فهرست مطالب

صفحه عنوان 2..........................................................................................................................فهرست مطالب

3....................................................................................................................................پیشگفتار

4...................................................................................................................................ـ مقدمه1

8............................................................................................................................ـ فرار مغزها 2

9.............................................................................................ـ کشورهای مهاجرفرست 1-2

17...............................................................................................ـ کشورهای مهاجرپذیر 2-2

20............................................................................................................ـ فرار مغزها در ایران 3

20.............................................................................................رجـ اعزام دانشجو به خا1-3

23.................................................................ـ خروج نیروهای متخصص قبل از انقالب 2-3

29.................................................................ـ خروج نیروهای متخصص بعد از انقالب 3-3

40.....................................................................ـ آثار خروج نیروهای متخصص بر کشور مبدأ4

42....................................................................هایی که برای جذب مغزها انجام شده ـ فعالیت5

49......................................................................................یروهای متخصصـ علل مهاجرت ن6

49..........................................................زها از کشورهای جهان سوم ار مغ ـ علل کلی فر1-6

53...................................................................ـ علل خروج نیروهای متخصص از ایران2-6

71................................................................................................................ـ چارچوب تحقیق7

71.............................................................................................................ـ مبنای تحلیل1-7

74...........................................................................................................ـ الگوی تحقیق2-7

82...........................................................................................................................منابع و مĤخذ

)3( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

پیشگفتار

نوشته حاضر مرحله اول از تحقیق علل گرایش نیروهای متخصص به مهـاجرت از کشـور .است که شامل نکات الزم قبل از تهیه و تکمیل پرسشنامه است

تحقیق عملیاتی شده و بـا انتخـاب نمونـه علمـی در مرحله بعد مفاهیم مندرج در الگوی مناسبی از میان اساتید دانشگاه و پزشکان کشور الگوی مزبـور بـا اسـتفاده از روش پرسشـنامه

.آزمون خواهد شددر تهیه مرحله اول تحقیق آقای اکبر باقری کارشناس معاونت فرهنگی و اجتمـاعی مرکـز

.حماتشان موجب تقدیر استاند که ز تحقیقات استراتژیک همکاری داشتهپیوست ضمناً ترجمه چند مقاله پیرامون فرار مغزها که از نشریات معتبر گزیده شده نیز به

.شود تقدم می

عباس عبدی

)4( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ـ مقدمه1

هایی اسـت المللی از پدیده مهاجرت گسترده نیروی انسانی متخصص در سطح ملی و بین ، آنچه موجب اهمیت این موضـوع و جلـب که بعد از شروع دوران صنعتی مشاهده شده است

توجه به آن گردیده، این واقعیت است که در تحلیل و تبیین توسعه اقتصادی و رشد صنعتی دو عامل انباشت سرمایه و نیروی انسانی بویژه متخصصین نقشی اصـلی را دارنـد، بنـابراین کلیـه

هایی شود سیاست عامل می ها و تصمیماتی که منجر به جذب و کارآمدی بیشتر این دو سیاستهستند که در خدمت توسعه اقتصادی و اجتماعی قرار دارنـد، و بـالعکس هـر سیاسـتی را کـه

.ای نامید توان سیاست ضد توسعه سبب دفع یا ناکارآمدی این دو عامل گردد میهای خارجی فراهم های الزم را برای جذب سرمایه کنند زمینه برای مثال کشورها سعی می

های گمرکی و مالیاتی، تضمین خروج سود سرمایه بخشودگی ، ایجاد مناطق آزاد صنعتی و کنندشود کـه چـون حجـم از کشور، ایجاد تأسیسات زیربنایی و غیره همگی با این هدف انجام می

کند، اسـتفاده از منـابع خـارجی ضـرورت گذاری کفایت نمی اندازهای داخلی برای سرمایه پسهای خارجی ترغیب به صدور که صاحبان سرمایه ید شرایطی را ایجاد کرد دارد، بدین منظور با

بدیهی است سیاست جذب سرمایه خارجی تنها هنگامی باید . سرمایه به کشور مورد نظر شوند آغاز شود که از امکانات داخلی به نحو احسن استفاده شده باشد، بـه عبـارت دیگـر بـا اتخـاذ

تـدابیری : ثانیـاً . انداز را باال برد، مثالً بـا افـزایش نـرخ بهـره حجم پس : های الزم؛ اوالً سیاستبکـار گرفتـه کشـاورزی های تولیدی و صـنعتی و اندازها در ابتدا در زمینه اندیشید که این پس بنابراین اگر بدون انجام این دو مرحله اقدام به . وری الزم از آن کسب شود شود و حداکثر بهره

نیازمندی یک . شود هی از مشکالت اقتصادی کشور گشوده نمی جذب سرمایه خارجی شود گر گذاری، بدین معناست که این کشور برای رفع این نیاز خود سـود متناسـبی را کشور به سرمایه

مشابه در کشورهای دیگر بیشتر است، ولی اگر مردم ایـن کند، سودی که از موارد پرداخت می آن مقـدار هـم کـه : انداز نکنند؛ ثانیـاً مبالغ کافی پس :رغم نیاز جامعه خودشان؛ اوالً کشور علی

بخشـی : دهی در تولید بکار گرفته نشود؛ ثالثاً شود به نحو مطلوب و با حداکثر بهره انداز می پسشود که عناصـر غیـر کـارکردی در امـر انداز خود را از کشور خارج کنند؛ نتیجه این می از پس

ای حتی با جذب سرمایه خارجی مشـکلش و چنین جامعه انباشت سرمایه در جامعه غلبه دارد

)5( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

حتی اگر بتوان با اکراه و اجبار مانع خروج سـرمایه از کشـور شـده، در نهایـت . گردد حل نمی ، زیرا مخالفت با خروج سرمایه وقتی کـامالً مفیـد اسـت کـه باقیستمشکل اصلی بجای خود

.اری کردبرد بتوان از آن سرمایه به نحو مطلوبی در داخل بهرهای دیگری هم هستند که صادرکننده سرمایه هدر برابر کشورهای نیازمند به سرمایه، کشور

) به علت اشباع بازار و نه ساختار غلط اقتصادی (باشند، زیرا بازدهی سرمایه در این کشورها می اسـت، لـذا به مقداری کم شده است که در مقایسه با بازدهی سرمایه در کشورهای دیگر اندک

دهند سرمایه خود را در خارج بکار اندازند، ولی باید توجه داشـت صاحبان سرمایه ترجیح می تـوان فـرار سـرمایه نامیـد، بلکـه صـدور سـرمایه نامیـده که این شکل از انتقال سرمایه را نمی

کنـد و سـود حاصـل بـا شود، زیرا که سرمایه صادر شده در قالب اقتصاد ملی فعالیـت مـی میشـود و و در مواقع نیاز نیز اصل سرمایه به داخل جذب می . گردد داخل کشور برمی اطمینان به

.چنین صدوری از نقاط قوت کشورهای قدرتمند استعلـت . توان برای انتقال سرمایه در مناطق داخلی کشورها نیز ارایـه کـرد این تحلیل را می

ـ ازدهی سـرمایه در آن منطقـه جذب سرمایه به مناطق معینی از کشور عموماً مربوط به میـزان بکننـد دانند، سعی می مناطق کشورشان را مطلوب می متوازن ها توسعه است و از آنجا که دولت

های مالیاتی و ایجاد تسـهیالت های با بهره کم و تسهیالت دیگر از قبیل معافیت با پرداخت وام غیره بـازده سـرمایه را در زیربنایی مثل راه، برق و نیز خدمات آموزشی و بهداشتی و رفاهی و

.مناطق مورد نظر خود افزایش داده تا صاحبان و طالبان سرمایه جذب آن مناطق شوندتفاوت این توان مشابه همین تحلیل را ارایه کرد، با برای نقل و انتقال نیروی انسانی نیز می

بر جذب و دفـع ترین عامل موثر بر جذب و دفع سرمایه بازده اقتصادی آن است، که اگر اصلی اقتصـاد یکـی از آنهاسـت و لزومـاً هـم دارد که تأثیرنیروی انسانی متخصص عوامل متعددی

.همیشه عامل اصلی استدانند تئودور شـولتز ای نقش عامل نیروی انسانی را در امر توسعه مهمتر از سرمایه می عده

مایه فیزیکـی در رشـد بهبود سرمایه انسانی سهم بزرگتری نسبت به افـزایش سـر : معتقد است باب تحوالت درآمد ملـی دینسون حتی در مطالعات پیشتازانه خویش در . اف. ای. داشته است

23تخمین او آن است که . تر است در این نظر جدی 1967 تا 1927 از واقعی در ایاالت متحده شد دانـش درصد را با ر 20توان با بهبود در سطوح آموزشی نیروی کار و درصد از رشد را می

تـوان طبعاً این امر معقولی است اگرچه بدون انباشـت سـرمایه نمـی 1.فنی و اداری توضیح داد

)6( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

تـوان توسعه اقتصادی را تصور کرده، لیکن میان دو شرط الزم سرمایه و نیروی متخصـص مـی گفت دومی اهمیت بیشتری دارد، بـویژه کـه وجـود نیـروی متخصـص بخـودی خـود نـوعی

ضمن اینکه در مقایسه با انباشت سرمایه و نسبت به توسعه متغیری *،ستگذاری هم ه سرمایهشـود کـه بررسـی و با این توضیح نتیجه می .تری برای توسعه است زاست و محرک قوی درون

شناخت عوامل موثر بر کارآمـدی یـا ناکارآمـدی عامـل نیـروی انسـانی متخصـص ضـرورتی .انکارناپذیر است

ی نیروهای متخصص تنها فرار آنا از کشورشـان بـود، شـاید اگر مشکل اصلی در بکارگیر امکان داشت با ممانعت از خروج آنان مسأله را حل کرد، ولی باید توجه داشت که فرار مغزهـا

هایی از جامعـه در برخی از کشورهای جهان سوم ناشی از ساختار نامناسبی است که در بخش شود های گوناگون متجلی می کارکردی به صورت آنان وجود دارد که نمودهای این ساختار غیر

و تنها یکی از آنها، فرار مغزهاست و نمود مهمترش غیر کارکردی شـدن تخصـص و آمـوزش توان گرایش آنـان بـه خـروج را نیـز از است و لذا اگر جلوی فرار این نیروها گرفته شود، نمی

.مل موثر بر آن نیز شناخته شودگیری شود و عوا میان برد و همین گرایش است که باید اندازهرسد صرف بحث پیرامون فرار مغزها و تأکید بیش از حد یا غیـر علمـی بـر آن به نظر می

کـه بایـد هـم چنـین (کند، لذا اگر بتوان شود و توقعات را زیاد می تنها سبب تشدید مسأله می اخلـی کـه بخـش وری متخصصین د بر ایجاد محیط مناسب برای افزایش کارآمدی و بهره ) کرد

دهند، تأکید کرد، بـه مـرور مشـکل متخصصـین اعظم نیروی انسانی ماهر کشور را تشکیل می انجام شود، به طور طبیعی » وری افزایش بهره «و » حفظ«اگر سیاست . هد شد اخارج نیز حل خو

» حفظ جذب شـده «انجام شود، بدون اینکه برای » ذبج«افتد، لیکن اگر اتفاق می نیز» جذب«وری او به سطح مطلوب نرسد، بدیهی اسـت پـس از مـدتی یداتی فراهم شده باشد و بهره تمه

است، اقـالً ایـن » جذب«ضرورتی به وری پایین باشد چه به طور کلی اگر بهره . شود می» دفع«جذب فراهم نباشد، اگر شرایط . کنند وری مطلوب فعالیت می نیروها در یک کشور دیگر با بهره

میلیارد دالر متضرر شد، زیرا طبق اطالعات 75 از بابت فرار مغزها بیش از 1990شود که شوروی سابق در سال گفته می

بـه نقـل از 12/10/1371روزنامـه سـالم، مـورخ . ( دالر است 300,000موجود کمترین ارزش یک متخصص به طور متوسط آمیز بـه گرچه ممکن است آمار و ارقام فوق اغراق) Problems of Economic Transition زبان روسیه نشریه انگلیسی

مملکتی که برای اخذ یک یا چند میلیـارد . درصد مبلغ فوق هم صحیح باشد بسیار بااهمیت است20نظر برسند ولی حتی اگر .دهد احتی این نیروهایش را از دست میدهد، در شرایطی قرار گرفته که به ر دالر امتیازات فراوانی می

)7( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

و ایـن کـار فقـط . بهترین غذاها به کسی داده شود که توان هضم آن را ندارد مثل این است که .اتالف مواد غذایی است

انـد، پردازند یا پرداخته که بیشتر به پدیده فرار مغزها می مرسوم بنابراین برخالف تحقیقات ت بـه ضمناً نباید فراموش کـرد کـه نسـب . باید گرایش به فرار یا خروج از کشور را مطالعه کرد

اصل پدیده فرار مغزها دو دیدگاه وجود دارد، یکی دیدگاهی کـه آن را امـری طبیعـی و حتـی دانشـجویان ایرانـی » آموزگار«. داند هایی خاص چنین می داند یا حداقل در مورد گروه مفید می

یک گروه بسیار زبده که نیم درصد را . کند شاغل به تحصیل در خارج را به سه گروه تقسیم می یک گروه که در واقع از طبقات فقیر هستند و بیشتر برای کار و ضمناً تحصیل . دهند کیل می تش

یک گروه کـه از . درصد هستند و سواد زیادی هم ندارند 40-70اند که ها به آنجا رفته در کالج منـد بـه بازگشـت هـم اند و باسواد هستند و برخالف دو گروه دیگـر عالقـه طبقه متوسط رفته

است مهاجرت چنـدان بالدوین نیز معتقد 2. باید فقط این گروه را مورد توجه قرار داد هستند و هم یک پدیده فرار مغزها نیست بلکه نوعی سرریز مغزها به علت فقدان ظرفیت جذب توسـط

داننـد زیـرا معتقدنـد چنین گروهی ترک وطن کردن را مجاز مـی هم 3.است مبدأاقتصاد کشور گردد و در بلندمـدت هیچگونـه به وطن تدریجاً باعث برگشت آنان می های گوناگون وابستگی

متضمن مبدأندارد، با این وجود دیدگاه مقابل، این پدیده را برای کشور مبدأزیانی برای کشور . و دیدگاه غالب نیز گروه اخیر است4.داند هزینه بسیاری می

)8( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

فرار مغزهاـ 2

ای صص است که به علت تخصص فنی و حرفه مقصود از فرار مغزها، مهاجرت افراد متخ ی بـه کشـور دیگـر را دایممورد نیاز کشور خود هستند، ولی به دالیل مختلف مهاجرت » خود

ای جدید اسـت، با این مفهوم فرار مغزها و مهاجرت نیروی متخصص پدیده *.دهند ترجیح می عماران و غیـره از دربـاری ها پیشی مهاجرت تعدادی از هنرمندان، دانشمندان، م اگر چه از قرن

اند که تعدادی از این به دربار دیگر وجود داشت است و پادشاهان نیز در بعضی موارد کوشیده نخبگان را جذب خود کنند، لیکن نه این نیروها تعدادشان زیاد بوده و نه تغییر مکان آنان ابعـاد

بنابراین و با توجه به تعریف . یافت که توجه علمی ناظر را جلب کند ای می اجتماعی و گسترده بایـد فـرار تـوان و نمـی های وسیع از اروپا به آمریکا و استرالیا را نیز نمـی حتی مهاجرت فوق،

انیاً بخش متخصصین هم ثدادند، مغزها نامید چرا که اوالً اکثر آنان را نیروهای عادی تشکیل می .طبعاً سرریز نیروی کار اروپا بوده است

یـافتگی یـا کننده در فرایند توسـعه تعیینی تأثیرای اجتماعی که عنوان پدیده مغزها به فرارنیافتگی کشورها دارد، مربوط به نیم قرن اخیر است، به عبارت دیگر مربـوط بـه زمـانی توسعه

است که کشورهای جهان سوم واجد عناصر متخصص در تعداد وسیع شدند، که در عین حـال یافته از دست ودند، ولی بنا به دالیلی آنان را به نفع کشورهای توسعه به این نیروها نیز نیازمند ب

یافته و قبـل از جنـگ دوم جهـانی البته یک مورد مهم که مربوط به کشورهای توسعه . دادند میباشد که با ظهور نازیسم و هیتلر بخـش قابـل تـوجهی از نیروهـای متخصـص است، آلمان می

ها به مفهوم یک فرآیند جدی تنها پس از زولی فرار مغ کردند، یهودی و غیر آنان آلمان را ترک یافته مشاهده شد و به مرور بر ابعـاد و اهمیـت دهه چهل میالدی بوده که در کشورهای توسعه

.آن افزوده گشتال و افزایش تعداد زیـادی از جوانـان و قیکی از دالیلی که سبب تشدید این پدیده شد انت

وسعه به تحصیل در مقاطع عالی در کشورهای غربـی بـویژه ایـاالت اتباع کشورهای در حال ت :متحده آمریکاست و این روند همچنان رو به افزایش است

)9( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

)پکوبجز کشورهای ا(ـ تعداد دانشجویان کشورهای در حال توسعه 1جدول 19815 و 1973 های سالنعتی دنیا در در شش کشور ص

درصد افزایش 1981 1973 کشور میزبان 7/44 136 94 یکاآمر

2/92 74 5/38 فرانسه 7/64 28 17 بریتانیا

3/63 5/24 15 آلمان غربی 9/11 5/23 21 کانادا 7/13 8/5 1/5 ایتالیا

3بـا 1991-1992تعداد کلی دانشجویان خـارجی در ایـاالت متحـده در سـال تحصـیلی 6.نفـر شـد 419585لغ بـر ته رسـید و بـا شـ ذگبت به سبه باالترین میزان خود ن درصد افزایش

،انس هم زیاد اسـت س دانشجو که نسبت آنان در سطح باالتر از لی عیسبدیهی است این حجم و شـود و در شـرایط مـی آنجـا جـذب رب آشـنا و احتمـاالً غی در گهای زند با معیارها و ارزش

.ندگرد نمیزور خود باش یا در اصل به کددهن می را ترجیحشکشور خوی هاجرت ازمب سمنا

ـ کشورهای مهاجرفرست1-2همانگونه که گفته شد پدیده مذکور عمدتاً مربوط به کشورهای جهان سوم اسـت، گرچـه

یافته هم به یکدیگر و بویژه به ایاالت متحـده وجـود دارد، کشورهای توسعه مهاجرت مغزها از ایـن ولی هم نسبت آنان به کل متخصصین کشور خود کم است و هم نوعی فرار و جـذب در

چنین پس از تحوالت اخیر در بلوک شرق پدیده فرار مغزهـا در ابعـاد هم. کشورها وجود دارد .شود وسیع و گسترده از جانب این بلوک به اروپای غربی و آمریکای شمالی مشاهده می

ـ کشورهای پیشرفته الفدر گرچه تحرک نیروی متخصص در داخل اروپا وجـود دارد و طبعـاً بـا تغییـرات اخیـر

جهت ایجاد اروپای واحد، این تحرک بیشتر خواهد شد، لـیکن جریـان اصـلی فـرار مغزهـا از در دهه شصت حدود پنجاه درصـد . اروپا به آمریکای شمالی یعنی کانادا و ایاالت متحده است

مطـابق . دادنـد از کل مهاجران علمی و فنی به ایاالت متحده را مهاجران اروپـایی تشـکیل مـی

)10( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

1966 سوی کمیسیون ویژه مأمور رسیدگی به این موضوع انتشـار یافـت در سـال آماری که از های مختلف علوم و مهندسی و پزشکی به شـرح زیـر بـه نفر از متخصصان رشته 4762تعداد

.اند آمریکا مهاجرت کرده

های علوم، مهندسی و پزشکی مهاجران متخصص در رشته ـ2جدول 19667ده در سال از کشورهای اروپایی به ایاالت متح

تعداد کشور تعداد کشور تعداد کشور 142 یونان 185 ایتالیا 2015 انگلستان

129 هلند 180 فرانسه 615 آلمان 116 اسپانیا 175 ایرلند 297 سوییس 117 اتریش 149 نروژ 195 سوئد

105 دانمارک

ر دهـه شصـت بخشـی از نمود که در اواخـ مسأله فرار مغزها برای انگلستان چنان مهم می هـای افکار عمومی را به خود جلب کرد و حتی هارولد ویلسون رهبر حزب کارگر یکی از پایه

تجهیزات علمی در انگلستان و توجـه جـدی بـه کـار برنامه انتخاباتی خود را براساس تقویت و در نهایـت 8.دانشمندان و محققان، به منظور نوسـازی حیـات علمـی در انگلسـتان گذاشـت

ای را مأمور کرد که درباره فرار مغزها از انگلستان بـه وزارت علوم و تکنولوژی انگلستان کمیته جای هیچ تردیدی نیسـت کـه «. که در مقدمه گزارش این کمیته آمده است آمریکا مطالعه کند،

مسـأله خطیـر و ... دهد از متخصصان درجه اول خود را از دست می هر سال انگلستان بسیاری دهـد کـه هرگـز نظیـر آنـان را بـاز بزرگ این است که انگلستان افرادی را از دست می مشکل

نسبت مهاجران علمی و فنی دو برابر شده اسـت 1966 تا سال 1961از سال ... نخواهد یافت 30ها از قبیل صنایع هواپیماسازی و الکترونیک، نسبت مهاجران در حدود و در بعضی از رشته

هـا تفـاوت مهـم در و دلیل اصلی ایـن مهـاجرت 9»هاست صیالن این رشته التح درصد کل فارغ بخشی از این جذب . سطح درآمدها و شرایط ساده استخدام و امکانات پژوهشی و علمی است .شد مغزها بوسیله بنگاهی خصوصی تحت ریاست ویلیام داگالس انجام میهیتلر تعداد بسـیاری از گرچه قبل از جنگ جهانی دوم مخصوصاً پس از به قدرت رسیدن

. دانشمندان آلمانی راهی ایاالت متحده شدند، لیکن این روند پـس از جنـگ هـم ادامـه یافـت

)11( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

وزارت تحقیقات علمی دولت فدرال آلمان در این باب مطالعاتی کرده که طی آن عوامل زیر را :در مهاجرت مغزهای آلمان موثر دانسته است

به اروپا و آلمانتر آمریکا نسبت شرایط کار مناسب ـ امکان بیشتر کار و تحقیق برای افراد جوان در آمریکا ـ نامحدود بودن استفاده از وسایل تحقیقی در آمریکا ـ تر شدن کارهای اداری و فقدان کاغذبازی در آمریکا ساده ـ امکان بیشتر ترقی مدارج دانشگاهی ـ باال بودن میزان حقوق ـ

ای برای برقراری رابطه با دانشـمندان آلمـانی ره ادا 1965بدین منظور دولت آلمان در سال و ایـن اداره . خارج از آلمان تأسیس کرد که هدفش آسان کردن بازگشت آنـان از آمریکـا بـود

10.کرد هایی از قبیل هزینه سفر و پرداخت غرامت و کمک به داشتن مسکن فراهم می کمک

نیافته ـ کشورهای توسعه بیافته به ایاالت متحـده و کانـادا از کشورهای توسعه با وجود مهاجرت نیروهای متخصص

توان گفت که مهاجرت این نیروها از کشورهای جهان سوم دارای آثـار و عواقـب مهمتـری میاست، زیرا نیاز کشورشان به وجود آنان بسیار بیشتر است و نسبت مهاجران و متخصصـین بـه

مـرور از دهـه شصـت بـه بعـد ه به بویژه ک کل متخصصان موجود در این کشورها زیاد است، . شاهد افزایش سهم مهاجرت متخصصان از این کشورها در مهاجرت جهانی این نیروها هستیم

بعالوه کشورهای پیشرفته اگر هم نیرویی را از دست بدهند بـا جـذب نیروهـای متخصـص از .کنند نیافته آن را جبران می کشورهای توسعه

متخصص جهان سوم یا در حال توسعه در مقایسـه بـا همچنان که گفته شد سهم نیروهای یافته در دهه شصت از کل مهاجرت این نیروها به ایـاالت متحـده بـه عنـوان هکشورهای توسع

.ترین کشور پذیرنده افزایش یافته است اصلی

)12( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ـ تعداد پزشکان و دانشمندان و استادان مهاجر3جدول 11ایاالت متحدهیافته و در حال توسعه به از کشورهای توسعه

کشورهای در حال توسعه *یافته کشورهای توسعه درصد نسبت به کل تعداد درصد نسبت به کل تعداد سال1962 3573 0/60 2383 0/40 1963 4534 4/57 3362 6/42 1964 4607 0/59 3203 0/41 1965 4548 2/63 2650 8/36 1966 5114 0/54 4390 0/46 1967 7359 2/48 7913 8/51

.منظور، اروپای غربی، کانادا، ژاپن، زالندنو و استرالیا است *

اگر نسبت عدم بازگشت دانشجویان شاغل به تحصیل در ایاالت متحـده را مقایسـه کنـیم .شود تر می وضعیت کشورهای جهان سوم در فرار مغزها روشن

)13( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

گردند میانگین ساالنه دانشجویان خارجی که به کشورشان بازنمی ـ4جدول 196312-1976های عدم بازگشت در هر کشور برای دوره و نسبت

