1

خانواده ي ایرانی ي شناسی نقد جامعه وگوي حسن محدثی گیلوایی و تقی آزاد ارمکی گفت

ي گاه تهران، جلسه گاهی دانش شناسی و عضو جهاد دانش هاي زهرا پلمه کارشناس ارشد جامعه با کوشش :سرآغازسلسله "یکی دیگر از 1393خرداد 18در ) 1386آزاد ارمکی، ( "ایرانی شناسی خانواده جامعه"نقد کتاب ي علوم اجتماعی کده گاهی دانش در اتاق جلسات جهاد دانش "شناسان ایرانی و جامعه ایرانی جامعه سمینارهاي

ساعت چهار و نیم بعد از ظهر یعنی زمان اعالم شده براي این نشست که با هدف نقد یک . گاه تهران آغاز شد دانشگاه ي علوم اجتماعی دانش کده گاهی دانش کوچک اتاق جهاد دانش شد، فضاي شناختی تشکیل می کتاب جامعه

رفت و آمد کردند و حتا جلوي ) یعنی بیش از دو ساعت(با این حال، مخاطبان تا آخرین لحظه . تهران پر شده بودر موعد به زمان و س ي کتاب تقریبا هم منتقد و نگارنده. رانی ایستادند و سرپا به مباحث گوش کردند در اتاق سخن

گاهی واحد و نیز برخی توضیحات محل نشست وارد شدند و جلسه با توضیحات هاشم واعظی مدیر جهاد دانشگیري این سلسله نشست با این توضیحات همه دریافتیم که دکتر آزاد ارمکی مبتکر شکل. دکتر محمدي آغاز گشت

ر از آثار دیگران مورد نقد قرار گیرد و این ظاهرا بوده است و براي شروع کار پذیرفته است که آثار خود او جلوتاستقبال از نقد و آثار خود را در معرض و آماج انتقادات دیگران قرار . نهمین نشست در نقد آثار ایشان بوده است

تردید قابل هاي انتقادي به فضیحت ناسزاگویی منتهی شده است، بی دادن، در حالی که همین اواخر برخی نشست .رود گونه پیش می باید دید این جلسه چه. اما هنوز براي قضاوت کردن زود است. است ستایش

که نقدي ي تعارف و مجامله نیست بل جا جلسه ران رسید و بالفاصله روشن شد که این سرانجام نوبت به سخن ان منتقد افزوده شد و ر هر قدر مباحث جلوتر رفت بر صراحت سخن. پوشی و صریح در میان است پرده جدي و بی

ي کتاب در جوار هم نشسته بودند و گاه چشم در چشم در حالی که منتقد و نگارنده. برانگیزتر گشت ها چالش بحثشدند، در کل جلسه از سوي طرفین هرگز هیچ پرخاشی پدیدار نگشت و دکتر آزاد ارمکی با شرح صدر و بلند می

آمیز و نحو منطقی و کامال مسالمت شنید و سپس کوشید به - تعیین شده حتا بیش از مجال–ي نقدها را نظري همهي نقد ي حاضران در جلسه، شاهد جلسه بدین ترتیب، همه. کنایه و طعنه و سرزنش و پرخاش به نقدها پاسخ بدهد بی

قد بود و نه آورد این جلسه نه محتواي نقدهاي نا ترین دست تردید مهم بی. وگویی بسیار سازنده بودند و گفت

2

ي دکتر آزاد ارمکی بود که بیش از هر چیز دیگر که منش و روش مواجهه هاي نقد شونده، بل محتواي پاسخاي گشت، در پایان خاطره تنگی می در حالی، که فضاي تنگ و جمعیت بیش از اندازه، موجب نفس. آموز بود درس

و نوید این را داد که اهالی علوم اجتماعی عنقریب وگوي انتقادي بر اذهان نقش بست نشدنی از یک گفت فراموش . پویند هاي سازنده و زاینده راه می وگو در مسیر نقادي و گفت

369ي شماره 9- 11در صفحات 1393شهریور 11این گزارش با اندکی تغییرات در تاریخ سه شنبه روز انتظار تصحیحات الزم ر ا 45از حدود در ضمن دکتر آزاد ارمکی بعد . ي شهروند منتشر شده است روزنامه

.تصحیحات ایشان منتشر شده است لن اعمامتن بدواین ده بودند و لذا رارسال نک

"شناسی خانواده ایرانی جامعه" نقد کتاب: یرانی خانوادهشناسی ا جامعه

ورود خود به بحث ي رانی با اشاره به نحوه دکتر محدثی در شروع سخن :از این نشست زهرا پلمهگزارش رانی خود را در چهار را پذیرفته است، سخنکتاب نقد ي جلسهاین شرکت در که به چه دلیل خانواده در ایران و این

هاي زبانی و بیانی آثار گی ویژه؛ ي خانواده شناسان ایرانی عقاید قالبی جامعه؛ مقدمات بخشدر ادامه متن سخنان وي و نیز . بیان کرد اده در ایرانداري خانو مسأله؛ و شناسی خانواده در ایران جامعه

: شود نحوي ویرایش شده اما حاوي نکات اصلی مباحث این نشست ارائه می هاي دکتر آزاد ارمکی به پاسخ

:محدثی ]مقدمات بحث: الف[

یکی از انتقادهایی . شناسی دین است ام جامعه ي اصلی مورد عالقه شناسی دین و حوزه ي کار من عمدتا جامعه حوزهي کاران و استادان ما حوزه شناسی دارم همین است که هم ي جامعه ام در رشته کاران که همیشه به استادان و هم

کار هستند و این انتقاد وارد است که بسیار پراکندهارمکی زاد آقاي دکتر آبه ویژه مشخصی ندارند؛ به] مطالعاتی[شکال کنم ا فکر می. پسندم من این شیوه را نمی. هاي مختلف قلم زدند هاي مختلف را درنوردیدند و در حوزه حوزه

3

ام کاران گر همین ایراد را داشتند و هم دیجوشان بودم ا ها دانش ام که سال هم استادان. جدي به این شیوه وارد استي برنامه[ي زاویه در برنامه ارمکی البته آقاي دکتر آزاد. این ایراد را دارند کنند که االن در این رشته فعالیت می

ي نیروهاي سیاسی را دلیل این تنوع در کار خودشان اعالم کردند که از وضعیت سیاسی و مداخله] ي چهار شبکهي که امروز دارم درباره حال . دم این کار را نکنممن سعی کر. یم توجیه استکننده نیست؛ اگر نگوئ نظر من قانع

. کنم که ربطی به من ندارد خانواده صحبت کنم باید توضیح بدهم که چرا راجع به موضوعی صحبت میها ریهگاه آزاد نظ دانشها است در کنم این است که من سال ي خانواده صحبت می که دارم درباره دلیل این

یعنی غیر از [ام اي ام و بعد در مطالعات حاشیهمند بسیار عالقه] شناسی ي جامعه[ها به نظریه. کنم تدریس میبندي اي علمی راجع به شوهرکشی صورت به موضوع شوهرکشی توجه کردم و سعی کردم نظریه] شناسی دین جامعه

. سازي چه کارهایی را باید انجام بدهیم ي بکنیم و براي نظریهساز توانیم نظریه جوها یاد بدهم که می بکنم و به دانشبندي اي که بنده صورت حسب همان نظریه بررا ي شوهرکشی و االن هم داریم یک کار پژوهشی تجربی درباره

. ن انجام شده و بخشی در حال انجام استاحبه با زنان شوهرکش که بخشی از آکنیم؛ من جمله مص کردم دنبال میبا این . ي شوهرکشی منتشر کنیم تري انجام بدهیم و یک کار تجربی درباره هاي بیش واریم بتوانیم تعداد مصاحبهامید

هاي مربوط به شوهرکشی را خواندم چیزي که دیدم وقتی بحث. بهانه بود که من درگیر در بحث خانواده شدمد که مدعی تخصص بودند در این حوزه؛ اعم از بلبشویی از نظرات بسیار عامیانه، بسیار سطحی از زبان کسانی بو

