به زندان اوین بردند مالقات با خانواده

لذا هنگامی که به سلول برگشتم ، های دیگری هم آورده بودند ع شیرینی و خرما و خوردنی انوازیرا یکی ، اقالم خوراکی در زندان اهمیت بسزایی دارد . چند بسته بزرگ خوردنی همراه داشتم اصـوالً در زنـدان کـارکرد خـوردن محـدود بـه رفـع . از کارهای اساسی زندانی خوردن است

اتفاقاً کسانی که بـه . بلکه بیشتر بیانگر حفظ روحیه است ، یات مادی نیست گرسنگی و ادامه ح در اولین گام اشتهای خـود را از دسـت ، شوند لحاظ روحی و روانی در زندان دچار مشکل می

و لـذا ، روز اول را نتوانسته چیزی بخـورد 7گفت حدود یک زندانی تحصیلکرده می ، دهند میدر حالی که مدعی بود برایم امکـان جویـدن و ، صاب غذا کرده بازجویش فکر کرده بود که اعت

جالب اینجاست این اواخر که وضعش نسبتاً خوب شده بود تقریبـاً . خوردن غذا وجود نداشت کـرد بـا بیشـتر شد و هـوس بیـرون را مـی خورد هر وقت هم که دلگیر می به اندازه دو نفر می

.داد خوردن مشکالت روانی خود را تسکین مییکی از اعتراضات من این بود که چرا بعد از محاکمه و صدور حکـم و حتـی ! هر حال ه ب

هم در زندان انفـرادی؟ ولـی ظـاهراً آن ، اعتراض من به حکم صادره هنوز هم در زندان هستم در این زمینه سوال کردم و معلوم شد که ، لذا روزی که مالقات فوق انجام شد . شد توجهی نمی

کـه مـواد آن رغـم از این نظر هنگام بازگشت به سلول علی ، ای نگرفته بودند خانواده هم نتیجه که یـک ظـرف حلـوا آن بویژه، غذایی و خوراکی زیاد همراهم بود و این خود نکته مثبتی بود

لیکن نباید کتمان کـرد از یـک نظـر ، خرمای تازه که همسرم درست کرده بود نیز وجود داشت باید در انفرادی برخالف همه موازین قانونی از ابتدا و هنوز هم می از این که ، هم ناراحت بودم

سـلولی کـه بعـد از ، کردنـد از گاهی یک نفر را به سلولم اضافه می گرچه این اواخر هر . باشم .محاکمه بزرگتر هم شده بود

و . لت را جمع کـن و آمـاده شـو یصبح نگهبان اعالم کرد وسا 7:30روز ساعت آن فرداییکی آزادی موقت؛ به علت اعتراض به حکم ، آور بود دو احتمال وجود داشت تعجباین برایم

307 ـ پایان انفرادیآنجلس تا قزوین از لس

دیگری تغییـر زنـدان و 1.یعنی همان وضعی که در حال حاضر دارم ، تا معین شدن حکم نهایی توانسـتم لذا نمی ، ولی چون روز گذشته مالقات داشتم و هیچ خبری نبود . انتقال به بند عمومی

.ل وجود داردحدس بزنم کدام احتماهـا را بـرای هـم سـلولی در هر صورت وسایلم را جمع کردم و بیش از نیمی از خوراکی

هـا را ببـرم در یکی این که اخالقاً صحیح نبود همه خوراکی ، این کار دو علت داشت . گذاشتمشدم دیگر چـه دوم این که اگر آزاد می . بیچاره شهرستانی بود و هیچ چیز نداشت آن حالی که

ها بود؟ در نتیجه راه میانه را برگزیدم و نیمی را بردم ولی حلوا خرما را زی به بردن خوراکی نیا .باقی گذاشتم

بعد از تحویل وسایل و پوشیدن لباس حدود دو ساعت در راهروی بنـد معطـل شـدم تـا دانسـتند و یـا مـی ، دانسـت برنامـه چیسـت کسـی نمـی . بیایند، افرادی که مرا باید انتقال دهند

راه اسـتانبول حـدود چهـار . صبح مرا با اتومبیل بردند 9:30تا این که حدود ساعت ، گفتند نمی .بردند بود که گفتند مرا به زندان اوین می

های انفرادی بعالوه توالت و حمام این بند شامل کالً سلول . بردند 209در اوین مرا به بند صـورت ه و یک حمام است که افراد ب سلول و یک توالت 8متشکل از آن یک راهروی . است

و هواخـوری نیـز ، بهتر است گفته شود حالت نیمی عمومی دارد . زندانی هستند آن عمومی در کننـد قسمت را برای هواخوری وارد محوطه زندان می آن فقط هر هفته دو ساعت افراد . ندارد

.کنند مند باشند فوتبال هم بازی می و اگر عالقه، )اسـت آن و نه انفرادی 209منظور بخش عمومی (ند بشدت متغیر است تعداد افراد این ب

تقریباً حالت موقتی دارد که افراد از انفـرادی ، ماند می آن زیرا کمتر کسی برای مدت زیادی در بـا ایـن . شـوند شوند و سپس یا آزاد شده یا به زندان اصلی اوین منتقـل مـی به آنجا منتقل می

تعـداد افـراد نسـبتاً ، تلویزیـون دارد ، دی واجد محاسن زیادی است وجود به نسبت سلول انفرا گفتگو و شوخی و بحـث ، زیاد است و در نتیجه ارتباطات اجتماعی در حد قابل توجهی است

فقـط (هـر روز روزنامـه ، بویژه در زمینه سیاست و افراد و جرایم و اتهامات آنان بسـیار اسـت بعضـی از کارهـا را . لت بطور دائم در دسـترس اسـت حمام و توا ، دهند می )اطالعات و کیهان

از ...آوردن غـذا و ، کشـیدن مثـل تـی ، دهـد زندانی با رغبت و برای گذراندن وقت انجـام مـی

. حکم برائت خود را گرفتم1376من در سال . است1374منظور سال ـ2

308 ـ پایان انفرادیآنجلس تا قزوین از لس

از یک گوشـه کوچـک ، توان بخش محدودی از محیط زندان را دید های نیمه مسدود می پنجرهو . ریل انگـوری را مشـاهده کـرد بویژه چرخ و فلک و گو ، بازی توان شهر ها هم می این پنجره

تواند سفارش کند کـه در سـاعت معینـی بـه می، اش باشد اگر کسی خیلی طالب دیدن خانواده !!بازی بروند و سوار گوریل انگوری یا چرخ فلک شوند شهر

زیرا در ماه مبارک رمضان همه تا سحر بیـدار ، موقعی وارد بند شدم که همه خواب بودند چـون افـراد . خوابیدنـد خوردن سحری تا یکی دو ساعت به افطار مانده می ماندند و پس از می

بندرت کسی از آنها یک ماه بیشتر را در انفرادی گذرانـده ، این بند عموماً اتهامات مالی داشتند ، ام تقریباً جا خوردنـد هم در زندان توحید بوده آن ماه انفرادی 6لذا وقتی فهمیدند که من ، بود

و از خـانواده ، بویژه وکیل بند که اتهامش مواد مخدر بود، ز آنها سریع مرا شناختند البته بعضی ا ها وکیل این بند بـود طبعـاً بسـیاری از اشـخاص را مذهبی و محترم و شهید بود و چون مدت

. اقتصادی سیاسی کشور وارد بودمسایلشناخت و در ریزترین می مـن داد کـه معلـوم بـود لبـاس زنـدان شامبر به د یک روز وکیل بند آمد و یک دست رب

، گفت بپوش تا بگویم مال کیست؟ چون هم زیباتر و هم ظریفتـر از لبـاس زنـدان بـود ، نیستدشامبر آقای صامت مدیر عامل سابق دخانیات است رب، ات باد گفت برازنده . وقتی که پوشیدم

نستون و مالبرو زندانی که پس از افشاگری شما در روزنامه سالم نسبت به اخذ پورسانت از وی من هم مـوقعی کـه آنجـا !! جا بود و موقع رفتن این لباس را با خود نبرد مدتی هم همین . شد

.پوشیدم المقدور همان لباس را می بودم حتیبعد از دو سه روز از طرف دادستانی به من گفتند که قصد انتقال مـرا بـه زنـدان عمـومی

کردم که همین روزها موقتاً از بیرون زندان داشتم تصور می و با توجه به اخباری که اوین دارند لذا فکر کردم که برای چند روز به زندان عمومی ، آزاد خواهم شد تا به اعتراضم رسیدگی کنند

لذا درخواست کردم که در همانجا ، کنم رفتن چندان ضرورتی ندارد و همین وضع را تحمل می بلکـه ، د روز قبل از عید که نه تنها از آزادی خبـری نشـد و این ماندنم طول کشید تا چن ، بمانم

لـذا ! کردند به من ندادند استفاده می آن مرخصی عید را هم که عموم کسانی که حکم داشتند از تا یـک 1372تقاضا کردم که مرا به زندان عمومی منتقل کنند در نتیجه از آخرین روزهای سال

.اوین بودم زندان 2ماه بعد که آزاد شدم در بند

ورود به زندان عمومی

نگـاری و گـرفتن شود تا پس از انگشـت به دفتر زندان منتقل می ، هر زندانی در بدو ورود در بسیاری از مواقع امکان انجام ، عکس برای وی کارت عکس صادر و به زندان فرستاده شود

برند که در انتهای طینه می لذا زندانیان را به بخشی به نام قرن ، این کار در یک روز فراهم نیست متر مربـع 20واقع یک سلول بزرگ انفرادی است که حدوداً شامل ها است و در سالن انفرادی

.مساحت و یک دستشویی است آن زندانی در این قسمت معموالً جیره غذایی هم ندارد و عموماً گرسنه باید سر کند مگـر

ممکن است از ، تعداد افراد بسیار متغیر است . کرد که مقادیر کمی نان و پنیر یا حلوا بتوان تهیه بـه همـین دلیـل جـای بسـیاری نـامطلوب و ، نفـر در آنجـا بخوابنـد چند نفر تا بیش از سـی

.ناخوشایندی استبه ایـن دلیـل کارهـایم ، )25/12/1372(هنگامی که وارد دفتر زندان شدم نزدیک ظهر بود

محیط از بعدازظهر تا صبح فردا بـدون هـیچ آن در نفر 25انجام نشد و به قرنطینه رفتم حدود ای اسـت فضای قرنطینه بگونـه . )چند پتو زیرانداز وجود داشت (امکانات حتی پتو بسر کردیم

و ، بردنـد وارد زیاد است و اکثر آنان در نوعی بهـت و نگرانـی بسـر مـی که تراکم زندانیان تازه البتـه پـس از (دا یکی دو نفرشان مـرا شـناختند از همان ابت . نسبت به آینده دید روشنی ندارند

و چند نفر هم که کارمند بودند و نگرانـی داشـتند و از قـانون و حقـوق هـم اطالعـی )معرفینداشتند دور و برم را گرفتند تا شاید از اطالعات حقوقی و کتاب قانون جزایی که همراهم بود

.اطالعاتی را کسب کنندرفتیم نزدیکی ظهـر صـدایم زدنـد کـه بـرای عکـس گـرفتن و فردا مجدداً به دفتر زندان

وقتی دفعه سوم رفتم مسئول این کار ، دوباره صدایم کردند و نشنیدم . نگاری آماده شوم تشانگمعطل کـرد و لـذا ، وقتی نوبت عکس گرفتن شد ، نگاری انجام شد انگشت، خیلی ناراحت بود

کـنم کـه عکـس خـوب ن عمداً چنین مـی کرد که م او هم خیال می ، توانستم چشمک نزنم نمی، در نتیجه با توجه به ناراحتی قبلی عکس گرفتن را قطع کرد و مرا به جای خود فرستاد ، فتدانی

.من هم هیچ نگفتم، احتماالً با این انگیزه که یک روز دیگر هم به قرنطینه بروم

310 ـ ورود به زندان عمومیآنجلس تا قزوین از لس

کند و این که چرا بـا رود مرا معرفی می وقتی می ، نفر بعدی همانی بود که مرا شناخته بود لذا پس از آمدنش مجدداً مرا صدا زد ولی این بار خیلـی احتـرام ، ی برخورد کردی این طور او

زنند که عکس خراب شود ای عمداً چشمک می گذاشت و خستگی کار را شمرد و این که عده ب و بـه همـه مرتـ )زندان اصلی اویـن (بعد از انجام کارها رفتیم به آموزشگاه . هذا و قس علی

انداختند که از 4مرا به بند ، گفت خواند و شماره بند را می یکی را می اسم یکی ، صف ایستادند ولی بـه هـر ، دانستم بند مناسبی نیست و معموالً زندانیان حبس سنگین در آنجا هستند قبل می

و شناخت رفت نـزد کارمنـد زنـدان و چیـزی بـه ا اما فردی که مرا می . حال هیچ چیزی نگفتم فرسـتاد کـه 2لذا او هم بالفاصـله مـرا بـه بنـد . گفت و فهمیدم باز هم مرا معرفی کرده است