کشورگردند و تعداد دانشجویانی که به کشورشان باز نمی

دانشجویان دارای اقامت و درخواست اقامت دایمتعداد تخمینی دانشجویان

نسبت عدم بازگشت

9/8 349 31 استرالیا 9/4 671 33 فرانسه

1/9 842 77 آلمان غربی 7/15 518 82 ایتالیا 9/12 1887 239 ژاپن

6/6 1496 99 بریتانیا 6/26 277 74 مصر

8/28 126 36 اندونزی 3/40 3565 1438 هند 4/27 1760 483 ایران 6/62 934 585 کره

6/56 3235 1832 تایوان

شورهای ضمناً باید توجه داشت که نسبت دانشجویان فوق از کل دانشجویان هر یک از ک یافته است که اکثریت دانشـجویان آنهـا در داخـل جهان سوم بسیار زیادتر از کشورهای توسعه

.کشورشان مشغول به تحصیل هستندالتحصـیالن اکنون روند دیگری هم بر جذب نیروهای متخصص بـر عـدم بازگشـت فـارغ

دیر باز برای عسکری و کامینگ؛ دانشجویان خارجی رشته پزشکی از : اضافه شده است به قول های انترنی و رزیدنتی در بیمارستان به ایاالت متحده یا اروپـا سـفر آموزش دانشگاهی یا دوره

اند، ولی در یازده یا بیست سال اخیر کفه مهاجرت به نفع پزشکانی سنگین شده اسـت کرده میورهای اند و اکنون به دنبـال وضـعیت دایمـی در کشـ که قبالً در کشورهای خود تحصیل کرده

اند در ایـاالت پزشک که در خارج تحصیل کرده 70,000مقصد هستند، در حال حاضر بیش از ها چنین کشور نو استقالل و کوچک داهومی پس از عزیمت فرانسوی هم 13.برند متحده بسر می

)14( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

54التحصیل شدند کـه هفتاد پزشک از آن فارغ 1967دانشکده پزشکی تأسیس کرد که تا سال 14.ه فرانسه مهاجرت کردندنفر آنان ب

ـ کشورهای بلوک شرق سابق جتحوالتی که در اواخر دهه هشتاد و ابتدای دهه نود در بلـوک شـرق سـابق رخ داد سـبب تحولی چشمگیر در تغییر مکانی نیروهای متخصص شد باید توجه داشت که هجـوم نیروهـای

را برای متخصصین جهـان سـوم متخصص بلوک شرق به اروپا و ایاالت متحده، احتماالً تقاضا کند، و در نهایت ممکن است اهمیت موضوع فـرار مغزهـا را در جهـان در این کشورها کم می

شود زیرا علت فرار سوم کاهش دهد، لیکن باید دقت کرد که از اهمیت واقعی موضوع کم نمی تـی ممکـن مغزها که همان ناهمخوان بودن این نیروها با محیط اجتماعی است پابرجاست و ح

ها بـه مشـکل مـذکور توجـه کمتـری است به دلیل شرایط جدید بدتر هم شود، زیرا حکومت تـر شـدن نیروهـای شود و به غیـر کـارکردی خواهند نمود و این خود سبب تشدید بحران می

.متخصص در جهان سوم خواهد انجامید فـرار مکـانی و لباشد، او فرار مغزها در بلوک شرق همچون جهان سوم دارای دو بعد می

رو آوردن به کشورهای دیگر و دوم دور شدن از تخصص اصلی خود در داخل کشور و جذب » مسایل گذار اقتصـادی «نشریه انگلیسی زبان . های غیر مرتبط با تخصص گردیدن است فعالیت

ن آدر مسکو، با اهمیت دادن به موضوع فرار مغزها و با ارایه تحلیل جامعی از تعداد و چرایـی :نویسد می

به 40,000کنند از مهاجرت می دایمدر سه سال گذشته افرادی که ساالنه به قصد اسکان « میلیـون نفـر کـه نیمـی از آنـان را 7شود که حدود تخمین زده می . هزار نفر افزایش یافته 500

دهنـد، مفیدترین بخش جمعیت یعنی کارگران بسیار ماهر، دانشمندان و متخصصین تشکیل می برطبق اطالعات موجود کمتـرین . ... کنند دهه آینده اتحاد جماهیر شوروی سابق را ترک می در

از بابـت 1990 دالر است و شوروی تنها در سال 300,000ارزش یک متخصص بطور متوسط نگرانـی در مـورد امنیـت فـرد، فرزنـدان و . ... میلیارد دالر متضرر شده 75فرار مغزها بیش از دفاع بـودن و ایـن احسـاس کـه بـه ایـن احساس بی . ی در مهاجرت است بستگان محرک مهم

آمیز و مظنونانه نسبت بـه نظریات اهانت . ها وضع آنان بهبود نخواهد یافت هم مهم است زودیزنند که فقط یک سوم اطالعـات متخصصین تخمین می . ... شود متخصصین هم سبب فشار می

)15( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

حدود یک درصد دانشمندان این اطالعـات بـدون کنند و علمی ـ تکنیکی جهان را دریافت می رو به گسترش نهاد به دلیل تنزل جذابیت 1980بحرانی که در اواسط دهه . ... گیرند واسطه می

در سـطح . ... اهداف مورد قبول عام که ثابت شده دروغ و غیر قابل حصول است بوجـود آمـد ی کنند کـه شرمسـار گچطور زند «ستند دان مردم نمی : را ایجاد کرد خالیی فردی، بحران اخالقی

عالقه به مسافرت خارجی که روی هم رفته اغلب نه به عنوان یک سفر کامالً اداری ... » نباشندتـرین و در احتماالً سفر خارج یکی از مهـم . ... و شغلی بلکه نوعی محرک ارزشمند بوده است

ماننـد بـرای وند نیز کوششی بـی این ر . ترین نشانه ارزش در نظام دولتی است برخی موارد مهم مـدت در روی هم رفته مردمی که حتی بـرای کوتـاه ... تر مهاجرت است، فقط آرامتر و موقتی

گـاهی فقـط بـرای ایجـاد شـرایطی بـرای (برنـد رویای ترک کشور خود به هر قیمتی بسر می ن به هر بینند که برای اصالح وضعیت کشورشا کمتر خود را موظف می ) مهاجرت نهایی بعدی گیـری هشود که در آن رویای مهاجرت با کنار یک دور تسلسل ایجاد می . کار ممکن دست زنند

تنها راه . ... کنند از روند بهبود وضعیت کشور بطور مداوم ترکیب یافته و یکدیگر را تقویت می شناختی نآمیز، فعال کردن عوامل اجتماعی روا از رسیدن به ابعاد فاجعه » فرار مغزها «نگهداشتن

های بااستعدادتر را برای این کار رضایت گروه . کند است که مردم را در سرزمین خود پایبند می توان از شخص انتظار داشت بدون هدف، دست بـه کند لیکن نمی های جدی ایجاد می فداکاری

د بخش بـرای او وجـو ای الهام این کار فقط وقتی ممکن است که ایده . فداکاری در زندگی بزند توانند فقط با هدف قرار دادن ارضای احتیاجـات فـردی، خـود را بـا مردم نمی . ... داشته باشد

دهد گیری رویای ملی را مورد تأکید قرار می این مسأله وجوب شکل . اهداف ملی منطبق نمایند . ... بخشـد زند و به فعالیت آنان معنای عمیـق اجتمـاعی مـی که تالش مردم را به هم پیوند می

یابد که بـه راهی می » طبقه متوسط «فردی از . کامالً شناخته شده است » رویای آمریکایی «هوم مفما در حـال حاضـر بـا عـدم ثبـات و تغییرپـذیری روحیـات مـردم و . ... سرعت ثروتمند شود

پرسـتی آن اسـت کـه شدن رویـای مـیهن تأثیر احتمال بی . ... های رفتاری آنان مواجهیم محرک» غربـزده «های تکنیکی در فرهنـگ خـود بسـیار ین بویژه در مناطق و زمینه بسیاری از متخصص

توانـد بـرای آنـان بیشـتر اند گسترش یک اصل ملی که با صراحت تعریف شده است مـی شدهپرستانه ملی یـک واکـنش منفـی افراط در تبلیغ عقاید میهن . ... عامل تنفر و دفع باشد تا جذب

. ... گـردد مـی » احساس وابستگی به تمام دنیـا «خصصین، آورد و محرک مهاجرت مت بوجود می تواند تاجر، رئیس، مدیر یا حتی یـک دیگر چه کسی به این راحتی، اگر توانایی آن را دارد، می

)16( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

کند ایجـاد یـک برای کسی که به آمریکا مهاجرت می ... پرداز شود؟ رهبر سیاسی یا یک نظریه هـا در شوروی شخصی با همـین سـطح مهـارت نفری موفقیت عالی است ولی 5-10کارخانه

زیـرا . عرض چند سال ایجاد کنـد تواند یک کارخانه عالی با صدها و هزارها کارگر تنها در می 15»های قدیمی هم ویران شده است رقابت نسبی نیست و ساخت

گرچه ممکن است بعضی از اعداد و ارقام فوق افراطی به نظر آینـد، بـا ایـن حـال ارقـام کند که در ابعادی دیگر کشورهای ای می کارانه با مفاد تحلیل نیز حکایت از عمق فاجعه محافظه

های علمـی ایـن کشـورها از تحوالت اخیر در بلوک شرق بنیان . جهان سوم نیز با آن مواجهند : بـه گـزارش خبرگـزاری رویتـر . جمله آکادمی علوم و اعضای آن را دچار اختالل کرده اسـت

) بااعتبـارترین آکـادمی آن کشـور ( محقق آکادمی هنر و علوم اسـلواک 600 نفر از 230تاکنون در شهر براتیسالوا گفتـه » کومینوس«رئیس بخش شیمی دانشگاه . اند جذب مشاغل کاذب شده

متخصص دارای دکترای این بخش، ده نفـر بـه خریـد و فـروش در بازارهـا روی 45است از .اند آورده

مد این افراد در بازارهای آزاد تا دوازده برابر بیشـتر از حقـوق درآ: کند که رویتر اضافه می حقوق ماهانه پزشکان و محققان در جمهـوری اسـلواکی معـادل . آنان در مراکز تحقیقاتی است

جمعی از بهترین مغزهـای علمـی آن کشـور نیـز بـه غـرب مهـاجرت . دالر است 170 تا 135 16.اند کرده

ثبـاتی و مهمتـرینش مشـکالت مـالی ناشـی از بـی دالیل مهاجرت از بلوک شـرق متعـدد بطور مثال حقوق واقعی کارمندان علمـی در . اقتصادی ـ اجتماعی انتقال بسوی بازار آزاد است

به همین دلیل بعضی از آنان مهـاجرت را . درصد کاهش داشته است 15لهستان در دهه هشتاد کارگران غیر ماهر مشغول فعالیت های غیر تخصصی خود از جمله اند و حتی در حوزه برگزیده

17.اند شده. های بلوک شرق سـابق در زمینـه تحقیقـات اسـت گذاری دولت دلیل دیگر کاهش سرمایه

هایی که آسـیب جـدی شوند، اولین بخش ها مواجه با کسری درآمد می بویژه هنگامی که دولت شـود مهـاجرت ی می بین لذا پیش . بیند، آموزش و تحقیقات، بخصوص تحقیقات بنیانی است می

ها به دلیل کنند زیرا این حوزه محققین بیشتر متوجه کسانی گردد که در تحقیقات بنیانی کار می 18.ات منفی وضع موجود گریبانگیرش خواهد شدتأثیرنیازهای مالی باال اولین بخش است که

)17( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

چنین عدم حمایت اخالقی و سیاسی از محققین و نیز شـرایط سیاسـی سـبب خـروج همبعالوه مشکالت متعدد در زمینه کاهش شرایط تحقیقاتی، از جمله . شتر این نیروها شده است بی

ها، گفتگوهای علمی و غیره چاره دیگری جز ترک این کشورها را دستیابی به منابع، آزمایشگاه 19.برای محققین باقی نگذاشته است

ـ کشورهای مهاجرپذیر2-2توان در شـمار کشـورهای مهاجرپـذیر دانسـت، مییافته و غربی را کلیه کشورهای توسعه

ترین کشور مهاجرپذیر ایاالت متحده است، بطوری کـه حتـی از دیگـر کشـورهای لیکن اصلی .گیرد میرت وغربی نیز به آنجا مهاجرت ص

شود که در حدود نیم قرن قبل و هنگامی که اولین موج مهاجرت مغزها به غـرب گفته می نفـر مهنـدس محتـاج بـوده در حـالی کـه 75000النه بـه حـدود شروع شد ایاالت متحده سا

بـه همـین دلیـل بسـیاری از 20.دادند ی آنجا ساالنه تنها چهل هزار نفر را آموزش می ها دانشگاه 1964 تـا 1949 هـای سالنیروهای متخصص جذب ایاالت متحده شدند بطوری که در فاصله

یاالت متحده مهاجرت کردند کـه تعـداد نفر مهندس و دانشمند و پزشک به ا 85000در حدود پایـانی دهـه شصـت هـای سـال یافـت و در آنان از ارقام نسبتاً کم به ارقام بسیار باال تغییر مـی

تعداد دانشمندان و مهندسین و 1966 در پایان سال 21.میالدی به رقم ده هزار نفر در سال رسید 22.لغ بر یکصد هزار نفـر بـوده اسـت اند با پزشکانی که برای همیشه در این کشور متوطن شده

های طبی است که در ارزش مالی مهاجرت پزشکان خارجی به آمریکا تقریباً معادل جمع کمک با ایـن وجـود آنچـه مهمتـر از اصـل . شود ها از طرف این کشور به سایر ممالک می کلیه زمینه

ان دارای درجه دکترا درصد آن 60مثالً . مهاجرت است، کیفیت ممتاز علمی اکثر مهاجرین است 24تند و سـ درصـد دانشـمندان آمریکـایی دارای ایـن عنـوان نی 37هستند در حالی که بیش از

را دانشــمندان ) American Academy of sinces(درصــد اعضــای آکــادمی علــوم آمریکــا موفق بـه دریافـت 1966 نفر آمریکایی که تا سال 43بعالوه از . دهند االصل تشکیل می خارجی

23.اند نفر از دانشمندان مهاجر بوده16اند، یزه نوبل در رشته فیزیک و شیمی شدهجاتر تصـویب شـد کـه قانون جدید مهاجرت با قصد گزینش افراد متخصص 1968در سال

قابلیـت «کننـد بایـد مطابق آن قانون یک دهم از تعداد کسانی که به ایاالت متحده مهاجرت می

)18( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

و رئـیس جمهـور آمریکـا موقـع امضـای آن . داشته باشند » حرف استثنایی در علوم و صنایع و ، و »کسانی که علم و نیرو و فکر خودشان را به این کشور بیاورند پذیرفته خواهند شـد «: گفت

هـایی دارد و قانون مهاجرت فعلی از لحاظ تعـداد محـدودیت «: وزیر خارجه آمریکا اعالم کرد مهاجرت برای آمریکا . های ممتاز هستند و قابلیت بیشتر شامل کسانی است که دارای معلومات

24.»یعنی منبع بزرگ نیروی علمی و مغزی که بسیار گرانبهاستطبـق . شـود بدیهی است منافع عظیمی از جذب نیروهای متخصص عاید ایـن کشـور مـی

گزارش منتشره در آخرین شماره نشریه آموزش عالی پزشکی آمریکا هزینه تحصیل برای دکتر بنـابراین جـذب 25. هزار دالر افزایش یافتـه اسـت 100 هزار دالر به 80 این کشور از شدن در

یکـی حضـور در شود، ساالنه تعداد زیاد از این نیروها منافعی دارد که از چند جهت تأمین می ایاالت متحده و تحصیل در آنجا که وزارت بازرگانی آمریکا منافع حاصل از تحصیل بیگانگـان

و دیگـر 26. میلیارد دالر برآورد کرده است 2/5 ساالنه حدود 1991-1992ای سال در آنجا را بر وند و بخش ش مانند و جزو جامعه متخصصین آنجا می اینکه بخشی از آنان در ایاالت متحده می

الملـل، آشـنایی قول رئیس مؤسسه آمـوزش بـین ه گردند، ب دیگری هم که به کشورشان باز می تصاد و بازرگانی با آمریکا، تولیدات و فرهنـگ آن بسـیار بیشـتر از دانشجویان خارجی رشته اق

برند، چرا که آنان بـه احتمـال زیـاد هرگونه امتیاز رقابتی است که آنان با خود به کشورشان می طبعـاً ایـن 27.پس از بازگشت به میهنشان امور بازرگانی خود را با آمریکاییان انجام خواهند داد

هنگامی که اعـالم . های تحصیلی هم خواهد شد دانشجویان دیگر رشته استدالل کمابیش شامل هزار مدرک دکترا به دانشجویان آمریکایی و خارجی 220شود در دهه شصت هجری تقریباً می

اهمیـت و ابعـاد 28داده شده است که هشتاد هزار آن متعلق به دانشجویان خارجی بوده اسـت، .شود تر می منافع مذکور در فوق روشن

کننـد از دهنده و پذیرنده متخصصین منافع متعددی کسب می بطور کلی کشورهای آموزش :جمله

جذب اسـتعدادها و مغزهـا بـرای توسـعه علمـی و تکنولـوژیکی کـه بـه معنـای جـذب ـشـود و ها مجانی تمام مـی های آموزشی است، با این تفاوت که حدوداً این سرمایه سرمایه

.بازپرداختی ندارد نیروی کار ارزاناستفاده از ـ

)19( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

دیـده بـه کشـورهای های خود از طریق نیروهای آموزش انتقال فرهنگ و مفاهیم و ارزش ـ .کنند دهنده پیدا می دانشجویان بطور طبیعی تعلقاتی را به کشور آموزش دیگر، و اینکه

.آزاد شدن نیروهای متخصص خود برای ارتقاء به سطوح باالتر شغلی ـ

)20( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ـ فرار مغزها در ایران3

همچنان که گفته شد ارتباط مستقیمی میان خروج نیروهای متخصص از کشورهای جهـان سوم با تحصیل اتباعشان در غرب وجود دارد، لذا در ابتدا مروری کوتاه بر روند اعزام دانشجو

.شود از ایران به خارج می

ـ اعزام دانشجو به خارج1-3ی برای فرستادن جوانان ایـران بـه غـرب های نامری در درجه اول باید پذیرفت الزاماً دست

جهت وابسته کردن آنان از خالل حضورشـان در غـرب و آمـوزش تحصـیالت عالیـه وجـود نداشته است، چرا که این امری طبیعی بوده که اگر قصد فرا گرفتن علوم جدید و گام نهادن در

بیگانـه و فرسـتادن ای جز آوردن معلمـان جاده تولید و صنعت و رشد اقتصادی را داریم چاره .دانشجو به خارج از کشور و طبعاً کشورهای غربی وجود نداشته است

136029 تا 1347 های سالطی دانشجویان ایرانی اعزامی به خارج از کشور ـ 5جدول 1353 1352 1351 1350 1349 1348 1347 سال 4854 3688 2131 2131 1616 1220 750 تعداد جمع 1360 1359 1358 1357 1356 1355 1354 سال 56215 - 1357 131074794 4384 8175 8018 تعداد

شود روند صعودی اعزام دانشجو به خارج در دهه پنجاه همچنان که از جدول استنباط می شود و این پدیده در درجه اول ناشی از افزایش درآمدهای نفتی بوده که به سـرعت تشدید می

ش آموزش مورد استفاده قرار گیرد، همچنان که اگر درآمدهای نفتی کـاهش توانست در بخ میبـا ایـن وجـود ارقـام . شود آموزش است هایی که قربانی و متضرر می یابد یکی از اولین بخش

دهد، چرا مذکور تصویر کامالً دقیقی از تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور بدست نمی اند، که آمار و ارقام دقیق آنان برای ذرنامه عادی عازم تحصیل شده که بخشی از دانشجویان با گ

هر سال وجود ندارد، لیکن براساس تکمیل فرم کارنامه ارزی معاونت دانشجویی وزارت علوم

)21( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

کـه *. نفر در حال تحصـیل در خـارج وجـود دارد 100415 معین شد که حدود 1360در سال درصـد در اروپـا و آمریکـای 90تحده بودند و جمعاً در ایاالت م %) 4/46(حدود نیمی از آنان

هـای فنـی و مهندسـی درصـد کـل دانشـجویان در رشـته 40شمالی مشغول تحصیل بودند و .دادند درصد را دانشجویان زن تشکیل می5/22همچنین . کردند می

یعنی همزمان با تصویب قانونی در 1307اگر شروع جدی اعزام دانشجو به خارج را سال ن زمینه بدانیم باید گفت تا چهل سال بعد یعنی سال تأسیس وزارت علـوم و آمـوزش عـالی ای

دانشجوی ایرانی در کشورهای خارجی با گذرنامـه تحصـیلی مشـغول تحصـیل 20317جمعاً اند و بیشـترین تعدادشـان در آمریکـا تحصـیل درصد آنان زن و بقیه مرد بوده 4/8اند، که بوده و 7/24شدند و پس از آن به ترتیب آلمان و انگلسـتان بـا صد را شامل می در 6/35اند که کرده

30.های بعدی را دارا بودند درصد رتبه3/12 نفر دانشجو به خارج 50064 سال تعداد 11 یعنی حدود 1357 تا 1347 های سالولی طی

چنـین مهـ . رسـید 1357 نفر در سال 13107 آغاز و به 1347 نفر در سال 750اعزام شد که از سهم کشورهای آمریکا و انگلیس از دانشجویان اعزامی افزایش یافـت و بـه ترتیـب طـی دوره

التحصیالن اعزامی را برحسب بعالوه اگر نسبت فارغ . درصد رسید 5/17 و 1/67مورد بحث به هـای مذکور سـهم گـروه های سالرشته تحصیلی نمودی از سهم هر کدام در اعزام بدانیم، طی

درصـد 3/10لـوم اجتمـاعی افـزایش یافـت، بطـوری کـه سـهم علـوم اجتمـاعی از علوم و ع درصـد 9/7 رسید و علوم پایـه از 1357 درصد در سال 5/27 به 1347التحصیالن در سال فارغ

درصـد بـه 7/8 و 0/27های پزشکی و کشاورزی از درصد رسید، در مقابل سهم رشته 3/13به 31. درصد تنزل یافت3/2 و 4/7

التحصـیالن اسـت، مهمتری که وجود داشت تفاوت در ترکیب سطوح تحصیلی فارغ نکته گروه اولین دوره اعزام دانشجو به خارج در سـطح دکتـرا و 6 درصد از 57در حالی که حدود

ــارغ 6/13 ــدند درصــد ســطح لیســانس ف ــال 32.التحصــیل ش ــا 1347 در س درصــد 5/34 تنهها برای اند، این نسبت درصد لیسانس کسب کرده 5/39التحصیالن درجه تحصیلی دکترا و فارغ . درصد رسید6/39 درصد و 1/17 به ترتیب به 1357سال

از آنجا که فرم مذکور برای پرداخت ارز دانشجویی ارایه شد و گرفتن این ارز منافع زیادی داشت، لذا طبیعی است کـه تعـداد *

.دانشجو به معنای واقعی کلمه کمتر از رقم فوق باشد

)22( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

تنها 1366 تا 1362 های سالپس از انقالب روند اعزام دانشجو شدیداً کاهش یافت و طی های پـذیرش دانشـجو در داخـل کشـور در مجموع ظرفیت 33. نفر به خارج اعزام شدند 1395

تر از دکترا با سرعت بیشتری نسـبت بـه اعـزام دانشـجو بـه خـارج طوح پایین بخصوص در س .گسترش یافت

التحصیالن داخل و خارج التحصیالن خارج از کشور به کل فارغ نسبت فارغـ 6جدول درصد خارج به کل جمع*التحصیالن خارج فارغالتحصیالن داخل فارغ سال

1309-1305 0 212 212 0/100 1314-1310 395 410 805 9/50 1319-1315 1333 973 2306 2/42 1324-1320 2457 404 2861 1/14 1329-1325 4565 658 5223 6/12 1334-1330 6716 452 7168 3/6 1339-1335 10120 1042 11162 3/9 1344-1340 20669 2853 23522 1/12 1349-1345 33110 6746 39856 9/16 1354-1350 123633 13340 136973 7/9 1359-1355 157760 24685 182445 5/13 1364-1360 81789 17072 98861 3/17 1369-1365 154826 ** ** **

.اند شود که به کشور بازگشته شامل افرادی می * .آمار در دست نبود **

هـای سـال التحصیالن بـه ویـژه در التحصیالن خارج به کل فارغ واضح است که سهم فارغ رود با کاهش شدید در اعزام دانشجو به خـارج در اخیر به مرور کاهش یافته است و انتظار می

آینده بسیار کمتـر های سالحصیالن داخل کشور، این نسبت در الت مقابل افزایش روزافزون فارغ های تحصیلی التحصیالن خارج از کشور در رده با این وجود باید اذعان کرد که سهم فارغ . شود

باالتر مثل دکترا هنوز هم قابـل توجـه اسـت، بـویژه کـه تعـدادی از آنـان احتمـاالً بـه کشـور

)23( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ایرانی در آمریکا درجه دکتـرا 2472 جمعاً 1360-1370 شود که در دهه گردند، گفته می بازنمی نفر 805. نفر و کره و هند و چین در رده چهارم قرار دارند 2840اند که پس از تایوان با گرفته

نفر نیز از ویزای دانشجویی بـرای 1667اند و التحصیالن ایرانی مذکور مقیم آمریکا بوده از فارغ 34.اند ادامه تحصیل بهره گرفته

ـ خروج نیروهای متخصص قبل از انقالب2-3نسبت به علل فرار مغزها در قبل از انقالب نظر مشترکی وجود ندارد، شاید به ایـن دلیـل که تحقیق یا تحقیقات جامعی در این زمینه انجام نشده است، آنچه هم کـه انجـام شـده نسـبتاً