هایی که دیدم بسیار آشفته، بحث. شناسان و مددکاران دانان، و حتا روان شناسان، وکال و حقوق شناسان، جرم جامعهگی هواي تهران هم باعث شوهرکشی هآلودکسی گفته است که مثال. آور بسیار عوامانه، و واقعا شگفت

تحقیق تجربی کرده و . براي حل شوهرکشی باید جهل را از بین ببریمکسی گفته است که یا شود، میطوري که هاي این حرف !اش نوشته است که باید جهل را از بین ببریم تا شوهرکشی از بین برود گیري بعد در نتیجه

.هم از زبان متخصصان خیلی عجیب است آنکه دهیم این است جویان یاد می ه دانششناسی ب مبانی جامعهیکی از چیزهایی که ما در درس نباید در هر موردي . مان خیلی زیاد باشد هاي دانم گفتن گر باید تعداد نمی عنوان پژوهش جو و به عنوان دانش ما به

کنیم و زیاد باید سکوت. "مدان نمی"که ما زیاد باید بگوییم فرق ما با مردم عامی این است. اظهار نظر کنیمکسی که . صی حرف بزنیم و علمی حرف بزنیمکه باید تخص براي این. ي بسیاري چیزها نباید اظهار نظر بکنیم درباره

مندي بکند، و در این حوزه شاگردي بکند باید از االن تمرین بکند مندي بکند، تمرین دانش خواهد دانش می

4

کنم، من فرض بگوید که من فکر میتر است بهاظهار نظر بکند خواهد راجع به چیزي اگر هم می. دانم گفتن را نمیي یک رانندهمثال هاي هایش با حرف باید مدام از این تعابیر استفاده بکند تا حرف. کنم، فرضیه من این است می

ي لهاین مسأ. فرق داشته باشد ]کسی که در باب موضوع تخصص ندارد منظور فرد عامی است به معناي[تاکسی وجود ندارد و امروز خواهم ] گی ویژه[کنم حداقل در مطالعات شوهرکشی این یلی مهمی است که بنده تصور میخ

.گفت که در مطالعات خانواده هم این وجود ندارد

آرام به این فکر افتادم که ببینم در مطالعات مربوط به خانواده ط به شوهرکشی آراموببعد از خواندن کارهاي مر و با خواندن این کتب متوجه شدم کتاب تالیف شده 12الی 10حدود خانواده ي در حوزه. گونه است چه اوضاع

جا بود که مترصد فرصتی شدم ازاین. وجود دارد - البته با کمی تفاوت–که این مسائل در این حوزه هم کم و بیش هاي دیگر سی در ایران که نکند حوزهشنا ی هم نگران شدم در مورد جامعهمیک ک. تا این بحث را مطرح کنم

به ،در مجموع این مطالعات. خوب نیست] اصال[طوري باشد اوضاع ما طوري باشد و اگر این شناسی هم این جامعهو من "ایرانی شناسی خانواده جامعه"عنوان کتاب دکتر آزاد بود . شناسی خانواده رسیدم نظراتی در مورد جامعه

طور این موضوع به ي تا بتوانم درباره "شناسی ایرانی خانواده جامعه"این جلسه را بگذارید نهاد کردم موضوع پیش . کلی صحبت بکنم

اند شش سال شان نوشته در کتاب-ار کرده اند ها در این حوزه ک ند که سالا هآقاي دکتر آزاد خودشان مدعی شد آقاي دکتر آزاد هم یکی از توانیم بگوئیم که ن ادعا ما میابراین، بر اساس ایو بن -اند در این حوزه کار کرده

شناسان خانواده هست؛ یعنی در واقع اگر ما در ي خوبی هم از جامعه شناسان خانواده در ایران هست و نمونه جامعهها را در گی رسد که بقیه هم همین صفات و همین خصوصیات و همین ویژه نظر می مورد ایشان بحث بکنیم به

ي خانواده هاي متعددي درباره که آقاي دکتر آزاد از کسانی است که مصاحبه ضمن این. اند ثارشان نشان دادهآي درباره - طور که من خبر دارم آن–اش هم آخرین. اند هاي متعددي در باب خانواده کرده رانی اند، سخن کرده

گی و موضوعات دیگري که خانه مثال درباب هم ؛اند ایشان مقاالت متعددي نوشته. دولتی شدن خانواده در ایران بودي این حوزه را داشته است و درگیر بوده و آثاري تولید کرده دهد دکتر آزاد فردي است که هم دغدغه نشان می

. است

5

از . خوانم من خیلی گزیده می. اشد اشاره کنمي دیگر ب که وارد بحث اصلی بشوم به یک نکته قبل از این . ام من دو کتاب خوانده -اند هاي متعددي نوشته ایشان خیلی فعال هستند و پرنویس و کتاب–هاي دکتر آزاد کتاب

ي آن موضوع مسأله ي من بدل شود و درباره که موضوعی به مسأله خوانم مگر این گی کتابی را نمی ساده به معموالهاي مهم در ایران و جهان بنابراین بسیاري کتاب. ربوط به آن مسأله استداشته باشم و بعد به سراغ متونی بروم که م

دو تا کتاب . کنم که تا آخر عمر هم هرگز نخواهم خواند چون مسأله من نیستند ام و تصور می هست که من نخواندهکنم و بسیار م است که من این درس را تدریس مییکی کتاب تاریخ تفکر اجتماعی در اسال: از دکتر آزاد خواندمکردم که اگر روزي کتابی از دکتر آزاد را نقد بکنم همان کتاب را نقد خواهم فکر می. مند ام به این موضوع عالقه

کرد ولی به هر حال داستان خانواده باعث شد که امروز من در خدمت شما باشم و این کتاب را مورد بحث قرار . دهم

کنیم یعنی ما به آن اثر و آن موضوع توجه داریم، به شخصیتی تی چیزي را نقد میوق] این را هم اضافه کنم که[ اعتبار نمودن ن آن با بیتشبیه نقد به دراز کردن و مساوي دانست. خواهیم افکار اش را نقد بکنیم توجه داریم که می

. ن تصور تصور غلطی استای. سان دانست ورزي یک نقد را نباید با دشمنی و خصومت. تصور غلطی است نویسنده،اگر من . را از میان برداریم] از نقد[نشست ذهن ما این تصور هست این تصور کنم اگر که در ته من خواهش می

ها تأکید ایرانیما باید به کارهاي . خوانم ، کار اش را میکنم یعنی به آثارش توجه دارم کتاب دکتر آزاد را نقد می در ایران یک مشکلی که ما. ها ارجاع بدهیم ها را بخوانیم و به آن که فقط آثار غربیطور نباشد این. داشته باشیم

فالن متفکر غربی گفته است خیلی مهم است اما آزاد ارمکی گفته چه آنکه کنیم عمال فکر میداریم این است که ک گریگوري حرفی اگر ی. بیماري گریگوريام اش را گذاشته این مشکلی است که من اسم. است مهم نیست

مثال اگر آزاد ارمکی، هاشم . دهیم شود به او ارجاع می دانسته میجی راست و خاخارجی نامی بزند چون گریگوري ام این است کنم نگاه پس من اگر نقد می. ها ارجاع داد واعظی یا محمدي باشد چون ایرانی هستند گویی نباید به این

جا حاضر شدم به معنی این است که من اگر این. ها را جدي بگیریم وانیم و آنها را بخ که حتما باید آثار ایرانیشخصیت نویسنده تفکیک کنیم و اندیشه را مورد نقد که نقد اندیشه را از ضمن این. ام این آثار را جدي گرفته

. تر است بهگویی ام که نرم سخن گفتن از درشت بعد گذشت سن و سالی آموختهبه عالوه، . بررسی قرار دهیم. طور معقوالنه و بدون ماستمالی کردن یان کرد و البته بدون تعارف و بهترین سخنان را با زبان نرمی ب توان جدي می