.بهترین بند زندان استولـی ظـاهراً . نام و تعیین اتاق نزد مسئول بند راهنمایی شدم وقتی وارد بند شدم برای ثبت

، آیـم مـی 2من به بند چون در این فاصله اطالع یافته بودند که ، چندان احتیاجی به معرفی نبود مرا در بهترین اتاق بند که محل سکونت زندانیان شـاغل در بهـداری ، در نتیجه پس از ثبت نام

ها بعدها گفت ترا بـه ایـن خـاطر در یکی از زندانی . بود و از همه نظر مناسب بود جای دادند در آنجـا نفـوذی دانسـت اگـر در حالی کـه نمـی ، اینجا جای دادند که از نفوذ تو استفاده کنند

.بردند داشتم که مرا آنجا نمی میاز گاهی چند نفـر سـرباز بـا ماشـین معموالً هر . شناسایی من یک بار دیگر به کمکم آمد

زننـد و مویش را از ته مـی ، افتند و هر زندانی که موی بلند داشته باشد اصالح در زندان راه می ن روز قبل از آزادی مرا برای همکاری به انبـار چو. تراشند در بسیاری از مواقع موی همه را می

آمدند و سر هر کس را در )منظور همان سربازهاست (ها باره سرخپوست مرکزی بردند که یک لذا دست به سـر بنـده ، ل انبار فوری رفت و با آنها صحبت کرد ئوولی مس ، انبار بود از ته زدند

.که چندان مویی هم برایش باقی نمانده است نزدند

خرده فرهنگ زندان

اند از زندانیان و محیط زندان تصوراتی در ذهن دارند که پس از کسانی که زندان را ندیده رو و فرض این است که بخش اعظم زندانیان افـراد کـج . شود این تصورات عوض می ، مشاهده

دی را نـاامن و نامسـاع کامالًمحیط ، شود که تجمع این گروه لذا چنین تصور می ، مجرم هستند آمدن ایـن گـروه در کنـار هـم زیرا گرد ، در حالی که چنین نیست . کند برای زندگی فراهم می الزامات پایبند شد یـا حـداقل آن آورد که برای ادامه زندگی الزم است به الزاماتی را بوجود می

.شود زیرا اگر کسی تخطی کند با واکنش منفی مواجه می. الزامات تخطی جدی نکرد آن ازاز یک طـرف بسـیاری از . زندان دو نگرش متضاد در میان زندانیان قابل مشاهده است در

گناهی یا با استناد به قانون و ماهیت عمل این بی ، گناه جلوه دهند کنند خود را بی آنان سعی می و بـرای ایـن ، انـدرکاران امـور اسـت انتسابی به وی است یا با گناهکار جلوه دادن بویژه دست

و بـدین طریـق ، کننـد مـی ارایـه آن انـدرکاران های خـوبی از زنـدان و دسـت ر مثال مورد اخی فقط فرق آنان با دیگران ایـن اسـت کـه ، اند فهمانند که آنان عملی خالف عرف انجام نداده می

.اند دستگیر و زندانی شدهز آنچه که ای بیش ا و معموالً پرونده ، گناهی زندانیان دیگر را قبول ندارند از طرف دیگر بی

و اگـر کسـی ادعـای ، کننـد شود برای او در زندان درسـت مـی در دادگاه برای فرد درست می آنها کسی را از جبهه و نمـاز جمعـه به قول کنند و اش را رو می گناهی کند بالفاصله پرونده بی

و کننـد بیشـتر بـه او شـک مـی ، گناهی خود اصرار کنـد هر کس هم بر بی ! آورند به زندان نمی .کنند اتهامات عجیب و غریب برایش جور می

از نکات عجیب زندان این است که اگر یک زندانی متهم به جرمی شد چندان بـه نفعـش زندان هیچ مبنای پذیرفته شـده و آن زیرا در ، اهی خود کوشش کند نگ نیست که برای اثبات بی

لـذا ، گناهی خـود را اثبـات کـرد بی آن ای وجود ندارد که بتوان با اتکا به آیین دادرسی عادالنه در ، بانک تجـارت در اولـین برخـورد بـا زنـدانیان رییسوقتی که . سکوت بهترین حربه است

آهسته به او گفتم که ، گناهی خویش برآمد حضور جمع شروع به گریه کرد و درصدد اثبات بی و هرچـه ، در این محیط نه ممکن اسـت و نـه مفیـد آن امکان اثبات ، بر فرض درستی ادعایت

312 ـ خرده فرهنگ زندانآنجلس تا قزوین از لس

تراشـند و از رحـم و های بیشتری مـی کنند و اتهام آنان بیش از پیش شک می ، بیشتر گریه کنی .شفقت هم اینجا خبری نیست

زنـدانی سـعی . خرده فرهنگ حاکم بر زندان از اجزای مهم فضای عمـومی زنـدان اسـت هنگ چند جزء این فر . کند با پذیرش وضعیت خود نظام فرهنگی خویش را نیز بوجود آورد می

.شود اشاره می آن مهم دارد که در ادامه به مهم این نظام فرهنگی بکارگیری اصطالحات خاص زندان و نیـز اسـتعمال ییکی از اجزا

در واقع استفاده از این لغات و اصـطالحات ارتبـاط تنگـاتنگی بـا . الفاظ رکیک و ناپسند است ها بسیار تند و غیرقابـل قضاوت، ی منطقی در این فضا . و فضای منطقی محیط دارد ! شیوه تفکر

ای چنـین فضـای فکـری را دارا هسـتند و همانگونه که در بیرون زندان هم عده . انعطاف است هـای آنـان همـراه بـا هایشان سیاه و سفید اسـت ایـن تنـدی و خشـونت در قضـاوت قضاوت

ه کـه در زنـدان آمیز است گرچه فحش و لفظ رکیک مشـابه آنچـ بکارگیری الفاظ تند و توهین .است را ادا نکنند

شرح چند ، نشود آن ثر از أوقتی که زندانی در چنین محیطی قرار گرفت مشکل است که مت .واقعه جالب مبین وضع مذکور است

بودم دیگران متوجه شدند که به هر دلیلی مناسب نیسـت در حضـور 209وقتی که در بند صـورت کردنـد یـا در اجتنـاب مـی آن ز بکـار بـردن لذا یا ا، من این نوع کلمات را بکار ببرند

تر شدم لذا بـه دو نفـر ولی کمی بعد جری . کردند استفاده با یک پیشوند عذرخواهی شروع می کردند تذکری دوستانه دادم و آنها هم رعایـت که بسیار بیش از دیگران از این لغات استفاده می

یکی از آنها آمد و خـداحافظی کـرد و تا این که یک شب پس از سحری دستور آزادی ، کردند .و ما هم طبق معمول به خواب رفتیم رفت

افتـد لـذا بـه بنـد اداری چنـد سـاعتی آزادی او بـه تـأخیر مـی مسایلولی ظاهراً به دلیل کنند و با تذکر ایـن نکتـه رود نزد دوستانش و شروع به صحبت می گردد و سر راست می برمی

تالفی روزهای قبل را در عدم استعمال چنـین ، از عزا درآورند که عبدی خواب است باید دلی !آورند کلماتی درمی

مورد دیگر مربوط به یک کارمند بانک است که چند روز بود که از انفرادی به آنجـا آمـده بنده خدا نزدیک عروسی دخترش بود که به اتهام اختالس ، ای بود مرد میانسال و جا افتاده ، بود

، بردند آدم محترمی بود و اگر زندانیان کلمات زشت بکار می . ندان درآورده بود و رشوه سر از ز


، بعد از یک هفته که آمده بود برای بازجویی صدایش زدند و رفـت . کرد فوراً جمع را ترک می بجای گفتن هر حرفـی یکـی دو جـین ، سراغ و احوال بازجویی را گرفتیم ، سه ساعت بعد آمد

، که همه از تعجب نزدیک بـود شـاخ در آورنـد ! بازجو ردیف کرد های چارواداری علیه فحش .ظاهراً معلوم شد که راهی دیگر به غیر از این شیوه برای بیان احساسات و عقایدش ندارد

ایـن ویژگـی بـرای . حاضر جـوابی اسـت )از منظر زندانیان (ی ارزشمند ها ویژگییکی از متناسب با محیط فرهنگـی زنـدان همـراه های المثل بکارگیری و استعمال اصطالحات و ضرب

ها نیز عموماً مشـابه همـان لغـات و الفـاظ رکیـک المثل است که این نوع اصطالحات و ضرب موجب تفوق و برتری روانی در هنگام مباحثـه و جـدل بـا آن که کاربرد بجا و به موقع . است

.شود دیگران میوچکترین حرکات از دید تیزبین ک، به علت کوچک بودن محیط زندان و محدودیت روابط

واقعـه را آن فوراً، شود و چون یک تحلیل کلی هم نسبت به امور زندان دارد زندانی پنهان نمی که طبعاً در بعضـی از مـوارد هـم . پردازد گیری می قالب تجزیه و تحلیل کرده و به نتیجه آن در

. غلط استکامالًهای آنها پیشداورینیان پذیرش نوعی فاصـله و شـکاف عمیـق میـان خودشـان بـا فضای کلی و تحلیلی زندا

اگـر اجنـاس داخـل ، دهد زندانی کوچکترین مشکالت را به این امر نسبت می ، حکومت است 1500اگر مزد زندانیان کارگر کاهش یافته و حداکثر بـه ، شود زندان گرانتر از بیرون عرضه می

توزیع غـذا و امکانـات یـا فـروش کاالهـا و اگر مشکالت دیگر در ، شود تومان در ماه بالغ می همه موارد را به نوعی استثمار یـا سوءاسـتفاده از حقـوق ... کند خدمات در زندان مشاهده می

فاصله میان خـود و )هر چند مجرم هم باشد (هنگامی که یک شهروند . کند زندانیان مربوط می ایـن ، بینـد از جانـب آنـان نمـی داند که امیدی به اصالح امور خـود حکومت را چنان زیاد می .می ضد اجتماعی و ناهنجار تبدیل خواهد شدیشهروند به یک عنصر دا

متأسـفانه . پناه بـودن زنـدان اسـت بی آن شود و این فاصله به دلیل دیگری نیز احساس می شود تقریباً از پیگیری هرگونه حقـی از خـودش عـاجز و باید گفت وقتی کسی وارد زندان می

، و چـه بسـا مـال . توانند این حقوق را استیفا کننـد ست و نظام اداری و قضایی هم نمی ناتوان ا آبرو و حقوق دیگر او در خارج از زندان به راحتی دستخوش تعرض دیگـران گـردد و یـارای

یید و اثبات این ادعا موارد فراوانی را در زندان شاهد أکه در ت . مقابله با آنان را نیز نداشته باشد .شود ه از ذکرش امتناع میبودم ک


شـود و بـدبینی زنـدانی را بـه پناهی خود منجر به افزایش فاصله فرد از جامعه مـی این بی بویژه هنگامی که ، با این حال چنین نیست که زندانی حق ناشناس باشد ، کند مسئولین بیشتر می

صـالح زنـدانی بـر کند و قدمی را جهـت خیـر و عنکبوتی را پاره می مدیر یا مسئولی این تار پـور و عباسـی آقایان شیخ آن گیرد و نمونه بارز دارد بشدت مورد احترام و حمایت قرار می می

دادیاران ناظر بر زندان هستند که در میان همه زندانیان از محبوبیت و احترام خاصی برخـوردار .باشند می

آن ریق کوچک شمردنی فرهنگی زندانیان توجیه جرم انتسابی خود از ط ها ویژگییکی از سعی در ناچیز جلـوه دادن عمـل ، متعددتر به این طریق که با برشمردن جرایم بزرگتر و . است

اند یا بـه راحتـی همچنین با برشمردن اعمال کسانی که دستگیر نشده . انتسابی به خود را دارند همچنین بـا . ا دارند سعی در اثبات غیرعادالنه بودن رفتار انجام شده با خودشان ر ، اند آزاد شده

معرفی بعضی از مسئولین خطاکار بویژه آنان که سر و کارشان به زندان افتـاده اسـت سـعی در .متهم کردن همه دارند

را بـد آن کننـد یـا بنابراین نباید تصور کرد که زندانیان ما بـه عمـل انتسـابی افتخـار مـی ام یـا جـرم انتسـابی نیسـتند و بـرای بلکه عموماً به لحاظ ارزشی حاضر به قبول اته ، دانند نمی

را کـم آن کنند و همین امر نکته مثبتی است کـه نبایـد می ارایهتوجیهات و دالیلی آن ارتکاببه معنای دیگر زندانیان ما به لحاظ مبانی پذیرفته شده ارزشی تفاوت چندانی با . اهمیت دانست

ی نامقبولی را بـرای تحقـق ها روشر شاید از سر ناچاری یا عوامل دیگ ، میانگین جامعه ندارند در عین حال که نسبت به ماموران و مسئوالن نظـر مثبتـی ندارنـد . اند انتخاب کرده ها ارزشآن

ولی از طرف دیگر نوعی مشروعیت هم بـرای آنـان در دسـتگیری و مجـازات زنـدانیان قایـل . مهمی استمسألههستند و این خود