تحقیـق خـود در خصـوص عبدالمعبود انصـاری کـه بخـش اول . محدود به گروه معینی است را بـه اتمـام رسـانده معتقـد 1975تعدادی از متخصصین ایرانی مقیم آمریکا مربوط به قبـل از

حقیقت . روند که پول وجود دارد گویند مغزها به جایی می است؛ دروغی رایج این است که می در . این است که مهاجرت افراد صاحب فن ایرانی در اساس نتیجه مشکالت اقتصـادی نیسـت

هزاران ایرانی تحصـیلکرده بـه ) قبل از انقالب است های سالمنظور (بیست و پنج سال گذشته ایـن ایرانیـان . انـد ها، پایگاه اجتماعی شناخته شده و حقوق فراوان، مهاجرت کرده رغم فرصت

شـان از نظـام اجتمـاعی ـ سیاسـی کشـور مهاجرت را به گونه مفری بـرای بیگـانگی عمـومی رسـد کـه بطـور کلـی وضع میهن از نظر ایرانیان تحصیلکرده در خارج به نظر مـی . دان برگزیده

35.ای است نشینی سیاسی، اجتماعی و حرفه متضمن سه بعد بزرگ حاشیهداند ولی ظاهراً بر وجه از طرف دیگر مجید تهرانیان ضمن اینکه عوامل سیاسی را موثر می

هـای فرهنـگ رسد که ویژگی به نظر می «: داردای مسأله تأکید خاص اقتصادی و علمی و حرفه از . مختلط ایران دو اثر متفاوت و گاه متضاد در بازگشت این دانشجویان به وطن داشـته اسـت

های دیگر آسیابی ـ آفریقایی استعداد بیشـتری از خـود بـرای طرفی ایرانیان در مقایسه با ملیتالیق فرهنگی ایرانیان با سرزمین خـود اند ولی از طرف دیگر ع پذیرش فرهنگ غرب نشان داده

ای در ایـران نسـبتاً از این رو در مواردی که عوامل اقتصادی و حرفه . رسد تر بنظر می نیز عمیق اند بازگشت به سهولت انجام پذیرفته است ولی فقدان چنین شرایطی مهـاجرت را مساعد بوده

36.»امری و راهی ساده و طبیعی ساخته است

)24( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

های مهاجران متخصص ایرانی با اکثر کشورهای دیگر تفاوت جدی ویژگیبطور کلی میان اند و بیشـتر نیـز از وجود دارد، ایرانیان کمتر خود را بصورت یک گروه اقلیت متشکل درآورده

ها را به عنوان یک ملیت عرضه ترین گروه مهاجران ایرانی یکی از آگاه «: یکدیگر گریزان هستند های خاص فرهنگی و موقعیتی این احساس ملیـت بـه تعهـد متقابـل لکند، اما به سبب عام می

روی هم رفته مهاجران خود را بـه گونـه یـک . ... نسبت به واکنش اجتماعی منجر نشده است آنان به عنوان یک گروه مجزا و منزوی هستند، بیشترشـان کسـانی . بینند تا یک جامعه گروه می

ای نشـان ابط اندک پایدار به هـیچ کـار مشـترک عالقـه اند با رو هستند که به ذرات تبدیل شده ار ثگشت به وطن آ ز یا با دایم این ویژگی همراه با عدم قطعیت در تصمیم به اقامت 37»دهد نمی

شـد کند؟ هنگامی که از پزشکان ایرانی پرسیده مـی های دیگری هم متجلی می خود را به شکل درصـد 60» ؟کیه در ایاالت متحده نداریـد چرا شما یک سازمان همانند انجمن پزشکان تر «که

درصـد 40. ایم که بمانیم یا بـه مـیهن بـازگردیم دادند برای اینکه هنوز تصمیم نگرفته پاسخ می سازمان نداشتن ما به سبب فردگرایی کسانی است که به هیچ نـوع ارتبـاط «: گفتند باقیمانده می

».اجتماعی عالقه ندارنددهد کـه جامعـه نـژادی نژادی در آمریکا انجام گرفته نشان می مالحظاتی که درباره جامعه

در مورد ایرانیان هیچ یک از این نهادها در محیط . گیرد سنتی پیرامون خانواده و کلیسا بنیان می 38».جدید پیوند زده یا بازسازی نشده است

رهای دیگـر کشـو با افراد مشابه از ) 1970(ای میان ایرانیان ساکن در ایاالت متحده قایسهم سـال سـن 35 و 15 درصد ایرانیان میـان 70دهد که در سال مذکور حدود خاورمیانه نشان می

آنهـایی کـه بـه ) درصد 61(اند که نسبت به بقیه جوانتر هستند، آنان عمدتاً مجرد هستند داشتهدو سطوح درآمدی آنان از حیث توزیـع ) درصد 67(هستند کارآزموده کار اشتغال دارند کامالً

دالر در سال 25000 درصد باالتر از 26 دالر و 4000زیر ) دانشجویان( درصد 47قطبی است، کـه در پـنج سـال اخیـر وارد ) درصـد 73حـدود (درآمد دارند؛ اکثر آنان افراد تنهایی هستند،

و هـا لبنانی درصد از 36در مقابل فقط حدود ) درصد 86(و اکثراً مذکرند ) درصد 41(اند شده درصـد 25و فقـط . انـد سال داشته35اند زیر های سرشماری گزارش شده که در داده ها سوری

درصـد 70در حدود . اند بودهمونث اند، کمتر از یک چهارم تنها و بیش از یک سوم مجرد بوده انـد، ولـی الگـوی دسـتمزد گرفته اند در مقوالت مهارت قرار می از آنان که به کار اشتغال داشته

22 دالر، 10,000 و 400 درصـد میـان 32 دالر، 4000 درصـد زیـر 11: بـوده اسـت تر همگن

)25( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ــان ــد می ــاالی 35 دالر و 15,000 و 10,000درص ــد ب ــتمزد 15,000 درص ــال دس دالر در س 39.اند داشته نفـر نمونـه 105از . ی در میـان ایرانیـان رایـج اسـت دایمکنندگان تصمیمی اولیه اقامت یب

بـا . انـد ی بوده دایمه، تنها ده درصدشان دارای روادید اولیه مهاجرت نشینی دوگان تحقیق حاشیه اند کـه دیگـر قصـد ی معرفی کرده دایم درصد آنان خود را مهاجر ماندگار و 20این وجود تنها

40.اند بازگشت به وطن را ندارند و اکثراً در هنگام تحقیق خود را بالتکلیف دانسته به آمریکا در بدو ورود چندان قصد توطن در ایـاالت همچنان که گفته شد ایرانیان مهاجر

متحده را ندارند و از این نظر تفاوت جدی با مهاجران دیگر دارند، ولی گذشت زمـان آنـان را .کند تر می برای بقاء در آمریکا مصمم

)26( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

اهداف آیند دانشمندان و مهندسان مهاجر در زمان ورودـ 7جدول 41*)برحسب درصد (1970به ایاالت متحده در سال

همه مهاجرین دیگر کشورهای خاور میانه ایران مصر مقوله هدف در زمان ورود

7/43 6/37 8/27 6/75 ماندن در ایاالت متحده 1/18 5/33 7/40 4/14 بازگشت به وطن

7/36 7/27 5/31 0/9 بدون تصمیم 1970هدف در سال

9/56 0/63 7/66 4/96 ماندن در ایاالت متحده 2/7 4/6 - - زگشت به وطنبا

4/1 3/2 - - در یک سال 5/2 2/1 - - بیش از یک سال

3/3 9/2 - -در مورد زمان تصمیم گرفته نشده 3/34 9/28 3/33 6/3 بدون تصمیم

)1973 ،.سی. واشنگتن، دی(ها ای در مشخصات و نگرش مطالعه: جو در ایاالت متحده دانشمندان تابعیتبنیاد ملی علوم، : مأخذزمان [1970مورد پیمایش در جوالی ) اشخاص(موضوعات . اند ها حذف شده رسد، چون عدم پاسخ نمی100جمع اعداد به *

.اند سال در ایاالت متحده حضور داشته5/6 سال و حداکثر 5/1حداقل ] تحقیق

ی مـ دای جمعاً حدود سی هزار ایرانی در آمریکـا بـه عنـوان سـاکن 1975 تا 1953ز سال اانـد و بقیـه بـا اند که تنها یک سوم آنان از ابتدا به قصد مهاجرت به آمریکـا رفتـه پذیرفته شده

.اند ی کردهدایماند و بعدها در خواست سکونت روادید غیر مهاجرت وارد شده

)27( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

195342-1975ی دایمـ شماره ایرانیان پذیرفته شده در آمریکا به عنوان ساکنان 8جدول وضع موجود

مجموع *غیر مهاجر مهاجر رودسال و - .در دسترس نیست 160 19531958 433 139 572 1960 429 207 636 1963 705 408 1113 1965 804 422 1226 1968 1280 825 2105 1970 1825 1003 2825 1971 2411 1317 3728 1972 3059 1991 5050 1973 2998 1915 4913 1974 2608 1557 4165 1975 2337 1147 3484 29817 19049 10731 مجموع

).1953-1975(برگرفته از گزارش ساالنه اداره مهاجرت و تابعیت آمریکا : منبعاند مانند رود که پیشتر با روادید غیر مهاجر به ایاالت متحده آمده مقوله غیر مهاجر برای کسانی بکار می *

.اند ی تبدیل کردهدایمه روادید خود را به سکونت دانشجویان، دیدارکنندگان یا بازرگانانی ک

کند که روند مهاجرت رو به افزایش بوده اسـت لـیکن بعـد از آمار فوق حکایت از آن می با این حال باید توجـه داشـت جـدا از تعـداد . باال رفتن قیمت نفت به مرور کاهش یافته است

.کند آنان را بیشتر میهای مهاجران ایرانی اهمیت کیفی مهاجران فوق، ویژگینیست، بلکـه در اسـاس مهـاجرتی » ای مهاجرت زنجیره «انگاره مهاجرت ایرانیان متضمن «

سـت، یعنـی مهـاجرت »گریز مغزها« از ای هلأساز یک دیدگاه دگرگونه، در واقع، م . فردی است تـا 1962بـه عنـوان مثـال، از سـال . جمعیت ایرانی ماهر و فنی و متخصصان به ایاالت متحده

هـای صـاحب پزشک و یک هزار نفـر از آدم پزشک و دندان 400 ایران به تنهایی نزدیک 1969

)28( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

گزارش شده است که شماره پزشکان ایرانی که . فن دیگر را از دست داد، اینان به آمریکا آمدند اند بیش از شماره این گـروه از پزشـکان در در آمریکا پرورش یافته و در نیویورک اقامت کرده

التحصـیالن پزشـک درصد همه فـارغ 70بنابه گفته منابع ایرانی، به تخمین . اسر ایران است سریعنی ایـاالت متحـده تـا آغـاز دهـه . گردند اند به ایران باز نمی ایرانی که به ایاالت متحده آمده

های پزشکی ایران را به درون ساخت پزشکی التحصیالن دانشکده بیش از یک سوم فارغ 1970 43.ب کرده استخود جذ

1967-1969 هـای سـال آمار اداره مهاجرت و تابعیت آمریکـا حکایـت از آن دارد کـه در .اند ی در آمریکا را پذیرفتهدایمای زیر اقامت های حرفه نفر ایرانی در دسته2290جمعاً

ـ ایرانیانی که در آمریکا اقامت دایمی دارند9جدول 196744-1969) های اصلی دسته(بنابه شغل

تعداد ای های حرفه دسته 1357 )دانشمندان علوم طبیعی، مهندسان(فنی

657 )پزشکان، پرستاران پزشکان، دندان(پزشکان 276 های آموزشی دانشمندان علوم اجتماعی و رشته

2290 جمعالمللی و امور فرهنگی، شاخص ساالنه اداره مهاجرت و تابعیت آمریکا، شورای بین :منبع

.سی. دی. های مربوط به آن، واشنگتن ای به آمریکا و شغل خارجیان حرفهمهاجرت

اقامت دایم را در آمریکا پذیرفتند 1975با این وجود از مجموع سی هزار نفری که تا سال ولی در مجموع روند مهـاجرت . اند تابعیت آمریکا را پذیرفته 1975 نفر آنان تا سال 4347تنها

تر بوده است، ضـمن اینکـه بـه دیگر کشورهای خاورمیانه به آمریکا سریع ایرانیان در مقایسه با .اند بودهلحاظ ترکیب تخصصی و شغلی از سطوح باالتر فنی و علمی برخوردار

)29( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

پزشکان ایرانی و چند کشور آسیایی دیگر کهـ 10جدول 45)1970-1973 (های سالدر آمریکا به کار اشتغال دارند طی

1973 1972 1971 1970 کشور 1103 1006 901 732 مصر 245 238 217 186 عراق 2229 2082 1856 1631 ایران 719 716 653 615 لبنان

370 270 204 188 سوریه

هـزار نفـر 11 تعداد پزشکان و دامپزشکان ایران کمتر از 1350اگر توجه کنیم که در سال پزشکان ایران، در آمریکا مشـغول درصد 15شود که در آن سال بیش از روشن می 46بوده است

7780 فقـط 1967در سال . تر بود قبل از آن ناامیدکننده های سالاین ارقام برای . اند طبابت بوده م این تعداد در ایاالت متحـده فعالیـت جاند که معادل یک پن پزشک در ایران مشغول بکار بوده

47.اند کرده می

ـ خروج نیروهای متخصص بعد از انقالب3-3شد، مسأله چندان افتاد و تمام می اگر خروج نیروهای متخصص یا سرمایه یکباره اتفاق می

رفتند که طبعاً ایـن امـر حادی نبود، مثالً بر اثر انقالب و طی یکی دو سال تعدادی به خارج می شود که خروج این نیروها به دلیـل ناشی از انقالب و تحول بود ولی مشکل از وقتی شروع می

یابد، یا آثار خود را به صـورت دیگـر در داخـل کشـور ایند ماندگار و با ثبات تداوم می یک فر .دهد نشان می

کنـد کـه بخـش قابـل آمار غیر رسمی حکایت از دو میلیون ایرانی در خارج از کشور مـی توجهی از آنان که در غرب یعنی اروپا و آمریکای شمالی هستند، پس از انقالب ایران را تـرک

زیسته، در آنجلس می ایرانی در لس 20000 تنها 1970ای در سال بنابه گزارش منتشره «. اند کرده تـن 200000نشـین ایرانـی آنجـا مشـتمل بـر بـیش از مستعمره 1990حالی که در اوایل دهه

به عنوان . دهند طبعاً تعداد زیادی از این افراد را نیروهای متخصص و ماهر تشکیل می 48»است پرونده موجود در بانک اطالعاتی دفتر حفاظت منافع جمهـوری اسـالمی 58000ان نمونه از می

)30( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

درصــد را مقیمــین موقــت 42 درصــد آن را مقیمــین دایــم و 45ایــران در واشــنگتن حــدود پرونده مربوط به 4000 درصد بقیه را انواع دیگر اقامت تشکیل داده که حدود 13دانشجویی و

حـدود 1360 آمارهای غیر رسمی مدعی است که تا آخر سـال البته 49.باشد پزشکان ایرانی می پزشک از مجمـوع بیسـت هـزار پزشـک دارای کـارت نظـام پزشـکی از ایـران خـارج 8000رسد که این آمار صحیح باشـد زیـرا طبـق بررسـی مـا در راهنمـای ولی به نظر نمی 50.اند شده

وجود داشته است، برای پزشک دندان 2500 پزشک و 16000 اسامی حدود 1357پزشکی سال اند، اسامی مذکور با کتابچه راهنمای پزشـکی سـال تعیین اینکه چه تعداد از آنان از کشور رفته

البتـه . نفر از آنان در کتابچه اخیر وجود نداشت 520 مقایسه شده مجموعاً اسامی حدود 1367 ایـن وجـود مـابقی آنـان اند، با تعدادی از آنان فوت کرده یا خود را از فعالیت بازنشست کرده

وجـود 67چنین تعدادی از کسانی که اسمشان در کتابچـه سـال اند، هم قاعدتاً ترک وطن کرده دارد، ممکن است در خارج از کشور ساکن باشند و ساالنه فقط برای مدت محدودی به وطـن

.مراجعت کنندحققین پزشـکی و به نظر دکتر منوچهر محسنی فرار مغزها در رشته پزشکی بیشتر شامل م

اند زیرا سطح درآمد ایـن علوم پایه آن شده است و پزشکان بالینی کمتر به این اقدام دست زده داروسـازان نیـز بـه تعـداد زیـادی خـارج . افراد در ایران خوب است و مشکل چندانی ندارند

مـاه را 6ین معنا کـه اند به ا وقت در این نیروها زیاد شده رغم اینها اخیراً افراد نیمه علی. اند رفته 51.برند ماه را در خارج بسر می6در ایران و

شـوند در عدم بازگشت به کشور در میان افرادی که برای تحصیالت عالی راهی خارج می ولی مشاهده این پدیده در میان دانشـجویان بورسـیه و گـزینش . گذشته هم وجود داشته است

انـد قابـل کمک مالی وسیع دولت عازم خارج شـده های پس از انقالب و با ای که در سال شده .توجه است

اطالعات بدست آمده از معاونت دانشجویی وزارت فرهنگ و آموزش عالی حـاکی از آن بـه کشـور 1371ای کـه بایـد تـا پایـان سـال نفـر دانشـجوی بورسـیه 575است که از میـان

اند و طبعـاً بخشـی از آنـان ته نفر به علت طول تحصیل و دالیل دیگر بازنگش 126گشتند بازمی .اند عدم بازگشت و خرید تعهد را ترجیح داده

)31( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

گشتند باید برمی1371ـ تعداد دانشجویان بورسیه در هر کشور که تا پایان سال 11جدول جمعاسترالیا ژاپنبلژیک کرهاتریش هند آلمان کاناداآمریکاانگلستان

307 129 39 24 15 13 12 11 20 5 575 معاونت دانشجویی وزارت فرهنگ و آموزش عالی :بعمن

اند برنگشته1371هایی که به علت طول مدت تحصیل یا دالیل دیگر تا پایان سال ـ تعداد بورسیه12جدول جمعاسترالیا ژاپنبلژیک کرهاتریش هند آلمان کاناداآمریکاانگلستان

26 53 14 13 - 9 - 5 6 - 126 ویی وزارت فرهنگ و آموزش عالیمعاونت دانشج :منبع

1371انـد کـه بایـد تـا پایـان سـال نفر بورسیه در سایر کشورها بـوده 36چنین تعداد هم نفـر را ثبـت 14ها دقیقاً مشخص نیست لیکن آمار موجود گشتند و گرچه تعداد بازنگشته برمی

ای از آنان به دلیـل اً عدهاند، که طبع درصد افراد بورسیه بازنگشته24بنابراین حدود . کرده است اند و ایـن نسـبت افزایش طول مدت تحصیل است، ولی تعداد دیگری هم بازگشت را نپذیرفته

در میان کشورها نیـز آمریکـا و . برای افراد بورسیه و گزینش شده بسیار زیاد و قابل تأمل است .کانادا و آلمان و اتریش به نسبت جاذبه بیشتری دارند

موزش عالی نیز اعالم کرد کـه ده هـزار پرونـده مربـوط بـه دانشـجویان وزیر فرهنگ و آ اند در دست بررسی است، و طبق برنامه بورسیه اعزام به خارج که به تعهدات خود عمل نکرده

90کردند که از این تعداد تنها دانشجوی بورسیه به کشور مراجعت می 200 باید 1372در سال نفر خودشان را معرفی کرده و مشغول بکار 30 این تعداد نیز فقط اند و از نفر به کشور بازگشته

52.اند شدهبررسـی وضـعیت اسـاتید . هاسـت یکی از مراکز مهم حضور نیروهای متخصص دانشـگاه

تواند مبین بخشی از خروج نیروهای متخصص از کشور باشد، بـه عنـوان نمونـه ها می دانشگاه نفر عضو هیأت علمی داشـته اسـت 34، 1357ر سال دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران د

:باشد به شرح زیر می1373که وضعیت این تعداد در سال

)32( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

1375اعضای هیأت علمی سال ) 1373(وضعیت فعلی ـ 13جدول دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

تعداد وضعیت 15 فعالً در دانشگاه مشغول تدریس هستند

10 دان به خارج از کشور رفته 5 خارج از دانشگاه تهران مشغول بکارند

3 اند بازنشسته شده 1 اند وفات یافته

34 جمع

یریم، نیمی از بقیه افراد گ طبیعی نیروها در نظر ب شزییافته را ر افراد بازنشسته و وفات اگر ا مختلـف دانشـکده مـذکور ر دالیـل به ) نفر5( درصد آنان 33که اند دچار تغییر وضعیت شده

.اند رفته از کشورخارج نیز به ) درصد67( و بقیه هترک کرد

دانشگاه شیراز *. نفر اعضای هیأت علمی داشته است 580، 1356-1357انشگاه شیراز در سال تحصیلی د

نفـر جـزو 194 نفـر جـزو دانشـگاه شـیراز و 386بندی فعلی که از این تعداد برحسب تقسیم .ندا دانشگاه علوم پزشکی شیراز بوده

) نفـر 33(دادند که بیشترین تعدادشـان نفر را اتباع خارجی تشکیل می 77از مجموع فوق 4 نفرشان در دانشگاه شیراز و 73اند و در مجموع کرده های خارجی تدریس می در بخش زبان

نفـر آنـان مسـتعفی و راهـی 72اند، که نفرشان در دانشگاه علوم پزشکی مشغول تدریس بوده .شان معلوم نبوده است د و دو نفر نیز وضعیت فعلیان خارج شده

. هما آقا تهیه و در اختیار قرار داده شده استاطالعات خام مربوط به دانشگاه شیراز با مساعدت سرکار خانم *

)33( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

اعضای هیأت علمی) 1373(ـ وضعیت فعلی 14جدول دانشگاه شیراز و علوم پزشکی شیراز1356-1357سال

درصد تعداد وضعیت 3/23 135 ـ شاغل در دانشگاه شیراز و علوم پزشکی1 3/3 19 های کشور ـ شاغل در دیگر دانشگاه2 7/1 10 ها ایران ولی خارج از دانشگاهـ شاغل در 3 2/2 13 ـ وفات یافته4 7/4 27 ـ بازنشسته5 0/1 6 ـ اخراج6 8/7 45 ـ اخراج به دلیل غیبت غیر موجه7 6/33 195 ـ استعفا8 4/22 130 ـ نامعلوم9

0/100 580 جمع

گاه است و یأت علمی در این دانش هی از ریزش بیش از نیمی از اعضای نتایج جدول حاک اگر توجه کنیم که موارد نامعلوم نیز احتماالً یا اکثراً به معنای خروج از دانشگاه اسـت، اهمیـت

البته تعداد فوق با احتساب اساتید خـارجی اسـت کـه . شود ریزش این نیروها بیشتر نمایان می نـد اده یا اخراج شـده که استعفا د اند، ولی اساتید ایرانی عموماً استعفا داده و ایران را ترک کرده

.اند نیز طبق اطالعات موجود قریب به اتفاقشان راهی خارج شده

)34( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

اعضای ایرانی هیأت علمی) 1373(ـ وضعیت فعلی 15جدول دانشگاه شیراز و علوم پزشکی1356-1357سال دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه شیراز وضعیت

1/22 1/29 ـ شاغل در دانشگاه1 2/4 7/6 )غیر از دانشگاه شیراز (ـ شاغل در ایران2 4/8 3/7 ـ وفات و بازنشسته3 8/25 9/39 ـ اخراج و استعفا4 5/39 9/16 ـ نامعلوم5

0/100 0/100 جمع

انـد را دو گروه کنیم، یکی کسانی که اخراج شده یا استعفا داده ایرانی اساتید مجموعهگر اانـد، و بقیـه هـم در گـروه اول، ه خارج رفته که عموماً هم طبق اطالعات موجود ب ) گروه دوم (

.دو گروه با بعضی از متغیرها به شرح زیر استارتباط این برابر بیشـتر از کسـانی کـه 8/1باشند حدوداً اساتیدی که دارای مدرک تحصیلی دکترا می

.اند لیسانس بوده مشمول اخراج شده یا استعفا داده مدرک آنان فوق

)1373(مدرک تحصیلی و محل اخذ مدرک با وضعیت فعلی ـ ارتباط میان 16جدول های شیراز و علوم پزشکی شیراز دانشگاه1356-1357اعضای ایرانی هیأت علمی سال

محل اخذ آخرین مدرک مدرک تحصیلی ایران اروپاآمریکا و کانادالیسانس فوق دکترا وضعیت

156 43 81 75 45 گروه اول

)8/51( )2/66( )0/46( )0/51( )5/86( 145 22 95 72 7

گروه دوم)2/48( )8/33( )0/54( )0/49( )5/13(

دهد که افراد دارای مدارک تحصیلی دکترا نسبت بـه دارنـدگان نتایج جدول فوق نشان می یالن صـ التح التحصیالن آمریکای شمالی و سپس اروپـا نسـبت بـه فـارغ لیسانس و نیز فارغ فوق

در مجموع حـدود . ها بیشتر هستند ها و اخراج شده دوم یعنی مستعفی ایرانی مجموعاً در گروه

)35( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

التحصـیل اروپـا و آمریکـای درصد اعضای هیأت علمی این دو دانشگاه در آن زمـان فـارغ 83 .اند التحصیل ایران بوده درصد فارغ13شمالی و حدود