6

جا هم از دکتر آزاد عذر کار ناتوان بودم همین اگر احیانا از این. ی نباشدیگو ام درشت کنم در سخنان تالش میپس ي مناسبی پیدا نکنم و گاهی ممکن است کلمه. گویی نیست بناي من بر درشت .ي دوستان خواهم و هم از بقیه می

. نظر بیاید و درشت تلقی شود کار ببرم که در ذهن شما ناهنجار به اي به کلمه

]ي خانواده ي ایرانی شناسی عقاید قالبی حاکم بر جامعه: ب[

ها و شناسی خانواده از کتاب ي جامعه درباره ام کردهقدر که من مطالعه آن. شوم بعد از این مقدمات وارد بحث میمتوجه من از خواندن آثار این حوزه ،)ام ام و مطالعه کرده هر چه گیر آورده(ها و غیره احبهها گرفته تا مص نوشته

عموم ه در دارند ک چند عقیده قالبیدر ایران ي خانواده درباره خانوادهشناسان ایرانی جامعه رسد نظر می شدم که بهاش کرد؛ از آن کاست یا گویم شاید بتوان اصالح من میکه را هایی البته این موارد و فقره. تکرار شده است شانآثار

شناسان ایرانی خانواده تکرار شده ام که در آراي عموم جامعه عموما ولی من این عقاید قالبی را دیده. بدان افزوددانیم ما می. منتشر بشود مستندات این ادعا آشکار خواهد شد یام که اگر جای وشتهاي مفصل در این باره ن مقاله. است

دست ي تجربی به چیزي که مطالعه که بر حسب آن گویند بلنباید بر اساس عقاید قالبی سخن بمندان که دانشه بر اساس این واهم گفت ککنم و بعد در ادامه خ من این عقاید قالبی را عرض می. ددهد باید سخن بگوین می

داري خانواده در اند مسأله اند، و نتوانسته عینکی بر چشم زده شناسان ایرانی خانواده جامعهها و عقاید قالبی فرض پیشاش را در چند داري دار است و بعد مسأله خانواده در ایران مسألهخواهم گفت که . ایران را درست توضیح بدهند

اند این امر را تشخیص کاران ما، استادان ما نتوانسته که هم ح خواهم داد که علت اینمقوله توضیح خواهم داد و توضیکنم این موارد را در این وقت محدود نشان دهم و من سعی می. گفته است بر چشم داشتن عینک پیش ، همانادهند

. کتاب ایشان تشکیل شده استکنم به آثار دکتر آزاد ارمکی؛ چون این جلسه براي نقد البته ارجاعات را محدود می . ام هاي دیگر ایشان را نیز مد نظر قرار داده ام و بحث من البته از کتاب ایشان فراتر رفته

:ي ایرانی در باب خانواده در ایران شناسان خانواده عقاید قالبی جامعه

نسبت به خانواده دارند و شناسان خانواده اي که در ایران جامعه ي قالبی دهفرض یا اولین عقی اولین پیش تقریبا اغلب. خانواده مقدس استاین است که ،شود ها و افراد مختلف تکرار می توسط آن

7

دکتر ساروخانی، دکتر علی احمدي، دکتر شکربیگی و دیگران : شناسان خانواده این نظر را دارند جامعهخانواده امري ام و معتقد ام که مخالفکامالفرض من با این پیش. گویند که خانواده مقدس است عموما می

. دار هستند و روابط اجتماعی دائما مسأله دهد اجتماعی آن را شکل می نوعی از روابطو اجتماعی است شوند و گاهی روابط اجتماعی بسیار تمامی روابط اجتماعی، اشکال مختلف روابط اجتماعی دچار مسأله می

. شوند ساز می بحرانی و مشکل

خود را تقدس یا در ذات خودش مقدس باشد؛ : گی داشته باشد هجهت مقدس بودن باید سه ویژ یک امر خیلی حیاتی باشد و شود باید چه مقدس دانسته می یا آنیعنی به آن منتقل شود؛ از چیز دیگري گرفته باشد دهد کدام این را نشان نمی هیچ کنند می ها هایی که اینادعا. جامعه داشته باشد نقش مهم و تاثیرگذاري در

نه دهد که خانواده ان میدالیل زیادي نش ام که برعکس من معتقد .هایی را دارد گی هکه خانواده چنین ویژدر یکی از تحقیقاتی که ،عنوان مثال به. آور است آور و عذاب که گاهی بسیار رنج مقدس نیست بلتنها

تحقیق براي استناد علمی کافی نیست و من براي ذکر مثال بدان اشاره البته یک( گویی در مورد دروغاخیرا و شغل آزاد بود، پرسیدیم در کدام ،دار، کارمند هاي خانه هاي ما خانم انجام دادیم که نمونه )کنم می

اول به همسرشان و ي در درجه. ترین دروغ را گفته اند، همه بدون استثناء گفتند در خانواده موقعیت بیشوقتی . یعنی در زمان مجردي به والدین و در زمان تاهل به همسرشان. دوم به پدر و مادرشان ي در درجه

نشان داده شد که . همسرشان گفتند از) شان اغلب(همه اید تقریبا غ را از که شنیدهپرسیدیم بدترین دروشناختی دارد که سر امعهاین توضیح ج. شود ها در آن گفته می ترین دروغ خانواده جایی است که بیش

طبق آمار . ه وجود داردي متعددي است که در خانوادها مورد نقض دیگر، تنش. جایش باید ارائه شوددهد که چیزي خاصی ن می ي اینها نشا همه. قابل اعتنا است دهد ها و فجایعی در خانواده رخ می قتل ،رسمی

ي بخشی از حیات اجتماعی است و نه تافتههم ه ادنوخا ست که ما آن را مقدس بدانیم بلکهدر خانواده نی .ما آن را مقدس تلقی کنیم که هاي جامعه از دیگر بخشجدابافته

ویژه دکتر آزاد ارمکی بدان تأکید دارند این شناسان خانواده به ي جامعه ي قالبی دوم که تقریبا همه عقیدهدکتر آزاد . و لذا بر حیات بیرون از خانواده مرجح است خانواده محلی امن و آرام استاست که

وجود دارد و همچنان . ..احترام به بزرگان، توجه به فرزندان، پیوندهاي نسلی ودر خانواده کند ادعا می

8

در حالی که خواهم گفت که اصال چنین نیست . کند به سیاق سابق ایفاء میهاي مثبت خود را خانوده نقش .دنیایی پر از تعارض است - در موارد معتنابهی–یران و خانواده در ا

ها است حتا ي منطقی آن یعنی نتیجه(شود ی مذکور ناشی میي قالب ي قالبی سوم که از این دو عقیده عقیدهاگر .آمیز و اهریمنی است امري فاجعه) جدایی(طالق این است که ) اگر فرد آن را بر زبان نیاورد

. واده مقدس است و اگر جاي امن و آرامی است، پس جدایی فاجعه است، شیطانی است، شوم استنخابر اساس یک سري از روایات بنده معتقد ام این باز جزو عقاید قالبی است که میان عوام یا میان عالمان دین

انی مانند دکتر کس .کنند شدت امر زشت و بدي تلقی می را بهکنند و طالق هایی را مطرح می اندیشهبه دو . ام ي قالبی هم مخالف روشن است که من با این عقیده. شکربیگی از سونامی طالق صحبت کردند

چه طالق اگر) 2ي اجتماعی مندرج است؛ ي در دل آغاز و انعقاد هر رابطه گسست یک رابطه) 1 : دلیلهی جدایی بر تداوم رابطه ي بین زن و ها را جدي گرفت، اما گا بایست ان اي دارد و می آثار سوء و منفی

.تر بود گی انجامیده است طالق بسیار مفیدتر و انسانی مثال مواردي که به قتل خانواده. شوهر ترجیح دارد .]کند هاي عقالنی را به تابو تبدیل نمی حل لذا آدم عاقل راه[

ویژه دکتر آزاد ارمکی تأکید دارند واده بهشناسان خان ي قالبی چهارم این است که تقریبا تمام جامعه عقیده. تصویر کنند) تداوم/ دو وجهی قروپاشی (تحوالت خانواده را بر اساس یک دو وجهی که