المقدور سعی با جامعه است که بسیاری از زندانیان حتی به دلیل همین فضای نسبتاً یکسان یکی از زندانیان گفته بـود کـه . کنند که جرم و جنایت آنها در بیرون از زندان پوشیده بماند می

تـر از همه جالب . یکی هم ظاهراً رفته بود جنوب ! یک سپاهی گفته بود رفته بوسنی ، رفته آلمان همه اهل مسجد را برای افطـار در شـب بیسـت و یکـم فردی بود که در شب دوم ماه رمضان

کرد که کسی دعوت کرده بود و بعد به دلیل دریافت رشوه آمده بود زندان و خیلی کوشش می وقت سابقه نداشته کـه در مـاه رمضـان فقط مشکلش این بود که هیچ . در بیرون قضیه را نفهمد


در هر صـورت ، را چگونه حل کند دانست شب بیست و یکم ماه رمضان مسافرت برود و نمی !و سر سفره افطار برای سال بعد دعوتمان کرد! شب را مهمان زندان بودآن

یک مورد به دلیل چک بالمحل سـی و سـه . گذارند فرزندانشان بفهمند ها حتی نمی بعضیوقتی آزاد شد یـک بـار آمـد روزنامـه : ماه زندان بود و مدعی بود دو فرزندش اطالعی ندارند

دانسـتند ولـی بـه روی مادرشـان و اهـل فامیـل ش من گفت اخیراً فهمیدم که فرزندانم مـی پی آن طـرد اجتمـاعی اسـت کـه بایـد جداگانـه بـه مسـأله کـاری علت این همه پنهان ! آورند نمی

.پرداخت

طرد اجتماعی

های زندان است و اصوالً به همین دلیل است کـه زنـدانی طرد اجتماعی از مهمترین هزینه عی در مخفی کردن زندانی شدن خویش و نیز کوشش در توجیه یا کم جلوه دادن اصل جرم س

.کند انتسابی به خود میباالجبـار ضـد اجتمـاعی و مرتکـب جـرم ، طرد شود کامالًاگر فرد . طرد تیغ دو دم است

شود چرا کـه از نتـایج انسان به راحتی مرتکب جرم می ، شود و اگر طرد وجود نداشته باشد میعمـوم زنـدانیان از ، طرد اجتماعی برای هر زندانی مفهوم خاصی دارد . طرد در امان خواهد بود

نگـرد در این که فامیل و آشنا یا مردم و از همه مهمتر حکومت به آنان بـه چشـم دیگـری مـی شـویم دیگـران مـا را بـا چشـم گفت وقتی جرمی مرتکـب مـی عذاب هستند یکی از آنان می

کنـیم گویـا از مـا طلبکـار کنند هنگامی که برای حل مشکالتمان مراجعـه مـی متفاوتی نگاه می کنـیم و بـه نـوعی بـدهکار و هستند و هیچ حق و حقوقی نداریم و احساس خودی بودن نمی

آن کنند و باید اضافه کرد که این حال و احساسـی نیسـت کـه بـا بزهکار بودن را به ما القا می .ته را جبران کردبتوان شهروند موفقی بود یا گذش

ییدکننده همان نظریه برچسب اجتماعی است کـه أتوان گفت این نحوه رفتار ت در واقع می در . دهنـد با برچسب بزهکاری خوردن به افراد آنان را باالجبار به سوی ارتکاب جرم سوق می

حالی که در فرهنگ و تصور اسالمی این ایده پذیرفتنی نیست و هر کس که جرمی یـا گنـاهی گنـاه پـاک کـرده آن به نوعی خود را از آثار منفی ، را تحمل کند آن مرتکب شده اگر مجازات

اش را جـرم بـر پیشـانی آن است نه این که هم مجازات را بکشد و هم طرد ناشی از برچسـب شوند به مراتب پاکتر از کسانی هستند که جرمـی از این نظر کسانی که مجازات می . تحمل کند

و اگر این تصـور و برداشـت از ، شوند د و به هر دلیلی محاکمه و مجازات نمی شون مرتکب می و اتفاقـاً ، مجازات رایج شود قطعاً به بهبود اوضاع و کاهش جرم و جنایت کمک خواهـد کـرد

موران فهمیده زندان به یک زندانی مواد مخدر گفته بود کـه شـما مجـازات خـود را أیکی از م ا ما چطور؟ همین برداشت و تصور اخالقی از مجازات اسـت کـه ام، شوید کشید و پاک می میرفتنـد و ضـمن اعتـراف مـی )ع(منین وای از مجرمین در صدر اسالم نزد پیامبر یا امیرالمـ عده

.کردند که مجازات شوند تقاضای مصرانه می

317 ـ طرد اجتماعیآنجلس تا قزوین از لس

یکی دیگر از موارد طرد اجتماعی نحوه برخورد دوستان و اقوام زندانی با خـانواده وی در معموالً زندانی از این نظر خیلی حساس و نیز بسیار پرتوقع است و اگر از طـرف . بیرون است

شود و حتی بسیاری نیز ثر می أالعاده مت تفاوتی را ببیند فوق خانواده و اقوام و دوستان کمترین بی ز آیند و همین امر ممکن است پس از آزادی سبب دور شدن بیشتر آنـان ا درصدد مقابله بر می .نزدیکان و اقوام شود

بدترین حالت طرد اجتماعی مربوط به افراد مذهبی است که طرفـدار انقـالب بـوده ولـی این افـراد در زنـدان نسـبتاً بیگانـه . اند که از نظر جامعه ضد ارزش است مرتکب جرایمی شده

ا یا نابجایی هـم بوده و حاضر نیستند با زندانیان بطور اصولی کنار بیایند بویژه که انتقادهای بج یید نکنند أتوانند پاسخ دهند یا حتی ت شنوند و نمی های حکومتی می نهادها و ارگان ، علیه دولت

مجبورند خود را با محـیط زنـدان وفـق دهنـد تـا ، و اگر برای مدت زیادی محکوم شده باشند از سـوی .شود بتوانند دوران حبس را تحمل کنند و همین امر سبب نوعی از خود بیگانگی می

کنند و ارتباط خویش را با تقریباً یـک جرم خود را بشدت سرزنش می آن دیگر به علت انجام بینند از طرف دیگر برخـورد دوسـتان و یا دو دهه فعالیت اسالمی پشت سر خود در تزلزل می

سـت کننـده ا اش بسـیار ناامید اقوام همفکر با آنان در بیرون از زندان با فرد زندانی یـا خـانواده خیلی آن گیرد که بیان نمودن و به تصویر کشیدن اجتماعی قرار می بطوری که فرد در یک خأل

ثر فـراوان بـرایم أ زندان اوین این فضا را بشدت و با ت 2یکی از این افراد در بند . مشکل است نسـبت بـه آینـده ، های سپاه هم که به دلیل گرفتن رشوه آمده بودنـد دو تا از بچه . داد شرح می

کردند ثر می أکردند که بسیاری از افراد را مت اجتماعی خود بشدت نگران بودند و چنان گریه می شـود و توان گفت اگر کسی این مشکل را نداشته باشد تحمل حبس آسـان مـی بطور جدی می

به عبارت دیگر اگر رفتن به زندان به دالیلی برای او حکم ارزش پیدا کند و دیگران با احتـرام .شود ی به او بنگرند تحمل حبس بسیار آسانتر میبیشتر

. مناسبت نیست که به نقش همسران زندانی در تحمل حبس اشاره شـود در همین زمینه بی نیـز تعهـدات خـانوادگی آن علـت ، هل و مجرد با یکدیگر تفـاوت اساسـی دارنـد أزندانیان مت همدردی با آنان کنند و در رتق و به میزانی که زنان این زندانیان احساس . هل است أزندانیان مت

زندانی در محاکم قضایی کوشـش و زنـدانی را نسـبت بـه مسایلفتق امور خانواده و پیگیری تقریبـاً عمـوم . نماینـد تحمل حبس را بر زندانی ساده و راحت می ، آینده و بیرون امیدوار کنند

اوم مـورد احتـرام زنـان سـخت کـوش و مقـ . هل نسبت به این امر حساس هستند أزندانیان مت

318 ـ طرد اجتماعیآنجلس تا قزوین از لس

در ضمیرشـان نسـبت بـه آنـان احسـاس احتـرام ، مردانشان هستند و خارج از هیاهوی بیـرون هـای گذشـته و بسیاری هـم نسـبت بـه نامهربـانی . دارند کنند و این احساس را بیان هم می می

.کنند خویش علیه همسرانشان احساس پشیمانی مییکـی از مـردان مـوادی بـا ، مـثالً . رسانند یگذشتگی را به نهایت م خود بعضی از زنان از

داشتن مقداری تریاک که در صورت محاکمه حکمش اعدام بـود بـا از خـود گذشـتگی زنـش کند که نصف تریاک مال اوست در نتیجه مرد از اعـدام یابد و زنش به دروغ قبول می نجات می !شوند یابد و در عوض هر دو به حبس طوالنی مدت محکوم می نجات می

تـوزی شـدیدی را در دل دیگر باشند کینه مسایلدر مقابل زنانی که فوراً به دنبال طالق یا یکی . دهند بویژه اگر احتمال رابطه نامشروع بدهند فوراً واکنش نشان می . کنند زندانی ایجاد می

یکی دیگر هم هنگـام شـروع بـه کشـتن در . کشد از زندانیان زنش را هنگام مالقات شرعی می .شود مالقات دستگیر میاتاق

1ترکیب زندانیان

بودم ترکیـب زنـدانیان عـادی و آن مهم زندان اوین بویژه بندی که من در مسایلیکی از .گروهکی است

گذشته قبل از انقالب های سالبالفاصله خاطره زندان اوین در ، آید وقتی که اسم اوین می زنـدانی اسـت مثـل ، لی که زندان فعلی اویـن آید در حا و چند سال بعد از انقالب به اذهان می

همه با هم و در کنـار ... سارق و ، گروهکی و مالی ، که محکومین سیاسی ، های دیگر همه زندان .یکدیگر قرار دارند

ند بگویند کـه مـا ا خواستهشاید . معلوم نیست انگیزه اصلی از اختالط این زندانیان چیست ها ممانعـت بعمـل د از اتحاد و ایجاد تشکیالت گروهک نا خواستهشاید . زندانی سیاسی نداریم

.باید نتایج تصمیم را بررسی کرد، انگیزه هرچه بوده است در اینجا فعالً مهم نیست. آورندآنها . دادند درصد افراد را زندانیان گروهکی و عموماً منافق تشکیل می 25 بیش از 2در بند

پراکنـدگی اوضـاع . سـواد و عـادی لکرده تا افراد کـم از افراد تحصی ، گروه نسبتاً متنوعی بودند بعضی از آنان وضـع اقتصـادی خـوبی داشـتند و مرتـب از ، اقتصادی آنان نیز جالب توجه بود

گرفتند و بعضی از آنان چنان وضعی داشـتند کـه جـز بـا انجـام وظیفـه جانب خانواده پول می .گذشت ها اموراتشان نمی شهرداری اتاق

اسی که شهرداری در آنجا به نوبت و بـدون دسـتمزد اسـت در زنـدان برخالف زندان سی تقریبـاً شـهرداران همـه . شـود ها اختیاری و در مقابل دستمزد انجام مـی عمومی شهرداری اتاق

تومـان اجـرت 50ای از منافقین بودند که به ازای هر نفـر حاضـر در اتـاق هفتـه 2ها بند اتاقگرفتن غذا و شستن ظروف و تمیز کردن اتاق و غیـره بـود گرفتند و وظایف شهردار را که می

.شستند های دیگران را با اخذ دستمزد می لباس، این افراد غیر از کار شهرداری، دادند انجام میی چپ که افراد منتسب به آنها عموماً سن و سالی داشتند و به نسبت هم ها گروهبرخالف . شـد لوح هـم مشـاهده مـی قین افراد نوجوان و بعضاً ساده در میان مناف ، ای بودند افراد جا افتاده

از مـن نقـش رهبـری ، از روستاهای شمال بود های سال 18آموز مثالً شهردار اتاق ما که دانش

.باشد زندان اوین در زمان حضور نویسنده در آنجاست و قابل تعمیم نمی2ن بخش مبتنی بر ترکیب خاص بند های ای نوشته ـ1

320 ـ ترکیب زندانیاننآنجلس تا قزوی از لس

ش تعجـب سـوال پرسید و وقتی که از مهدی ابریشمچی را در تصرف النه جاسوسی آمریکا می به نحـوی مسایلان اطالعی ندارم و همه خواست مرا شیر فهم کند که چند به نحوی می ، کردم

قـدر کـم ولـی آن . کردند البته دوستان دیگرش هم او را مسخره می ! شود به مجاهدین ختم می استعداد بود که شش ماه در انفرادی کمیته مشترک بود با ایـن حـال وقتـی از او پرسـیدم کجـا

در ! آمد صدای زنگ کلیسا می ولی هر جا بود نزدیک کلیسا بود که مرتب ، دانم بودی گفت نمی یکی دیگر از آنان که مستخدم بانک بـود !!! زنگ ساعت بانکی نزدیک زندان است آن حالی که