ج از کشـور کردند نیز در خرو ای که تدریس می اعضای هیأت علمی ایرانی برحسب رشته هـای زیـر بیشـترین ریـزش اعضـای در دانشگاه شیراز به ترتیب رشته . اند رفتار متفاوتی داشته

.اند هیأت علمی ایرانی را داشته، علـوم %)57(، زبـان %)70(، مهندسی و کشاورزی %)73(، علوم اجتماعی %)100(اقتصاد

ریزش نیرو در دانشگاه علوم بته ال%) 20(و ادبیات %) 50(، ریاضی و آمار %)50(، تاریخ %)51(التحصیالن این دانشـگاه ارغفیکی از علل آن بیشتر بودن نسبت . پزشکی شیراز کمتر بوده است

) مطـب و بیمارسـتان (از ایران است و علت دیگرش داشـتن کـار و شـغل خـارج از دانشـگاه .باشد می

ـ ان اسـت، گرچـه در یکی از نکات مهم در خروج این نیروها از دانشگاه و کشور سـن آنآوری شده سن افراد وجود نداشت لیکن برحسب عنوان هیأت علمی آنـان کـه اطالعات جمع

شـود های استادی و دانشیاری قرار دارند، معلـوم مـی طبعاً به تناسب سن بیشتر، افراد در سمت سـبت انـد، بـه ن برگشـته تر یا به عبارتی آنان که مدت کمتری است که از خارج که افراد جوان

.اند بیشتری خروج از دانشگاه و کشور را برگزیده

1356-1357اعضای هیأت علمی ایرانی سال ) 1373(ـ وضعیت فعلی 17جدول های شیراز و علوم پزشکی شیراز برحسب رتبه علمی دانشگاه

استادیار دانشیار استاد 25 48 67

گروه اول)5/62( )2/63( )3/59(

15 28 46 گروه دوم

)5/37( )8/36( )7/40(

صنعتچنین نیروی متخصص صنعت نیز دچار تحول شده است، گرچه اطالعـات دقیقـی در هم

ش سازمان گسـترش و نوسـازی ش نیست، لیکن دو شرکت بزرگ تحت پو تاین زمینه در دس .صنایع کشور انتخاب شد که تحول نیروی کار متخصص در آنجا به شرح زیر بوده است

)36( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

در شـرکت 1355-1360هـای که در سـال ) لیسانس و باالتر ( متخصص نفر نیروی 29از 6دهنـد و نفر به همکاری مستقیم خود ادامه مـی 10اند، اکنون تنها مشغول فعالیت بوده » الف«

3اند کـه نفر دیگر با شرکت قطع رابطه کرده 13. نفر نیز دارای همکاری غیر تمام وقت هستند های دیگـر دولتـی یـا نماینـدگی مجلـس و جمله انتقال در بخش نفر از آنان به دالیل عادی از اند و ده نفر دیگر با رفتن به بخش خصوصی یـا خـارج از کشـور بازنشستگی قطع رابطه کرده

اند که نیمی از این ده نفر به خارج رفته و نیم دیگر در رابطه کاری خود را با شرکت قطع کرده .کنند بخش خصوصی داخل فعالیت می

لیسـانس و یـک فوق%) 41( نفر 12دارای مدرک لیسانس، %) 55( نفر 16 نفر اولیه، 29از کننده شرکت به قصد بخش خصوصی یا در حالی که ترکیب افراد ترک . اند دکترا بوده %) 3(نفر

انـد و ایـن امـر بـه منزلـه بوده%) 70(لیسانس نفر فوق 7و %) 30( نفر لیسانس 3خارج کشور، .باشد تر از کارخانه می خصصخروج نیروهای مت

نفـر نیـروی 53از حـدود . تـری بـه لحـاظ نیـروی کـار دارد وضع نامناسب » ب«شرکت در شرایط حاضر فقط *اند، که در شرکت فعالیت داشته 1360 تا 1358های متخصص طی سال

وح و ایـن تعـداد نیـز در سـط ) انـد البته افراد جدیدی هم اضـافه شـده (اند نفرشان باقیمانده 7 .کنندگان قرار دارند تری نسبت به ترک آموزشی و تخصصی پایین

نفـر بـه 4. انـد نفر خارج شـده از شـرکت بـه دالیـل مختلـف اخـراج شـده 46نفر از 9 نفـر مـذکور 46 نفـر از 10. انـد انـد و مـابقی اسـتعفا داده کارخانجات دیگر انتقـال داده شـده

.ماندگان از لیسانس بیشتر نیستند باقیباشند در حالی که هیچ یک از لیسانس می فوقاند، ولی تنهـا دو نفـر از کنندگان شرکت دارای رتبه مهندسی بوده نفر از ترک 18همچنین

نفـر مـذکور مـدرک تحصـیلی خـود را از 46 نفـر از 29بعـالوه . بازماندگان مهندسی هسـتند یـک نفـر از باقیمانـدگان اند، در حالی کـه تنهـا های معتبر داخلی و خارجی اخذ کرده دانشگاه

ای را دارد و مابقی از مؤسسات غیر معتبـر مثـل مـدارس عـالی و دانشـگاه آزاد چنین مشخصه اند، به منزله تحصـیل نفر آنان که از دانشگاه آزاد مدرک گرفته 2اند و مدرک خود را اخذ کرده

.های اخیر است ضمن خدمت آنان در سال

بخشی از آنان نیز شرکت را تـرک 1360 تا 1358اند، بلکه در طی سه سال کرده توجه شود که همه این افراد همزمان کار نمی *

.کردند می

)37( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

کلیت نیروی انسانی متخصصونه که قبالً نیز گفته شد تحول در وضعیت نیروی متخصـص فقـط بـه خـروج از همان گ

شـود، بلکـه فعالیـت در خـارج از حیطـه تخصصـی فـرد و نیـز خـروج از کشور خالصه نمی منـدی جامعـه از تـوان هـایی از کـاهش بهـره توان به عنوان شاخص مؤسسات دولتی را هم می

.نیروهای متخصص تلقی نمود نشـان داده 1365ای نیروی انسانی و شغل و تخصص از سرشماری سال ه مطالعه ماتریس

التحصیالن آن باالتر از دیپلم در سال رغم کمبود نیروی متخصص در جامعه که فارغ است، علی دهند و نیـز عـدم توزیـع مناسـب ایـن درصد کل شاغالن را تشکیل می 5/4مذکور تنها حدود هـای خـدماتی شـاغل اسـت؛ ضـریب ص در بخش درصد نیروی متخص 82نیروها که بیش از

گـذاری درصد است، به معنای دیگر از هر صد واحد سرمایه 77در ایران » تناسب فرد با شغل « 53. واحد آن از بازدهی مطلوب برخوردار نخواهد بود23در بخش آموزش عالی

جالب توجه است، در حالی که بخش صـنعت و معـدن، آب و بـرق و گـاز و سـاختمان هـای خـدمات نفر از متخصصان با درجه دکترا را جذب کرده است، یکـی از زیـربخش 1175

1365 نفـر را در سـال 1326داری حـدود فروشی، رسـتوران و هتـل فروشی، خرده یعنی عمده .بخود جذب کرده است

اگر نسبت تعداد متخصصان دکترا به لیسانس را برای این دو مورد مقایسه کنیم به ترتیـب های بهداشت و التحصیالن رشته نفر از فارغ 1651همچنین . باشد درصد می 0/16 و 8/4برابر با

فروشی، بخش عمده های مهندسی در زیر التحصیالن رشته نفر از فارغ 3979علوم پزشکی و نیز .اند داری شاغل بوده فروشی و رستوران و هتل خرده

)38( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

136554های عمده فعالیت در سال وهشاغلین دارای درجه تحصیلی دکترا برحسب گرـ 18جدول تعداد گروه عمده فعالیت

142 کشاورزی 1175 صنعت و معدن، آب و برق و گاز و ساختمان

1326 داری فروشی رستوران و هتل فروشی و خرده عمده 117 حمل و نقل و ارتباطات

23376 خدمات دیگر 1529 بندی های غیرقابل طبقه فعالیت 27565 جمع

هـای التحصیالن دانشگاهی در سال درصد فارغ 85ه تحقیق دیگری نشان داده است که البتهـای در شـغل » بیشتر«و» بطور متوسط «، پس از اشتغال بکار معتقدند که 1367 و 1366، 1365

درصـد آنـان مسـتقل از عوامـل 6/93چنـین هم. اند مناسب با رشته تحصیلی خود جذب شده 55.عالقه دارند» بیشتر«و » مقدار متوسط «محیطی به ماهیت شغل خود به

التحصـیالن مـذکور جـذب بخـش درصد از فـارغ 85نکته بسیار مهم این است که حدود در ) انـد بقیـه پاسـخ نـداده . ( درصد جذب بخش خصوصی گردیده 4/6اند و تنها عمومی شده

رصد برای د 5/84برابر (1365حالی که این نسبت برای کل نیروهای متخصص کشور در سال رود درصد برای بخش خصوصی بـوده اسـت و از آنجـا کـه انتظـار نمـی 11بخش عمومی و

تغییر قابل تـوجهی ) زمان تحقیق فوق (1371 تا 1365های ترکیب فوق در سطح کالن در سال ها در مراحـل اولیـه بعـد از التحصیالن دانشگاه توان نتیجه گرفت که فارغ رخ داده باشد، لذا می

شوند و هنگامی کـه تجربـه تحصیلی و اشتغال به نسبت بیشتری جذب بخش عمومی می ال فارغهایی غیر از تخصص آموزش دیده خود آمـاده کافی کسب کردند یا استعداد خود را برای زمینه

.کنند یافتند، بخش عمومی را ترک میه های دهه شصت به بعد حکایت از زمینـ خروج نیروی متخصص از بخش دولتی در سال

های کـالن ایـن کند، چرا که از یک طرف تحولی عینی در شاخص پویاتر بخش خصوصی نمی هـای ایـن شود و از طرف دیگر وضعیت کلی و حاکم بر فعالیت ها دیده نمی بخش در این سال

توان آن را کند، لذا اگر خروجی وجود داشته باشد می بخش را نیز تقریباً بخش دولتی تعیین می

)39( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

خروج از فعالیت در تخصص اصلی داست یا حداقل به منزله تنزل شرایط مناسب حدوداً برابر صصان باقیمانده در خاست که طبعاً گریبان دیگر مت های تخصصی در بخش دولتی برای فعالیت

.دهند گرفته است بخش دولتی که اکثریت را هم تشکیل می

آخرین مدرک تحصیلیتوزیع مستخدمین مشمول قانون استخدام کشوری برحسبـ 19جدول )به غیر از اعضای وزارت فرهنگ و آموزش عالی و وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی(

1370 1368 1365 1362 درجه تحصیلی )0/95( 98182 )6/92( 68888 )0/92( 67523 )1/91( 67825 لیسانس

)0/4( 4116 )0/6( 4491 )5/6( 4779 )3/7( 5405 لیسانس فوق )0/1( 1024 )4/1( 1026 )5/1( 1099 )7/1( 1255 دکترا)0/100(103322)0/100( 74405)0/100( 73401)0/100( 74485 جمع .82، ص 1371، سالنامه آماری سال 77، ص 1366، سالنامه آماری سال 82، ص 1363سالنامه آماری سال :منبع

مشمول اسـتخدام کشـوری دهد، در حالی که تعداد مستخدمین نتایج جدول فوق نشان می به غیـر از دو وزارتخانـه فرهنـگ و آمـوزش عـالی و بهداشـت و (در سطوح لیسانس و باالتر

درصد اضافه شده است، تعداد متخصصین دکترا 39طی سال حدود ) درمان و آموزش پزشکی ز نفر کاهش داشته است، و تقریباً در هر دو مورد بیش ا 1289 و 231لیسانس به ترتیب و فوق

.چهل درصد از سهم این نیروها کم شده است

)40( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ـ آثار خروج نیروهای متخصص بر کشور مبدأ4

خروج نیروهای متخصص از کشور دارای آثار و عوارضی است که بعضی از آنها ناشی از .شود ار مستقیم خروج این نیروهاست و بعضی دیگر بصورت تبعی و غیر مستقیم وارد میثآ

ای که بکـارگیری آن در شود، سرمایه صدور سرمایه محسوب می خروج آنان از یک طرف . گـردد دیگر اینکه بازده سرمایه صادراتی مذکور بـه کشـور برنمـی تأثیرداخل اولویت دارد، و

همچنان که گفته شد بطور متوسط تربیت یک پزشک در ایاالت متحده یکصد هزار دالر هزینه هاست ولی اگر ارزش اقتصادی هـر متخصـص قیه رشته تر از ب در بردارد، گرچه این رشته گران

را تخمینی هم کمتر از این مبلغ برآورد کنیم، در نهایت مبلغ کالنـی بصـورت صـدور سـرمایه معتقـد )”Lord Bow – den“( بـودن ددر این زمینه لـر . شود نیروی انسانی از کشور خارج می

نگ تاکنون انگلیس را ترک گفتـه و بـه چنانچه ارزشیابی دقیقی از آنهایی که از زمان ج «است؛ هـایی خواهـد بـود کـه از اند به عمل آید، پرداختی ما به آمریکا بیش از تمام کمک آمریکا رفته 56.هایشان در اختیار ما گذاشته شده است طریق طرح

ارزش دیگر نیروهای متخصص، نقش مدیریتی آنان است، که معموالً در کشورهای جهـان ی که بر فرآیند صنعتی شدن و رشد تکنولوژیک تأثیرچنین هم. اساسی است سوم بسیار مهم و .توانند داشته باشند و علمی کشور می

بـدین . یکی از آثار مخرب خروج نیروهای متخصص روند تشدیدکننده این فرآیند اسـت شود، یکی از نظر روانـی معنا که فرار مغزها از دو جهت به تشدید خروج متخصصین منجر می

کنـد، و دیگـر ایـن کـه احتمـاالً ینه را برای جدا شدن از میهن در میان دیگران نیز آماده مـی زمرود فـراهم های مساعدتری در کشور مقصد برای افراد بعدی که احتمال خروجشـان مـی زمینه .دهد های استقرار در کشور مقصد را کاهش می کند و به عبارت دیگر هزینه می

اوالً افـرادی کـه کشـورهای . صین نیز واجد اهمیـت اسـت ات سیاسی خروج متخص تأثیردهند الزم اسـت دالیـل یـا توجهـات کـافی بـرای خـود یـا خارجی را برای اقامت ترجیح می

اطرافیان ارایه کنند تا به لحاظ آنان عمل مذکور که ترک خدمت در میهن اسـت مقبـول جلـوه از آنچه که واقعیت دارد سـیاه کند، بدین لحاظ هر کس ممکن است اوضاع وطن خود را بیش

و تیره نشان دهد، و ایـن امـر در عرصـه کلـی جهـان بـه ناخوشـایندتر شـدن تصـویر کشـور

)41( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

انجامد، بویژه که در عرف عام وجود تعداد زیاد این نیروها در خارج از کشور مهاجرفرست می .شود بخودی خود به عنوان شاخصی از اوضاع نامتعادل کشور مهاجرفرست تلقی می

چنین از نتـایج روانـی و هم. طبعاً مشابه این تصور در عرف داخل کشورها نیز وجود دارد سیاسی مهم فرار مغزها آثاری است که به علت نبودن اعضای خانواده در کشـور بـر نزدیکـان

گذارد، و هنگامی که علت این دوری مشکالت داخل کشور باشد، بدبینی و مخالفت با آنان می آید، و هنگامی کـه بـرای توجیـه یـا ر بوجود می و نزدیکان فرد مهاجر در کش حکومت در میان

کنند، در ضدیت با شرایط موجـود و حکومـت تعلیل مهاجرت نزدیکانشان با دیگران بحث می .گذارند یا رد آنها کم و کسری نمی

)42( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

هایی که برای جذب مغزها انجام شده ـ فعالیت5

عنوان یک مشکل و معضل برای کشورهای جهـان بدیهی است همچنان که فرار مغزها به .هایی برای بازگرداندن آنان به میهن به اجرا گذاشته شود سوم مطرح شد، به تناسب نیز سیاست

ها معتقدند هرگونه کوششی از نوع سازماندهی تشکیالتی برای منع جریان مهاجرت بعضیآنـان . زیانباری هم خواهد داشـت نه تنها موثر نیست و با شکت مواجه خواهد شد، بلکه نتایج

شود و هیچگونـه گذاری مالی متوقف می معتقدند که این پدیده در اروپای شرقی تنها با سرمایه ای یا وفاداری وجود ندارد، و لذا موضوع اصلی برگرداندن جایی برای مباحث اخالقی و انگیزه

هـای زها تنها از طریق تالش یا ممانعت از خروج مغزها نیست، بلکه حذف اثرات منفی فرار مغ 57.محلی برای ایجاد شرایط بهتر کاری و زندگی برای محققین در کشور خود میسر استکند و آثار ممانعت از خروج بدون رفع علل آن طبعاً به پاک کردن صورت مسأله کمک می

.دهد مشکل را بصورت عدم کارآیی نیروی متخصص در داخل بروز میای بـه متخصصـینی کـه بـه ها مبتنی است بر اعطای امتیازات ویژه حل بخش دیگری از راه

1361بدین منظور در سال . درآمد اگردند، و این روش برای مدتی در ایران به اجر کشور بازمی وزیری تشکیل گردید و مسئول دفتر یک سال پس از تشکیل دفتر جذب متخصصان در نخست

نفـر پزشـک در سـطوح 30لیسـانس، نفر فوق 150مل نفر شا 250اعالم کرد که تاکنون تقریباً برای این کار امکانـات . اند های مختلف جذب کشور گردیده تخصصی و بقیه لیسانس در رشته

.و تسهیالت زیر در نظر گرفته شده است ایجاد اشتغال برای متخصصان ـ رفع مشکالت موردی از طریق مکاتبه و تماس تلفنی آنان با دفتر ـ خروج از کشورتسهیل ورود و ـاجازه ارسال بخشی از حقوق پزشکان برای همسر و فرزندان آنان که در خـارج از کشـور ـ

.برند بسر می تأسیس مدرسه تطبیقی ـنامه دریافت کاالهای ضروری برای کسانی که وسایل زندگی خود را به ایران صدور اجازه ـ

آورند نمی

)43( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

یل زندگی خود را به ایرانمعافیت پرداخت سود بازرگانی برای متخصصان که وسا ـهـا بـه اسـتثنای در اختیار گذراندن مسکن استیجاری برای داوطلبین خدمت در شهرسـتان ـ

تهران و در تهران فقط برای متخصصان بسیار مطلوب اجازه ورود اتومبیل طبق ضوابطی که هیأت وزیران تصویب نموده ـ کوشش برای نگذشتن افراد از مجاری مختلف گزینش ـ

ای از شد که بنابه درخواست دفتر از هر وزارتخانه نماینده مینه بدین نحو عمل می در این ز سوی وزیر مربوط به دفتر معرفی شده که کار استخدام مقطعی مراجعین به سادگی انجام گیـرد و بعداً در صورت رضایت وزارتخانه نسبت به عملکرد تخصصی فرد، وی به اسـتخدام قطعـی

58.درآیدین امکانات و تسهیالت صرف مواردی شده است که معلوم نیست بـدون واضح است که ا

گشـتند، زیـرا طبیعـی بـود هـر ارایه آن نیز افراد مورد نظر به دالیـل دیگـر بـه کشـور بـازنمی متخصصی اگر رأساً هم قصد بازگشت داشت با وجود چنین تسهیالتی برای بازگشت تـرجیح

.بدهد از طریق این دفتر بازگرددهای آن با رکود مواجه گشت و در فعالیت) 1362اسفند (ای سرپرست دفتر جذب با استعف

به وزارت کار منتقل شد که به دالیل مختلف از جمله عدم تفویض کلیه اختیـارات 1364سال 59.های چندانی صورت نپذیرفته است قبلی این دفتر به وزارت کار، از آن زمان تاکنون فعالیت

بـدین معنـا کـه طـی . انجام شد 1373ه کوشش مشابهی در سال اخیراً شنیده شده است ک انـد التحصـیالن شـده التحصیالن ایرانی که از خارج کشور فارغ شود فارغ ای اعالم می نامه بخش

اند در بدو بازگشت به میهن دو و از بورسیه و ارز دولتی استفاده نکرده ) عموماً اروپا و آمریکا (ظاهراً بـه دلیـل عـدم تـأمین اعتبـار و ناهمـاهنگی ایـن . داشتمیلیون تومان دریافت خواهند

!سیاست از ابتدا به اجرا در نیامده استتوان گفت؛ اگر قبول کنیم دالیل های مشابه می های دفتر جذب یا کوشش در زمینه فعالیت هایی است که برای آنان بصورت تسهیالت در نظر گرفته شده است، پـس عدم بازگشت همان

شود؟ آیا این امـر تسهیالت شامل متخصصان داخل کشور که بسیار بیشتر هستند، نمی چرا این ها به مهاجرت از کشور نیست؟ خود به منزله تشویق داخلی

نگارنده در دانشگاه خود شاهد بود که یکـی از اسـاتید مسـلط دانشـکده مهنـدس شـیمی ها و برخوردهـا مین سیاستهای مدید درگیر تخلیه منزل مسکونی خود بوده و مشاهده ه مدت

)44( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

سبب تحریک او و دیگر اساتید به مهاجرت از کشور و در بهترین حالت به بازگشت بعد از آن توانـد نتـایج بطور کلی هر نوع تسهیالت غیر معقول و بـویژه دسـتمزدهای بیشـتر مـی . شد می

اسـت کـه گرفتن متخصصین داخل کشـور وخیمی داشته باشد و این به معنای مورد ظلم قرار .اند بنابه دالیل خود شرایط را تحمل کرده و مهاجرت نکرده

اگر خواسته شود حل مشکل متخصصین خارج از کشور از طریق موردی حل شـود، ایـن هـای ایـن سیاسـت، بـرای بهبـود و صرف هزینه . ثمر خواهد بود کار بسیار پرهزینه و ضمناً کم

هرگونـه تبعیضـی میـان . باشـد فیـدتر مـی شرایط محیطی متخصصین داخلی بسیار مـوثرتر و م متخصصان داخل و خارج خود عوارض خاصی دارد کـه پیامـدهای آن بسـیار بیشـتر از عـدم

بعالوه تـاکنون روشـن نشـده اسـت کـه براسـاس چـه . بازگشت متخصصان جذب شده است تحلیلی مسایل و مشکالت مـذکور در فـوق بـه عنـوان تنهـا علـل عـدم جـذب یـا بازگشـت

.به کشور دانسته شده استمتخصصان الملل برای حل این معضل جهانی انجام شـده، هایی که در سطح بین یکی دیگر از کوشش

به موجـب ) Transfer of Knowledge Through Expatriate Nationals. (کتن استوطرح تحـد پیوندند با کمک سازمان ملل مت ای که به این برنامه می این طرح کشورهای در حال توسعه

به شناسایی متخصصان رده باالی کشور خود در خـارج از کشـور پرداختـه و بـا توافـق آنـان هـا یـا از مشارکتشـان در طـرح ) معموالً از شش هفتـه تـا سـه مـاه (بطور موقت ) متخصصان(

.برند ای، آموزشی و تحقیقاتی بهره می های پایه فعالیتطرح توکتن چارچوب سته است در وزارت فرهنگ و آموزش عالی توان 1373تا نیمه سال

نفر از متخصصان ایرانی را برای همکـاری 180) طرح انتقال تکنولوژیست به کشورهای خود (هـا بـه اولویـت تخصـص . مدت جذب کنـد های علمی و پژوهشی کوتاه موقت و ارایه آموزش

60.ترتیب، فنی و مهندسی، علوم پایه، کشاورزی و علوم انسانی بوده استه دستمزد پرداختی برای این گروه از سوی سازمان ملل در مقایسه با دستمزدهای از آنجا ک

ار سـوء روانـی بـر متخصصـان داخـل کشـور برجـای ثافراد مشابه داخلی بیشتر بود، باز هم آ .گذاشت می

الً در یـک مطالعـه ثشود، م ریزی شده ناموفق توصیف می های برنامه بطور کلی اکثر جذب امکـان دیگـر یعنـی سـاخت اطالعـات نامتقـارن را مطـرح ) 1982(ند تازه توسط کووک ولال

هـای اشـخاص تواننـد توانـایی کننـدگان کشـور مبـدأ نمـی اند، بدین معنـی کـه اسـتخدام کرده

)45( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

تواند مشکل فرار مغزها را بدون فرض این عامل می . کننده را مورد مالحظه قرار دهند بازگشتنتایج آنان نشان داد کـه بواسـطه ایـن سـاخت . کند هرگونه تفاوت در جداول دستمزدها تبیین

گردنـد و به کشورهای خود باز مـی داطالعات نامتقارن، فقط اشخاصی که توانایی کمتری دارن 61.مانند اشخاص با توانایی باال در خارج می

توان گفت جهت بازگرداندن متخصصان خارج از کشور همان شرایطی را بایـد بنابراین می ضروری است و این امر نانه مهاجرت نکردن متخصصان داخلی و کارآمد کردن آ فراهم کرد ک

با این وجود . مگر با شناخت عوامل عمده و مهم در تصمیم به مهاجرت از کشور تممکن نیس یکـی از ایـن . توان ویژه متخصصان خارج از کشـور انجـام داد های دیگر نیز می بعضی فعالیت

کارها در اختیار گذراندن اطالعات کافی در خصوص تحوالت کشور، امکانات کار و اشـتغال، .ارایه تصویری واقعی از کشور به متخصصان خارج از کشور استتحقیقات، آموزش و غیره و