چه در اواخر قرن نوزدهم و چه –ها تر غربی آید از غرب گرفته شده؛ از آثار قدیم این دو وجهی به نظر میکه خانواده در حال فروپاشی است حثی بوده است در باب اینگویا در آن جا ب. در بعد از جنگ جهانی دوم

مثال دکترآزاد .ي فروپاشی و تداوم دوگانه: اي مورد بحث قرار گرفته است و وضع خانواده در دوگانهاند که آن چه در غرب اتفاق افتاده در تاکید هم کرده. اند سنی از این دو وجهی استفاده کردهو دکتر مح

در ایران بحث فروپاشی خانواده وجود ندارد و خانواده همچنان سفت و محکم . یفتاده استایران اتفاق نانجمن پور است در بحث اخیر در باب خانواده در جالییحمیدرضا محکم تعبیر آقاي دکتر(است ر تصور ت من بیش. ي فروپاشی و تداوم است همان دوگانه ي ادامه ها در تمام این بحث). شناسی ایران جامعه

کرد همان یا در واقع این عمل. کنند رار میتککند و باقی فر در ایران صحبت میکنم که گویا یک ن میمبنی بر عدم فروپاشی دارند، دکتر آزاد تاکیدات تندي. شده است فرما عقاید قالبی است که بر اذهان حکم

:کنم ایشان استناد میبه نوشته . است این نشان از حساسیت ایشان نسبت به این موضوع

9

که بسیاري از منتقدان فرهنگ از جمله ایرانی و گردد برمیخانواده ایرانی به زمانی توجه به بحث در"و فروپاشی خانواده برخی از اصحاب علم و اشتغال مشغول یافتن شواهدي بر ویرانی خانواده و فرهنگ

دکتر آزاد حتی در مقام ".انواده است نه به سالخی بردن آنخوظیفه ما برداشتن بار از دوش . ایرانی بودنددفاعی که فضایی آرام ایجاد کند و . زمان دفاع از خانواده ایرانی فرارسیده است": لح سخن گفتندیک مص

).4: 1386اد ارمکی، زآ( "راهی در بازشناسی وضعیت فعلی آن باشد

گویند و خانواده را یروهاي اهریمنی از خانواده بد مییی ناند که گو اي بحث را پیش برده گونه ایشان به لذا .کار نیست و خانواده همچنان تداوم دارد دانند و ایشان نتیجه گرفتند فروپاشی در در حال فروپاشی میالت خانواده به تحو وجهی ام که با این دو کار دکتر محسنی هم دیدهرا در همین .مشکل خاصی نداریم

توان توان شق ثالثی بدان افزود و نمی سازد که گویی نمی قالبی می يوجهی عقاید این نگاه دو .پردازند میو نه صحبت کنیماز تداوم داشته باشد شاید در تبیین نه لزومی . ندي دیگري از آن ارائه کردب صورت

هی قبول اولی نفی دومی و نفی اولی وج چرا که با این دو وان از مفاهیم دیگري استفاده کرد؛فروپاشی و بتاین نگاه مانع از دیدن . این نوع نگاه وضع خانواده را در ایران پنهان کرده است. قبول دومی را در بردارد

و دکتر آزاد از اول تا انتها از کارکرد خانواده و تداومش و نیز . خانواده در ایران شده است درست شرایط . گوید ت آن مینقش مثب

شناسان و نه دکتر آزاد مسائل برخی از جامعه :ه مسائل خانواده را با دوران گذار تبیین کردنریشاین دوگانه .سنت و مدرنیتهقالبی دیگري به نام بحث . دهند انواده را به دوران گذر پیوند میخ

خواهند با ا میي زبان اهالی علوم اجتماعی شده است و تمام مسائل ر جهت توضیح همه چیز در ایران لقلقهعنوان نمونه دکتر خره سنت چیست؟ مدرنیته چیست؟ بهدانیم باال مفهوم توضیح دهند و ما هنوز نمی این

یا ( اند اما معناي دقیق این دو را نگفتهسید جواد طباطبایی بارها از این دو مفهوم استفاده کرده است مفاهیم تبینی . دنازاي اجتماعی داشته باش هب باید ماگیریم کار می همفاهیمی که ما ب. )ام کم من ندیده دست

بر سر که ند و چونان چماقیکن یک سري مفاهیمی که شیئیت پیدا می .ما به ازاي اجتماعی داشته باشند دبای .گشاید اما البته هیچ دري را نمی دري بخوردهر یا کلیدي که به توان زد می هر چیز

گویم ي قالبی می عقیده(ي قالبی ششم هعقید :گاه مشکالت خانواده کردن خاست دادبیرونی قلماین است که ) دنشو شوند و از یک نسلی به نسل دیگر و از استاد به شاگرد منتقل می ها وارسی نمی چون این

10

گونه ما این ي شناسان خانواده عموم جامعه. گاهی بیرونی دارد عموم مشکالت خانواده در ایران خاستاي از دکتر آزاد که به در مقاله. ردتی بیرونی داه در ایران علداکنند که گویی مشکل اصلی خانو صحبت می

) ازدواج سفید(گی هخان بحث هم ،هاي خوبی هم دارد دهی بسیار خوب است و بحث لحاظ قلم و ارجاعدر ذکر شده که که در همین مقاله لیدر حا. مدرن شدن ربط داده شده است جهانی وداري به نظام سرمایه

و بعد باقی امور بودهگی خانه همالعلل عنوان عله بهعامل اقتصادي -ر جوامعدر ایران و سای- ل او ي وهله کنند اشاره می) دولتی شدن خانواده(لت هاي دو ، به عامل بیرونی مثل دخالتعنوان مثال یا به. اند دخیل بودهنظیر ي استادان حاضر در جلسه رانی پرداختند و همه به ایراد سخن صامورد مشخ ینا درآزاد که دکتر

در کتاب مثال دخالت کند؛ ند دولت بایدا یا برخی معتقد. یید کردنددکتر ساروخانی و دکتر شکربیگی تأدر . خواهد دولت مداخله کند شان می کارهاي در راهکه احمدي دکتر علیخیر ازدواج در ایران از تأ

قالبی مانع از تمرکز بر ي و این عقیده دهند نیروهاي بیرونی را پررنگ جلوه می ،یابی مسائل خانواده ریشهایرانی به نفس شناس شود که جامعه این مانع از آن می. شود و دیدن درست مسائل درونی آن می خانواده

روابط اجتماعی در . اي مسائلی دارد هر رابطه. دپدر و مادر و فرزندان تمرکز بکن ي زن و شوهر و رابطهدر ، یعنی زوجینکه روابط تام در آن وجود دارد هم به دلیل اینخانواده . کنند شان مسائلی ایجاد می نفس

وقتی در ایران و معموال ،کنند گی هم دخالت می هزند جزئیاتدر کنند و امور مختلف هم نظارت میاش را روابط قبلیباید زن :شان تجدید نظري بکنند کل روابطشود دو طرف باید در خانواده تشکیل می

خانواده در . از نو روابط جدید برقرار کنندهر دو و اش را حذف کند شوهر هم روابط قبلیحذف کند و ي ، نظارت بر همهدیگر ي امور هم ایران نوعی روابط اجتماعی تام هست؛ دخالت در همه

خاطر همین روابط شود به ترین دروغ در ایران در خانواده گفته می که بیش علت این .دیگر امور هماز ازدواج هر بعد .ل دنیاي خصوصی خود را داشته باشددهند که طرف مقاب ی نمیاهمیت. اجتماعی تام است

امور بر ما نظارت هاي در خانواده. خود را حذف و از نو روابط جدیدي ایجاد کنند دو باید روابط قبلی . دیگر به صورت تام وجود دارد یک

11

، ساخته شده است که بر چشم ها و عقاید قالبی عینکی فرض هاي فکري، این پیش بر اساس این قالبکاران ما ي ایرانی قرار گرفته و این عینک باعث شده است که این سروران، استادان، و هم شناسان خانواده جامعه

