‌‌1398زمستان،‌4،‌شمارۀ‌51های‌جغرافیای‌انسانی،‌دورۀ‌‌پژوهش

‌853-870ص.‌DOI: 10.22059/jhgr.2017.237388.1007495

شناسی شهرهای ایران و اروپا در دورة مقارن با اسالم بررسی تطبیقی الگوی رایج ریخت

(نا در ایتالیا شهر ری در ایران و سیه :مطالعة موردی)

یمرکز تهران واحد اسالمی آزاد دانشگاه شهری، طراحی ارشد کارشناسی -باشی مهسا امینی حاجی

یمرکز تهران واحد اسالمی آزاد دانشگاه شهرسازی، و معماری دانشکدة علمی هیئت و عضو دانشیار -1*محمود رضایی

یمرکز تهران واحد اسالمی آزاد دانشگاه شهرسازی، و معماری دانشکدة رئیس و استادیار -بندرآبادعلیرضا

07/10/1396 :تأیید نهایی 18/04/1396 :پذیرش مقاله

‌چکیدهاسالمی‌در‌مقایسه‌با‌شهرسازی‌مقارن‌آن‌-کالبدی‌شهرسازی‌ایرانیفرد‌‌دنبال‌تمایزات‌منحصربه‌این‌مقاله‌به

فضاهای‌معماری‌‌.اندموجود‌پدید‌آمده‌است‌که‌در‌اثر‌توسعة‌وضع‌(میالدی‌14-7قرن‌)وسطی‌در‌اروپای‌قرون

های‌فرهنگی،‌اجتماعی‌و‌تمدنی‌یک‌جامعه‌را‌بازتاب‌‌هایی‌کالبدی‌هستند‌که‌بسیاری‌از‌ویژگی‌و‌شهری‌پدیده

بر‌این‌مبنا‌‌.شمار‌آورد‌بخشی‌کالبدی‌تاریخ‌و‌فرهنگ‌جامعه‌مؤثر‌به‌ها‌را‌در‌تجسم‌توان‌آنرو‌می‌این‌دهند؛‌ازمی

.‌شناسی‌مختلفی‌را‌مشاهده‌کرد‌های‌ریختتوان‌ساختهای‌متفاوت‌میهایی‌با‌ادیان‌و‌ایدئولوژی‌در‌سرزمین

‌ریخت‌کمتر ‌زمینة گونة‌شهرسازی‌به‌‌زمان‌دو‌هم‌کالبدی‌گیری‌شکل‌مقایسة‌به‌شناسی‌شهریپژوهشی‌در

حاضر‌کیفی‌است‌و‌‌روش‌پژوهش.‌است‌های‌شهرسازی‌پرداختهشیوۀ‌موردی‌و‌تحلیل‌کیفی‌عناصر‌و‌ویژگی

های‌متعدد‌‌بعدی‌از‌دو‌نمونه‌و‌مطالعات‌موردی‌نمونه‌سه‌سازیکمک‌نقشه،‌مدل‌این‌مطالعه‌با‌مقایسة‌تطبیقی‌به

‌از‌گیریها‌براساس‌بهرهشهرسازی‌و‌نمونه‌ادبیات‌از‌مشترک‌عوامل‌خراجاست‌.در‌هر‌منطقه‌انجام‌شده‌است

‌هایی‌مانند‌سازمانبنا‌و‌ویژگی‌و‌تک‌(محله،‌راه،‌حصار،‌میدان‌و...)ارزیابی‌در‌مقیاس‌عناصر‌بافت‌‌هایماتریس

‌الگوی‌ساخت‌و‌مصالح‌صورت‌گرفتهشهری،‌موقعیت،‌عملکرد،‌گونه‌فضایی،‌ساختار های‌‌یافته‌.است‌شناسی،

فضایی‌‌فضایی‌و‌شکل‌توسعه‌و‌همچنین‌ساختار‌دهد‌این‌دو‌نوع‌شهرسازی‌از‌نظر‌سازماناین‌مقاله‌نشان‌می

‌غالب‌تفاوت ‌و ‌دارد ‌قرارگیری‌شباهت‌ ‌نحوۀ ‌مقیاسو ‌در ‌بهها ‌و ‌عملکرد‌های‌خردتر ‌معماری‌و ‌حوزۀ ‌در ویژه

اسالمی‌در‌ابعاد‌مختلف‌شهرسازی‌در‌-ماری‌ایرانیتوان‌از‌هویت‌یگانة‌شهرسازی‌و‌معامروزه‌می‌.بناهاست‌تک