کند که آنان اطالعات صحیحی از کشـور خـود بدسـت آورنـد تـا اگـر این کار کمک می مشـابه . تصمیم آنان در عدم بازگشت به میهن مبتنی بر اطالعات غلط بوده است، اصالح شـود

ظور جذب دانشمندان و متخصصان برجسـته که به من »الملل سنگاپور بنیاد بین «این کار از سوی 62.سنگاپوری از خارج به داخل کشور تأسیس شد، انجام گرفته است

موقعیت فـرد مهـاجر بـویژه پـس از . در این بخش باید به نکته مهم دیگری نیز اشاره کرد بـه . مدتی توقف در کشور مقصد، با فردی که هنوز مهاجرت نکرده است کامالً متفاوت اسـت

دیگر حتی اگر عوامل مؤثر بر مهاجرت حذف و مشکل فرار مغزها در یک کشـور حـل معنای شود، این امر به معنای آن نخواهد بود که عموم متخصصان خارج از آن کشور به مـیهن خـود بازخواهند گشت، چرا که توقف در کشور دیگر شرایط جدیدی را برای آنان ایجاد کرده است

تـوان از مفهـوم برای فهم بهتر می . ین شرایط نیز مد نظر قرار گیرد که برای بازگشت آنان باید ا هـایی را متحمـل شـد، مثالً برای مجرم نشدن افراد باید هزینـه . پیشگیری و درمان سود جست

هـای ولی برای بازگرداندن مجرم به میان جامعه بطوری که دیگر مرتکـب جـرم نشـود، هزینـه شان داده است که این تحول شرایط برای ایرانیـان مهـاجر تحقیقات ن . بیشتری را باید تقبل کرد

مشخص است کـه ایرانیـان در ). 7به جدول شماره . ک. ر. (تر است به ایاالت متحده محسوس انـد، مقایسه با کشورهای مورد مقایسه در ابتدا کمتر به قصد مهاجرت وارد ایاالت متحده شـده

اند و احتمـاالً به ماندن در ایاالت متحده گرفته ولی پس از مدتی نسبت بیشتری از آنان تصمیم اند، به مرور چنین خواهند شد، این مسأله بـه منزلـه تصمیم بوده افرادی هم که در آن تاریخ بی

)46( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

آن است که برآورد منافع و هزینه برای ایرانیان قبل از مهاجرت و بعد از آن تغییر جـدی کـرده ندان و مهندسان مهـاجر از ابتـدا قصـد مانـدن در درصد از کل دانشم 7/43در حالی که . است

ین قصـدی نـ درصـد آنـان چ 9/56اند، بطور متوسـط چهـار سـال بعـد ایاالت متحده را داشته 11 درصد از کل مهاجرین به این گروه اضافه شـده اسـت و حـدود 16اند، یعنی حدود داشته

ها برای حالی که این نسبت در. اند کم شده است درصد از افرادی که تصمیم به بازگشت داشته درصد از واردین به ایاالت متحده از ابتـدا قصـد مانـدن 8/27ایرانیان به این صورت است که

درصد دیگـر بـه آنـان اضـافه 39اند، اند ولی پس از متوسط چهار سال که در آنجا مانده داشتهانـد، پـس از سـپری ه درصد از کسانی که در ابتدا قصد بازگشت داشت 7/40شده است و نیز از

!شدن زمان مذکور، هیچکدام قصد قطعی مراجعت به کشور را نداشته استاز جملـه ازدواج و تولـد . این واقعیت به دلیل بروز تغییراتی عمیق در شرایط فـرد اسـت

کودکان در آمریکا و شهروند محسوب شدن آنان که به این طریق امتیازاتی کسب خواهند کرد، ها، نداشتن تصور صحیح فرزندان متولد آنجا از کشور خویش، تغییـرات در اییازدواج با آمریک

.استانداردهای زندگی اجتماعی و سیاسی و علمی که در جدول زیر نشان داده شده است

)47( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ای تغییرات ذکر شده توسط دانشمندان و مهندسان خاورمیانهـ 20جدول 63)درصدها(پس از مهاجرت به ایاالت متحده

بدتر شدن بود یافتنبه مقولهعدم تغییر، بدون کاربرد، عدم پاسخ

8/21 6/5 6/72 بخت رسیدن به اهداف شخصی

0/46 8/21 2/32 وضعیت شخصی

3/28 6/12 8/62 های فرهنگی فرصت

0/45 5/1 5/53 هایی برای فرزندان فرصت

8/47 9/7 2/44 تحصیل برای فرزندان

3/38 7/27 9/33 ترسی به خدات پزشکیدس

1/28 6/18 3/53 کیفیت خدمات اجتماعی

گیزند

ی دها

دارستان

ا :

تصی

شخ

5/33 7/48 8/17 میزان زمان فراغت

8/39 5/1 7/58 آزادی فکری

6/49 8/18 7/31 همنوایی با نظام اجتماعی

8/42 8/18 4/38 رابطه میان طبقات اجتماعی

گیزند

ی دها

دارستان

ا : سی

سیا و

عیتما

اج 3/39 7/25 6/46 ط مدنیشرای

8/22 8/3 3/73 استاندارد زندگی

4/19 6/5 0/75 درآمد ساالنه

4/17 9/5 7/76 های اقتصادی فرصت

8/24 7/4 5/70 های مالی برای افزایش مهارت پاداش

1/25 4/31 5/43 امنیت اقتصادی برای بازنشستگی

لی ماتضعی

و

3/25 6/60 1/14 فشار مالیات

)48( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

بدتر شدن بود یافتنبه مقولهعدم تغییر، بدون کاربرد، عدم پاسخ

3/30 2/8 5/61 انگیزش فکری

6/33 7/7 7/58 سطح کلی دانش فنی در جامعه

5/21 4/4 0/74 کیفیت کار شخصی

2/35 3/3 5/61 فرصت تحقیق

1/44 8/6 1/49 های تحقیقاتی زمان برای فعالیت

5/50 8/3 6/45 کمک مالی برای تحقیق

9/17 5/1 6/80 فرصت تخصص

9/15 5/6 6/77 یشرفت شغلیفرصت پ

2/37 6/0 2/62 کیفیت ابزار تحقیق

تغااش

: لصی

خصوه ت

وج

9/34 4/2 7/62 میزان ابزار موجود

3/51 1/12 6/36 مشکالت مربوط به خطر قرمز

7/45 7/14 5/39 آزادی اجرایی در حِرَف

5/43 4/12 5/43 ارتباط با فرادستان

4/33 2/6 4/60 های کار انعطاف نظام

2/30 1/7 7/62 شرایط کلی کار

0/50 9/0 1/49 اداره تحقیق

غالاشت

:جوه

ر ودیگ

3/40 6/45 1/14 اضطراب شغلی. واشینگتن دی(ها ای در مشخصات و نگرش مطالعه: جو در ایاالت متحده تابعیتو مهندسین بنیاد ملی علوم، دانشمندان :مأخذ

)1973 ،.سی

)49( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ـ علل مهاجرت نیروهای متخصص6

ر تـک علتـی نیسـت، گرچـه وید توجه داشت که خروج نیروهای متخصص از کش ابتدا با ای ممکن است برای افراد خاص تنها یک علت سبب ترک کشور شود، لیکن عمومـاً مجموعـه

چنین علـل هم. دهد از علل است که کفه ترازو را به نفع ترک کشور برای آنان سنگین جلوه می نیست و از آنجا که در میزان مهاجرت شدت و ضـعف های مختلف یکسان این پدیده در زمان

.کرده است شود علل موجد آن نیز در هر زمانی فرق می دیده می

ـ علل کلی فرار مغزها از کشورهای جهان سوم1-6های اساسی در کشـورهای جهـان سـوم علـل توان مدعی شد که عدم تعادل بطور عام می

ظام آموزشی تقلیـدی در ایـن کشـورها عامـل مـوثر بعالوه ن . اند ها معرفی شده زاصلی فرار مغ هـای آموزشـی نظام آموزشـی کـه عمومـاً بـا تقلیـد از نظـام . دیگری در بروز این پدیده است

در حالی کـه «. شود کمتر پاسخگوی نیازهای واقعی این کشورهاست کشورهای غربی ایجاد می تـر اسـت هـای پـایین سطحرشد، نیازها که در درجه اول تربیت متخصص در در کشورهای کم

دیـپلم و دلیل جوانان را به مرحله دیپلم و لیسانس نکشـاند ـ کند که نظام آموزش بی ایجاب میهمین امر که مدرک تحصیلی فاقد محتوای واقعـی . لیسانسی که فاقد تخصص و کاردانی است

چـون . اسـت است یکی از دالیل فرار جوانان از اشتغال به کار و میل آنهـا بـه ادامـه تحصـیل های واقعی زندگی مردم نـدارد، تحصـیالت شود ارتباطی با نیازمندی معلوماتی که فراگرفته می

موجب جدایی و فاصله میان افراد تحصیلکرده و دیگر افراد مملکت شده است و چه بسـا کـه 64».یابند افراد تحصیلکرده محیط زندگی اجدادی خود را متناسب با امیال و آرزوهای خود نمیعمـل «. یکی دیگر از علل فرار مغزهـا کـم بـودن ارزش اجتمـاعی فعالیـت علمـی اسـت

ای بـوده کـه در نتیجـه آن ارزش اجتمـاعی مشـاغل دانشـگاهی و کارهـای ها بـه گونـه دولتدر چنین محیطی افرادی که ذوق . تر از مشاغل سیاسی و اداری قرار گرفته است تحقیقاتی پایین

ها و مراکز تحقیقی، افرادی فراموش شده را در زوایای آزمایشگاه و شوق کار علمی دارند خود شـود و آنـان از آنجا که اعتقاد به کار علمی کم است قدر و منزلت آنها شـناخته نمـی . بینند می

شـوند و از تخصـص و کـار مـنظم علمـی دوری ناچار به وسوسه کارهـای اداری دچـار مـی 65».یرندگ جویند و یا راه خارج را در پیش می می

)50( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

داند ولی معتقد است که باید حد و حدود آن را نمی تأثیر احسان نراقی عامل سیاسی را بی های سیاسی ندارد، ولی فرار مغزها شود هند مشکل آزادی مثالً با وجودی که گفته می . شناخت

1966با این حـال وی کودتـای . از آنجا زیاد است ولی تونس کمتر با این مشکل مواجه است 66.داند ژانتین را عامل خروج صدها نفر از اساتید آرژانتین میآر

آنـان . اعتمادی به نظام سیاسی و اجتماعی جامعه یکـی از علـل مهـم فـرار مغزهاسـت بیها، صـالحیت و کارآمـدی و کوشـش نیسـت، میـزان کنند مبنای پاداش درست یا غلط فکر می

در ارتقـاء شـغلی و مـدیریتی دارد و وابستگی فرد به دستگاه و داشتن پـارتی نقـش اصـلی را 25هانگ در تحلیل تجربی خود برای شیائو. مند هستند عموماً از ناکارآمدی باالدستان خود گله

کند که متغیر ساالنه فقدان حقوق سیاسی و مدنی در هر ثابت می 1976 تا 1962کشور از سال گزینـی ایـن نیروهـا در تـوطن را بر میزان خروج نیروهای متخصـص یـا تأثیرترین کشور مهم

67.ایاالت متحده داشته است :داند مجید تهرانیان سه دسته عوامل را در فرار مغزها موثر می

ـ عوامل اجتماعی ـ فرهنگی شامل منشاء قومی، منشاء دینـی، منشـاء طبقـاتی، منشـاء الفد سفرهای کوتاه بـه جغرافیایی، سن هنگام عزیمت، ژرفا و دامنه برخورد با فرهنگ بیگانه، تعدا

.وطن و شرایط بازگشت به وطنـ عوامل اقتصادی از جمله توقع درآمد، امکانات کشور مبدأ، امکانات کشـور مقصـد و ب

.تفاوت میان خدمات زیربنایی در دو کشورای در کشـورهای پیشـرفته، ای، امکانـات حرفـه ای مثل؛ توقعـات حرفـه ـ عوامل حرفه ج

ای در کشور مبدأ و فاصله موجود میان دو کشور از نظـر عوامـل حرفهها و امکانات محدودیت 68.ای زیربنایی حرفه

یک نظرسنجی از دانشمندان و مهندسان خاورمیانه نشان داده است که از نظر آنان عوامـل .گزینی آنان در ایاالت متحده مهم بوده است زیر به ترتیب در قصد توطن

)51( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

69)درصد(ای بر مهاجرت در دانشمندان و مهندسان خاورمیانهـ عوامل مربوط به تصمیم 21جدول بدون کاربردیابی پاسخ غیر مهم مهم عامل

5/28 9/10 6/60 رسیدن به استانداردهای باالتر زندگی 8/46 5/6 8/46 ها برای کودکان بهتر کردن فرصت

4/44 8/11 8/43 های مطالعاتی غیر کافی در وطن فرصت 8/37 6/20 6/41 یاالت متحدهکنجکاوی در مورد ا

4/48 2/14 5/37 تنفر از شرایط سیاسی وطن 7/68 7/4 5/26 اندازهای ناامیدکننده برای پیشرفت وطن چشم

2/71 3/10 3/26 بستگان در آمریکا 3/54 2/20 5/25 های فرهنگی بهبود فرصت

1/58 8/16 1/25 حقوق اندک برای حِرَف مورد نظر در وطن 8/62 1/17 1/20 نظام طبقاتی اجتماعی در وطنتنفر از

8/71 8/15 1/17 ها در وطن گیری از مهارت ای برای بهره عدم وجود حرفه 1/81 5/3 3/15 ازدواج با شهروند ایاالت متحده 2/75 0/13 8/11 استقالل شغلی غیر کافی در وطن

2/75 5/14 3/10 وضعیت شغلی پایین در وطن 9/74 3/18 8/6 ستخدامی همسرهای ا بهبود فرصت

4/66 1/27 5/6 ها در وطن باال بودن مالیات. نگتن دییواش(ها ای در مشخصات و نگرش مطالعه: جو در ایاالت متحده تابعیتو مهندسین بنیاد ملی علوم، دانشمندان :مأخذ

)1973 ،.سی

اجتماعی ـ سیاسـی هانگ نشان داد که سه دسته عوامل اقتصادی و همچنین مطالعه شیائوهای تنظیم شده برای توطن از سوی دانشجویان کشورهای دیگـر و قانونی بر تعداد درخواست .در ایاالت متحده موثر است

تأثیرور مبدأ بر مهاجرت شطبق این تحقیق، گرچه فواصل درآمدی میان ایاالت متحده و ک عبارت دیگر سیاست کشور مبدأ در به . و اساسی نبوده است ماهوی آنها تأثیرزیادی دارد، ولی

تواند بطور موثر مشوق دانشجویان برای بازگشت باال بردن و افزایش پاداش مالی به تنهایی نمی

)52( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

میزان ساالنه تغییر در بازده سرانه ملی کشور مبدأ و نیز میـزان بیکـاری سـاالنه در میـان . باشدبطـور کلـی . بر تعداد فـرار مغزهـا دارد منفی تأثیرکارگران ماهر فنی و ساده در ایاالت متحده تر از شرایط بازار کار در کشور مبدأ در مهـاجرت شرایط بازار کار در ایاالت متحده بسیار قوی

.شود که کشش از طرف مقصد بسیار بیشتر از فشار کشور مبدأ است دارد، نتیجه این میتأثیرجرت دارد، بعالوه رشد جمعیت یر زیادی بر تصمیم به مها ثچنین شرایط کلی زندگی تأ هم

مهم ناشی از شرایط سیاسی تأثیرولی . ای بر فرار مغزها دارد کننده در کشور مبدأ نیز آثار تشدید است و به موازات محدود شدن حقوق سیاسی و مدنی نیروهای متخصص واکنش نشان داده و

ان کشور مبدأ و ایاالت از طرف دیگر روابط نزدیک می . دهند به اصطالح با پاهای خود رأی می غـم (متحده سبب فرار بیشتر مغزها شده است، این موضوع بـه دلیـل تخفیـف هزینـه روانـی

.برای مهاجرت است) غربتهایشـان کمـک هزینـه دریافـت دانشجویانی که بورسیه ایاالت متحده بوده یـا از خـانواده

هایـت عوامـل قـانونی یعنـی کنند احتمال بیشتری دارد که در آمریکا تـوطن گزیننـد و در ن می. به مراتب مهمی بر ماندن ایـن نیروهـا در آنجـا دارد تأثیرجویی ایاالت متحده سیاست تابعیت

بطور خالصه استانداردهای پایین زندگی، درآمدهای اندک، کار اضافی، فقـدان ثبـات و آزادی 70.ویی هستندبرای فرار مغزهای دانشج» فشار«سیاسی و ارقام باالی باروری عوامل مهم

دومیتـرو . شـوند تفکیک قایل می » جاذبه مهاجرت «و » دامنه مهاجرت «محققین دیگر میان غـذا، (ساندو میان اجزای کیفیت زندگی تمایزی قایل است، از طرفی ارضای نیازهای ضروری

است و از طرف دیگـر نیازهـای بـاالتر کـه ) پایه هرم مازلو (» نیازهای الزم «یا ) مسکن و غیره در ارتبـاط بـا » دامنـه مهـاجرت «. قرار دارد) رأس هرم مازلو(شود نامیده می» ازها ـ آرزوها نی«» جاذبـه مهـاجرت «در حـالی کـه . یک جمعیت در ابتدای موج مهاجرت است » نیازهای الزم «

71.شود برانگیخته می» نیازها ـ آرزوها«بوسیله تمایل به ارضای وی معتقد است بـرای کشـورهای . کند تحلیل می ویه دیگری فرار مغزها را ادونالدین از ز

تر و مناسب است و برای کشـورهای پیشـرفته های کار محور ارزان نیافته فرآورده فقیر و توسعه محـور در از طرفی چون تمایل به مصـرف کاالهـای سـرمایه . محور محصول و فرآورده سرمایه

ایـل رو بـه بـاال در ارزش اجتمـاعی داران و پولداران محلی وجود دارد، نـوعی تم میان سرمایه و اگـر . شـود یافته منتهـی مـی آید که به یک افتی در کارآیی منابع فیزیکی اختصاص بوجود می

بـرای مشـابهی را بصورت یک فرآورده و کاال مالحظه کنیم مشـکل آکادمیک مطالعه و تحقیق

)53( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

م در ایـاالت مـثالً تحصـیلکردگان جهـان سـو . یک کشور در حال توسعه وجود خواهد داشت هـای مطالعـاتی آنـان در کشـور مبـدأ از ارزش و اعتبـار پـایین اجتمـاعی متحده چون مهارت

لـذا مطالعـه و تحقیـق را نیـز بـه . مانند برخوردار است پس از فراغت از تحصیل در خارج می اضی وی با بیان ری . کنیم مطالعه با ویژگی درآمد باال و مطالعه با ویژگی درآمد پایین تفکیک می

گرچه ایجاد یک تمایل رو به بـاال در ارزش اجتمـاعی تحقیـق و : کند که گیری می چنین نتیجه توانـد مسـتقیماً احتمـال بازگشـت مطالعه از نوع درآمد باال در کشورهای در حال توسـعه مـی

دانشجو به وطن را افزایش دهد، این تمایل، تالش بیشتری در مطالعه و تحقیق از نـوع درآمـد شود که دانشجویان بیشتری در شود، بدین ترتیب تمایل رو به باال موجب می ا موجب می باال ر

نتیجه نهـایی آن اسـت کـه . خارج بمانند تا از خروجی و محصول فزاینده خویش بهره بگیرند دانشجویان بیشتری در خارج خواهند ماند، بـدین ترتیـب اسـت کـه یـک مشـکل فـرار مغـز

ها در کشـورهای جهـان سـوم مر برای افزایش اندک در پرداخت این ا . شود تری خلق می جدیگویند که یک کشـور بدین قرار نتایج ما می . های زیاد ناموجه است صادق است و برای افزایش

در تحـت . در حال توسعه نباید ارزش اجتماعی تحقیق و مطالعه از نوع درآمد باال را باال ببـرد ــینهــای موجــود، یــک تمایــل رو بــه محــدودیت رود المللــی کــه از آن انتظــار مــی بــاالی ب

72.کند کننده بیشتری را جذب کند، فقط موقعیت را بدتر می تحصیلکردگان بازگشت

ـ علل خروج نیروهای متخصص از ایران2-6همچنان که گفته شد علت معینی را در یک زمان یا حتی علـل مشـخص را در مهـاجرت

ای بنابـه توان برشمرد، بلکـه در هـر دوره خیر نمی نیروهای متخصص از کشور برای چند دهه ا با این وجود به ذکر عوامل مختلف بدون . اند مالحظات زمانی بعضی از علل مهمتر از بقیه بوده

.شود توجه به شرایط زمانی پرداخته میکنندگان در دهمین گردهمایی دانشجویان داخل و خارج از کشـور نظرسنجی ما از شرکت

پیرامون این مسأله انجام شد، پاسخگویان به این سوال که در شـرایط کنـونی 1372در تابستان از میان عوامل زیر کدامیک در افزایش گرایش به مهاجرت از کشور موثر است به شرح جدول

.پاسخ دادند

)54( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ـ عوامل موثر گرایش به مهاجرت در میان نیروهای متخصص22جدول )تأثیربه ترتیب اهمیت ( ایران از نظر دانشجویان بورسیه1372در سال اهمیت چهارم اهمیت سوم اهمیت دوم اهمیت اول عوامل

5 5 6 15 ای و علمی ـ پژوهشی حرفه 3 10 8 10 اقتصادی 4 5 7 6 سیاسی

7 6 13 2 فرهنگی ـ اجتماعی

های اولیه پـس از انقـالب با این حال پاسخگویان عوامل موثر را در این گرایش برای سال .اند فاوت ارزیابی کردهمت

به مهاجرت از کشورگرایش نیروهای متخصصبر ـ عوامل موثر 23جدول )به ترتیب اهمیت(دانشجویان بورسیه ایران های اولیه انقالب از نظر در سال

عواملاهمیت اول

اهمیت دوم

اهمیت سوم

اهمیت چهارم

اهمیت چهارم

1 2 4 7 15 اوضاع سیاسی 6 2 5 8 10 جنگ

2 8 6 8 2 اوضاع فرهنگی 7 5 4 8 4 ای فقدان شرایط مناسب علمی و حرفه

6 7 6 4 4 اوضاع اقتصادی

البته باید توجه داشت که این نتایج مربوط به عقیده پاسـخگویان اسـت و لزومـاً واقعیـت قضیه چنین نیست، بلکه فرض است که آنان به دلیل مواجهه نزدیک با دیگران مورد نظر، واقع

گرچـه پاسـخگویان . اند اند یا حداقل فرافکنی کرده و عقاید خود را بیان داشته ا حکایت کرده راند، و دو عامل جنگ و اوضاع های اخیر متفاوت از گذشته ارزیابی کرده عوامل موثر را در سال اند، با این وجود انتظار ندارند که تغییـر چشـمگیری در رونـد اثر دانسته سیاسی را حذف یا کم

مهاجرت نیروهای متخصص از کشور پدید آید و لذا در پاسخ به ایـن سـوال کـه گـرایش بـه :اند مهاجرت در آینده چگونه خواهد شد گفته

)55( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

دانشجویان بورسیه ایرانچگونگی تغییرات در روند مهاجرت نیروهای متخصص در آینده از نظر ـ 24جدول

چگونگی تغییراتخیلی بیشتر

شود میشود کمتر میکند فرق نمیشود بیشتر می

خیلی کمتر شود می

1 15 5 10 2 تعداد

کنند، تغییر مثبتـی در رونـد مهـاجرت رغم شرایط جدید تصور می به عبارت دیگر و علی .نیروهای متخصص از کشور بوجود نخواهد آمد

ـ علل اقتصادی الفکشور مبـدأ بـا کشـور طبعاً یکی از دالیل مهم فرار مغزها تفاوت دستمزدهای دریافتی در

های پس از انقالب کاهش نسبی دستمزدهای این کم شدن رشد اقتصادی در سال . مقصد است درصد 1/63 حدوداً 1370درآمد سرانه مردم به قیمت ثابت در سال . نیروها را به همراه داشت

واضح است که این کاهش درآمد در مقابل افزایش دستمزدهای مـورد 73. شده است 1365سال .شود انتظار در کشورهای خارج سبب تشدید خروج نیروهای متخصص می

براسـاس ضـریب 1357ها در سـال دستمزدهای پرداختی به اعضای هیأت علمی دانشگاه 1200 که طبق مصوبه مجلس بـه 1369شده است، و این ضریب تا سال ه می بسا ریال مح 400

335 به 6/50 این مدت شاخص تورم از در حالی که طی . ریال افزایش یافت همچنان باقی بود سـال ( برابر شده بود و در شـرایط کنـونی 6ها حدوداً رسیده و به عبارت دیگر شاخص قیمت

رسیده، در حالی که حقوق و دستمزد ایـن 1357 برابر سال 10ش از یاین شاخص به ب ) 1373آنان با افزایش تدریس یا البته . گروه از متخصصان بسیار کمتر از این نسبت افزایش یافته است

کنند ولی در مجموع کاهش درآمدهای آنان های دیگر بخشی از این کاهش را جبران می فعالیت .حتی از نسبت کاهش درآمد سرانه کشور بیشتر شده است

التحصـیالن دانشـگاه درصد از فارغ 52 متوسط حقوق 1346به عنوان نمونه دیگر در سال تـا 2000در بـدو اسـتخدام ماهانـه از ) 1340-1345(های در سال ) امیرکبیر فعلی (تکنیک پلی