. تصویر نکشند بهدرست خانواده را درست نبینند و

]شناسی خانواده در ایران بندي جامعه ي صورت زبان و نحوه: ج[

هاي بندي بحث ي صورت زبان و نحوهشناسان ایرانی به جا پس از ذکر عقاید قالبی جامعه اکنون در این دیگر اینهاي گی هویژ بهپردازم تا شناسان ایرانی خانواده می توسط جامعه شناسی خانواده جامعه : اند ویژه خانواده ر نادرست دیدن مسائل اجتماعی بهل عقاید قالبی دو مکم راه که هم کنم؛شناسان اشاره جامعه

گویی ویژه در خانواده دچار مبهم و به عموما شناسان ایرانی جامعه :هاي علمی فقدان گزاره ،هاي گزاره. هاي علمی است شان فاقد گزاره تحقیقات ،گویی هستند و به بیانی و نقیض گویی، ضد یکل

شود لمی زمانی که بخشی از نظریه میهاي ع گزاره. آزمایی تجربی شوند تصح ،علمی باید در نهایتاین حال مهم نیست. معتبر بدانیمها را آنلحاظ علمی توانیم به باید به محک تجربی زده شود بعد می

سان ایرانی به این امر که ما شنا ا در کار جامعهام . ... فلسفه،خواب، از کجا آمده از عرفان، ها گزارهصحبت ... و ،رادیو ،روزنامه ،و مدام در نشریات شود ه نمیتوج ق سخن بگوییمعنوان محق بهباید

شاهد مثال من از . زنیم باید دقیق بگوئیم وقتی حرف می. که نباید زیاد حرف بزنیم در حالی ،کنیم میزنند از دکتر ضد و نقیض میمبهم و و ی هاي کل ي ما حرف ایرانی خانوادهشناسان امر که جامعه این

:آزاد است

ل ساختن انسان نوگراي ایرانیخانواده ایرانی عام"

. اند سازنده جامعه ایرانی) دین و دولت( با دو نهاد دیگر اجتماعیخانواده ایرانی همراه گاهاز این دید اي ه داعیه هعنی را بپذیریم باید هماگر این م. شود تلقی نمی یهمه جامعه ایران ، خانوادهنگاهدر این

ها این داعیه .است، قبول کنیمشده در مورد جامعه ایرانی مطرح را که تاکنون هومی و نظريمف

12

از نظام استبداد آسیایی منبعث شده در چارچوب نظریه مارکس وبر، پاتریمونیالیسم :ند ازا عبارت شواهدتوجه به ...پدرساالري قدیم و جدید ناشی از سنت تلفیقی مارکسی و وبري، و فکري مارکسی،

آفرینی روشنفکران، نی بر نوسازي اجتماعی و فرهنگی، سهممب یایرانجدید موجود در جامعه هاي متعدد لنس در حوزه دین و فرهنگ و داران و سکوالرهامداران در حوزه دولتی، اهمیت دینسیاست

با توجه به این . دارد حرکت جدید جامعه ایرانی حکایت از داده شده در خانوادهسامان اجتماعی ".انگاري است فرض خانواده معادل جامعه ایرانی یا تنها عامل سازنده آن ساده کهشواهد است

شناسم نمی. ستا که دکتر آزاد به جنگ این فرض رفتهدانم چه کسی چنین فرضی کرده است نمییا دکتر آزاد خود چنین فرضی ساخته و به جنگ آن . ي ایران را معادل خانواده بداند جامعهرا که کسی

مشکل این است که .اخته و دکتر به جنگ آن رفته استس اي نامعتبر رفته و یا دیگري چنین فرضیهاند که خانواده در حال وید بسیاري گفتهگ می دهد و یا مثال ارجاع نمی اصال کند اما ادعا می دکتر آزاد

ص مشخیاري که معتقد به فروپاشی هستند این بس ایشان جو در کتابو با جست .فروپاشی است، در شود ها ارجاع داده می بینیم به نشریات، مطبوعات و روزنامه بعد می. چه کسانی هستند شود نمی

فکري حال چه در نشریات روشن .ستند نه تولید علمعلم مهم ه ي لحاظ اشاعه ها به که ژورنالیست حالیها رفت زیرا صی است و نباید به جنگ ژورنالیستاین بحث تخص. ها بنویسند روزنامه باشد و چه در

اند اما به لحاظ تولید تفکر ي تفکر چرا مهم لحاظ اشاعه هبلحاظ تولید تفکر مهم نیستند؛ ها به ژورنالیست : نویسند در ادامه می. ها رفت به جنگ ژورنالیستپس نباید . مهم نیستند

یافت تا ضمن اینکه ابهامات فرضیه قبلی را نداشته باشد، توانایی تري باید نظام مفهومی جدید "نظام «این نظام مفهومی را . کنندگی بیشتري در مورد جامعه و انسان ایرانی معاصر را نیز داشته باشد تبیین

: نظام مفهومی اشاره شده بر اساس چندین فرض بنیادین طرح شده است. ام نامیده» پایه اجتماعی سهحیات اجتماعی امري محصل . اصلی بر استقالل حیات اجتماعی از حیات سیاسی استوار است فرض. 1

.ناشی از حضور، تعامل، و اثرگذاري سه نهاد اجتماعی در طول تاریخ استهر یک از نهادهاي اجتماعی فوق نیز ضمن استقالل نسبی، مشارکت متفاوت در حیات اجتماعی . 2

.اند ایرانی داشته

13

).48- 49: 1386آزاد ارمکی، ( "اي به منظور تحقق انسان جدید است پایه جتماعی سهنظام ا. 3

را بررسی "نظام سه پایه اجتماعی"مثال تعبیر . ت بررسی تجربی ندارندکدام قابلی ها هیچ رهاین گزاتمام دین، سیاست، آموزش و پرورش، خانواده، اقتصاد، نهاد نهاد اصلی داریم که شامل 7ا م .کنیم

شما :ال من از دکتر این استحال سؤ. جوامع به این نهادها نیاز دارندتمام .، و نهاد قضاء اندارتباطاتي خانواده مهم نیست؟ اندازه بهاقتصاد دانید؟ چرا نهاد تر می تر و مهم نهاد را اساسی 3بر چه اساسی این

ی منمفهوم نظام گویم می) در مقام تعریض( من مثالهاي تجربی شما کو؟ داده دلیل؟به چه ها این صحبت .گویی است به چه دلیل چهارپایه نباشد؟ این نوع حرف زدن کلی. ستا "چهارپایه"

ندندار را تجربیت بررسی قابلی. رانی ایشان در دولتی شدن در سخنان دکتر آزاد سخن گویی و نقیض ضدباب دیگر در ي نمونه

ود جانبه خ دولت ما با مداخالت همه": اند گفته راخوانم که مکر یشان را میتعبیري از ا. خانواده استدر آن جلسه، ".خانواده را تبدیل به چیزي شبیه نظام سیاسی و ابزاري در خدمت خود کند خواهد میي در مورد مداخله - هر دو–دکتر شکربیگی و آقاي دکتر ساروخانی خانم ت ایشان ذیل صحبدر

از دکتر آزاد در باب تعریف دولتی شدن خانواده، ایشان چنین پاسخ الی در سؤ. کردنددولت صحبت عناي دخالت دولت در خانواده دولتی شدن خانواده نه به معناي همیاري دولت و نه به م": اند داده

. گویی است گویی و مبهم و نقیض آشکاري از ضد ي نمونه این ."است

ي افسانه دنهاي اجتماعی علل گوناگونی دار ایم که پدیده ما آموخته :د عللتعد .ا در مقام تبیین، امگیري فالن ان علل شکلعنو ، و فرهنگی را بهتواند تمام علل اقتصادي، اجتماعی، سیاسی مند نمی دانش

ي علی زنجیرهیک مند باید دانش .علمی باشد تواند نمی بیاناین .اجتماعی مطرح کندي لهپدیده یا مسأص مشخدر این زنجیره باید علل قریب و بعید را ی باشد و چه کیفی،حال چه تحقیق کممطرح کند؛