هـم از آن ، از کمترین مفاهیم سیاسی درک روشنی نداشت و آنجا هم بریده و عارف شده بـود .نوع عرفانی که بیشتر شایسته استهزا بودآید که آیا زنـدانیان گروهکـی از به ذهن می سوالاین ، در بدو مواجه شدن با این اختالط

این وضع راضی هستند یا خیر؟ بدین خاطر پرسش را با چند نفر از آنان که هر دو نوع زنـدان سیاسـی تـرجیح کامالًبر زندان اتفاق وضع حاضر را ه ب. را تجربه کرده بودند در میان گذاشتم

که در زنـدان سیاسـی فضـا و محـیط بسـیار تنـگ و دادند علت را چنین توضیح می . دادند می ارایهیکنواخت است و انسان برای هر کار و هر رفتار ولو کوچک خود هم باید دلیل و تحلیلی

در ، فشار و سنگینی محیط بر فرد بسـیار شـدید اسـت ، رسد کند و آزادی و تنوع به حداقل می هرچـه ، کنـی ی صـحبت مـی بـا هـر کـس بخـواه . برعکس است کامالًحالی که وضع موجود

...خوری خوابی و هر چه خواستی می گویی هر ساعت خواستی می خواستی مینسـبت ، را تجربه کرده بودند ! که این افراد که هر دو نظام اجتماعی بسته و باز آن و جالب

در ایـن وضـع ضـمناً منفعـل هـم . تر بودند نسبتاً بدبین آن به سازمان و شعارها و افکار تبلیغی یک بار میان یکی از آنها با یک سارق درگیری شدیدی رخ داد ولی هیچکس بـه دفـاع ، تندهس

.نداشت از رفیق و همفکرش قدمی بریک روز ، ها بسیار حساس هستند ها نسبت به تصمیمات حکومت و احکام دادگاه گروهک

کـامالً گـروه شده لذا برای چند روز اوضاع روانی این تأییدعنوان شد که حکم اعدام چند نفر .ملتهب و منتظر بود

یکی . ولی تعدادشان کم بود و کمتر مجال گفتگو حاصل شد ، ی چپ هم بودند ها گروهاز های فدایی خلق بود بـه علـت مشـکالت مـالی بـه از آنها که مسئول تدارکات سازمان چریک

کـرد و تعریف مـی زمان آن از کارهای ، کرد با تلخی یاد می ، از گذشته پرسیدم ، زندان آمده بود


هایی که مرغ خوزستان روی تخم 58گفت در سیل سال ، سیاسی بود مسایلاین که چگونه همه !شد کردیم آرم سازمان زده می به مردم کمک می

دور از سیاسـت اسـت و دارد ها سالیکی دیگر که طرفدار راه کارگر بود و مدعی بود که .مند بود اند و طبعاً گله ستگیر کردهحاال یادشان افتاده و مرا د، کند زندگی می

خـاطر ایـن گـروه و تعلقـات ها ویژگیتحلیل . ها بودند ای گروه مضاربه ، 2گروه دیگر بند با افزایش تـورم و ثابـت مانـدن . کند ی به درک و تحلیل ساختار اقتصادی ایران می موثرکمک

هـای یی تحت عنوان شـرکت ها گروهلذا ، اندازکنندگان متضرر شدند بسیاری از پس ، بهره بانکی درصـد 10-12توان گفت بجای سـود ای وارد عرصه اقتصاد شدند و بطور خالصه می مضاربهبه همین دلیل نقدینگی عظیمی بسوی آنـان ، پرداختند درصد سود می 60 تا 50ساالنه ، ها بانک

عـادی کـامالً رادی و از این نظـر افـ ، این افراد عموماً دارای تحصیالت باال نیستند . سرازیر شد بـه ، شوند هستند و چون پول کالنی به دست آنان رسیده در چارچوب افراد نوکیسه تحلیل می

بیند که صدها نفر هـر روز ای بزرگ چون می های مضاربه عنوان نمونه حسابدار یکی از شرکت ای گیرد که راساً شرکت مضاربه تصمیم می ، بندند پشت در شرکت برای پرداخت پول صف می

مقایسه 1367 قبل از های سالبا معیارهای ( میلیون تومان 850باز کند که در عرض مدت کمی . کردنـد های خود را در راه عیش و نوش خرج می تعدادی از آنان پول ! کند پول جمع می )کنید

کند و یک بنز آخرین مدل هم ساله ازدواج می 16هل بوده با یک دختر أمثالً یکی از آنها که مت ای شرکت مضـاربه 18مجموعاً . رود گیرد و می کند که پس از چندی طرف طالق می تقدیم می

بودنـد 2 شرکت آنها در بند 10 میلیارد نقدینگی داشتند و صاحبان حدود 100بودند که تقریباً اگر قضیه دستگیری آنها پیش نیامده بود ورشکست ، کردند و مخارج زیادی هم خرج زندان می

بنابراین ظاهراً باید از نظر اقتصادی از وضع پیش آمده ، شد وضعشان خیلی بدتر می شدند و میتجربگی این گروه همین ی و بی بیسوادو کسانی که این وضع را ایجاد کردند راضی باشند؟ بر

معلـوم بـود کـه . چندین اشکال حقوقی داشت )گذاران سپرده(بس که متن قراردادشان با مردم س حقوق هم نداده بودند که متن این قـرارداد را کـه صـدها میلیـون تومـان حتی به یک لیسان

کرد که یکی از آنها به نام فالح ادعا می ! شد مطالعه و بررسی کند پول رد و بدل می آن براساس .داد را به مردم می آن درصد4 درصد سود داشت که 7در ماه

را در روابط فـردی و اجتمـاعی و رمدار خیلی از امور شد تبعات خود یهنگامی که پول دا گفـت داران معـروف در زنـدان مـی وکیل یکی از سرمایه . دهد نیز رفتارهای اقتصادی نشان می


نـاموس مـالم را ، احمد جان مواظب بـاش «: گفت سپرد می وقتی که او اختیار مالی را به من می کرد که یک بـار میـان ؛ وی تعریف می » را که ندادم )منظور همسرش (پروین خانم ، دادم دستت

فرد میانجی از بـاب ، دار که رفیق هم بودند بر سر پانزده هزار تومان اختالف شد دو نفر سرمایه کـه . »شود پول پیدا می ، تومان مهم نیست هزار 15، اون رفیق توست «: نصیحت به مدعی گفت

!»کجا کجا؟«: بالفاصله مدعی از جا پرید و گفتتقریبـاً ، نسبتاً به نمونه آرمانی زندانی و مجرم نزدیک هستند گروه دیگر سارقین هستند که

و به نوعی افراد با سلسله مراتب برتر که وضع مالی ، میان آنها نوعی سلسله مراتب وجود دارد .کنند بر زیردستان زورگویی می، بهتری هم دارندوابط داخلـی و ر ، جوانان هستند که بشدت پنهان کار و جسور هستند ، ترین گروه خطرناک

ی خاص خود قـرار ها ارزشای است که فرد را در محیطی ضد اجتماعی و با میان آنان به گونه چنـد روز قبـل از . همچنین در مقابل مدیریت زندان بسیار مقـاوم و حسـاس هسـتند . دهد می

های متمـادی اند به همین دلیل ساعت شنیده شد که گروهی از آنان قصد فرار داشته ، آزادی من قـرار ازدنـد تـا عدادی از آنان را شب هنگام در هواخوری بند که پشت اتاق ما بود شالق مـی ت

های یکی گفتند با وسایل خاصی تعدادی از آهن می. ای حاصل نشده بود ولی ظاهراً نتیجه ، کنند .کردند ها را بریده بودند و خود را برای فرار آماده می از پنجره

جهانی داشت و هیچ چریکی فرار از آنجـا را بـه مخیلـه زندان اوین که روزگاری شهرت !گیرد سال مورد هجوم قرار می18از جانب چند جوان زیر آن داد امروز حفاظت خود راه نمی

. کنـد آید حکایت از فضای خـاص آنجـا مـی ی که میان زندانیان بوجود می مسایلروابط و یکی از این افراد . ها بسیط است از گروهک درک متقابل بعضی از زندانیان بویژه زندانیان دیگر

از من پرسید جرمت چیست؟ گفتم ، زد گفت که یک روز یک سارق با من در حیاط قدم می مییی هـا گـروه بنده خدا فکر کرده بود که گروهـک از ، آید یعنی چقدر گیرت می ، گفت. گروهک

دهد کـه توضیح می وقتی، شود مثل عقرب و عنکبوت و غیره است که برای سرقت تشکیل می گوید تـو حتمـاً عقلـت دچـار اخـتالل طرف می ، داده گرفته و اگر پولی هم داشته می پول نمی

.کند و این امر برای زندانیان گروهکی حالت روانی خاصی را ایجاد می. است، کنند با یکدیگر روابط خوبی در داخل زندان داشته باشند رغم اینکه سعی می زندانیان علی

موقـع ، گوینـد دت به هم شک دارند و معموالً بسیاری از مطالب را بـه هـم دروغ مـی ولی بش ولی ، دهند تلفن و آدرس می ، گذارند خداحافظی و آزادی با یکدیگر قول و قرارهای زیادی می


یکی از زندانیان وقتی فهمیـد ، ها ساختگی است ها و تلفن شود که همه یا اکثر آدرس معلوم می .وستش در زندان به او تلفن و آدرس دروغ داده تقریباً یکه خورده بودترین د که نزدیکنها آمده بـود زنـدان و بـا چنـد سـارق آیکی از ، ی پولدار باید رعایت بیشتری کنند ها آدم

!!خانه همان فرد بود، کنند اولین جایی را که سرقت می، شوند دوست شده بود وقتی آزاد میرا بـه اتهـام داشـتن یـا آن حیطی تعدادی جـوان و غیـر جالب است که بدانیم در چنین م

و ، دارند ساختن ترقه برای چهارشنبه سوری دستگیر کرده و بیش از یک هفته در زندان نگه می با دست خود افرادی عادی را با مجرمانـه تلقـی کـردن کارهایشـان بـه وادی جـرم و جنایـت

.کشانند میتوان گفت که در زندانیان ایـران ام می لعات قبلی های مطا کید بر یافته أدر مجموع و ضمن ت

ی مربوط به کشـورهای غربـی بـویژه آمریکـا ها کتابها و باندهای تبهکار همچنان که در فیلم .م عموماً حالت فردی و سازمان نیافته داردیو جرا. شود وجود ندارد دیده و خوانده می

هـا در ایـن زمینـه ، یاسی اسـت این قسمت تحلیل مربوط به جرایم غیر گروهکی و غیر س .شوند زندانیان گروهکی چندان وارد بحث نمی

نیاز و اشتغال

یکی از دالیل اصلی مشغول . کار در زندان مفهومی متفاوت از کار در خارج از زندان دارد سـنگینی بـار حـبس کمتـر آن شدن به هر کاری در زندان گذراندن وقت است کـه در نتیجـه

طر افراد بسـیاری هسـتند کـه بـدون اجـرت حاضـر بـه مشـارکت در بدین خا . احساس شود ای به اختالط با زندانیان اینها عمدتاً کسانی هستند که چندان عالقه ، باشند ی زندان می ها فعالیت

، هستند که در طول روز فعالیت کنند و سپس بر اثـر خسـتگی کـار آن ندارند و بیشتر درصدد .ندشب تا صبح را هم با خواب سپری کنامکـان اسـتفاده ، از جمله حضور یافتن در خارج از بنـد ، کار کردن منافع دیگری هم دارد

کسب امتیازاتی برای جلب باالخرهمند شدن از غذای بیشتر و بهتر و امکان بهره ، بیشتر از تلفن ی تعدادی از زندانیان نیز به منافع مادی و حتـ . مرخصی به زندان ارایهموافقت مسئولین امر در

گر چه این مبلغ در زندان اوین چنـدان ، اند اندک ناشی از اشتغال رسمی در زندان چشم دوخته های دیگر به مقادیر ولی شنیده شده است که در بعضی از زندان ) تومان 1500ماهانه (زیاد نبود

.شود قابل توجهی بالغ میال غیررسـمی هـم بخش اشـتغ آن ولی در کنار . آنچه گفته شد مربوط به کار رسمی است

از خرید و فروش پتو و ملحفه گرفته تا تیغ اصالح صورت و سهمیه مواد غذایی و . وجود دارد مطلـوب ، همچنین شستن لباس و انجام کارهای شخصی نیز بـه لحـاظ کسـب درآمـد . سیگار

.گروهی از زندانیان استمهمتـر از همـه ، های اصلی اوست نیازهای مصرفی زندانی از دغدغه تأمین، به جز اشتغال

مثالً هنگامی کـه قنـد . بویژه تقسیم خوراک از اشتغاالت چند منظوره آنان است . خوراک است مقدار معینی قند ، شود و تعداد زندانیان هر بند ای که تعیین می جیره برحسبطبعاً ، شود داده می

نان را بـه شـهردار تعداد افراد هر اتاق سهم آ برحسبوکیل بند نیز . گردد به هر بند تحویل می شود ولی در داخل اتاق قندها را شمارش تا اینجای کار با ترازو تقسیم می . دهد اتاق تحویل می