‌.ها‌استفاده‌کرد‌های‌شهری‌از‌آنشهرهای‌کشورمان‌بهره‌برد‌و‌از‌نظر‌ارتباط‌فضایی،‌یکپارچگی‌و‌توسعه

‌

‌کلیدی‌واژه ‌‌ریخت‌:های ‌سیه‌(مورفولوژی)شناسی ‌شهر‌شهری، ‌شهر-ایرانی‌سازینا، ‌قرون‌سازیاسالمی،

‌ری.وسطایی‌اروپا،‌شهر‌‌

‌‌

1 Email: Drrezaei26@gmail.com نویسنده مسئول*

‌1398زمستان،‌‌4ۀ،‌شمار‌51ۀدور‌،یانسان‌یایجغراف‌یها‌پژوهش‌854

‌مقدمهاست فضاییو فرهنگی ةبرای عموم پژوهشگران بیانگر هویت ویژ یوسط قرونو شهرهای اصطالح شهرهای اسالمی

دادن برای نشان پژوهشگرانهریک از ،کند. در این راستا از غیر آن جدا میدر تاریخی خاص که محیط شهری خود را

فرد و دارای هویت ای منحصربه عنوان پدیده را بهای این دوران هها شهر اند تا با آن دنبال شناخت ابعادی بوده این تمایز به

؛ گاه با مسائل کالبدی، گاه با مسائل انسانی و اجتماعی و گاه با شناخت ماهیت و چیستی شهر کنندمعرفی

یی این شهرها در چیست؟ با وجود سازمان فضا(. پرسش اصلی این است که تمایز الگوی کالبدی 6: 1393)پوراحمد،

های محصور و بافت متراکم برای ، محلهچیدرپ چیپی ها راهگوی کالبدی شهری کلی شامل شهر با برج، بارو و دروازه، ال

در کجاست؟ ها آنها، تمایزات کالبدی هر دوی این شهرسازی

دورة در شهرهای ایران دوران اسالمی در بازة زمانی قبل ازهای کالبدی است که مشخصهبارة بحث در این مقالهدر

تمرکز این پژوهش رو نیاز ا اند؛ وجود داشته زمان هممیالدی( 14-7ی )قرن وسط قرونصفویه و مقارن با آن در اروپای

است. سازیوسطایی و تمایز این دو شهر و شهر قرون یشناسی و یافتن معیارهایی برای شهر اسالم پیرامون ریخت

بوده است، پردازان هینظرطایی همواره مورد توجه پژوهشگران و وس اسالمی و شهر قرون-بحث پیرامون شهر ایرانی

خاص به روش مقایسة تطبیقی و با انتخاب مطالعات موردی به تشابهات و تمایزات طور به ها آناز کی چیه باًیتقراما

ی زمان همی تاریخ شهر و شهرنشینی، ها کتابدر مجموعة پاکزاداند. الگوی کالبدی این دو شهرسازی نپرداخته

ی سازندة این ها مؤلفه لیتفص بهوسطی در اروپا را ذکر کرده و گیری شهرهای اسالمی در ایران و شهرهای قرون شکل

گیری دربارة شکل« تاریخ شهر»ولو در کتاب . همچنین بنهکرده استصورت مستقل از یکدیگر بررسی شهرها را به

بحث کرده و عوامل مفصالًدوره و پیوند مداوم این شهرها با امروز گیری شهرها در این وسطی، انواع شکل محیط قرون

)پاکزاد، کرده استبررسی دقت بهجداگانه صورت بههای موردی گیری این شهرها را در نمونه مشترک موجود در شکل

زاده ری، نقیحبیبی، زیا مطالعات های دیگر از جمله (. در پژوهش79-33: 1386ولو، بنه؛ 185-264-161-375: 1392

های سکونتگاه شناسی در ریخت مهم نقشی که شود یم اشاره حاکم یها نظامایدئولوژی و فرهنگ دین، عامل به و...