چنین شناسان ایرانی عموم کارهاي جامعه. ص شودنفوذ هر یک از علل بر معلول مشخکرد و میزان گویند علل اجتماعی، اقتصادي، مثال در مورد شوهرکشی می. دانند ست که همه علل را دخیل میا

گیري شوهرکشی مهم اند؛ یعنی همه چیز در شکل گیري شوهرکشی مهم سیاسی، و فرهنگی در شکلاز دهند شناسان خانواده در ایران انجام می ی که جامعههایعموم کار. این دیگر حرف علمی نیست! اند

14

خیر ازدواج در تنگنا و تأ"عنوان کتاب هست (ازدواج در کتابی در بررسی تأخیر مثال. این نوع استامور عالم مثل داده که تماممدلی ارائه ) شناس خانواده جامعه(آقاي دکتر علی احمدي )"ایرانمناسبات جدایی تولید جنسیت، گذاري دولت، ضعف در باز الریسم، اختالل فرهنگی، سیاستسکو

تمایل نداشتن به خانواده .. هاي جنسی و ر ارزشپیدایش گفتمان جنسیت، انقالب د ازدواج، از جنسیامور عالم را در یک مدل گذاشتن کار علمی نیست و کمکی به حل مسأله تمام. نتیجه می دهد را

. کند نمی

:گنجد این است که هاي قبلی نمی که در مقوله شناسان خانواده گی خصلتی جامعه یک ویژهو

خانواده بهشناسان ایرانی جامعه :شناسان ایرانی کاري جامعه محافظه اند و حال کار ت محافظهشدخواهند حرفی بزنند که مورد هاي تحقیق است، یا نمی کاري به دلیل گرفتن پروژه این محافظه

عقاید کاري در کنار این محافظه. دانم نمی.... یا مردم نباشد ودولتی یند عالمان دینی یا مقاماتآ خوش .مطرح نشود اي درست لهمسأهیچ شود اصل قالبی باعث می

]شناسی خانواده در ایران داري جامعه مسأله: د[

ایرانی ي خانوادهدار بودن به مسألهي ایرانی شناسان خانواده شناسی خانواده در ایران و جامعه اکنون بعد از نقد جامعهها گی را بر چشم دارند و از این ویژه شناسان خانواده در ایران عینک مذکور می پردازم که به دلیل این که جامعه

و چهارماین در واقع، بخش . ناتوان هستند خانواده در ایرانداري مسأله برخوردار اند، از توصیف و ترسیم .رانی من در این جلسه است پایانی سخن

گی ازدواج و دیگري، هتعویق افتاد ؛ یکی بهگی دو وجه دارد هتعویق افتاد به :گی هتعویق افتاد به داري دست سرمایه گی نه به هتعویق افتاد این به. ري و و صاحب فرزند شدنگی باردا هتعویق افتاد به

رخ در ایران شکل گرفته و بل در درون روابط اجتماعی ،شدن و نه شیطان بزرگ است و نه جهانیشوند جدا می(روند تعداد خانوادهایی که از بین میگی یعنی چه؟ یعنی یق افتادهبه تعو. استداده

اند و هم نزدیک شدن در حال بهد نشو یی که تشکیل میخانوادهاتعداد و) میرند اش می یا زوجین وهاي تشکیل شده تعداد خانواده بالق. شود تر به عدد یک نزدیک می شان روز به روز بیش نسبت

15

ازدواج ي اندکه هزینه مروزه جوانان به این نتیجه رسیدها .بود از بین رفتههاي تر از خانواده بیشنیز را ازدواج دائم بودن غیر عقالنی ،سنگین است و من به پرهزینه بودن و سنگینی آن ،دائم

.)صحبت خواهم کرد نیز مستقال ي آن که هر وقت جرأت کافی پیدا کردم درباره( کنم اضافه میها را جوانان در اینکنم من فکر می. در ایران؛ عقالنی استغیرهم سنگین و ، همازدواج دائم

.اند ایران تشخیص داده

جوانان . مشکالت اقتصادي هم نقش مهمی در این راستا دارد .است سن ازدواج باال رفته ،در نتیجه استفاده از بازار ا بنیازشان را کنند؛ یا از طریق ازدواج سفید؛ یا نیازهاي جنسی خود را یا سرکوب می

تعویق حالت دوم به. کنند ارضاء می - اال در بازار موجود استجنسی به شکل ک امورکه - جنسی آزاد ها صاحب ت تا سالینه اسپرهز آوري چون فرزند ،کنند که زوجین وقتی ازدواج می این استگی هافتاد

دار شود چون اگر کرد بچه پیش از این تا وقتی کسی ازدواج می کرد فورا سعی می. شوند فرزند نمیاما االن . اش کور نیست کرد که اجاق اش کور است و او باید ثابت می گفتند اجاق شد می دار نمی بچه

. یگر این فکر هم منسوخ شده استد

شان، دکتر آزاد و دیگران در تبیین) گی خانواده را افتاده ي به تعویق پدیده(امر را فانه همینسمتأ را عادي جلوه دار مسألهعنی موضوعات ی اسپین دکترینگ؛ کنند می (spin doctoring)ماستمالی

منبعث " کاهش میل به ازدواج را داراي کارکرد دانسته و آن راخیر ازدواج و در اثري تأ مثال. ددادنیته یند عمومی مدرنو از طرفی بخشی از فرآ "از تالش ایرانیان در حفظ میراث فرهنگی و ملی ایرانیان

خیر در ، حال با تأایم و تالشی در این حفظ نداشتهکار هیچ گویی ما قبال. در ایران و جهان دانسته استحب کتاب صا ،در ادامه) !حفاظت از میراث ملی( !هستیم از میراث ملیر حال حفاظت ازدواج د

تاکید بر آثار زیانبار افزایش سن ازدواج بدین معناست که این پدیده ": دیسنو تأخیر در ازدواج میر آثار مثبت ازدواج در ادامه به ذک. اگر زیان بار است چرا منفی نیست ".داراي آثار منفی نیست

ین امر منجر به اما اگر ا. له اجتماعی نیستافزایش سن ازدواج آسیب یا مسأ": گوید پرداخته و میمثابه مسأله اجتماعی بخش به جامعه است باید به که زیان هایی از سوي جوانان شود رفتارها و واکنش

ت که بدین شرح اج آورده اسازدو خیر دردر ادامه جدولی حاوي آثار منفی تأو باالخره، .توجه کرد

16

شیوع خانواده، فرار سرمایه،گرایی، تضعیف نهاد گرایش بیشتر به مهاجرت، شیوع پوچ: است، تضعیف درجامعه تضعیف اخالق جنسی داري، رادیکالیسم، تضعیف دین گري، روسپی .ناپذیري سیاسی ، کنترلگذاري سرمایه

این موارد مثبت و منفی را . است ازدواجتأخیر در همان ي ممکن هدیترین پد شومو این یعنی که اگر ال این است سؤ. پردازد کارها می در ادامه به راهاین محقق توان جمع کرد؟ گونه می هچد ارمکی در این کارها چیست؟ حال دکتر آزا این راه طرح ازدواج آثار مثبت دارد پس خیر درتأ

: بینند در خانواده، مشکلی نمی التیو تحو تغییر وجود ؟ ایشان هم با قبولمورد چه گفته استگیري فرزندان، ازدواج شدن تصمیم و مهمدر ایران ن تغییرات عمده در الگوي ازدواج ضم"

عاصر ونسل جدید که تحت تاثیر عالیق و نیازهاي م. ورت ترکیبی خاصی پیدا کرده استص و با مالحظه عشق و آشناییته قرار گرف ي روابط فامیلی و همشهریان تحت فردي است در چرخه

معرض این ازدواج کمتر در .ندپرداز میهمسر انتخاب حمایت والدین بهو فامیلی پیوندهاي و گی هتعویق افتاد دکتر آزاد هم به ".همسرگزینی استطالق قرار گرفته و الگوي مناسبی براي

ي نگرفته استتشکیل خانواده را جد .