متوسط حقوق آنـان مجموعاً اگر 74.اند تومان بوده و بقیه آنان بیش از این دریافتی داشته 3500 1373التحصیل مهندسی در سال تومان در ماه در نظر بگیریم، متوسط حقوق یک فارغ 3000را

)56( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

1346 تومان باشد تا به قیمـت ثابـت سـال 130000بر یعنی برا 43باید به قیمت جاری حدود .نماید تغییری نکرده باشد، در حالی که رسیدن به چنین رقمی فعالً بعید می

ای وی در نظـر اگر ارزش اقتصادی یک متخصص را برابر سود پرداختی به معادل سرمایه داکثر چهـل یـا پنجـاه شود که اگر یک مهندس خوب در بدو شروع بکار حـ بگیریم، نتیجه می

به عبارت دیگـر ارزش ! هزار تومان حقوق بگیرد، یک تا دو میلیون تومان ارزش اقتصادی دارد افزوده نیروی متخصص در تولید ملی با کاهش مهم مواجه شده که در نهایت به کاهش سـطح

.مندی آنان از مادیات منجر گردیده است بهره

ـ علل آموزشی بشود که متناسب بـا آموزشی عالی ایران منجر به تربیت متخصصینی می های نظام نابسامانیتهرانیان چهـار نابسـامانی را . شوند بوده و به سهولت جذب کشورهای دیگر می نشرایط جامعه

گرایـی آموزشـی، ناهمـاهنگی کند، پیوندهای نادرست، نخبـه در آموزشی عالی ایران معرفی می : نویسد وی به نقل از دکتر محمدعلی کاردان می . ش عالی اشتغال و آموزش و رشد شتابان آموز

تقلیـد . کار تجدیدنظر در برنامه مدارس بیشتر به عهده تحصـیلکردگان فرانسـه گذاشـته شـد «کورکورانه این عده از نظام آموزشی فرانسه حتـی بـاالتر از آن، ادراک محـدود آنـان از هـدف

اینان علم را به خاطر علـم و نـه بخـاطر . زد تعلیم و تربیت به نظام آموزشی ایران سخت لطمه خواستند، نظریه را بر عمل و روش سـخنرانی را بـر روش آزمایشـگاهی تـرجیح کاربرد آن می

نتیجه یک برنامه آموزش متوسطه شد که در پوشش موضوعی بسیار گسـترده بـود . ...دادند میآنچه کـاردان «: دهد که و ادامه می » .آموز ارتباط چندانی نداشت های زندگی دانش ولی با تجربه

دانشگاه تهران نیز . کند در مورد آموزش متوسطه گفته است در مورد آموزش عالی نیز صدق میبرتـری (براساس الگوهای فرانسوی بنیاد یافت و تا هم اکنون نیز از سنت دانشـگاهی فرانسـه

ـ ه آزمایشـگاهی، نظریه بر عمل و تمـرین، روش سـخنرانی بـر روش بحـث و گفتگـو و تجرببجـای تشـنگی . ...برخوردار اسـت ) ای های میان رشته های تحصیلی بجای برنامه تفکیک رشته

وار های زندگی طلبگی و نظام سنتی آموزش در ایران بود، آمـوزش طـوطی علمی که از ویژگی 75».جایگزین شده است

تواند منجـر بـه یتوان گفت که اینگونه نظام آموزشی نم در صورت پذیرش این ادعاها می تربیت افرادی شود که با ساخت اقتصادی و اجتماعی میهن خود انطباق کامل داشـته و جـذب

)57( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

هـای کشـورهای دیگـر نیـز سـرایت کـرد وی بعداً نیـز از دانشـگاه الگوبرداری این . آن شوند در ها در این زمینه بیش از کشورهای دیگر بوده است، ولی گرچه تقلید از فرانسوی «: نویسد میهـایی کـه های اخیر گستره این نوع تقلیدها به کشورهای دیگر نیز کشیده اسـت، دانشـگاه سال

انـد کـه اند، هر یک به سهم خـود کوشـیده های اخیر تأسیس شده یکی پس از دیگری در سال کـم و ) آمریکا، انگلیس، آلمـان، فرانسـه (الگوی دانشگاهی خاصی را از کشور مورد نظر خود

در ایران کمتر دانشگاهی است که با تجزیه و تحلیل نیازهای واقعی جامعه ایرانی . بیش برگیرند یکی از نتـایج تـأثرانگیز ایـن . ریزی کرده باشد آغاز و برنامه آموزشی خود را براساس آن طرح

ترین این تقلیدها تنها به درد جامعه کشـور آموختگان موفق بلبشوی آموزشی آن است که دانش 76.خورند یمرجع تقلید م

از ابتـدای اعـزام دانشـجو و تربیـت . گرایـی در آمـوزش عـالی اسـت مشکل دیگر نخبـه متخصص، افراد دیپلمه برای طی سطوح لیسانس و دکترا انتخاب شدند، بعدها نیز اندکی بـرای

از 1365 تـا 1347هـای دیپلم به خارج فرستاده شدند، در مجموع طی سـال های فوق طی دوره لیسـانس، درصد فـوق 0/30 درصد دکترا، 2/18تحصیالن ایرانی خارج از کشور، ال مجموع فارغ

شـاید . اند دیپلم تشکیل داده التحصیالن فوق درصد را فارغ 9/3 درصد لیسانس بوده و تنها 6/47بینند و احتیاجی بـه فرسـتادن آنـان بـه خـارج گفته شود که این گروه اخیر در داخل تعلیم می

ای تأکیـد ور نیز تنها از اوایل دهه پنجاه بر آموزش زیر لیسـانس و حرفـه نبوده، ولی داخل کش دیپلم بر لیسانس التحصیالن فوق تعداد فارغ 1355بطوری که برای اولین بار در سال . شده است

درصـد 6/4التحصیالن داخل کشور از مجموع فارغ 1365 تا 1348های طی سال . فزونی یافت دیـپلم تشـکیل درصـد را فـوق 3/40 درصـد لیسـانس و 2/51نس، لیسا درصد فوق 8/3دکترا،

های پس از انقالب مجدداً تغییر کرده است و در با این وجود این روند در سال 77.داده است می درصـد را 9/6ای و تخصصـی، التحصیالن را دکترای حرفه درصد فارغ 4/8، 1370-1371سال

78.دهنـد درصد را کاردانی تشکیل می 5/24نها درصد را کارشناسی و ت 2/60کارشناسی ارشد، التحصیالن نیز گرایش شدیدی به ادامـه تحصـیل و اخـذ مـدارج بـاالتر ضمناً حتی همین فارغ

درصـد از 69 نشـان داد کـه 1350سنجش افکار دانشجویان کشور در سال . اند تحصیلی داشته درصـد دانشـجویان تصـمیم 24دانشجویان آرزوی ادامه تحصیل در مدارج باالتر را دارنـد، و

79.دارند یا آرزومندند پس از دوره فعلی خود در خارج به ادامه تحصیل بپردازند

)58( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

های باالتر در نظـام پروفسور عبدالسالم مشکل گرایش بسوی آموزش آزاد برای طی دوره بـرای «: کنـد آموزشی را بصورت دیگری به عنوان یک مسأله مهم در جهـان سـوم مطـرح مـی

کـافی اسـت خـاطر نشـان شـود کـه در » ای فنی و حرفـه «تناسبی و نارسایی نظام ز بیآگاهی ا 50 روی 50کنند، نویسی می کشورهای صنعتی، نسبت کسانی که در این دو جریان آموزشی نام

در مرحلـه (» ای فنی و حرفه «و» آزاد«ها در نظام نوشته حال آنکه در جهان سوم نسبت نام ،استاین فزونی شمار کسانی که از نظـر تکنولـوژیکی . است 10 روی 90معمول به طور ) دبیرستان

80».ماندگی تکنولوژیکی در جهان سوم است سوادند، علت اصلی بیکاری و عقب بیهـرم آموزشـی «: شود در نتیجه به گفته تهرانی همین گرایش در آموزش عالی هم دیده می

اگر از مسایل کمی بگـذریم . ی نسبتاً بزرگ است ای نسبتاً باریک و رأس ایران دارای پایه و میانه و به مسایل کیفی بپردازیم وخامت وضع آموزشی در ایران در تمام سـطوح بشـدت بـه چشـم

التحصـیالن فارغ(های دانشگاهی ها و سرهنگ ارتش ژنرال : آمیز دیگری طعنه ولبه ق » .خورد میـ اطق در حال رشد ار برای کلیه جوامع صنعتی و ثروتمند و نیز من ) ها دانشگاه ش بسـیار گـران ت

.سال است ین جوانصداران و متخص خوبی است، آنچه این جوامع فاقد آن هستند درجهسـوادی گرایی گسترش آموزش عـالی و متوسـطه فـارغ از سـطح بـی وجه دیگر این نخبه

98کن کـرده بـود و حـدود سوادی را ریشه بی1913در حالی که ژاپن در سال «عمومی است، رصد از کودکان سنین دبستانی را نیز در مدارس ابتدایی جـای داده بـود، میـزان باسـوادی در د

هـا نسـبت بـه درصد و ضریب اشتغال به تحصیل در دبستان 81*66 حدود 1350ایران در سال 82». درصد تخمین زده شده است77 حدود 1351 سال در سال 7-12کودکان سنین

موزشی در اروپا و مقایسه آن بـا وضـع خودمـان چگونگی و سیر تحول سطوح مختلف آ در کشور انگلستان از اواسط قرن شانزدهم تا اواسط قـرن «: نماید تر می معضل مذکور را روشن

درصد نسل جوان خواندن و نوشـتن را 50 درصد تا 40زشی وهفدهم طی اصالحات بزرگ آم .توسطه راه یافتند درصد کودکان در سن دبیرستان به مدارس م10آموخت و تقریباً

، آمـار رسـمی میـزان باسـوادی را اند ولی اگر اشتباه چاپی نباشد معلوم نیست آقای تهرانیان این عده را از چه منبعی نقل کرده *

ساله مشـغول 7-11دهد و نسبت کودکان درصد نشان می 1/47 و 4/29، 4/15 به ترتیب 1355 و 1345، 1335های برای سال . درصد بوده است که مغایر با ارقام فوق است50 برابر 1345التعلیم در سال به تحصیل به الزم

)59( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

آمـوزش و 1827در کشور دانمارک در پایـان قـرن هفـدهم و در کشـور نـروژ در سـال سال از اواسط قرن 50سوادی در میان جمعیت کمتر از پرورش مقدماتی اجباری آغاز شد و بی

.سواد بودند درصد بزرگساالن سوئدی هنوز بی10کن شده بود و فقط نوزدهم ریشهوان گفت آمـوزش و پـرورش اسـاس تـوده مـردم و پیـروزی کـه در زمینـه ت بنابراین می

سوادی به دست آمده بـود در واقـع کلیـد انقـالب صـنعتی و پایـه اسـتقرار نظـام کنی بی ریشه 83».اجتماعی و اقتصادی نوین است

واضح است در جوامعی چون جامعه ما هرچه تعداد نخبگان تحصیلکرده در سـطوح بـاال هـای بنیـانی، از نظـر فرهنگـی نـوعی لت سطح پایین سواد عمومی و آموزش اضافه شود، به ع

شود که ادامه زندگی عادی را بـرای تحصـیلکردگان نخبـه دچـار مشـکل گسیختگی ایجاد می دهد که رضایت از زندگی فـردی نشان می 1353یک نظرسنجی از مردم ایران در سال . کند می

د، ولی رضایت از محیط اجتماعی بـا افـزایش سـواد شو و خانوادگی با افزایش سواد بیشتر می مندی یابد و هرچه فاصله سواد میان افراد بیشتر باشد، تفاوت در رضایت پاسخگویان کاهش می

84.آنان در نتیجه گسیختگی میان آنان بیشتر استاز نظر . شود گرایی منجر به ناهماهنگی میان آموزش و اشتغال هم می چنین ویژگی نخبه هم

خـورد کـه بـه ای هنگامی بیشتر به چشم می های آموزشی بنیادی و حرفه کم و کاستی : انیانتهرای نسبت کارکنان فنی و حرفـه 1355در سال . ...مسأله ارتباط میان آموزش و اشتغال بپردازیم

درصد بود کـه در مقایسـه بـا سـایر کشـورها در سـطح 6/4به کل نیروی کار در ایران حدود درصد، 10 درصد، کانادا 11 برای آمریکا 1960این نسبت در سال . ار گرفته است تری قر پایین

در ایران بطور متوسط در برابـر هـر دو . ... درصد بوده است 6 درصد و آرژانتین 6/8انگلستان پزشک یک پرستار، هر دو مهندس یک تکنسین، در صنعت برای هر یک مهندس دو تکنسـین،

یک مهندس دو تکنسین وجود دارد، ولـی در کشـورهای صـنعتی در حمل و نقل در برابر هر اگـر بخـواهیم کمبودهـای کیفـی . ...پیشرفته نسبت پزشک بـه پرسـتار یـک بـه چهـار اسـت

85».ای و تخصصی را هم برشماریم داستان به درازا خواهد کشید های فنی و حرفه آموزشای میانی، بشدت کـاهش وری نیروی متخصص به دلیل کمبود نیروه در چنین وضعی بهره

.کند و این نیروها مجبورند کار و وظیفه نیروهای میانی را نیز بر عهده گیرند پیدا میرشد شتابان آموزش عالی بویژه بعد از دهـه چهـل تنهـا بـا یـک وقفـه در دوران انقـالب

اسـاتید، های گوناگون از جمله تعـداد این امر منجر به کمبودهایی در زمینه . همچنان ادامه دارد

)60( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

مواد آموزشی، دانشجوی واجد شرایط، زیربناهای فرهنگـی و علمـی، نظـام مـدیریت و نظـام .کند و اینها به تشدید بحران کمک می86.شود ارزشی و انگیزشی می

نفـر بـه 67,268 تـا ابتـدای انقـالب از 1348-1349تعداد دانشجویان از سـال تحصـیلی رشد سـریع 1363-1364مجدداً از سال تحصیلی نفر رسید سپس با یک افت موقتی 175,675

تنهـا در مراکـز آموزشـی عـالی و دولتـی حـدود 1371-1372خود را پیش گرفـت در سـال و تعداد دانشجویان بخـش دولتـی و غیـر دولتـی در سـال 87 دانشجو حضور داشتند 494,445

1372ایان سال های معادل در پ نفر رسیده است که با احتساب دوره850,000 به بیش از 1372 88. رسید1,033,000به

های مختلف آموزشی حالت عمومی اکثر کشـورهای در معضل عدم هماهنگی میان بخش هـای پـیش از منشاء نظام معاصر آموزش و پرورش رسمی را باید در دهـه «. حال توسعه است

ایـل قـرن و او 18چنانکه احتیاج به نیروی انسانی در اواخر قـرن . انقالب صنعتی جستجو کرد 19در تمام دورانی که تا پایان قـرن . موجب گسترش آموزش و پرورش ابتدایی شده است 19

و حتی تا پایان جنگ اول جهانی ادامه داشـت، در بسـیاری از کشـورهای اروپـایی آمـوزش و کننـده پرورش مقدماتی همگـانی و اجبـاری و مجـانی گسـترش پیـدا کـرد کـه هـم مـنعکس

بـا ایـن . منطبق با جریان فکری لیبرالی عصر بود های اجتماعی و هم البهای برخی انق آل ایده .وجود آموزش عالی و متوسطه امتیازی بود که فقط در انحصار نخبگان قرار داشت

در دومین مرحله از تحول آموزش و پرورش که میان دو جنگ جهانی قرار داشـت شـاهد آمـوزش . ش آموزش متوسطه هسـتیم های اجتماعی و تکنولوژیکی چشمگیر و گستر دگرگونی

مانـده بـود همگـانی شـد امـا آمـوزش عـالی اگرچـه ابتدایی در این مرحله در نقاطی که عقب .آید یافت ولی به طور کلی هنوز امتیاز نخبگان به شمار می گسترش میاین مرحله عصـر انقـالب علمـی و فنـی و . شود مرحله سوم شروع می 1950های از سال

در این مرحله آموزش متوسطه در بسـیاری از . صادی و آزادی مستعمرات است رونق سریع اقت شود و آموزش عالی که یک نفر از سه نفر افراد گروه سنی کشورهای اروپایی دارد همگانی می

89».یابد که عامه مردم از آن برخوردار شوند مربوط از آن برخوردارند در جهتی تحول می

)61( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

90)1960-1980(در حال رشد دان و نرخ اشتغال به تحصیل در کشورهایـ افزایش تعداد شاگر25جدول نرخ اشتغال به تحصیل سنین مربوط

)1960-1980(افزایش تعداد میان سطوح آموزشی1960 1980

%68 %47 %3/139 ابتدایی %39 %21 %1/343 متوسطه

%2/11 %7/3 %1/546 عالی

ایران آموزش در سـطوح بـاالتر بـه نسـبت در حقیقت در کشورهای جهان سوم از جمله ایـم، آموزش عمومی خیلی سریع آغاز شد، البته شاید از روندهای گذشته گریز چندانی نداشته

هـا ولی به هر حال وضعی است که در کشور بوجود آمده است و در مراحلی هم سیاستگذاری .آن را تشدید کرده، بجای آنکه تخفیف دهد

د سـریع آن اسـت کـه آمـوزش و پـرورش بـه سـرعت جـزء های این رشـ یکی از علت های دولت درآمد، در حالی که آموزش و پرورش خارج از مقطـع اجبـاری در غـرب مسئولیت

که پیش از همگانی شدن آموزش گرفت، لذا فشارهای سیاسی باعث شد با هزینه اولیا انجام می 91.رش متوسطه و عالی پدید آیدو پرورش ابتدایی، انفجار تعداد شاگرد در سطح آموزش و پرو

گسترش سریع آموزش عالی و در مراحلی آموزش متوسطه نسبت به ابتـدایی و راهنمـایی .تر از خود بجای گذاشت منفی بر کیفیت آموزش در سطوح پایینتأثیر

)62( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

)1322-1372(آموزان و دانشجویان در ایران تحول تعداد و شاخص دانشـ 26جدول )هزار نفر(

1372 1362 1352 1342 1332 1322 وزشیسطوح آم238 746 1947 3646 5944 10162

آموزش ابتدایی)100( )321( )818( )1532( )2497( )4270(

23 122 369 1654 2685 7286 آموزش متوسطه

)100( )530( )1604( )7191( )11674()31691(4* 10* 30* 123 121 1033

آموزش عالی)100( )250( )750( )3075( )3025( )25825(

از 1372 آمار سال ؛2، ص 1370-1371آموزش ابتدایی و متوسطه از آمار آموزش و پرورش سال تحصیلی :منبع و 28، ص 1373-1377پیوست الیحه برنامه دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسالمی ایران

مشخص شده از مجید * ای آموزش عالی و مواردی که با عالمت آمار آموزش عالی از جزوه سیم؛، فصل هفتم29 . است1343 و 1333، 1323های که مربوط به سال47تهرانیان، اندیشه دانشگاه، ص

های چهـل و پنجـاه فشـار واضح است که گسترش سریع آموزش متوسطه و عالی در دهه های اعالم شده؛ وزارت سیاست رغم علی«زیادی را برای تأمین نیازهای این بخش وارد کرد و؛

ای جز این ندید که برای جوابگویی به این گسـترش بهتـرین آموزش و پرورش در عمل چاره ترین معلمـان مدارس ابتدایی یا دوره راهنمایی تحصیلی را به دبیرستان تبدیل کند و کارآزموده

که هم آموزش ابتدایی یـا نتیجه این شد . ابتدایی و راهنمایی را به آموزش متوسطه منتقل نماید راهنمایی از مدارس مناسب و معلمان بـا صـالحیت محـروم گردنـد و هـم آمـوزش متوسـطه

از طرف دیگر گسترش بسیار سریع آمـوزش عـالی . باالخره از دبیران شایسته برخوردار نباشند آمـوزش تـرین دبیـران به بعد باعث شد که تعداد کثیری از بهترین و شایسته 1340های از سال

البته قانون اسـتخدام کشـوری . ها بپیوندند رفته به هیأت آموزشی و اداری دانشگاه متوسطه رفته تـوان گفـت رونـد پایـداری در نظـام آموزشـی بنابراین مـی . هم این فرار مغزها را تشدید کرد شوند و ها از سطوح پایین آموزشی به سطوح باالتر جذب می کشورها وجود دارد که صالحیت

92». واقع میان سطوح مختلف آموزشی نوعی فرار و جذب مغزها وجود دارددر

)63( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ای ـ علل پژوهشی و حرفه پضـعف . باشند در سطوح باالی آموزشی دو مقوله پژوهش و آموزش با یکدیگر عجین می

ـ کمبود بودجه های پژوهشی، بنیان ژوهش، مشـکالت اقتصـادی متخصصـان بـرای گذرانـدن پدهـد، های دیگر چون آموزش و کارهای غیر تحقیقاتی سـوق مـی عالیتزندگی که آنان را به ف

لذا رشـد و پویـایی محقـق بـا . وضعیت پژوهش را چنان که باید و شاید مطلوب ننموده است رضا منصوری معتقد است که سهم کشور ما در هر یک از عوامـل دخیـل . شود مانع مواجه می

درصـد سـهم 5 تـا 5/0ک کشـور میـان در میان وضع تحقیقات و کیفیـت سـطح علـوم در یـ تـر کشورهای پیشرفته است و در این میان وضع تحقیقات و کیفیت آنها از بقیـه عوامـل عقـب

کننـده وزارت دانـد؛ ایفـای نقـش کنتـرل وی مشکالت پژوهشی را به شرح زیـر مـی . باشد میپـذیری در فرهنگ و آموزش عالی در امر تحقیقات و نه نقش هدایتگر، عدم تحرک و انعطـاف

گـذاری، مـدیریت نادرسـت علمـی، کمبـود نهادهـای تحقیقـاتی، کمبـود سـرمایه نظام اداری، المللی، کم بها دادن به نسل جوان و تلف کردن اسـتعدادها، ناآگـاهی عمـومی از انزواطلبی بین

93.ذیربط بودن علوم و عدم تأمین مادی مدرس و پژوهشگرتخاب غیر پرابلماتیک موضوع و هم به لحـاظ وضعیت تحقیقات و پژوهش هم به لحاظ ان

های تحقیقاتی و نیز به لحاظ بازخورد نتایج تحقیق به جامعه علمی ها و سازمان نظام و سیاست فقدان ارتباط با مراکز علمی و پژوهشی جهان و عدم دسترسی راحت بـه 94.دچار مشکل است

ر عرصه مطالعاتی فرد اسـت انگیـزه های علمی و آمار و ارقام که الزمه پیشرفت د آخرین یافته .مهمی در خروج نیروهای متخصص از کشور است

به دلیل حضور بخش مهمی از نیروهای متخصص در آموزش و تدریس، تغییر در کیفیـت عدم تأمین . گذارد ها تأثیر می شی در دانشگاه زوضعیت آموزش بر بقاء یا عدم بقاء نیروهای آمو

هـای دیگـر از جملـه تـراکم دانشگاه در کنار کـاهش شـاخص های خارج از شغلی، و دخالت هـای دانشجو در فضای آموزشی و نسبت استاد به دانشـجو و غیـره جـذابیت بقـاء در محـیط

آموزشی را کاهش داده است بویژه آنکه منزلت و اعتبار استادی دانشـگاه نیـز کمتـر از گذشـته .شده است

)64( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ـ سیاسی ت زمان حکومت مطلقـه رضـاخان آغـاز شـد، لـذا شروع و رشد جدی تربیت متخصص از

ای هنگامی که این گروه چشم خود را بازکردند مواجه با نظام سیاسی استبدادی و پدرسـاالرانه شدند که جایگاهی برای مشارکت موثر آنان در فرآیند سیاسی وجـود نداشـت، در مجمـوع در

اپایدار بود و این امـر بـه نـوعی مدت و ن های مشارکت کوتاه های بعد هم بنابه عللی دوره سالعبـدالمعبود انصـاری ایرانیـان مهـاجر را در . بیگانگی از جامعه و نظام سیاسـی منتهـی گشـت

نشین دوگانـه در آدم حاشیه «: نا که عبه این م . کند نشینی دوگانه تحلیل می چارچوب کلی حاشیه میزبان یک عضو کامـل مفهوم دقیق آن یک مهاجر ناخواسته است که در هر دو جامعه میهن و

هر دو موقعیت در مـیهن و خـارج، بـرای او مشـتمل بـر برخـی از عناصـر . رود به شمار نمی نشینی نخبگـان را به عقیده وی دانیل لرنر نیز حاشیه 95»اعتمادی، تعلق نداشتن و ناامنی است بی

دو انصـاری . دانـد هـای نهـادی نظـام سیاسـی مـی ناشی از فقدان مشـارکت آنـان در سـاخت نشـینی افزایـد و حاشـیه نشـینی سیاسـی مـی ای را نیز به حاشـیه نشینی اجتماعی و حرفه حاشیه

اجتماعی را نتیجه تأئیرپذیری باطنی از نظام ارزشی غرب دانسته و معتقد است چنـین افـرادی او میهنان خود را به سبب اینکه با او تفاهم یا اشتراک فکری ندارند یا به نظام نوبنیاد ارزشی هم

انند و حتی وی در نظر دیگرانـی پذیرد و البته دیگران هم او را نپذیرفته گذارند، نمی احترام نمی لذا او در میـان . شود دار می که او را آمریکایی شده یا بیگانه با نظام ارزشی خودشان ببینند، لکه

ای از ن حرفـه نشـی نشینی، حاشیه همچنین نومیدی حاشیه . کند میهنانش احساس بیگانگی می همتواند به حرفه خود بـه طـور خودپسـند، کارآمـد و آفریننـده ادامـه شود که نمی اینجا ناشی می