کنند و تقریباً شاید بیش از نیم ساعت وقت خود را به شمردن و تقسیم کردن قندها سـپری می، گیرنـد ود را می افراد اتاق سهم خیارهای خ ، شود همچنین هنگامی که خیار توزیع می . کنند می

یک رده خیارهای بزرگ و تا آخـرین رده ، کنند سپس آنها را به چند رده در کنار هم تقسیم می

325 ـ نیاز و اشتغالآنجلس تا قزوین از لس

. نماینـد سپس با دقت هر چه تمامتر شروع به تقسـیم خیارهـا مـی ، که خیارهای کوچک است . کنندتوانستند به این دقت مواد غذایی را توزیع نمی، شاید اگر ترازو هم در اختیار داشتند

یکی این که به علـت کمـی مـواد غـذایی بایـد بـه ، این نحوه عمل کردن دو کارکرد دارد نیـز نـوعی وقـت گذرانـدن و در آن ای توزیع کرد که کسی اعتراض نکند کارکرد دیگـر گونه

.در محیط بسته زندان است آن برای حل، کردنمسألهحقیقت ایجاد اسـت و چـه مفاسـد و مشـکالتی کـه بـر اثـر یکی از مهمترین نیازهای زندانیان سـیگار

ها ایجاد نشده است؟ از آنجا کـه نویسـنده های متفاوت در زمینه سیگار در زندان سیاستگذاریتواند اهمیت این موضوع را چنـان کـه شایسـته هم تنفر دارد دقیقاً نمی آن سیگاری نیست و از

هـوای ، زدم حصیلکرده قـدم مـی یک بار صبح در حیاط زندان با یک زندانی ت . است درک کند وی تقریباً روزی دو بسته سیگار ، بهاری در ارتفاعات تهران در زندان اوین لطافت خاصی دارد

ای و بجـایش به او گفتم حیف نیست ایـن هـوای مطبـوع را کنـار گذاشـته ، کشید وینستون می و ایـن هـوا را ای کنم که سیگار را ول کرده کشی؟ بطور جدی گفت از تو تعجب می سیگار می

!کنی استنشاق میدر ، کشند از آنجا که تعداد زیادی از افراد سیگار می . در زندان سیگار موضوع حادی است

فضای آنجا بشدت غیـر قابـل تحمـل خواهـد ، ها در داخل اتاق آن صورت آزاد بودن استعمال هاست داخل اتاق لذا یکی از دستورات خوب زندان اوین ممنوع کردن استعمال سیگار در ، بود

معموالً قسمت دستشویی و حمام (و هر کس که قصد سیگار کشیدن دارد باید به محل خاصی ولـی از ایـن دسـتورالعمل کـه بگـذریم . برود یا در هواخوری سیگار بکشد )که هواکش دارند

ای داشـته اند که خود عوارض و نتایج ویـژه تاکنون چندین بار سیگار را ممنوع یا محدود کرده .است

صـد تـا هر نخ سیگار به قیمت هفت ، قبل سیگار را ممنوع کردند های سالهنگامی که در و طبیعی است که بخـش ، شد خریداری می ) هزار تومان 20 تا 15هر بسته حدود (هزار تومان

شـد آنان وارد بند می ! موران یا حداقل با موافقت مشروط أمهمی از این سیگارها هم از طریق م هـا سـال آن شایع بود که در ! گردید جه درآمدهای کالنی از این راه نصیب متنفذین می و در نتی

کـار آن فقدان سیگار و گران بـودن . یک نفر در مدت کمی حدود چند میلیون کاسب شده بود .اند را به آنجا رسانده که افراد برای یک نخ سیگار خود را فروخته و در اختیار دیگران گذاشته


و لذا اگـر ، گیرد صورت می بندی جیره، شود یگار بصورت محدود توزیع می هنگامی که س ولـی مشـکل اینجاسـت کـه ، تواند جیره خود را بخرد و یـا بفروشـد کسی سیگاری نباشد می

نان نزد زنـدانیان دیگـر مـذموم و آعمل ، یا اگر هم بدهند ، دهند معموالً به این افراد سیگار نمی انیان نیازمند که از راه رختشویی و کارهای دیگر پولی تهیه و برای لذا یکی از زند ، ناپسند است

او تعریـف کـرد کـه تصـمیم گرفـت . کنـد بری را تجربـه مـی فرستاد راه میان خانواده خود می اش را مصـرف گیرد یک بسته ای که در هفته می سیگاری شود ولی با این فرض که از سه بسته

غافـل از ایـن ، بسته بسیار قابل توجه بود دو آن افه قیمت که اض ، اش را بفروشد بسته کند و دو و نـه تنهـا ، کرد که پس از مدتی سیگاری تمام عیاری شد که سه بسته خودش هم کفایتش نمی

از این طریق پولی به دست نیاورد که اجرت رختشویی و شـهرداری خـود را هـم در ایـن راه نگـاران قـدیمی دهـه بیسـت ی از روزنامه مشابه این قضیه را در بعد دیگری به یک ! صرف کرد ای منتشـر که در عنفوان جوانی وقتی که در دبیرستان بود با دوسـتانش نشـریه ، کنند منتسب می

ول هـدایت و اصـالح ئکنند که یکی از اهدافش مبارزه با فسـاد بـود او و یکـی دیگـر مسـ میکـه در ، الب دور کننـد شـوند تـا او را از مـنج ای که نزدیک مدرسه سکونت داشته مـی فاحشه

!کنند شوند و موقتاً هدف نشریه را فراموش می نهایت هر دو نفر جذب وی میبه داخل بند آن بویژه که آوردن ، ین نیز اشاره کرد یتوان به تریاک یا هرو در کنار سیگار می

، نـد نفر را از بند خارج کرد 6، در همان اوایل ورود به زندان . درآمدهای هنگفتی خواهد داشت اند و مواد را یک زندانی که مرخصی رفتـه بـود بـا خـود آورده گفته شد که آنان تریاک کشیده

یک زندانی که اهل حشیش هم بـود . ها نسبت به این موضوع خیلی حساس هستند موادی. بوددر (گفت یک بار صبح فرزند شش ماهه خـود را بغـل کـردم بـا ماشـین رفـتم نـان بخـرم می

قبل حشیش نداشتم کمی خمار بودم لذا تصمیم گرفتم اول حشیش تهیه چون شب )گچسارانراهـی رفـتم دو ، پیـدا نکـردم ، خرم روم نورآباد آنجا می گفتم می ، هرچه گشتم پیدا نکردم ، کنم

در حـالی کـه خـانواده بسـیار ) سـاعت 8حدود (!! رفتم شیراز خریدم و برگشتم ، کازرون نبود !نگران بودند که کجا هستم

هاست مدت. پول است ، ی که ارتباط زیاد با کار و درآمد و مصرف در زندان دارد یلمسااز ابتـدا پـول را در دفتـر . انـد در زندان را ممنوع کـرده )بیش از دویست تومان (همراه بردن پول

در آن دادنـد کـه بـا ی مختلف تحویـل مـی ها ارزشهایی با ژتون آن گرفتند و بجای زندان می


چند نفر از زندانیان اقدام به ، ها چون ابتدایی و ساده بود ولی این ژتون . کنندداخل زندان خرید .آورند کنند که ضرر زیادی را به بار می در داخل زندان می آن جعل

گرفتند و دسـته چکـی برای این منظور پول افراد را می ، راه بعدی این بود که چک بدهند ای اشکال آنجا بود که عـده . ادی تصفیه حساب کنند خرید کنند که در روز آز آن دادند که با می

شدند یا در آخرین لحظات خـروج کردند و به زندان بدهکار می بیش از حساب خود خرج می هـا بـه همه این تقلـب ! رسید کشیدند لذا مبلغ خرید شده به تصفیه حساب نهایی نمی چک می

ر قابل تقلب و ممهور به مهـر زنـدان های چاپی و ظاهراً غی آنجا کشانده شد که در نهایت ژتون .دهند می

، کنون هم برای من روشن نشده این است که چرا ورود پـول ممنـوع اسـت ای که تا نکتهحداقل در ارقام عادی چند هزار تومان برای خرید مایحتاج عمومی؟ اگر برای ممانعت از قمار

نیک بنگریم چند منفعت برای زندان ولی اگر ، توانند قمار کنند ها هم می است که با همین ژتوناگر زندان آنها را بگیرد ، تومان پول داشته باشد5000فرض کنیم هر زندانی بطور متوسط ، دارد

میلیـون تومـان 30مبلغی حدود ، دانین ز6000در یک زندان برای حدود ، و بجایش ژتون دهد تـوان ایـن پـول را عاً مـی طب. نقدینگی جذب کرده و نوعی پول کاغذی دیگر تولید کرده است

.مورد استفاده قرار دادها به نفع زندان است بعـالوه بعضـی از طرف دیگر هرگونه کم شدن یا از میان رفتن ژتون

شوند و چون حاضر به ماندن از زندانیان موقع آزادی مواجه با مشکل تغییر پول بجای ژتون می لذا عطای ژتون را به لقای آزادی ، خت شود تا پول تهیه و پردا ، برای چند ساعت اضافه نیستند

.بخشند و این نیز به نفع سیاست مذکور است می

ها و ترفندها سرگرمی

تـابی را نمایـان گیـری و عزلـت و بـی گوشه، زندان را باید تحمل کرد و وقت را پر نمود منظـر ایـن لذا هر نوع فعالیتی را در درون زنـدان بایـد از ، کند ساختن مشکل را دو چندان می

ضروری زندگی روزانـه یـک زنـدانی وویه سرگرمی و بازی جز ااصل مالحظه کرد و از این ز .است

بازی . شوند تقسیم می ! ها طبق اصطالحات رایج خودشان به دو نوع دولتی و شخصی بازیمتضمن گرفتن یـا آن شود و برد و باخت شخصی همان بازی است که اصطالحاً تیغی گفته می

یکی از بدترین . در حالی که در بازی دولتی چنین چیزی نیست . یا چیز دیگری است دادن پول است که برنده هر چیزی را خواسـت )منظور دلبخواه (مشهور به دلخواه ، حاالت بازی شخصی

کند ولـی معنـای واردی با یک پیرمردی شطرنج بازی می ساله تازه 18یک جوان . کند طلب می لـذا پیرمـرد پـس از برنـده شـدن . شود دانسته و پیرمرد برنده می نمیواقعی و وسیع دلخواه را

کند درخواست کیسه کشیدن دارد ولـی وقتـی کـه جوانک خیال می ، گوید پاشو بریم حمام میبعـداً هـم بـه ، شود زند که نقش زمین می فهمد چنان محکم تو گوش برنده می منظورش را می

.عنوان تنبیه پیرمرد را بردند انفرادیاگـر کسـی . ها خیلـی دقیـق اسـت اصل پرداخت مبلغ یا موضوع مورد باخت میان زندانی

یـک زنـدانی ، های تهران در یکی از زندان . بازی را ببازد حتماً باید بدهی خود را پرداخت کند بایـد ، شـب نتوانـد پـول را بپـردازد 11رسم بود که اگر تا ساعت ، ساله بازی را باخته بود 45

چون وی نتوانسته بود بدهی را بپردازد برای فرار از تبعات ، تیار طرف بگذارد در اخ خودش را .بعدش خودکشی کرد

است که به معنـای انتقـال طلـب یـا » لفظ«یکی از اصطالحات رایج در این زمینه کلمات .بدهی از جانب طلبکار یا بدهکار است

و مسایل واقع شـده های زندان صبحت و گفتگو از خاطرات و جرم از مهمترین سرگرمی است و الحق و آن های در حین رسیدگی و کشف جرم و همچنین مسایل زندان و خوشمزگی

کننـد کـه اگـر کسـی االنصاف بعضی از آنان آنقدر خوش سخن هستند و چنـان تعریـف مـی

329 ها و ترفندها ـ سرگرمیآنجلس تا قزوین از لس

بـویژه هنگـامی کـه . کنـد ها و روزها هم پای صحبت آنان بنشیند احساس خستگی نمی ساعت .اند تعریف شود هایی که در داخل زندان مرتکب شده داران بویژه کالهبرداریکارهای کالهبر

هـای دیگـری بینی و فالگیری و احضار ارواح و موارد مشابه هـم از جملـه سـرگرمی کف، آیم روزنامه گفت وقتی آزاد شدم می ، کتاب هم داشت ، بین را آوردم اتاق یک شب کف . است

و تا حـدودی هـم آمـوزش ، داد را توضیح می جزییات، دید ی کف همه را م )تا حاال که نیامده (در !! خطـر مـرگ دارد ، نیابد در سیاست دخالت کنی ، عمرت زیاد است : به من گفت . بینی کف

یک پسر و دو دختـر داری در هـر کـاری دسـت بگـذاری ! شوی یک مسافرت خارج ترور می بـا هـر کـس )تماالً ایهام دارد این جمله اح (!! موفق هستی از نظر فکری و فلسفی حرف نداری