نشان ي خانواده در ایران بارهو مستندات در تحقیقات :ز در خانوادهآمی روابط تعارضت شد بهدر ایران و فرزندان، برادران و خواهران روابط بین والدین ،دهد که در واقع می

: مانندمشکالتی سازد؛ ها را نمایان می و انواع تعارض آمیز است تعارض

کشی، اعم از زن( گی است ههاي خانواد قتل کشور ها در قتل% 30گی چرا که ي خانوادهها قتل - ؛ )کشی کشی، جدین والدینشوهرکشی، فرزندکشی،

دهم مفهوم ارزشی من ترجیح می(ده اخانو انه درقافنگی م زوجین یا به تعبیري زنده "خیانت" - کنند؛ ن میروابطی دارند و از هم پنها در بیرون از خانه یعنی زن و مرد) کار نبرم را به "خیانت" فرزندان فراري؛ - ؛ )پدر به دختر، برادر به خواهرنظیر تجاوز (له تجاوز به محارم مسأ - )ساالريساالري، و اخیرا فرزند ، زن اعم از مردساالري(در خانواده گري اشکال سلطه -

17

است و این هاي ایرانی ها در خانواده ترین پدیده از دردناكکه ل هتأ حین جنسی محرومیت -شناسان کاري جامعه طالق در ایران است و محافظهعامل اصلی ،گی جنسی طبق آمار رسمی هنابسند

در مورد محرومیت جنسی و ناتوانی خانواده در (مورد را حرف زدن در این ي اجازهایرانی خانواده هر (دهد به آنان نمی )استافراد ي عمده ي ي افراد که دلیل مهم ازدواج است و از نیازها ارضاي جنسی

چند که اخیرا یکی از کارشناسان محترم گفته است ازدواج براي پاسخ به نیازهاي جنسی نیست براي در مورد الاقل شود ایشان براي حفظ جامعه ازدواج کرده است ولی من معلوم می. حفظ جامعه است

).]قدر زبان ما آکنده از تزویر است چه[ !ام خود ام مطمئن هستم که براي حفظ جامعه ازدواج نکرده

ویژه در ، بهدار است اخالق جنسی فرزندان امروزه مشکل دهی به فرزندان که ي هویت لهمسأ -دوست دختر و دوست که رسیدههم راهنمایی ي آموزان دوره دانشبه اکنون دبیرستان که ي دوره

؛د دارندپسر متعد .اند در ایرانمسائل و مشکالت خانواده ترین از مهمو نیز خشونت علیه فرزندان -

این البته [. شود آمیز بودن خانواده در ایران می آمیز بودن و تعارض ها سبب گسست روابط خانواده و تنش ي این همهآمیز بودن تعارض. است) اند اي که افراد خودشان تأسیس کرده خانواده( ي تأسیسی خانوادهمربوط به تنش در

، )شوند تر، بدان وارد می آیند یا در واقع و به تعبیر دقیق دنیا می اي که افراد در آن به خانواده(گاهی ي خاست نوادهخاهاي که گاهی شناسان ایرانی خانواده مغفول مانده است؛ تنش مثل دعوا بر سر ارث و میراث و ماترك نیز نزد جامعه

].شود از یک نسل به نسل دیگر منتقل می

وتاهک خانواده در ایران کوتاه :ت شدن خانوادهمد که دختر سخن دیگر این. ت شده استمدموارد .ي شوهر را ترك کند آرزو است رود و با لباس سفید خانهي بخت ب با لباس سفید به خانه

یگر حیات خانوادهد. "النادر کالمعدوم"به قول معروف .مالك نیست، اما موارد نادر داریم ينادر و این بدین معنا گی است ي خانوادهها آمار باالي طالق و قتل ،هاي آن عمرانه نیست و از نشانه

. رخ داده استدر ایران فاقی درون خانواده ست که اتا

18

توان گفت الاقل می. دار شده است ایران مسأله گویم خانواده در که می زنم بل من از فروپاشی یا فاجعه حرف نمیشناسان از جامعه. خانواده در حال بازسازي شدن استطور خودجوش و به تی دیگر از دست رفتهسن ي خانواده

ازسازي خانواده به شکل به بها حل با این راهایی ارائه کنند و ه راه حلتمهیداتی بیندیشند، رود خانواده انتظار می .جدید کمک کنند

اي دکتر آزاد ارمکی به نقدهاي محدثیه پاسخ

:دکتر آزاد در مقام پاسخ به بیانات دکتر محدثی به بیان نظرات خود پرداختند ،ایان سخنان دکتر حسن محدثیدر پت خواهند در مورد خانواده صحب شناسی دین است و می ي ایشان جامعه ابتدا تعجب کردم از دکتر محدثی که حوزه

ي حوزه معلوم شد که ایشان هم مثل همهشان به این ي ورود مورد نحوه رکنند اما با توضیحی که دادند ددر ایران این قصه ناشی از فقدان آکادمی. گویی کرد گویی رسیده و خودش هم کلی ه یک کلیشناسان ب جامعه

ن و از دین به شوهرکشی مانند دکتر محدثی که از نظریه به دی ؛هایی شناور باشیم شود در عرصه است که باعث میت ال من این است که وضعیسؤ. ه با ورود دکتر محدثی متفاوت استن به بحث خانواداما ورود م .رسیده است

بحث از خانواده شدم و وارد گونه است؟ در توضیح این سؤال ي ایرانی چه ایرانی چیست؟ مختصات جامعه ي جامعهدهد نشان ب) ي ما را جامعه(تر آن را تواند بیش ي ایرانی است که می مهمی از جامعه ي حوزه کنم که خانواده فکر می

بدون شناسان امریکایی ر این است که تمام جامعهدیگ ي نکته ،همین جهت در. ام سالی کار کرده 8این حوزه و دربه نام شناسان فرانسوي کتابی دارند و تمام جامعه) social problem(ي اجتماعی لهاستثناء یک کتاب در مورد مسأ

. شناسی است ق پارادایم جامعهدارند و این منطکار و شغل

و تعداد . خانواده را نکند، خصوصا تواند دین و دولت و خانواده را کنار گذارد و کار شناسی ایرانی نمی جامعه ورد خانواده کار نوعی در م باید به شناسان ي جامعه همه. مورد است 11 – 10شناسان ایرانی خانواده به تعداد جامعه

. الت احتماعی استزیرا خانواده کانون مهم تحو شود گویی محسوب نمی این کلیکنند و

دکتر آزاد در .تري به کتاب دادند نیت بیشنکات خوبی را مطرح کردند و شأ نقد کتاب انصافا درثی دکتر محداشاره ،دکتر محدثی مطرح شد شناسی خانواده از سوي ت منابع در جامعهادامه به بحث عقاید قالبی که در مورد کلی

19

ربط ارد در مورد کار من بیاین مواز ثی در این زمینه بیان کردند که برخی پاسخ به اظهارات دکتر محد کردند و درمقدس است اما امر textهرچند در ام مهم است؛ که گفته س است بلام که خانواده مقد گاه نگفته است و من هیچ

پرچالش است قاس نیست و اتفامقد. ترین رابطه در سطح خرد اي است و اصلی ثی امري رابطهبه تعبیر دکتر محدآفرین قلمداد که آن را نقش ی امن است بلام خانواده محل چنین من نگفته هم. سمهم است و نه مقد نتیجتا .استام جدایی، امري من نگفته. کند جاد میهاي اجتماعی امنیت ای فی براي خانواده در برابر بحرانو از طر ام کرده

باید طالق آسان هم داشته م وقتی ازدواج سخت داریما ام زیرا معتقد در جایی از طالق دفاع کرده. اهریمنی استم دو فضاي مفهومی فروپاشی و ثبات داریم و من از ا جهی معتقدودر مورد نقد ایشان در ارتباط با نگاه دو . باشیم