دارند، متفاوت ایدئولوژی و ادیان کشورهایی که در متفاوت مورفولوژیکی های برساخت مبنا، نتیجة همین بر دارند. شهری

(.53: 1374زاده، ؛ نقی107-97: 1382؛ زیاری، 49-38: 1392آید )حبیبی، دست می به. پرداخته استمشخص به مقایسة این دو شهرسازی در یک دوره طور بهای ها، کمتر مطالعه با وجود این پژوهش

های حاکم، چگونه و در صورت واضح مشخص نشده است که عواملی مانند دین، فرهنگ و ایدئولوژی نظام همچنین به

ها بندی شناسی غالب دسته اند. ضمن اینکه در زمینة ریخت های کالبدی منجر شده شباهت منشأها و به تفاوتچه مواردی

به خیابان، بلوک، قطعه و ساختمان بسنده شده و عوامل فرا دوبعدی طراحی شهری کمتر در تحلیل مورد استفاده بوده

شود تا های مرتبط با مفهوم هرکدام از این شهرها کنکاش می است؛ بنابراین این مقاله از آن جهت اهمیت دارد که دیدگاه

ها را بررسی کرد. را شناسایی و تمایزات و شباهت ها آندهنده به سازمان و ساختار بتوان مفاهیم و عوامل عمدة شکل

طایی وس اسالمی و شهرهای قرون-یابی شهرهای ایرانی گیری و اصول سازمان هدف مقالة حاضر، تحلیل مبانی شکل

، ها آنگیری های کالبدی و عوامل مؤثر در شکل است که در راستای دستیابی به آن، پیشینة تاریخی این شهرها، ویژگی

کمک مطالعات موردی و ادبیات مرتبط انجام ای است که به بررسی و تحلیل شده است. روش پژوهش کیفی و مقایسه

اند. مقیاس بررسی از کالن به خرد یعنی از بافت ها تهیه شده ویژگیهای کیفی نیز در زمینة عناصر و شده است. ماتریس

ی و طبیعی نیزرکالبدیغی ها مؤلفهی کالبدی است؛ بنابراین هرچند در پژوهش اصلی ها مؤلفه بر دیتأکبنا، با شهر تا تک

‌‌855...‌شهرهای‌ایران‌و‌اروپاشناسی‌‌بررسی‌تطبیقی‌الگوی‌رایج‌ریخت

تنها به شهرهایی که بر وضع ها مالحظه شده، در نوشتار حاضر مورد نظر نبوده است. همچنین این مقاله در انتخاب نمونه

اند اکتفا داشته است. موجود توسعه یافته و نوبنیاد نبوده

‌مبانی‌نظری‌شناسی‌)مورفولوژی(‌شهری‌ریخت

. این مقاله با توجه به رویکرد استاندیشیدن دربارة فرایند ساخت شهر در بستری تاریخی نیازمند رویکردی خاص

کالبدی به شهرهاست به مطالعة این فرایند پرداخته است. با توجه به ویکردهایر نیتر مهمکه یکی از مورفولوژی شهری

به که است شهری فضای و فرم ترکیب طرح مطالعة شهری توان گفت مورفولوژی های موجود می تعاریف و نظریه

؛ 161: 1390محملی ابیانه، شوند ) آشنا تغییر روندهای و توسعه الگوهای محلی با کند می کمک شهری طراحان

های از نگاه متأثرهای مختلف و همچنین (. مطالعات مورفولوژی شهری در دوره1: 1390پورمحمدی و همکاران،

اند که در قالب مکاتب انگلیسی، ایتالیایی و فرانسوی هایی را در شیوة مطالعه و محصول نهایی داشته متفاوت، تفاوت

کهن یها سنت چارچوب در طراحی و یزیر برنامه برای نظری بنیان یک ایتالیایی مکتب» اند که بندی شده دسته

و نهد یم پیش مصنوع منظر ساخت چگونگی پژوهش برای علمی رویکردی انگلیسی مکتب کند، یم ارائه شهرسازی

کرده ترکیب طراحی تئوری به نقادانه نگاه با را مصنوع منظر بررسی که کند یم ترسیم جدید ای شیوه فرانسوی مکتب

(.12: 1390 همکاران، و ی)پورمحمد« است

یی شهرها، از روی سازمان فضاتوان گفت فرایند ساخت شهرها با مطالعة ساختار و با بررسی این دیدگاه می تیدرنها

ادی و سیاسی ابعاد معماری، اجتماعی، اقتص زمان همشناسی بناها و همچنین بررسی سیر تاریخی و با مبنا قراردادن گونه

دستمایة تحلیل کالبدی بافت شهر مدنظر بوده، عنوان بهکانزن ژهیو به. آنچه در این سه مکتب، درک است قابل

ی ساختمانی نیز در ها فرمبناها در برنامه شهر است. الگوی کاربری اراضی و ها و قطعات شهری و تک بندی، بلوک خیابان

(.8-1، 2008وایت هند، )است مطالعات مربوط مدنظر قرار گرفته

‌

‌وسطی‌اسالمی‌و‌اروپای‌قرون-گیری‌نخستین‌شهرهای‌ایرانی‌شکل

عمده دو گونه شهر شکل گرفت؛ شهرهای طور بهپس از ورود اسالم به ایران سیاست شهرسازی خاصی تدوین شد و

های خود را به روی اسالم شوند که دروازه دستة اول شهرهایی را شامل می 1توسعه بر وضع موجود و شهرهای نوبنیاد.