سالگی بـه قسـمت چـپ بـدنت ضـربه وارد شـده اسـت 16در . کنی صحبت کنی جذبش می یکـی از هـا سـال در همـین . ) سـالگی در سیاسـت چـپ کـردیم 16احتماالً فکر کرده که از (

کرد کـه کید می أخیلی ت ! کنی سالگی یک ازدواج دیگر می 50در ! ای نزدیکانت را از دست داده و مـدعی ، در تپه احساسات دست راست تو عالمت خطرناکی است باید مواظب جانت باشـی

به هر حال آنچـه کـه راجـع بـه . گویم گویم ولی به تو می بود که این مسایل را به دیگران نمی .اش هم بماند برای بعد راجع به آینده، گذشته گفت غلط بود

تگیری خبـرش در سـطح وسـیعی در یک زندانی بود مشهور به حسن رمال که پس از دس کند جالـب ایـن یک شب به اتاق دعوتش کردم تا ببینم چگونه رمالی می . مطبوعات منتشر شد

که وی را به جرم کالهبرداری و رمالی یک سال محکوم کرده بودند ولی به علت داشـتن یـک .کارد نظامی دو سال دیگر هم برایش بریده بودند و از این نظر خیلی شاکی بود

تناسب نیست اگر گفته شود که برای شناخت دقیق از جامعه خود الزم است سـری بـه بیکار حسن رمال این بود که مشکالت مراجعین را از . بزنیم و زندانیان را بشناسیم آن های زندان

بهبود وضع ، دار شدن بچه، برای قبول شدن در کنکور !! کرد طریق یک قطعه عکس آنان حل می بـه ! کـرد رفع مشکل می ، بدون نسخه و دارو و دعا ، ه هر مشکلی که داشته باشند مالی و خالص

و حتـی ، گرفتنـد کرد و آنان هم نوبت می گفته خودش روزانه فقط چهارصد نفر را پذیرش می بدین صورت که مبلغی پول را ، بعضی از افراد برای یک سال تا یک سال و نیم در نوبت بودند

هرچـه . رفتند تا گره از کارشـان گشـوده شـود دادند و می حویل می همراه با یک قطعه عکس ت قبـول ، سعی کردم به او بفهمانم که این کار تو کالهبرداری است و حکم صادره درست اسـت

.رفتم من که دنبالشان نمی، آمدند خاطر می نکرد و مدعی بود مردم با طیب


پـول 1366 تا 1361 های سالدر یک آقایی بود که . از این نوع کارها در جامعه کم نیست وی که فقـط مسـئولیت دفتـری داشـت و هـیچ نقـش ! کرد گرفت و احکام اعدام را لغو می می

، گرفت تا حکم اعدام را نقـض کنـد قضایی نداشت از ارباب رجوع پانصد هزار تومان پول می گرفـت می کرد نیم دیگر را هم گرفت و در صورتی که حکم را نقص می را اول می آن نیمی از

کلک وی در این بود که هـیچ اقـدام ولـو . داشت شد نیم اول را نیز مسترد می و اگر چنین نمی ولی بطور عادی بعضـی از ایـن ، داد نظر در پرونده محکوم انجام نمی کوچکی هم برای تجدید

گذاشـت و بعضـی هـم شدند که خانواده فرد این نقض را به حساب او مـی ها نقض می پروندهای میسر کردند که دیگر هیچ توصیه داد و خانواده هم فکر می شدند که پول را پس می می تأیید

عین همین کار را یکی از مؤسسـات تضـمینی کنکـور . نبوده که کار به اعدام کشیده شده است !!شدند هم بسیاری در کنکور قبول می آن انجام داده که در اصل بدون فعالیت

وزش چگونگی حضور در دادگاه و مواجه شـدن بـا قضـات و رایج در زندان آم مسایلاز هـا و حتـی بازجوهـا کمـابیش بـرای زنـدانیان تقریباً قضات شعب دادگاه . بازجو و غیره است در اوایل . ها درست از آب درآید بینی نیست که پیش این طور ولی همیشه ، شناخته شده هستند

رفتند سعی داشتند که ریش بگذارنـد و قالب می های ان ها که نزد دادگاه انقالب خیلی از زندانی قیافه مذهبی از خود درست کنند و طبعاً چند جمله و کلمه مذهبی هم یاد گرفته بودند تا بلکه

با گذشت زمان این شیوه کارآیی خـود را از . از این طریق دل قاضی را نسبت به خود نرم کنند دادند که چـرا همـه کارهایـت را نشان می که بعضی از قضات واکنش منفی آن بویژه، دست داد قاضـی برحسـب لذا شیوه جدیدی انتخاب شد که . گیری ای و حاال قیافه مذهبی می انجام داده

ای واقعاً هم مذهبی بودنـد و حتی اگر عده . باید ریش را تراشید و قیافه مذهبی به خود نگرفت .کردند از ترس این که متهم به دورویی شوند چنین می

از زندانیان که یزدی و بسیار هم مفلوک بود و در اولین قدم برای سرقت مسلحانه در یکی خیابان فردوسی از طرف مردم دستگیر و پس از خوردن یک کتک مفصل به مقامـات انتظـامی

کرد که روز قبل از شود تعریف می سال حبس هم برای او منظور می 15شود و تحویل داده می لذا سر و صورت خـود را ، ظاهر شوی هیش این قاضی باید با قیافه آنکارد دادگاه به من گفتند پ

وقتی که قصد دفاع از خود ، صاف و اصالح کردم و سبیل پرپشت خود را شکل و شمایل دادم لـذا همیشـه ، سال حبس داری 15هایت استحقاق تو با این سبیل : دادگاه گفت رییس، را داشتم

گفـت آب خـورش را بویژه اگر کسی مـی ، سال آب خورده 15ها برای من گفت این سبیل می


سـال کـه آب خـور 15داد که هر چقدر هم بزرگ باشد به پاسخ می ، کمی کوتاه کن بلند شده .رسد اش است نمی واقعی

گیـرد از می که با انگیـزه کسـب منـافع صـورت مـی یتعریف از جرایم ارتکابی بویژه جرا .اهمیت زیادی برخوردار است

یکـی از قاچاقچیـان . توان حدود اقتصاد زیرزمینـی را شـناخت خیلی راحت می در زندان تـا 1368داد که در عرض سه سال از سـال توضیح می ، کرد و از کارهای خود تعریف می یوید

و در . کشف شده اسـت درصد آنها 2و وارد کرده است که کمتر از یهزار وید حدود سی 1371هـا را بـرای ها و کلک انواع و اقسام شیوه . و وجود دارند یویدتهران بیش از ده گروه واردکننده

نماینـد تـا برند و این که چگونه منابع دیگر کشور را اتالف می و و سیگار بکار می یقاچاق وید هـای وارد کـردن جـنس کرد که یکی از شـیوه تعریف می ، مثالً، بتوانند این کاالها را وارد کنند در ، رفـت یک تانکر با بارنامه جعلی بـه بنـدرعباس مـی . گاز بود قاچاق استفاده از تانکر حمل

سپس چند تا کپسول گاز را در داخـل ، شدند و و سیگار در داخل تانکر جاسازی می یآنجا وید و یـک بارنامـه جعلـی بـه سـوی تهـران سـرازیر آن و پس از بستن دهانه ، کردند تانکر باز می

و از ! شد که گـاز دارد د با آزمایش تانکر معلوم می ش شک می آن و اگر در سر راه به ، شدند می .شدند جستجوی بیشتر منصرف می

وله صد کیلویی تریاک از محمل یک مح ، قاچاق مواد مخدر هم منافع اقتصادی کالنی دارد یک کیلو حشیش در چابهار . میلیون تومان برای راننده منفعت دارد 5/2کرمان به تهران حداقل

35-45در تهران ، هزار تومان20-25در کرمان ) 1371به قیمت سال (ومان هزار ت15-35میان 75-80، شـود های کیلویی مـی وقتی تبدیل به بسته ) کیلو به باال 20عمده فروشی (هزار تومان خالصه وقتی به ) هزار تومان 120کیلویی ( هزار تومان 12های صد گرمی در بسته ، هزار تومان

و با این . شود صد هزار تومان می شود کیلویی سی نده فروخته میکن صورت گرمی برای مصرف .شوند آن درآمد نسبتاً زیاد طبیعی است که در جامعه گروهی گرچه اندک جذبکه هـر کـس آن بویژه، نسبت به شگردهای بازجوها مطالب شنیدنی و گفتنی فراوان است

. آیـد ز این شـگردها بکـارش مـی احتمال دارد دچار وضعی شود که اطالع ا آن کند هر فکر می .دهد اتفاقاً بعضی از این شگردها به دلیل آشنایی متهمین با آنها کارآیی خود را از دست می

کـرد تعریف می ، یکی از زندانیان که متهم به خروج مقادیر زیادی مس و فلزات دیگر بود و حتی آنهـا هـم نکتـه ،که در مقابل تمام ترفندهای بازجو مقاومت کردم چیزی را اقرار نکردم


تـا ایـن ، و من خود را به نسبت آدم مذهبی و متعهدی معرفی کرده بودم ، مهمی از من نداشتند وی در ایـن ، هایم را داخل ضبط گذاشتند و برایم روشن کردند که یک روز شنود یکی از تلفن

میدانی بود هکند و چون دارای فرهنگ چال شنود با فرد دیگری راجع به مسئولین نظام بحث می کـه در حـال شـنیدن نـوار سـیلی ، کنـد های رکیک و زشت نثار دیگران می فحش، بجای انتقاد

بـه قـول کشـد و و خالصه از همین جا خجالت مـی ، شود محکمی هم بر صورتش نواخته می !کند برد و اعترافات را شروع می معروف می

او بطـور ، دیگـری دسـتگیر شـد کرد که در یک قضیه همراه با یکی از زندانیان تعریف می دارنـد و هر دو نفر را در راهرو نگه می ، شود ها منکر آشنایی با طرف می کلی در تمام بازجویی

بـازجوی ، گویند ساکت باشید و با هـم حـرف نزنیـد کشند روی سرشان و می عدد کیسه می 2یجه متهم مذکور در نت ، دهد که از محل دور شده است مربوطه هم بصورت قدم آهسته نشان می

گیرد دادی و میان طرفین بحث درمی کند به تهدیدکردن طرف دیگر و این که چرا لو شروع می شود کیسه را از روی سرشـان وقتی صحبت آنها تمام می ، کنند را همانجا بیان می مسایلو همه !شود زده هم می افتد و خجالت که وی به شدت به خنده می، دارند برمی

است که بداند چرا یک فرد مرتکـب جـرم آن و جستجوگر همواره درصدد یک ذهن نقاد متغیرهـا آن تـوان میـان تعـدد جـرم و گرچه به لحاظ متغیرهای کـالن اجتمـاعی مـی ، شود می

. لیکن انگیزه و دیدگاه اولیه افراد در ارتکاب جـرم بسـیار مهـم اسـت ، هایی را پیدا کرد ارتباطآنچـه ، م ارتکابی را بتوان ناشی از ناآگاهی و استیصال نامیـد ای از اولین جرای شاید بخش عمده

که در ای مسألهکنم که مهمترین ام در اینجا تکرار می شناسی اجتماعی آورده که در کتاب آسیب ـ زندان واسـطه ناآگـاهی یـا استیصـال ه های ما باید رعایت شود تفکیک میان کسانی است که ب

شوند با کسانی است از دستگیری هم بشدت پشیمان می اند که معموالً پس مرتکب جرمی شده تواند به آگاهی جامعه تعریف یکی از این موارد می . که به هر دلیل تعمد بر ارتکاب جرم دارند

.اندازد کمک کند یی که فرد را به دام مرتکبین جرایم میها روشما از از ، شــود لــی مــیدر یکــی از ادارات اســتان تهــران فــرد جدیــدی جــایگزین مــدیریت قب

ی وی تعبد و تقدس به شرع بود و این که کـوچکترین تسـامحی در تضـییع حقـوق ها ویژگیمشروعشـان آجـر دو نفر از کارشناسان اداره که با آمدن وی نـان غیـر . داشت دیگران روا نمی

هر روز ظهر اول وقـت پشـت سـر آقـای . کشند ای را برای به دام انداختن او می شود نقشه می ای اسـت و هفـت در حال ساختن خانـه رییسفهمند آقای خوانند تا این که می نماز می رییس


صد گوید حدود هفت رود و می یکی از این کارشناسان نزد او می . صد هزار تومان کسری دارد الحسنه یا بالعوض بـه خواهد بصورت قرض هزار تومان پول از یک آدم خیر نزد من است می

شناسم از شما استدعا دارم که این مهـم را انجـام د و چون کسی را نمی فرد نیازمندی کمک کن مدتی بعد اولین پرونده را که اشکال داشـته جلـوی میـز آقـای ، شود دهید لذا پول پرداخت می

آقای ، شود روزهای بعد تکرار می ، کند هم امضاء می باالخرهو ، گذارند که امضاء کند می رییس! انـد صد تومـان را کشـکی نپرداختـه هفت آن کنند که و گوشزد می به ا ، کند مقاومت می رییس