96.دهدماروین زونیس فرهنگ سیاسی نخبگان ایران را در چهار ویژگی خالصه کـرده اسـت کـه

اعتمادی شخصی، احساس عدم امنیت آشکار و سوءاستفاده بـین عبارتند از؛ بدبینی سیاسی، بی کند که احساس عدم امکان تحرک اجتماعی با احسـاس زونیس به طریق آماری ثابت می . افراد

قـدرتی اعتمادی با احساس بی گیرد که بدبینی و بی بدبینی و بدگمانی مالزمت دارد و نتیجه می 97.و ناتوانی سیاسی همراهند

قبـل از . تتوان از نظـر مشـارکت سیاسـی دریافـ وضعیت سیاسی نامتناسب جامعه را می نسبتاً پایین بود، مطالعه علی اسدی و همکـاران وی نشـان داد کـه در یانقالب مشارکت سیاس

درصد کل افراد واجد شرایط در انتخابات شرکت کرده بودند، لیکن مشکل 30 تنها 1354سال

)65( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

راد درصد افـ 51شد، در حالی که تنها اصلی آن بود که این نسبت برای افراد باسواد باال کم می درصد افراد باسواد بـاالتر از دیـپلم از مشـارکت 64سواد در انتخابات شرکت نکرده بودند، کم

درصـد روسـتاییان در 37 درصـد افـراد شـهری 21چنـین در مقابـل هـم . اجتناب کرده بودند 98.انتخابات شرکت داشتند

شـود نتـایج هنگامی که این سوال در خصوص شرکت در انتخابـات محلـی پرسـیده مـی درصـد افـراد 9 درصد افراد دارای سواد خوانـدن و نوشـتن فقـط 33تر است، در مقابل جالب

درصـد 7 درصـد روسـتاییان فقـط 35انـد و در مقابـل دارای تحصیالت عالی مشارکت داشته 99.اند ها چنین مشارکتی را داشته شهری

ده اسـت، شواهدی در دست است که مشارکت سیاسی بعد از انقالب نیز گرچه بیشتر شـ .لیکن به دلیل فقدان نهادهای مدنی، گروه تحصیلکرده را چندان جلب نکرده است

نشینی سیاسی فرد از نظام سیاسـی منتهـی بنابراین بدیهی است که چنین محیطی به حاشیه .شود

ای و چه به لحاظ اجتماعی نشینی دوگانه چه به لحاظ سیاسی و حرفه یکی از دالیل حاشیه .گرایی باشد که در تحلیل تهرانیان مطرح شد آموزشی نخبهتواند نظام می

ـ فرهنگی ثهای قبل عنوان شد نوعی گسیختگی عمیق میان قشر تحصـیلکرده و همچنان که در بخش

گرایی دالیل عمده این گسیختگی عبارت است نخبه . نخبه جامعه با توده مردم ایجاد شده است ای شد که بخش اعظـم مـردم آن یـا نخبه در جامعه آموزشی که منجر به تربیت تحصیلکردگان

بدیهی است مستقل از این که نخبگان از فرهنگ غرب تـأثیر گرفتـه . سواد سواد بودند یا کم بیباشند یا نه به علل سطح آموزشی باالتر و طبعاً درآمد بیشتر فاصله فرهنگی عمیقی با مردم پیدا

از طرف دیگـر و مسـتقل از سـطح . جود نداشت کردند که هیچ گروه واسطی هم میانشان و میآموزشی باالتر، تأثیر شدید از فرهنگ غرب هم به لحاظ تحصیل و حضور در آنجـا و هـم بـه لحاظ نفوذ این فرهنگ در کشور که طبعاً این گـروه یـا نزدیکانشـان مسـتعدتر در پـذیرش آن

نـوعی تجزیـه و گسسـت تـوان گفـت کـه تر کرد، در نتیجه می بودند، فاصله فرهنگی را عمیق فرهنگ نخبگان در مقایسه با کل ملت، افراد فرهنگی میان این دو گروه ایجاد شد و گرچه خرده

. شد ولی از نظر ارزش کیفی آن و حامالنش اهمیت بسـیاری داشـت خیلی کمتری را شامل می

)66( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

م مشی و نظام فرهنگـی حـاکم بـر جامعـه شـد، مـرد نگ نخبگان به عنوان خط ههنگامی که فر های مشـابه بـود و هنگـامی کـه واکنش نشان دادند و این واکنش عموماً بصورت انقالب و راه

.ها شد نخبگان عزلت و خروج از کشور را برگزیدند فرهنگ عمومی هادی سیاستاگر بخواهیم شمایی از فرهنگ جامعه را به لحاظ نخبگان تحصیلکرده و مردم تصور کنـیم

. دوکوهانه رسم کردآن را باید به شکلی توزیع و

ـ توزیع معیارهای فرهنگی میان نخبگان تحصیلکرده و مردم1نمودار

های اجتماعی و اخالقـی تـا نـوع لبـاس های دینی، ارزش این تفاوت در فرهنگ از عرصه بویژه باید تأکید کـرد کـه در زمینـه . شود پوشیدن و مصرف و توقعات و انتظارات را شامل می

ارتباط با جوامع غربی، ایـن ) نمایشی( و نوع مصرف به دلیل آثار تظاهری توقعات و انتظارات .تر است گسیختگی عیان ازهم

بطور کلی این گروه حتی اگر در کشـور خـود زنـدگی کننـد بـه لحـاظ فرهنگـی مهـاجر .شوند و از نظر روحی به جوامع دیگر تعلق دارند محسوب می

ـ اجتماعی جی و درآمدی بـرای تحصـیلکردگان و نخبگـان علمـی در اگر فرض کنیم به لحاظ اقتصاد

. کنـد کشورشان مشکلی نباشد، باز هم مسایل دیگری آنان را ترغیب بـه خـروج از کشـور مـی

)67( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

همانگونه که گفته شد باال رفتن سطح توقعات و انتظارات به معنـای بـاال رفـتن اسـتانداردهای مـثالً اگـر فـرد خانـه مجللـی بعضی از این توقعات در وطن قابـل حـل اسـت، . زندگی است تواند در میهن خود آن را بسـازد ولـی معلـوم نیسـت بـه لحـاظ آینـده تحصـیلی بخواهد، می

های ارتباطی توقعـات وی فرزندانش چنان امیدواری داشته باشد، یا به لحاظ ضعف زیرساخت .های اوقات فراغت و تفریحات، ارتباطات و اطالعات برآورده گردد در زمینه

وضعیت اشتغالـ چمحیط کار به دالیل گوناگون تفاوتی . شرایط کار از جمله علل مهاجرت متخصصان است «

مدیریت دولتی دچار نقصـان و ناکارآمـدی . میان استعدادهای برتر و افراد معمولی قلیل نیست . تـر اسـت رنـگ است و در انتخاب مدیران معیار تخصص، قابلیت و شایستگی انجام کـار کـم

. ر باعث ایجاد نوعی فاصله میان مدیران و بدنـه کارشناسـی و تخصصـی شـده اسـت ین ام مهوری اثـر شود که بـر بهـره غالباً این فاصله به صورت احساس عدم رضایت از کار منعکس می

100».کاهد متخصصان به کار و سازمان خود می» احساس تعلق«ضمن آنکه از . منفی داردی مختلف اقتصادی توزیع نیروی انسانی در آنها نیز ها به علت عدم تعادل در توسعه بخش

مقایسه نمودارهای نیروی کار در ایران و ایاالت متحده حکایت . دچار اختالل جدی شده است .کند از این امر می

)68( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

های مختلف اقتصادی برای ایران و ایاالت متحده ـ مقایسه تحول نیروهای کار در بخش2نمودار

.13متحده به نقل از آقای مجید تهرانیان، سیر اندیشه دانشگاه، ص نمودار ایاالت :منبعهای از حساب 1355 و 1345های ، سال 177، ص 1346 از گزارش بانک مرکزی؛ سال 1335ارقام نمودار مربوط به ایران برای سال

، ص 1365نفـوس و مسـکن از نتایج تفصیلی سرشماری عمـومی 1365؛ سال 372 گزارش بانک مرکزی، ص 1356 تا 1338ملی؛ 10.

1900 مشابه نمـودار ایـاالت متحـده در سـال 1355واضح است که نمودار ایران در سال است، با این تفاوت که اگر قرار بود نمودار ایران سیری تقریبـاً مشـابه نمـودار ایـاالت متحـده

ولی یافت نسبت شاغلین بخش صنعت سیر صعودی می 1355داشت، الزم بود پس از سال میرود که ترکیب مشاغل در گرچه انتظار نمی . پیماید این بخش خدمات است که این مسیر را می

همه کشورها مسیر واحد و مشابهی را طی کند، ولی تفاوت مذکور و بویژه کاهش سهم بخـش صنعت در تعداد مشاغل ترکیب نامتناسبی را از لحاظ نیروی کار ایجاد کرده است که ناشـی از

.های گوناگون اقتصادی است دل بودن توسعه بخشغیر متعا

0

10

20

30

40

50

60

70

1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980سال

سهم در تعداد کل شاغلین

کشاورزیصنعتخدمات

0

10

20

30

40

50

60

70

1335 1345 1355 1365سال

)69( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

کارکنان مشاغل علمی و فنی و تخصصی کل کشورـ 27جدول 1355101-1365های های عمده فعالیت در سال برحسب گروه

1355 1365 های عمده فعالیت گروه

درصد تعداد درصد تعداد تغییرات

155 4/0 3810 6/0 3655 کشاورزی -4665 9/6 73238 0/14 77903 صنایع و معادن

468057 8/88 935888 2/84 467831 خدمات 34786 9/3 41142 2/1 6356 نامشخص

498333 0/100 1054078 0/100 555745 جمع

این کاهش چشمگیر در سهم نیروهای متخصص شاغل در بخش صنعت یا ناشی از محیط ی غیـر کـارکردی شـدن فعالیـت کار است یا به علل اقتصادی دیگر، که در هر حـال بـه معنـا

.متخصصین در بخش صنعت استثباتی شغلی و عدم امکان انباشت تجربه نیز احتماالً از عوامل مـوثر بـر خـروج نیـروی بی

.متخصص از کشور است

ـ تحوالت پس از انقالب حیکی وابسـتگی . انقالب از چند طریق بر خروج نیروهای متخصص از کشور تأثیر گذاشت

غیر مستقیم بخشی از نیروهای متخصص به رژیم گذشـته بـود کـه طبعـاً بـا شـروع مستقیم و . علت دیگر حاکم شدن فرهنگ سنتی و مردم بـود . انقالب و پیروزی آن، کشور را ترک کردند

. همچنان که در بخش فرهنگ گفته شد به تشدید گرایش خروج از کشور این نیروهـا انجامیـد . ابق این دو گروه منجر به طرح مسأله تعهـد و تخصـص شـد چنین بدبینی ناشی از عدم تط هم

توجهی مفـرط بـه تخصـص و ضـد ارزش دانسـتن آن، نیروهـای بویژه در اوایل انقالب با بی متخصص از نظر زمینه ذهنی جامعه نیز خود را در محیط غیر کارآمد حـس کردنـد، گرچـه در

کـه تعریـف مشخصـی از تعهـد شد ولی از آنجـا سخنان همواره بر تعهد و تخصص تأکید می گردید، در نهایت به نفی تخصص انجامیـد و بـه شد که شامل حال اکثریت متخصصین نمی می

.وری تخصصی آنان در داخل منجر شد خروج این نیروها از کشور یا کاهش بهره

)70( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

یکی از مسایل که پس از انقالب رایج شد، اسالمی کردن بسیاری از علوم بود، بطوری که شناسـی و اقتصـاد بسـنده نکردنـد، درپـی ایجـاد شناسی و روان به اسالمی کردن جامعه ای عده

لیکن آثار منفی خود را بـر . گرچه این امر عمومیت نداشت . فیزیک و شیمی اسالمی هم بودند .اعتبار کردن علم در جامعه برجای گذاشت بی

توجهی بر گرایش به های سیاسی و نیز جنگ تحمیلی تأثیرات قابل از سوی دیگر درگیری نشـینی سیاسـی ایـن بعالوه انقالب نتوانست یا نخواست کـه حاشـیه . خروج از کشور گذاشت

.ای در ماهیت انقالب وجود نداشته است جمعیت را حل کند، و شاید هم چنین وظیفه

آنچه که گفته شد مربوط به عوامل درونی جامعه بود ولی واضح است که تحوالت مربوط

این تحوالت . ورهای مقصد نیز آثار زیادی بر گرایش به خروج از کشور این نیروها دارد به کش تواند ناشی از رشد یا افت اقتصادی، تقاضای کمتر یا بیشـتر متخصصـین کشـورهای دیگـر می

مثل وضعی که فعالً در بلوک شرق بوجود آمده و تقاضای زیادی برای (برای مهاجرت به آنجا؛ تغییر قوانین مهاجرت در کشور پذیرنده و غیره باشـد کـه ) یجاد کرده است مهاجرت به غرب ا

.شود از پرداختن به آنها اجتناب می

)71( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ـ چارچوب تحقیق7

تـوان از دو شـیوه برای تعیین چگونگی عوامل موثر بـر خـروج نیروهـای متخصـص مـی مل موثر بـر همچنان که در بخش قبلی عوا . روش اول تحلیل در سطح کالن است . استفاده کرد

توان با مرتبط کردن این عوامل با میزان خروج این نیروها تأثیر هـر ار مغزها بررسی شد، می رفگیری کرد، ولی اجرای ایـن روش در عمـل کدام را بر میزان خروج متخصصین از کشور اندازه

ی هـا گیـری ایـن متغیرهـا در زمـان پذیر نیست، زیرا هم انـدازه سخت است اگر نگوییم امکان گوناگون و گذشته بسیار مشکل است و هم تعداد نیروهـای خـارج شـده از کشـور بـه قصـد

تواند مشـابه تحقیـق این نوع تحقیق در سطح علمی می . ها نامعلوم است مهاجرت در این زمان .الملل باشد هانگ در سطح بین شیائو

تمـاع مـورد هر نوع عاملی که در سطح کالن اج . روش دیگر تحلیل هزینه و منفعت است گیرنـده یعنـی نیـروی بررسی و ارزیابی قرار گیرد، در نهایت تأثیر خـود را بـر عنصـر تصـمیم

دهد، لذا بهتر است تحقیق در گذارد و اجزای هزینه و منفعت را برای او تغییر می متخصص می .ها و منافع انجام شود سطح میانی و بصورت ارزیابی هزینه

تـوان گـرایش فـرد بـه معین کرد چگونه مـی : اضر باید، اوالً بنابراین برای انجام تحقیق ح اجـزای هزینـه و منفعـت فـرد بـه اتخـاذ تصـمیم در : ثانیاً. مهاجرت از کشور را اندازه گرفت

شود؟ و در نهایت بـا مـرتبط نمـودن ایـن اجـزاء بـا آن مهاجرت چیست؟ و چگونه تعیین می .ای بر این گرایش دارند کننده گرایش معلوم شود کدام عوامل تأثیر اصلی و تعیین

ـ مبنای تحلیل1-7ترین مبنای این الگو قبول این فرض است که اکثریـت عمـده رفتـار افـراد جامعـه، اصلی

ای در معقول و حسابگرانه است، به عبارت دیگر فرد در هنگام انجام فعلی یـا عملـی محاسـبه دهـد، و د، صورت می زه باید بپردا ای ک خصوص منافع حاصل از انجام آن فعل در مقابل هزینه

دهـد، و در غیـر ایـن تر برآورد کرد، آن عمل را انجام مـی فقط هنگامی که کفه منافع را سنگین .ورزد صورت از ارتکاب آن فعل اجتناب می

)72( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

پـذیرد زیـرا فـرد بـه مـرور این محاسبه در اکثر رفتار عادی و روزمره به سرعت انجام می در بعضی مـوارد . یابد که هزینه و منافع این نوع رفتار چگونه است زمان و کسب تجربه در می

ای؟ ممکن اسـت او قـادر اگر از فرد مرتکب عمل سوال شود که چرا چنین کاری را انجام داده به پاسخگویی نباشد، و یا حداقل نتواند پاسخ خود را مبتنی برمبنـای فـوق ارایـه نمایـد، بایـد

هـا از طـرف او هـا و منفعـت عـدم بـرآورد و محاسـبه هزینـه توجه کرد که این امر به معنـای باشد، چه بسا که توانایی بیان فکر و احساس خود را ندارد و در این صورت اگر کنـدوکاو نمی

رسـیم، حتـی بعضـی نسبت به چرایی ارتکاب فعل وی ادامه یابد در نهایت به تحلیل فوق مـی رانه دارند، مثالً هنگامی که االغ بوریدان براساس راً خرافی هستند مبنایی حسابگ هرفتارها که ظا

عدم تفاوتی که بین دو توبره جو در جلویش وجود داشت، نتوانسـت تصـمیم بگیـرد کـدام را گردد تا وقتـی بخورد و در نهایت از گرسنگی مرد، یک نوع رفتار غیر حسابگرانه محسوب می

تخـاب کـرده و شـروع بـه خـوردن های چـپ یـا راسـت را ان که به هر توجیهی یکی از توبره . خـورد نمود و می رفتار حسابگرانه آن وقتی است که بین دو توبره یکی را انتخاب می . نمود می

نه از بابت اینکه در االغ یک نوع رفتار خرافی وجود دارد که بین چپ و راست یکی را ترجیح مانـدن بایـد یکـی را است، پس بـرای زنـده » مردن= نخوردن «دهد، بلکه از این جهت که می

کنـد کـه فرقی نمـی «کند که توبره چپ باشد یا توبره راست، به قولی انتخاب نمود و فرق نمی ».گربه سیاه باشد یا سفید، مهم این است که موش را بگیرد

گـردد، شـکل محاسـبه هزینـه و هنگامی که یک رفتار از امور عادی و روزمره خارج مـی مثالً وقتی بخواهیم یک معامله ساده مثل خرید یک کیلو سیب . دشو تر می منفعت آن نیز مشکل

فروشی که وارد شویم، بالفاصله تصمیم بـه خریـد یـا عـدم به اولین مغازه میوه *را انجام دهیم این تصمیم متأثر است از نیاز خریدار به سیب، پولی که بـرای ایـن نیـاز . گیریم خرید سیب می

تی که فروشنده در مقایسه با دیگران و عرف بازار تعیین کرده تواند اختصاص دهد و نیز قیم میگـردد، هر سه مولفه همزمان و در مدت بسیار کوتاهی در ذهن فرد تعیین و بـرآورد مـی . است

زیرا وی به طور عادی نیاز خود را به میوه و پولی را که برای تهیـه آن تعیـین نمـوده و قیمـت خـرد و اگـر نـه از خریـدن آن ت را مناسـب دانسـت مـی داند و لذا اگر قیم عرفی سیب را می

فروشی ناشی از تفاوتی است که در هر تفاوت رفتار افراد در یک مغازه میوه . کند نظر می صرف

)تحلیل هزینه و منفعت. (صاد خصوصاً اقتصاد خرد کاربرد فراوان داشته استتوجه شود که این نحوه تحلیل در اقت *

)73( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

یک از سه مولفه فوق در آنها وجود دارد که در نهایت ممکن است به تفـاوت در تصـمیم هـر .کدام منجر گرددست وجود داشته باشـد کـه مـورد بحـث جـدی قـرار ممکن ا مه های دیگری البته مولفه

گیرند، اگرچه نافی تحلیل کلی ما نیستند، مثالً احتمال دارد که فرد حاضر نباشد سیب را به نمیتر از نرخ رسمی و اعالن شده تهیه کند، حتی اگر مجبور شود برای تهیه سـیب بـه قیمتی گران

رخ اولی از نرخ رسمی بپردازد، مـثالً از طریـق التفاوت ن قیمت رسمی، هزینه بیشتری را از مابه .تر صرف وقت بیشتر یا طی فاصله طوالنیکند، مـثالً در خریـد گردد، فرد فوری اتخاذ تصمیم نمی هنگامی که رفتار قدری پیچیده می

نظر را جهت خرید به همراه خود ببرد و پس یک اتومبیل ممکن است یک کارشناس و صاحب .بیل یکی را که از همه حیث بهترین است انتخاب نمایداز بازدید چند اتوم

رفتار فرد در اساس حسابگرانه است ولی این امر بدین معنی نیسـت کـه وی در محاسـبه کند، در مثال فوق وقتی که فرد بدون حضـور کارشـناس بـرای خریـد هزینه و منافع خطا نمی

داند نظر می را در خرید اتومبیل صاحب کند، این امر به منزله آن است که خود اتومبیل اقدام می و احتیاجی به کارشناس ندارد، و لذا در این صورت اگـر در معاملـه ضـرر کنـد، نـه در اصـل

.حسابگرانه بودن انگیزه وی در انجام فعل، بلکه در تشخیص مصداق آن خطا کرده استه به چه چیـزی است و اینک » منفعت«و » هزینه«نکته مهمی که باید تشریح گردد، موضوع

هزینـه و منفعـت قبـل از آنکـه یـک موضـوع . شـود گفته می » هزینه«و به چه چیزی » منفعت«باشـد و لـذا در صـورتی کـه بخـواهیم خارجی باشد یک امر درونی و ناشی از دیدگاه فرد می

های وی را در ارزیابی هزینـه نسبت به رفتار فرد بخصوصی مطالعه کنیم، ضروری است مالک کننده دیدگاهش نسبت به هزینه های وی تعیین ها، باورها و خواسته بدانیم، زیرا ارزشو منفعت

هـای روی زمـین تـوان ادعـا کـرد، بـه تعـداد انسـان باشد، در نتیجه به جرأت می و منفعت می های افراد در تشـخیص های مختلف در ارزیابی هزینه و منفعت وجود دارد، گرچه مالک مالک

باشد ها متأثر از عوامل تاریخی و اجتماعی می ر تفاوت دارد ولی در اکثر زمینه این امر با یکدیگ هـای باشد، لذا مـالک و تغییر آنها نیز شدیداً وابسته به تحوالت و تغییرات عوامل اجتماعی می

های فراوانی دارد، در حالی که از یک جامعـه فوق در افراد یک جامعه معین با یکدیگر شباهت .گر ممکن است با تفاوت بیشتری همراه باشدبه جامعه دی

)74( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

شناسـانه امکـان ارایـه الگـویی بـرای تبیـین با توجه به مطالب فوق در یک تحلیل جامعـه این تحلیل شامل این . در تعیین هزینه و منفعت وجود دارد ) های جامعه متوسط مالک «تغییرات

اه فرد نسبت بـه منـافع و هزینـه کدامیک از عوامل اجتماعی سبب تغییر دیدگ : موارد است اوالً هـا کدامیک از تحوالت و عوامل اجتماعی سبب تغییر در خالص منافع یا هزینـه : گردد؟ ثانیاً مییا بر هر دو امر دیدگاه و خالص منـافع و هزینـه مـوثر ) با فرض ثابت بودن دیدگاه (باشند؟ میچه عواملی سبب تغییـر در : د؟ ثالثاً باشند؟ و نیز چه رابطه متقابلی بین این دو امر وجود دار می

قدرت تشخیص فرد در برآورد صحیح از آنچه کـه بـه عنـوان هزینـه و منفعـت معتقـد اسـت گردد؟ می

ـ الگوی تحقیق2-7در این تحقیق مثل هر تحقیق دیگر سه دسته عوامل و متغیرهای مستقل، بینابینی و وابسـته

چنـین متغیرهـای هـم . صی و اجتماعی فرد اسـت متغیرهای نسبتاً مستقل، متغیرهای شخ . داریمعلمی و تحصیلی در مرحله بعد هستند و باالخره متغیرهای نظام ارتباطی و اطالعاتی فرد قـرار

مجموعه . ارتباط این سه متغیر بر یکدیگر نشان داده شده است 3گیرند که در نمودار شماره میگـذارد و از طـرف نه و منفعت تـأثیر مـی گذاری فرد از هزی این متغیرها از یک طرف بر ارزش

دیگر بر چگونگی ارزیابی وی از هزینه و منفعت موثر است و در نهایت این ارزیابی است کـه .موجد میزان و چگونگی گرایش فرد به مهاجرت از کشور است

)75( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ـ الگوی تحلیل فرار مغزها3نمودار

)76( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ـ متغیرهای فردی و اجتماعی الفهـای بیشـتر زنـان بـه خـانواده و نیـز و مرد بواسطه وابستگی دو جنس زن ن میا جنسیت؛

ی از کشور کمتر است، لیکن در این میان دایممتابعتشان از شوهران طبعاً گرایش آنان به خروج یک مسأله مهم راجع به زنان در ایران وجود دارد که ممکن است همین امر جذابیت مهـاجرت

هـای متعـدد در خصـوص محـدودیت نأله همـا را برای این جنس افزایش دهـد، و ایـن مسـ .کنند هایی است که حس یا تصور می ش بانوان و احیاناً تبعیضشچگونگی پو

گیرند، علت آن تر مهاجرت را در پیش می تر سریع در شرایط برابر احتماالً افراد جوان سن؛یط فعلـی خـود گردد به انتظارات بیشتر آنان از زندگی و نیز این واقعیت کـه هـم از محـ برمیبـا ایـن وجـود دو . یابند تر تطابق می راحت) مقصد(کنند و هم با محیط جدید تر دل می راحت

عامل برای گرایش بیشتر افراد میانسال به خروج از کشور وجود دارد و آن سطح علمـی بـاالتر ده و در نتیجه تقاضای بیشتر برای آنان و نیـز داشـتن فرزنـدان جـوان و اهمیـت دادن بـه آینـ