چنین من هم. نواده در ایران در حال تغییر استشناسی خا عی هستم که جامعهمد .استمرار صحبت کردم تغییر وخانواده را کنم و اتفاقا ي ایرانی دفاع می پذیرم و از جامعه ت و مدرنیته را نمیو مفهوم سنهستم مخالف مفهوم گذار

هاي آن صحبت خانواده، ازدواج، مسائل و چالش کتاب در مورد مشکالت 3و 2بینم و در فصل در چالش می . کردم

ند ا معتقد .که مفروض دکتر محدثی رادیکالی و تقابلی است من با دکتر محدثی اختالف موضع دارم و آن این م ا معتقدرکسی و من تحلیل وبري کردم تا ما. است آمیز تعارض... بین فرزندان و والدین وجامعه و خانواده و رابطه

هاي چالش و بحران محل ،خانواده در عین حال. ایرانی ترکیبی از ساحت توافقی و تعارضی است ي خانواده و جامعه . خانواده وجود دارد ي ولی عوامل وفاقی هم در حاشیه عمده است

که چه کسانی از این ام اما این این نقد بر کتاب من وارد است که من از ادعاي فروپاشی خانواده سخن گفته ولی . ثی خواهم گفتمدعی فروپاشی از دکتر محد بعدا از افرادچند ام و هر کنند چیزي نگفته موضع دفاع می

همه از فروپاشی خانواه می گویند یعنی فقدان ... ، استبداد آسیایی وي پاتریمونیالیسم هایی مثل نظریه دیدگاهتغییرات بنیادي ،ده مهم استاکنم که نهاد خانو تاریخی از خانواده من فکر میي فهم در زمینه. هاي اجتماعی بنیان . ا امکان بازسازي داردام ،دارد

نسل اول . ام لیل نسلی کردهتح این است که من خانواده را ،اند نکرده همهم که دکتر محدثی توج ي نکته لحاظ شرایط خویشاوندي در اختیار دارد و نسل را بهزي خود چرا که عوامل درونی بازسا هاي کمتري دارد بحران

. ت در نسل جدید استالو مشک ي خویشاوندي ندارد هم ریخته دارد و نسل جدید شبکه هایی به میانی ساحت

20

در ساحتی مشکالتی . است هاي مختلف متفاوت ظهور مشکالت در ساحت. ی باید دیدخانواده را در سه ساحت نسلالت خانواده بیان کردند مواردي که دکتر در مورد مشک مثال ؛تر است در ساحتی مشکالت بیشتر و کم مثل طالق،

م این موارد مربوط به ساحت نسل سو... آمیز بین والدین و فرزندان و گی ازدواج، روابط تعارض هتعویق افتاد مانند بهلاست تا نسل او .العات من اط .کالتی استتر دچار چنین مش خود کم به دلیل مقتضیات نظام خویشاوندي لنسل اوتی است و نه سن ي نه مثل خانواده چنان ترکیبی است الگوي حاکم بر نظام ازدواج هم دهد نشان می در مورد ایرانوقتی ترکیبی نباشد . وجود ندارد یزیرا الگوي واحد و غالب ،خانواده ي ه نه در همهالبت ي مدرن است؛ مانند خانواده

تر بیشو ي ایرانی مسائل جدید خانواده... گی و ه، هم خان خارج از خانواده روابط جنسی .تر است ی بیشفروپاش . مربوط به تهران است

فرمایند که جامعه ثی درست میدکتر محد ر ی خود دکتو حت ما هم. اند د علل شدهشناسان ایرانی دچار تعدفرق من با دکتر این است که من مشهور .ی استو این ایراد مهم استدچار این مسأله شده محدثی در شوهرکشی

نیز و .ایشان معتقد به فروپاشی هستند و من اعتقادي ندارم .دهد ستم و دکتر تحلیل تضادي ارائه میبه تحلیل نسلی هخانواده روي تواند یکی از سناریوهاي ممکن پیش ت هستم و این امر میمد ي کوتاه خانواده ي ایده من مخالفا رود بر اساس شاهد مثالی است ام ت بودن پیش میند خانواده به سمت کوتاه مدا که ایشان معتقد این. ایرانی باشد

هایی در تأیید نظر دکتر و مثال. نظر بگیریم بسته به این است که ما کدام شواهد را در .شواهد دیگر هم وجود داردشاید تحلیل طبقاتی در این مورد . بینیم سینما هم می ما این دوگانهها را دری در جهت نقض آن است و های مثالاین تحلیل به روشن .ي پایین باال و طبقه ي شهري و روستایی، طبقه ي خانوادهتحلیل طبقاتی در مورد . گشا باشد راه

. کند شدن مسأله کمک می

وقتی از من . ما گرفتار این مورد هستیم .دانیم را بیرونی میگاه مشکالت خانواده پذیرم که ما خاست این را هم می .ام یم منطق تئوریک من چیز دیگري است و در چند جا مفصال بحث کردهگو دخالت دولت سخن می

حال کسی به .اساسی است) خانواده، دولت، دین(نهاد 3م این ا اجتماعی معتقد ي در خصوص نظام سه پایه و و پرورش مثل آموزشباقی نهادها ثانویه هستند و تابعی؛ . چندین مورد دیگر هم اعتقاد داشته باشند مشکلی

کند و ي جدیدي تولید می طبقه هر دولتی. دولتی حال جامعه با هر ؛ن دولت معنا ندارددنظام اجتماعی بو .ارتباطاتران ای قضا در. گیرد نمی ی در آن صورتفاق خاصهیچ ات .نطور هم همینهاد قضا . ثیر دولت دارداین نشان از تأ

21

اد اصلی مستقل هستند اما ترکیبی عمل این سه نه .اقتصاد هم تأثیر دارددولت بر .خیلی مستقل و تاثیرگذار نیستط درون در رواب شان استقالل .این کتاب ام نه در ر در مورد نظام سه پایه بحث کردهدیگی و در جای کنند و پیوسته می

درست ... تعارضات و ،پدرکشی، خشونت ،تمام مسائل مثل فرزندکشی. کند خانواده، مکانیسم تغییرات را ایجاد میجمهوري اسالمی .کند چون خانواده آزاد نیست ت کامل نمیتبعی] از منطق درونی[ر از منطق درونی است اما ثمتأکند ر مینواده را گرفته و تعیین مسیفت خاخ.

اي ناب ي هسته خانواده. چنان ترکیبی است دیگري که باید اشاره کنم این است که خانواده در ایران هم ي نکته ه کاران شناسی محافظه را درگیر جامعه ها وجود دارد و ما کلیشه. اي پیوسته وجود دارد ي هسته نداریم بل خانواده

ه رادیکال بل رئال مبتنی بر فهم یک واقعیت کارانه و ن ي خیلی محافظه شناسانه کرده است و ما را از فهم آسیبام مقتضیات تاریخی، معتقد. رویم غ بازسازي آن نمیو به سرا دانیم طالق را مهم نمی مثال. اجتماعی دور کرده است

چون خانواده-د خانواده دارد تی که خوو نیز ظرفی شود هاي دیگر که به خانواده وارد مینهاد دینی و الزاماتبا وپاشی فر تی واین الزامات خانواده را از کوتاه مد .اي پیوسته داریم ناب نیست بل ترکیبی است و هستهاي هسته . کند واده دارد خود در شرایط بازگو میخان ي مشکالتی که همه

اقتضائات . من اعتقادي به این امر ندارم ودکتر محدثی معتقد است روابط اجتماعی در خانواده تام است دولت . به همین خاطر دخالت دولت هست .دهد استقاللی را به صورت اجتماعی نمیاجتماعی اجازه ظهور عمل

اده تن به دولت دهد خانو ا چنین هم نیست کهدخالت در خانواده دارد و دردسرهایی براي آن ایجاد کرده است امشاید بتوان طالق را مخالفت خانواده با .استجاهایی خانواده مخالفت کرده . لطه را فراهم کندتولید سو امکان باز

. پذیرم و برخی را نه زیرا معطوف به آثار من نیست ه برخی نکات را میدر نتیج. دولت بدانیم

وبالگ زیر سقف آسمان: منبع