و در این ، میلیون باال کشیدند 50شود که مزد و مواجب کسانی می عمله بی رییسخالصه آقای مـذکور بـه رییس، وقتی هر سه نفر آمدند زندان ، صد هزار تومان به وی دادند میان فقط هفت

!ی سخن گفتن با دیگران را نداشتلحاظ روانی چنان خرد شده بود که روشـود موضـوع دهد و نقل گفتگوی میان زندانیان می از اتفاقات جالبی که در زندان رخ می

یکـی از . شـود تشابهات اسمی است و این که چگونه یکی به جای دیگری مجازات یا آزاد می سـت پـس از چنـد د ، کنـد موارد مربوط به چک بالمحل است که فـردی چـک را صـادر مـی

گـذارد و بـه طریقـی کـه را به اجرا مـی آن خورد و آخرین نفر چک برگشت می ، نویسی پشتکنـد کـه بفهمانـد کنند و هرچه کوشش می نامعلوم بود فرد دیگری را با همان اسم دستگیر می

تا این که مدتی بعد فـرد اصـلی بـه واسـطه چـک . شود میسر نمی ، چنین چیزی صحیح نیست .شود و حین رسیدگی موضوع روشن میشود دیگری دستگیر می

وقتی رفـتم ، حدود دو هفته بعد از ورودم به بند عمومی قسمت اجرای احکام مرا صدا زد )کلیه احکام صادره باید بـه اطـالع محکـوم برسـد (حکمی را جلوی من گذاشتند تا امضا کنم

سال 2د عثمان به عباس عبدی فرزند محم ، در حکم آمده بود . ای چند برگی است دیدم پرونده شود بعـداً فهمیـدم وی تبعـه افغانسـتان و اهـل حبس و پانصد هزار تومان جریمه محکوم می

زندانی بوده ولی چون دفتر 4 سال سن دارد و جرمش هم سرقت و در بند 21پنجشیر است و روز سـه . دهنـد ارجاع مـی 2خطا موضوع را به بند ه شناختند ب زندان با این اسم عموماً مرا می

معلـوم ، ساعت معطـل شـدم 5/2این بار رفتن دفتر زندان تقریباً ، بعد مجدداً مرا احضار کردند از او خواسـتم دفعـه ، شد که همان حکم قبلی است که این بار دادیار مربوط اشتباه کرده است

کم زندانیان هم موضوع را به شوخی گرفتند و گفتند نکنـد مـا را دو دره کم، سوم تکرار نشود آمده بـود کـه حکمـش را بـه او ابـالغ ، روزی که آزاد شدم او را در دفتر زندان دیدم ، ای کردهبرایم تعریف کرد که یک بار هم او را بجای من بـه ، وقتی صدا زدند دو نفری بلند شدیم ، کنند


بیش از آنچه که نوشتم میسر نشد کـه از ، صحبتی بود جوان کم ، دفتر زندان احضار کرده بودند . اطالعاتی کسب کنماو

ای زیرا مدتی قبل یک نفـر بـه گفتند برو خدا را شکر کن که شالق نخورده ها می اتاقی همو بعد معلـوم شـد کـس ، ضربه شالق خورد 75نام غالمرضا بجای یک نفر دیگر به همین نام

.خورد باید شالق می دیگری می

عدالت و توبه

زیرا به نام اجرای عـدالت او را ، از عدالت نباشد تر شاید هیچ مفهومی برای زندانی کلیدی بنابراین درک او از عدالت و شکافی که عدالت موجود و عملی بـا عـدالت ، اند به زندان آورده .ای بر پذیرش یا عدم پذیرش وی از موضع خود در زندان دارد کننده تعیینثیر أآرمانی دارد ت

ش چنان است که اگر به اصل مفهومی عدالت های زندانی از محیط اطراف خود اولین یافته قـرار سـوال کننـده عـدالت بـرایش مـورد تـأمین شک نکند حداقل صالحیت مرجع تضمین و

ترین حقـوقش در زنـدان از جانـب دیگـران نادیـده بیند بدیهی هنگامی که زندانی می . گیرد مینـه بـودن وضـعیت مستمسک الزم را برای توجیه اعمال خودش یـا غیـر عادال ، شود گرفته می

.کند خویش پیدا میگرچه توافقی برای شروع کار نشد و چند روز بعـد ، یک روز برای کار به انبار زندان رفتم

در آنجا متوجه شدم که سهمیه کره و پنیـر . هم آزاد شدم ولی نکته مهمی را کشف کردم آن ازه و روز دیگـر پنیـر گـرم اسـت کـه معمـوالً یـک روز کـر 30برای صبحانه هر زندانی روزانه

ربـط آمار روزانه زندان از طرف انبار تحویل مسـئولین ذی برحسبو طبعاً مقدار این . دهند می گرم پنیر و یا کره تعلق 20بود که به من به عنوان یک زندانی همیشه آن ولی واقعیت . شود می کره یـک زنـدانی گرفت به عبارت دیگر یک سوم آنچه که از بودجه این کشور برای پنیر یا می

آنچه که گفتـه شـد مربـوط بـه کاالهـایی بـود کـه . رسید تعیین شده بود به دست خود او نمی ، گرفتند یک قالب کره صدگرمی می ، نفر بودند 5مثالً اتاق ما که ، شد بصورت وزنی تحویل می

، ددهنـ مثالً هنگامی که مرغ مـی . ولی این موضوع در خصوص غذا احتماالً بگونه دیگری است و اگر دقیقـاً آنچـه را کـه سـهم آنـان . شود نفر تعیین می 8 یا 6 یا 4بطور طبیعی هر مرغ برای

لـیکن عمـالً بـه ، بطور طبیعی در هر بند باید به نسبت زندانیان سهمیه مرغ بدهند ، است بدهند کنند و سهم هـر شود که گوشت مرغ را ریزریز کرده و همراه پلو توزیع می این شکل رفتار می ها عموماً پوست و گردن و بـال و کمـی تـا قسـمتی و این ریزریز شده ، شود زندانی معلوم نمی

و اخیـراً چنـد نفـر ، و اتفاقاً این کلک زندان به کمک من هـم آمـد ! ندرت ران است ه سینه و ب آن پیشنهاد کردم گوشـت ، کم بود آن لی پلو و مرغ داشتیم که مرغ امهمان به منزلمان آمد که باق

336 ـ عدالت و توبهآنجلس تا قزوین از لس

و بعد از پایان غـذا هـم ، دن را خردخرد کنند روی پلو بریز )و البته نه پوست و بال و گردن (را !ام عذر خواستیم و توضیح دادم که از کجا یاد گرفته

های نزدیک به حیات اجتمـاعی خـود مشابه این نوع رفتار را در بسیاری از عرصه ، زندانیاوایـل کـه بـه . یهی غیر قابـل توجیـه اسـت بدترین حالت برخوردهای تنب ، کند نیز مشاهده می

علـت را پرسـیدم گفتنـد یکـی از ، زندانی عمومی منتقل شدم هواخوری را تعطیل کرده بودند در آنجـا ، شامل حال همه شده است و به تعبیر یـک زنـدانی آن زندانیان خطایی کرد مجازات

شناسـی ه جامعـه ویـ ااگـر از ز ! اعمال مجازات سریع و جمعی است و تشـویق بطئـی و فـردی گیرنـد کـه بـدوی در نظـر مـی کامالًجمع زندانیان را همچون جوامع ، موضوع را ارزیابی کنیم

را نیـز همـه آن جوامع بر عهده کل جامعه است و لـذا مجـازات آن مسئولیت خطای هر عضو !باید متحمل شوند

زنـدانیان از را آن و مـواردی از . تنبیهات مذکور ممکن است شامل تنبیه بدنی هـم بشـود ولی آنچه را که خودم شاهد بودم مربوط به بند جوانان بـود کـه قـبالً ، اوین و قصر نقل کردند

.ام را داده آن شرح گفت که یک بار پس از اجرای اینگونه تنبیهات جمعـی در فـردای آن یکی از زندانیان می

گالیندوپل سخنرانی روز یک سخنرانی گذاشتند و مسئولین زندان علیه کمیسیون حقوق بشر و با این حال زندانیان معتقد بودند وضع عمـومی در داخـل زنـدان از دو ! بلند باالیی ایراد کردند

!سال قبل که گالیندوپل وارد شد بهتر شده استاین که اجتماع و محیط زندان آن دانم که نکته مهمی را متذکر شوم و در همین جا الزم می

نـاخواه خـواه ، را مثل مدرسـه یـا دانشـگاه اداره کـرد آن گونه بتوان ای نیست که پیامبر گونهه ب آن ید یکی به دلیل این که در میان زنـدانیان افـراد نخالـه و دغـل کـه هـر آ مشکالتی پیش می

مترصد ایجاد مشکل هستند زیاد وجود دارند و دلیل دیگر این که به علت استمرار حضـور در دهند که از این نتیجه نیز ن زندان نیز تغییر اخالق و روش می کنندگا این محیط کارمندان و اداره

و به همین دلیل در همه کشورهای جهان نیز کمابیش شاهد برخوردهای خشـن . گریزی نیست اصلی حد و حدود این رفتار است که تا چه مسألهها هستیم ولیکن عدالتی در زندان و انواع بی

.رفتنی استحد حتی از دیدگاه زندانی منطقی و پذیبایـد ، اگر با استناد به قانون و عدالت قصد محکوم و مجـازات کـردن مجـرم وجـود دارد

دانست که با استناد به همان قانون باید از حقوق دیگرش دفـاع کـرد و قـانون کـل الیتجزایـی


توانـد خواسـتار را علیه دیگران شکست دیگر نمی آن است که اگر یک گروه حرمت بخشی از . دیگرش به نفع خودش باشد یا بالعکساعمال بخش

ای از موارد اتفاق افتـاده مهـم برای این که درک بهتری از مفهوم فوق بوجود آید ذکر پاره هنگامی که در انفرادی بودم برای نوشتن الیحه اعتراضیه خود مجموعه قوانین کیفری را . است

نـیم سـاعت بعـد یکـی از . ند بردم را با خود به داخل ب آن رفتم 209تهیه کردم و چون به بند تقریبـاً عوامـل قضـایی و ، علت هم روشـن اسـت . شد آن مسئولین بند آمد و خواستار گرفتن

مند هستند که متهم هیچ اطالعـی از حقـوق شـناخته شـده خـود زندان و بازجوها بسیار عالقه شـنایی بـا حقـوق و که آ ، دانند البته این را می ، نان کمکی نکند آنداشته باشد و هیچکس هم به

توان به سـبب عـوارض ولی مگر می ، دهد ی فرار مجازات و محکومیت را نشان می ها راهقانون را فراموش کرد و به کناری نهاد؟ آن اصل، منفی این آگاهی

حقـوقی ندارنـد و اتفاقـاً مسـایل اکثر زندانیان فاقد وکیل بوده و حداقل آشنایی الزم را با رای جلب احترام و توجه دیگران در آنجا و بعد هـم در بنـد عمـومی یکی از نقاط مثبت من ب

بود و برای چند نفر هـم لـوایحی آن اطالع اولیه از حقوق بویژه قوانین کیفری و آیین دادرسی مواردی از تخلف از قانون را در صدور احکام در آنجـا مشـاهده . را در دفاع و اعتراض نوشتم

ولی وضع چنان است که امکان احقاق حق برای بسیاری ، ی نبود کردم که مطلقاً برایم باورکردن .از زندانیان عادی فراهم نیست

برای درک اهمیت عدم آگاهی زندانیان از حقوق و قانون کافیست اشاره کنم کـه یکـی از گفت مدتی در انفرادی بودم تا این کـه بـه مـن گفتنـد تـو را می، زندانیان که وکیل مبرزی بود

آن ند عمومی به شرطی که کمک حقوقی به متهمان و محکومین نکنی که به واسطه فرستیم ب میبطور کلی بیشتر قضات از اعتراض نسبت به حکمشـان ناخشـنود . ما خراب شوند زندانیان سر

ـ ، شوند می شـرطی کـه محکـوم از اعتـراض ه و حاضـر هسـتند محکومیـت کمتـری بدهنـد ب .پوشی کند چشم

اگـر قاضـی بـه هـر ، شـود ما به موضوع علم قاضی مربوط مـی یکی از مفاد قانون جزایی مسـأله و این ، تواند او را محکوم کند طریقی علم پیدا کند که متهم مرتکب جرم شده است می

در میان زندانیان چنین استنباط شده است که علم قاضی یعنی هر کاری بخواهد انجـام دهـد و اصـل عملـی بـودن و قابـل تعریـف بـودن نتیجه هر چقدر هم خواست حکم صادر کند و در

.رود عدالت در جامعه ما از نظر زندانی زیر سوال می


ـ . است! عدالتی دیگر امکان خرید عدالت و بی مسایلاز جمله ه به عبارت دیگـر شـرایط بتر بـه نفـع کنند که عدالت را سریع ای است که افراد متمکن و پولدار این امکان را پیدا می گونه

و این موضوع برای افرادی کـه فاقـد تمکـن مـالی ، عدالتی را از خود رفع کنند یا بی خود اجرا : یکی از زندانیانبه قول، پذیر نیست هستند امکان