تحلیل وضعیت فعلی اعضای هیأت علمی دانشگاه شیراز و علوم پزشـکی . تحصیلی آنان است که البته یک دلیل آن نیـز . اند تر محیط ایران را ترک کرده تر سریع شیراز نشان داد که افراد جوان

.کوتاهی زمان بازگشت آنان از غرب است به تهران و شاغل شدن در ایـن اگر بعضی از متخصصین با مهاجرت محل تولد و فعالیت؛

تـری پیـدا شهر در عمل دوری از خانواده و نزدیکان را تجربه کنند و به مرور زندگی شخصـی با ایـن وجـود . تر است کنند، احتمال اینکه گرایش بیشتری به خروج از کشور پیدا کنند، افزون

.دهد هبی نشان میهای قومی و مذ بخشی از متغیر مذکور تأثیر خود را در قالب وابستگی یکی از مسایل مهم در ادغام و همبسـتگی اجتمـاعی قومیـت و مـذهب قومیت و مذهب؛

تر از دیگـران جامعـه خـود را لذا افرادی که جزو مذهب و قومیت اکثریت نیستند آسان . استهایی مهم در جـذب بویژه اگر اکثریت، قومیت و ضوابط مذهبی را به عنوان مالک . کنند رها می

.دغام اجتماعی منظور داردو اای بر گرایش بـه خـروج از کننده های خانوادگی نقش تعیین وابستگی وضعیت خانوادگی؛

های قـوی خـانوادگی باشـد، هزینـه به میزانی که فرد واجد ارتباطات و همبستگی . کشور دارد نـدگاری وی و فشارهای خانوادگی برای بقاء و ما . کند خروج از کشور برای او افزایش پیدا می

.شود بیشتر می

)77( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

چنین تجربه دوری از خانواده در داخل کشـور یـا بطـور موقـت در خـارج از کشـور، هماز سوی دیگر تعداد و سـن . مدت را فراهم کند ممکن است زمینه روانی و عینی دوری طوالنی

فرزند و تعداد کمتر . تواند اثرات متفاوتی بر گرایش به خروج از کشور داشته باشد فرزندان می باشد، و در مقابل گروهی نیز کننده جدا شدن از میهن و مهاجرت می خردسال بودن آنان تسهیل

منـد بـه خـروج از به دلیل حساسیت نسبت به آینده تحصیلی فرزندانشان ممکن اسـت عالقـه .کشور و توطن در خارج شوند

ای از عـده . باشـد تواند اثرات گونـاگونی داشـته وضع اقتصادی نیز می وضعیت اقتصادی؛ متخصصین به لحاظ گذراندن زندگی متوسط و در خور خویش در تنگنا قرار دارند یا حـداقل

ایـن . شـود کنند، و لذا گرایش به خروج از کشـور در میـان آنـان تشـدید مـی چنین تصور می از سـوی دیگـر بـاال بـودن وضـع . های تخصصی بیشتر اسـت میان بعضی از رشته موضوع در تر بنماید، بـویژه تر جاذب گذاری یا مصرف افزون نیز ممکن است خارج را در سرمایه اقتصادی

در هر حال آنچـه کـه در . اگر امنیت اقتصادی مورد نظر و مطلوب وی در داخل مشاهده نشود انـداز اقتصـادی یـا این رابطه احتماالً از وضعیت اقتصادی و درآمد فعلی مهمتـر اسـت، چشـم

.ده وضعیت اقتصادی خویش استانتظارات فرد از آین

ای و تحصیلی ـ متغیرهای حرفه ب از عوامل مهم در افزایش گرایش به خروج از کشور وضع تحصـیلی وضعیت تحصیالت؛

سطح تحصیالت باالتر عموماً به منزله کارآمدی بیشتر است و همین امر تقاضای بیشتری . استقابـل سـطح تحصـیالت بـاالتر انتظـارات کنـد، و در م برای حضور فرد در خارج را فراهم می

کند و با توجه بـه شـرایط داخلـی تری را در فرد برای بقاء یا خدمت در کشور ایجاد می افزونالبته نوع رشته تحصیلی در این . توان مطمئن بود که انتظارات این افراد برآورده شود عموماً نمی

سسات دولت دارند بیشتر تحت فشار قـرار هایی که وابستگی بیشتری به مو امر تأثیر دارد، رشته تواند بطور مستقل یا در بخـش هایی است که می گیرند، در مقابل پزشکی از جمله تخصص می

.شود خصوصی فعالیت کند، و لذا در مقایسه کمتر دچار مشکل برآورده نشدن انتظارات میا گـرایش فـرد بـه محل اخذ مدرک تحصیلی نیز بر متغیر وابسته تحقیـق تـأثیر دارد، زیـر

و اگر وضعیت اشتغال، باز بودن فضای . باشد خروج از کشور تابع منافع او در کشور مقصد می فرهنگی و نیز تقاضا بـرای نیـروی متخصـص و بـاالخره قـوانین مهـاجرت در کشـور مقصـد

)78( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

رود، و چون افراد به لحاظ آشـنایی قبلـی بـه تر باشد، منافع مهاجرت برای وی باال می مطلوباشتن دوستان و آشنایان و تسلط به زبان ترجیحاً کشور مقصد را درجه اول همان کشور محل د

کنند، لذا هر کشوری که از نظر متغیرهای مذکور مطلوبیت بیشـتری داشـته تحصیل انتخاب می باشد، به همان نسبت سبب افزایش گرایش به مهـاجرت تحصـیلکردگان از آن کشـور خواهـد

.شدها هم به تقاضای بیشـتر بـرای زبان کشور مقصد یا آشنایی با تعدد زبان چنین تسلط به هم

بـرد و هـم بـه انجامد و در نتیجـه منـافع مهـاجرت را بـاال مـی حضور فرد در آن کشورها می هـای مهـاجرت پذیری بیشتر فرد با آن جامعه خواهد انجامید که به منزله کم کردن هزینه انطباق

ای ای فوق برای اعضای خانواده بویژه همسران افراد اهمیـت ویـژه البته متغیره . در مقصد است .در متغیر گرایش به خروج از کشور دارد

رضایت شغلی و آزادی فرد در بروز استعدادهای خویش عامل مهمـی در وضعیت شغلی؛ چنین ثبات و امنیت شغلی و امکان ارتقای فـرد نیـز هم. میزان گرایش به خروج از کشور است

کند در شغل کنونی خویش چـه مقـدار از اسـتعدادها و این مسأله که فرد فکر می . دارداهمیت .رایش وی به خروج از کشور موثر خواهد بودگشود در تخصص او استفاده می

برای نیروی متخصـص حـداقل یکـی از دو زمینـه مـذکور وضعیت آموزشی و پژوهشی؛ گاه و ارزش علمی و کار و فعالیت علمـی و البته قبل از هر چیز جای . واجد اهمیت جدی است

تواند موجودیت تخصصی خـود شود، چرا که نیروی متخصص طبعاً در بستر علم می مطرح می .را بروز دهد

پـرور و بعـالوه وجـود آزادی فرد در آموزش، و نیز وجود جامعـه علمـی و محـیط علـم ــان زیرســاخت ــ هــا و بنی ــر پ ــار ام ژوهش و منزلــت هــای محکــم و اســتوار پژوهشــی و اعتب

سـوء . دهندگان در جامعه تأثیرات جدی و مهمی را بر گرایش به خروج از کشور دارند آموزش .یا حسن ظن عمومی به متخصصان در تصور این نیروها از موقعیت خود در جامعه موثر است

دهـد ها ممکن است ناهمسازی میان فرد یا آنچه آمـوزش دیـده یـا مـی در بعضی از رشته د شود که وی را در موقعیت عدم تعادل قرار دهد، مثالً اگر فرد نتواند مطـابق فضـای چنان زیا

.یاد گرفته شده خود خدمت کند و بر طبق اصول شاجتماعی و مدیریتی جامعه خویهای علمی و پژوهشی ها و دانسته امنیت آموزشی و پژوهشی نیز به معنای بیان آزادانه یافته

.کنند اعی و اقتصادی اهمیت پیدا میخویش بویژه در علوم اجتم

)79( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

هـای اطالعـاتی و پژوهشـی و در دسـترس بـودن آخـرین ارتباط با مجامع علمی و بانک توانـد تـا حـدودی انتظـارات علمـی ها و دستاوردهای علمی جهان در داخل کشـور مـی یافته

.متخصصین را در داخل کشور برآورده کند و گرایش آنان را به مهاجرت کم نماید

ـ متغیرهای ارتباطی پهمچنان که گفته شد متغیرهای ارتباطی تأثیر مهمی را در افزایش یا کاهش هزینه یا منـافع

.مقصد و مبدأ یا برداشت از این هزینه و منفعت دارند وجود دوستان یـا آشـنایانی در مقصـد کـه بتواننـد در صـورت داشتن دوستان و آشنایان؛ ال وی را فراهم کنند و هم به لحـاظ عوامـل فرهنگـی و ق انت های خروج فرد از کشور هم زمینه

چنـین وی را در انجـام امـور مختلـف در اجتماعی و گریز از تنهایی فرد را کمک کننـد و هـم بـا ایـن وجـود . های مقصد و افزایش منافع آن خواهد شـد مقصد کمک نمایند با کاهش هزینه

. آشنایان تأثیر دیگری هـم داشـته باشـد باید توجه داشت که ممکن است وجود این دوستان و حدس و گمـان یـا اطالعـات غیـر صـحیح منـافع مقصـد را زیـاد و ساگر بعضی افراد براسا

هـای غلـط تواند به تصحیح این ارزیابی های آن را کم ارزیابی کنند، اینگونه ارتباطات می هزینه .کمک نماید و در نتیجه گرایش به خروج از کشور را کم نماید

تواند اثرات دو سـویه داشـته باشـد بـه الع از قوانین مهاجرت کشورهای مقصد نیز می اطخیـال و بـدبین تواند به تعدیل تصور افراد خوش عبارت دیگر آگاهی از حقیقت این قوانین می

.نسبت به مهاجرت بیانجامدرد، ارتباط با مجامع علمی و پژوهشی و تخصصی خارج از کشور نیز دو تـأثیر متفـاوت دا

از یک سو ممکن است این ارتباطات به تـأمین نیازهـای علمـی فـرد و اسـتغنای از خـروج از کشور کمک کند، ولی از سوی دیگر اگر گرایش به خروج به دالیل دیگری از جمله مشکالت

.تواند گرایش را تشدید و تسهیل کند اقتصادی پدیدار شود این ارتباطات می سکونت موقت و آشنایی با جغرافیا و فرهنـگ و اوضـاع ای خارجی همراه با هتعداد سفر

.کنند ملل طبعاً امکان روانی و عینی خروج از کشور را تسهیل می

ـ متغیرهای فرهنگی و اجتماعی تکننـده تأثیر متغیرهای فرهنگی و اجتماعی در جامعه ما بر گرایش به خروج از کشور تعیین

کنند که از نظر فرهنگـی و اجتمـاعی تحـت اس می افراد تحصیلکرده بحق یا بناحق احس . است

)80( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

فشار هستند، بعضی از این فشارها از سوی دولت و بخشی از سوی جامعـه و حتـی نزدیکـان .است

اینکه تصور دیگران و نزدیکان فرد نسبت به مهاجرت از کشور چگونه است آن را تشدید نظرات و عقاید همسر و فرزنـدان عشق یا تنفر از فرهنگ خودی یا بیگانه و . کند یا تخفیف می

تصور نسبت بـه وجـود تبعـیض، تملـق و چاپلوسـی بـا روحیـه . یابد در این زمینه اهمیت می .متخصص آزادمنش همخوانی ندارد

از سوی دیگر هر فرد در سلسله مراتب جامعه دارای پایگاه اجتماعی معینی است ولی این داند، و معموالً افراد پایگاه حقیقی خود را بـاالتر بدان معنا نیست که این پایگاه را حق خود می

کنند، بنابراین تفاوت میان این دو پایگاه و اینکه مهاجرت از کشور چگونـه ارزیابی و تصور می کند و آیا امکان جبران کردن هست گرایش فرد را به خـروج از کشـور تحـت آن را جبران می

.دهد تأثیر قرار میهـای فرهنگـی غـرب در های دیگر و عالقه به پدیـده آزادی مسایل فرهنگی مثل حجاب،

گسـیختگی گرایش متخصصان به مهاجرت موثر است، بعالوه در صورت مهاجرت ترس ازهـم خانوادگی، پایین بودن منزلت مهاجر، ترس از قرار گرفتن در محیطی نژادپرستانه و نیز از خـود

.دهد افزایش میهای مهاجرت را بیگانگی فرهنگی و غیره نیز هزینه

ـ متغیرهای سیاسی ثهای مقدماتی معلوم شد که متغیر سیاسی در همه کشورها و در ایران در اثر در تحلیل داده

. انقالب و نیز وضعیت سیاسی قبل از آن بر خروج از کشور تأثیر فراوان بجای گذاشـته اسـت ـ ت و احسـاس تصور فرد نسـبت بـه حاکمیـت و میـزان احسـاس همـدلی و یگـانگی بـا دول

ای سیاسی است و نیز امکان مشـارکت سیاسـی و هعشهروندی داشتن و اینکه او در پناه مجمو ارتقای اجتماعی از طریق سیاست، و تصور نسبت به حاکمیت قانون و آزادی عقیـده و امنیـت سیاسی و اجتماعی از مجموعه عوامل سیاسی هسـتند کـه میـزان هزینـه و منفعـت مبـدأ را در

.کنند یین میمتخصص تع

)81( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

ـ متغیر گرایش به مهاجرت جاین متغیر را بایـد از تلفیـق چنـد . متغیر وابسته تحقیق گرایش به مهاجرت از کشور است

توان به این متغیرها از جمله می . گیری کنند بدست آورد متغیری که آن را به نحو مطلوب اندازه .پرداخت

اقدامی برای مهاجرت انجام داده؟ کشـور آیا تاکنون فرد تصمیم به مهاجرت گرفته است؟ مقصد کدام بود یا در آینده فرضی خواهد بود؟ احساس فرد از مهاجرت احتمالی چگونه است

داند؟ آیا در صورت مهاجرت ترک تابعیت هم خواهد کرد؟ یعنـی د می نآیا آن را زشت و ناپس ه یا خواهد کرد؟آید؟ آیا مهاجرت موقت را تجربه کرد به تابعیت کشور دیگری درمی

های مختلف موضوع هزینه و منفعت بـرای دو متغیرهای بینابینی یا در واقع همان شاخص لـذا عملیـاتی کـردن مجموعـه . شـوند گیـری مـی کشور ایران و کشور مقصد احتمـالی انـدازه

بینابینی و وابسته جزو مرحله بعـدی . متغیرهای فوق برای تحلیل روابط میان متغیرهای مستقل .باشد یق میتحق

والسالم

منابع و مĤخذ

:Askari, Hossein, G. & John Thomas Cummings, The Middle East and The United States ـ1

a Problem of “Brain Frain”, Int J. Middle East stud. 8 (1977), pp. 65-90. های فرهنگـی و اجتمـاعی فـرار مغزهـا، سـازمان برنامـه و حظاتی پیرامون جنبه تهرانیان، مجید، مال ـ2

.11-14، صص 1350، دی ماه 7بودجه، مدیریت بهداشت و رفاه اجتماعی، گزارش شماره هانگ، شیائو، تحلیلی تجربی از فرار مغزهای دانشجویان خارجی به ایاالت متحـده، ترجمـه گـروه ـ3

.160، ص 1372اره دوم، زمستان فرهنگی، راهبرد، سال دوم، شم .Forti, Augusto. “Brain Drain Issues in Europe”, in: Lan o. Angell and Vladimir A ـ4

Kouzminov (eds), Report of the Working part on “Brain Drain Issues in Europe”, UNESCO (ROSTE), Lisbon 1990, pp. 154-158.

، »فرار مغزها، صدور اندیشه، استعداد، خالقیت «نشمند و فرزاد مهاجری، منتظر، غالمعلی، فرهنگ دا ـ5 .1373، تیز 17نشریه دانشگاه تربیت مدرس، شماره

20/10/1371همشهری، ـ6، چاپ سوم، 1356های جیبی، تهران، نراقی، احسان، جامعه، جوان، دانشگاه، سازمان انتشارات کتاب ـ7

.249س .251همان، س ـ8 .251-253همان، صص ـ9

.256-257همان، صص ـ10 .290همان، ص ـ11 .146هانگ، پیشین، ص ـ12

.Askari & Cumming op. cit ـ13 .282نراقی، پیشین، ص ـ14، بـه نقـل از نشـریه مسـایل 14/10/1371 و 12/10/1371فرار مغزها و هوشیاری اجتماعی، سـالم، ـ15

.گذار اقتصادی نشریه انگلیسی زبان مسکو .2/6/1372همشهری، ـ16

& Malecki, Ignacy, “Migration Abroad of Scientific Worriers in Poland” in: Angell ـ17Kouzminov OP. Cit, pp. 85-86.

,Teplan Istvan, “The Problems of the Migration of Intellectual Capital in Hungary”, Ibid ـ18p. 106.

Ibid ـ19 .246نراقی، پیشین، ص ـ20

)83( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

، جامعه سـالم، »های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن بهبازگشت متخصصان، جن «رییس دانا، فریبرز، ـ21

.39-45، صص 1370سال یکم، شماره دوم، مهر ، اطالعات سیاسی، اقتصادی، سال پـنجم، »فرار مغزها، مشکل بزرگ جهان سوم «شهیدزاده، حسین، ـ22

.4-11، صص 1370شماره هشتم و نهم، خرداد و تیز .همان ـ23 .247-248نراقی، پیشین، صص ـ24 .7/4/1373، همشهری ـ25 .20/10/1371همشهری، ـ26 .همان ـ27 .122، ص 1372، بهار 4فصلنامه دفتر دانش، سال اول، شماره ـ28های داخل و خارج از کشور، وزارت فرهنـگ و التحصیالن ایرانی از دانشگاه ای فارغ بررسی مقایسه ـ29

.19 موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، ص ،آموزش عالی .32همان، ص ـ30 .37ص همان، ـ31نژاد، حسین و پرویز پژوم شریعتی، پژوهشی درباره فرستادن دانشجو به خارج در دوره قاجار مرادی ـ32

.90-116، صص 1353، تیرماه 4، شماره 1و پهلوی، نامه علوم اجتماعی، دوره .22، ص ...ای بررسی مقایسه ـ33 .122، ص 1372، بهار 4فصلنامه دفتر دانش، سال اول، شماره ـ34نشـینی دوگانـه، ترجمـه العبود، ایرانیان مهاجر در ایاالت متحده، پژوهشـی در حاشـیه انصاری، عبد ـ35

. به بعد61، صص 1369ابوالقاسم سری، انتشارات آگاه، تهران، .17-18تهرانیان، پیشین، صص ـ36 .118انصاری، پیشین، ص ـ37 .108همان، ص ـ38

.Askari & Cumming OP. cit ـ39 .60همان، ص ـ40

.Ibid ـ41 .همان ـ42 .61همان، ص ـ43 .189همان، ص ـ44جـزوه درسـی دانشـگاه (تهرانیان، مجید، اندیشه دانشگاه، کندوکاوی در مسایل آموزش عالی ایـران ـ45

.77، ص 1356، )بوعلی سینا

)84( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

.، بخش بهداشت1350سالنامه آماری سال ـ46

.Ibid ـ47 .175انصاری، پیشین، ص ـ48 وزارت امـور خارجـه، مطالعه و بررسی تحلیل پیرامون علل اقامت، مهاجرت و پناهندگی ایرانیـان، ـ49

.131، ص 1365اداره کل امور کنسولی، .50همان، ص ـ50 .نظر در زمینه نیروهای متخصص پزشکی گفتگوی شخصی با دکتر منوچهر محسنی، صاحب ـ51 .3/6/1373گفتگو با وزیر فرهنگ و آموزش عالی، سالم، ـ52، » اقتصـاد ایـران های نیروی انسانی متخصـص در نظری بر توزیع و محاسبه ماتریس «حسن، . طایی ـ53

.21-57، صص 1372، تابستان 2ریزی در آموزش عالی، سال اول، شماره فصلنامه پژوهش و برنامه .همان ـ54، فصلنامه پژوهش و »ها التحصیالن دانشگاه های شغلی فارغ ارزیابی توانمندی «میرکمالی، سیدمحمد، ـ55

.13-39، صص 1372ستان ، زم4ریزی، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، سال اول، شماره برنامههایی درباره دانش، تکنولوژی و آمـوزش علـوم و تـأثیر آن در رشـد جنـوب، عبدالسالم، یادداشت ـ56

.63، ص 1369، نشر فیروز سپاهان، )اصفهان(ترجمه لطیف کاشیگر، .Angell Iano, “Brain Drain in the United Kingdom” in Angell & Kouzminov OP. cit, p ـ57

50. ، »جذب متخصصان ایرانی خارج از کشور «، محسن، اسماعیل فیض اربابی، بررسی اجمالی گودرزی ـ58

.34-35، صص 1370سازمان برنامه و بودجه، معاونت امور اقتصادی، اردیبهشت .همان ـ59المللی وزارت فرهنگ و آموزش عـالی اخـذ های علمی و بین آمار مذکور مستقیماً از دفتر همکاری ـ60

.شده است Hsiang Donald Iien, “Economic Analysis of Brain Drain” Journal of Economic ـ61

Development 25 (1987), pp. 33-43. .118، ص 1372، بهار 4فصلنامه دفتر دانش، سال اول، شماره ـ62

.Askari & Cumming OP. cit ـ63 .282نراقی، پیشین، ص ـ64 .286همان، ص ـ65 .287 و 286همان، صص ـ66 .158هانگ، پیشین، ص ـ67 .87 و 86رانیان، اندیشه دانشگاه، صص ته ـ68

.Askari & Cumming OP. cit ـ69 .160-162هانگ، پیشین، صص ـ70

)85( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

”Trestieni Ion Don, “Brain Drain – a Development Strategy for all European Countries ـ71

in Angell & Kouzminov OP. cit, pp. 126-126. ”Hsiang Donald Lien, “Appropriate Scientific Research and Brain Drain a Simple Model ـ72

Journal of Economic Development 29 (1987), pp. 77-87. .های بانک ملی ایران، بانک مرکزی ایران حساب ـ73تکنیـک، نامـه علـوم التحصـیالن پلـی حسام وزیری، افشان، رابطه تعلیم و تربیت و شغل نـزد فـارغ ـ74

.82-87، صص 1348ن ، بهم3، شماره 1اجتماعی، دوره .38-40، صص ...تهرانیان، اندیشه دانشگاه، ـ75 .41-42همان، صص ـ76 .46، ص ...التحصیالن ای فارغ بررسی مقایسه ـ77ریـزی سیمای آموزش عالی در آیینه آمار، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، موسسه پژوهش و برنامه ـ78

.1373آموزش عالی، فروردین شناسـی دانشـگاه تهـران، ویان کشـور، تهـران، موسسـه روان نصفت، مرتضی، سنجش افکار دانشج ـ79

.204، ص 1354 .73عبدالسالم، پیشین، ص ـ80 و نشـریه 99، ص 1364 و سـالنامه آمـاری 301هـای اجتمـاعی ایـران، صـفحه به نقل از شاخص ـ81

.1354سرشماری سال .43-44، صص ...تهرانیان، اندیشه دانشگاه، ـ82: تاریخ رشد و گسترش آموزش و پـرورش عمـومی آموخـت، در توان از برند، ایوان ـ ت، آنچه می ـ83

، 1319تفکر درباره تحوالت آینده آموزش و پرورش، ترجمه محمدعلی امیری، انتشـارات مدرسـه، .35چاپ دوم، ص

هـای اجتمـاعی در ایـران، گزارشـی از یـک های فرهنگی و نگرش اسدی، علی و همکاران، گرایش ـ84 110، صـص 1356علوم ارتباطی و توسعه ایران، پژوهشکده ران، ، ته 1353نظرخواهی ملی در سال

.117و .45-46، صص ...تهرانیان، اندیشه دانشگاه، ـ85 .51همان، ص ـ86 .سیمای آموزش عالی در آیینه آمار ـ87 .1371-1372مقدمه آمار آموزش عالی ایران، سال تحصیلی ـ88ترش آموزش و پرورش عمـومی توان از تاریخ رشد و گس روندهای گذشته نزدیک، در، آنچه که می ـ89

.23-24آموخت، پیشین، صص .27همان، ص ـ90 .42هوسن، ترستن، مسایل کنونی آموزش و پرورش، پیشین، ص ـ91

)86( علل گرایش نیروهای متخصص به مهاجرت از کشور

).پاورقی مترجم(، 47همان، ص ـ92منصوری، رضا، نگرشی بر وضعیت تحقیقات در ایران، فصلنامه سیاست علمی و پژوهشی، شـماره ـ93

.15-27، صص 1370اول، ، راهبـرد، سـال اول، شـماره اول، بهـار »شناسی تحقیقات اجتماعی در ایـران جامعه«عبدی، عباس، ـ94

.67-84، صص 1371 .32انصاری، پیشین، ص ـ95 .62-66همان، صص ـ96ریـزی و توسـعه بشیریه، حسین، موانع توسعه سیاسی در ایران، موسسـه عـالی پـژوهش در برنامـه ـ97

.169، ص 1372و اردیبهشت ).جزوه( .216اسدی، پیشین، ص ـ98 .224همان، ص ـ99

.39گودرزی، فیض اربابی، پیشین، ـ 100 .12همان، ص ـ 101