اش زر بود کس که در کیسه آن هر کالمش متین است اگر خر بود و مشکالت یـا نادیـده مسایلبه همین دلیل بیان وقایع مربوط به پرداخت رشوه برای حل

ی اسـت کـه بـه مسـایل گرفتن قانون و نیز راه و روش چگونگی کنار آمدن با مجریان از جمله ، اعتبـار کـردن عـدالت چیزی نیست جز بی آن شود و نتیجه طرح وفور میان زندانیان مطرح می

کنند که در برخورد با آنان هـیچ غمـض بویژه هنگامی که گروهی دیگر از زندانیان مشاهده می .کنند نسبت به این شدت عمل شک می، گیرد یعینی صورت نم

توبه و استغفار از گذشته و بعضاً گریه و انابه به درگاه خـدا در مراحلـی از زنـدان امـری پسـت و ، البته این امر بیشتر برای کسانی مطرح است که در دنیای آزاد مال و منـال . رایج است

ن جلـی کـه نـه مـال و منـالی دارد و نـه اند وگرنه آدم آسـما مقام و یا حیثیت و آبرویی داشته ها در زندان آدمی را به یـاد عموم توبه ، کند ای برای استغفار پیدا نمی اعتباری؛ چندان هم انگیزه

افتنـد و از او شوند به یاد خدا می که چون در دریا دچار توفان می دانداز آیه مبارک قرآن می آن جز اندکی از آنان بقیـه خداونـد را فرامـوش رسند به ساحل نجات می نو چو ، طلبند کمک می

.کنند میو ، دتاف زندانی بشدت به یاد خدا و آخرت و پیامبر می ، بطور کلی در مرحله سلول انفرادی

هم ، که هم فال است و هم تماشا خواند چون کار چندانی هم ندارد نماز واجب و مستحب می رام نشـدنی نگهبانـان و هـم ب قلـو پرداخت بدهی معوقه به خالق کائنات است و هـم جلـب

چرخ با بار کاملی اسـت 18چون حرکت تریلی آن گذران وقت در سلول انفرادی که زمان در خواننـد و بعضی از زندانیان چنان دعـا مـی ! کند که شیب تند یک گردنه را با دنده یک طی می

بـا قبـر و آن تشـابه وضعیت انفرادی و ، کنند می دهند که اعصاب بقیه را هم خرد گریه سر می کند ولی هنگـامی نبودن فرد دیگری برای گفتگو زمینه را برای بروز این حالت بیشتر فراهم می

و اگـر در ، کننـد کم به قبل از زندان رجعـت مـی کم، شوند که افراد از انفرادی وارد عمومی می 20 در عمومی به خوانند در نیمه عمومی این نسبت به نصف و درصد آنان نماز می 90انفرادی


یـک . ماننـد شود و معلوم نیست بیرون بروند چند درصـد نمـازخوان بـاقی مـی می درصد بالغ او ، گفت که از طرف زندانی دیگر دعوت شدم که در بیرون زندان سری به او بـزنم زندانی می

،وقتی رفتم بیرون دیدم بسـاطش رو بـه راه اسـت ، بود» التماس دعایی «در داخل زندان خیلی .انگار نه انگار در داخل زندان بگونه دیگری بود

شود کـه زمینـه را بـرای بخـود آمـدن فـراهم فراموش نشود که پیشامدهایی در زندان می بود و بسیار یکی از زندانیان که به دالیل مالی دستگیر شده . گرچه این امر موقتی باشد ، کند می

ر کنـار دریاچـه لمـان ژنـو بـود تعریـف اش در خانه شخصی وی د هم ثروتمند بود و خانواده مـن ، آوردند کرد که زندانیان کمیته مشترک را با پاترول برای مالقات از انفرادی به اوین می می

که بعـداً (یک بار یکی از زندانیان ، خوابیدم و دو نفر زندانی دیگر پشت پاترول کف ماشین می ن خوابیدیم که سـر مـن الی پـای او بسیار قوی هیکل با من طوری کف ماشی )هم او را دیدم

40و فاصله کمیته مشترک تا زندان اوین هم حداقل ، شب قبل هم لوبیا داده بودند . قرار گرفت در همانجـا فکـر کـردم ! اش نداشـت دقیقه راه است و او هم هیچ ممانعتی از خروج نفخ روده

داخـل ، در ویـالی شـیک ،چندی قبل کنار دریاچه لمان در شهر ژنو ، خدایا چه روزگاری دارم شاخ و دم؟ حمام دو نفره و ماساژ جکوزی و حاال سر به نشیمنگاه لوبیا خورده این غول بی

شود که فرد برای لحظاتی به درون خود بـرود و فـارغ سبب می مسایلدر هر صورت این وان گفت ت ولی با اطمینان می ، گذشته و حال و آینده خویش را ارزیابی کند ، از زرق و برق دنیا

انـدرکاران امـر ای از این حاالت یا تظاهر و دورویی و برای کسب نظـر دسـت که بخش عمده است یا بسیار گذراست و بصورت سازوکار دفاعی انسان و زندانی در مقابل وقایع پیش آمـده

.باشد میر ها مجموعه مطالبی که زندانیان روی دیوا برای اطالع از چگونگی فضای حاکم بر انفرادی

.شود میارایهام که در ذیل دو سلول یا میز بازجویی نوشته بودند را یادداشت کرده یا حسین ـ خدایا به دادم برس ـ یا امام زمان ـ یا حضرت علی ـ اعتراف نکن ـ .شود ای خدا این مهلت پس کی تمام می ـ


.خدا را فراموش مکن ـ . در اینجا ماندنی هستیاین صورت فقط به خدا فکر کن و در غیر ـ .ام را به من بازگردان خدا آزادیای ـ .آرزو دارم آزاد باشم ـ، توبه مرا قبول کن ، ام او چه گناهی کرده؟ این منم که گناه کرده ، ام رحم کن ای خدا به بچه ـ

.کنم توبه می مادر کجایی؟ ـ .ماند و با ظلم نه حکومت با کفر می ـ .بیرون! ری میباالخره نخور )منظور همان غصه است(قصه ـ .دنیا چرک دست استثروت ـ تا وقتی ]نگو[خواهی راحت بشی هر کاری کردی بگو به خدا قسم همان روز اول اگر می ـ

کلمات بگو را یک نفر نوشته و نگو را دیگری [ و از اینجا راحت شو ]نگو[ شالق نخوری بگو ].اضافه کرده بود

.بخت ما تعلیم شوری را به دریا داده است ـ .ا داده استسیل را درس خرابی گریه م ـ .ها ترکی نوشته بودند نفهمیدم چی بود بعضی ـتا بخواهید تاریخ و روز نوشته شده بود و چوب خط برای اطالع از روزهایی که در سلول ـ

.اند مانده

انسان بی پناه ؛پایان

اگر از من خواسته شود زندانی جامعه خود را با حداقل کلمات تعریف کنم خواهم گفت؛ .پناه سان بیزندانی یعنی انآنچـه کـه مشـکل . اصلی زندان است مجازات یا زندانی کـردن او نیسـت مسألهآنچه که

واقعی است احساس نوعی تنهایی است و این که هیچ مرجع و قدرتی که بتواند به او امیـدوار کند تعرض وی به یکی از حقوق جامعه به قیمت از میان رفـتن احساس می . کند باشد پیدا نمی

اگر تعرضی . گویی که وی دیگر شهروندی واجد حقوق نیست . قوق او تمام شده است کلیه ح شود و اگر بـه درخواسـتش رسـیدگی اگر حق او پایمال می ، خورد اگر کتک می ، شود به او می

بلکـه ، دهنـد کننده چنـین تعـدیاتی را انجـام مـی نیست که گروهی تعدی آن به دلیل . شود نمین دیگر واجد حقی نیستند که تعدی به حقوق آنان اعتبـار و مفهـوم است که زندانیا آن بواسطه

.خارجی پیدا کندکرد که در ایام مرخصی به یکی از دفاتر مسوول رسـیدگی بـه یکی از زندانیان تعریف می

اظهـارنظر محکـوم حـق «: اعتراض کردم گفـت ای مسألهوقتی نسبت به ، ام رفتم مراحل پرونده .گر واقعی تصوری است که نسبت به یک محکوم رواج دارداین جمله نمایان. »ندارد

شود وقتی بهتر قابل درک اسـت کـه بـا مـوارد اسـتثنا پناهی گفته می آنچه تحت عنوان بی گفت قبالً یک آمریکایی و آلمـانی در انفـرادی بودنـد و یکی از مأموران می . دیگر مقایسه شود

ـ در حـالی کـه ایـن ، شـدند دان آورده مـی هر روز صبح برای دویدن به داخل محوطه اصلی زنکنـد خارجی احساس می آن و اینجاست که ، شود تسهیالت برای هیچ ایرانی در نظر گرفته نمی

گروهی در خارج از زندان هستند که او را تحت حمایت و پناه خویش دارند و این حالـت بـه ایـن نـوع . یـت دارد لحاظ روانی و بازگشت زندانی بـه جامعـه و میـان شـهروندان بسـیار اهم

، شـود برخوردها با بیگانگان که در موارد دیگر هم مثل غذا برای آنان تسـهیالتی مشـاهده مـی .کند پناهی را در زندانی ایرانی تقویت می طبعاً احساس بیگانگی و بی

اسـت کـه هـیچ آن خواهم این نظر را بیان کنم؛ گرچه قدر مسلم به عنوان آخرین نکته می ، از مفهوم جرم نیست و با وجود چنین مفهومی قطعاً مجرم هم خـواهیم داشـت ای تهی جامعه

342 ـ پایان؛ انسان بی پناهآنجلس تا قزوین از لس

تـوانیم هـر ولی آنچه که اهمیت دارد این است که آیا به صرف بدیهی بودن ارتکاب جـرم مـی تعداد مجرم را برای جامعه طبیعی تلقی کنیم؟ و اگر چنین نیست آیا عملکرد فعلی جامعـه مـا

:دهم خ به این پرسش نمودار زیر را رسم کرده و توضیح میبرای پاس بهینه است یا خیر؟

، هـای الزم صـرف نشـود دهد که اگر برای پیشگیری از وقوع جرم هزینـه نمودار نشان می های ارتکاب جرم و نگهداری از شود و در عوض هزینه تعداد مجرمین و زندانی بسیار زیاد می

، های پیشگیری از وقوع جرم اضافه شـود نههمچنین هرچه بر هزی ، رود مجرمین بشدت باال می کند ولی در ادامه به همـان نسـبت اولیـه از تعـداد در ابتدا تعداد مجرمین سریعاً کاهش پیدا می

بنابراین به لحـاظ ، توان این تعداد را به صفر رساند شود و هیچگاه نمی مجرم و زندانی کم نمی کند که حداقل که معین می )Aنقطه (نی است ریزی اجتماعی بهترین نقطه تقاطع دو منح برنامه

مقداری را که باید صرف پیشگیری از ارتکاب جرم نمود چقدر است و اگر از ایـن نقطـه دور .شویم در مجموع به ضرر جامعه عمل شده است

که جامعه ما در کجای این منحنی است احتیاج به مطالعات فراوانـی مسألهبرای درک این هسـتیم کـه Bای مثـل های شخصی معتقدم که ما در نقطـه برداشت برحسب ولی عجالتاً ، دارد

شود که هزینه بیشـتر کند ولی در عوض مجبور می جامعه ما هزینه کمی را صرف پیشگیری می .را صرف نگهداری از مجرمین کند

اصطالحاتضمیمه

اصـطالحات مورد از 250ثیر زندان بر زندانی حدود أشناسی اجتماعی یا ت در کتاب آسیب و اینـک نیـز تعـداد ، ام کنـد آورده رایج در زندان را که به درک محیط فرهنگی زندان کمک می

.کنم فهرست در اینجا ذکر می آن اندکی را برای اضافه شدن برشـود کـه کسـی را ندارنـد و در کنـار خیابـان به وضعیت کسانی گفته می = شوفاژ پشمه

کنند کـه در حقیقـت نـوعی شـوفاژ پشـمی را بغل می خوابند و برای گرم کردن خود سگ می !است

.ورود یا حضور ناگهانی مأموران به داخل بند= ها هجوم سرخپوست مربـوط بـه مسـایل احتماالً همزمان با اخبار مربوط به بوسـنی و . مالقات شرعی = بوسنی

.ها نسبت به زنان این اصطالح رایج شده است جنایات صرب خوب= دخ

دب= نادخ مامور =گاریکی

.شود پول را مطرح کند شود که طرف رویش نمی پول؛ عموماً جایی مطرح می= پوما انتقال بدهی یا طلب ناشی از قمار به فرد دیگر= لفظ

بازی بدون پول =بازی دولتی بازی با شرط برد و باخت بر سر پول یا کاال یا چیز دیگر= بازی شخصی

شـود و برنـده پـس از بـردن بـه رط بازی اعـالن نمـی نوعی بازی شخصی که ش = دلخواه .دلبخواه درخواست کند

از لسآنجلس تا قزوين(1370-1373)

Documents

Transcript of از لسآنجلس تا قزوين(1370-1373)