-14: 1353؛ اشرف، 37-36: 1386؛ اشپولر، 48: 1374زاده، نقیگرفتند )گشودند و در دورة جدید رنگ و بوی اسالمی

گرگونی زندگی شهری یافتن و د شهرنشینی در دورة اسالمی را ناشی از ادامه اشرف احمد (.53-50: 1392؛ حبیبی، 15

کند که بیان می گونه نیادلیل رونق شهرنشینی را گسترش بازار و بازرگانی دانسته و است. همچنین ساسانی دانسته

اعراب برای استقرار حکومت اسالمی جهیدرنتهنگام حملة اعراب به ایران، شهرنشینی در این منطقه رونق داشته است و

یافتن ربض و انتقال شهر از شدن از اهمیت شهرستان و اهمیت نبال کردند. او کاستهکار شهرسازی و شهرگرایی را د

‌(15-10: 1353اشرف، )داند ی ربض )بیرون شهرها( را الگوی کلی شهرسازی ایرانی اسالمی میسو بهشهرستان

مسلمانان و به دستواسطة تصرف قلعه یا کاخ ساسانی را به نیزم رانیاپاکزاد گسترش شهرهای اسالمی در قلمرو

و -شده بودن محل تصرف دلیل غصبی به –ها )ربض( ای در بیرون و حاشیة قلعه های قبیله صورت مجموعه سکونت به

ها و قبایل مختلف را ها و گروه ها( نطفة اولیة محله ای )اردوگاه های قبیله داند. این مجموعه برپایی مسجد جامع می

.شوند یم یدهتوسعه بر وضع موجود نام و دارند یخیتار پیشینة که استپرداخته ییشهرها یمقاله به بررس این. 1

‌1398زمستان،‌‌4ۀ،‌شمار‌51ۀدور‌،یانسان‌یایجغراف‌یها‌پژوهش‌856

تبدیل لیدل بههای شهر ایرانی اسالمی تبدیل شدند. همچنین ها به مشخصه نیز این محلهآوردند. با گذشت زمان وجود به

صورت ارگانیک و بدون نقشة پیشین از یکدیگر، گسترش شهر به ها آنها و مجزابودن ها به محله تدریجی این اردوگاه

(.173-172: 1392د، پاکزاکند ) وقوع پیوست و تغییر نطفة شهر از دژ به مسجد جامع را بیان می به

بخشیدن به داند و سیاست دولت مبنی بر اهمیت های نظامی را هستة جدید شهر ایرانی اسالمی می حبیبی پایگاه

زیستند. نتیجة این سیاست را نیز کند که مردمی خارج از طبقات اجتماعی در آن می می انیبربض را بخشی از شهر

های نظامی برای از رونق انداختن عقیدة حبیبی پایگاه داند. به میگسترش ربض و ضعیف و مهجورشدن شارستان

رونق افتادن شارستان و ة آن از جینتشدند که ای اندک از آن برپا می یا فاصله شهر کهنشهرهای قدیمی، در کنار

(.52-50: 1392حبیبی، ) گردآمدن مردم به دور هستة جدید حکومتی و برپایی شهر جدید بود

ای )موسوم کند که در اطراف قلعه های تنگ توصیف می صورت مربع همراه با خیابان در زمان قدیم را به شهر اشپولر

اصوالًهای خارجی شهر )ربض= بیرون( و ناحیة تجاری نیز اند. محله به دژ( با شهرک مسکونی )شهرستان( یکجا بوده

اند. همچنین نقطة مرکزی شده اب به داخل حصار کشیده از اعر رتأثها و نواحی تجاری م خارج شهر قرار داشت. این محله

دیگر، نظران صاحباند. برتولد نیز مانند بسیاری از آورده به وجودحیات عمومی را تشکیل داده و زمینة توسعه بازار را

‌(.41-40: 1386داند )اشپولر، شهر ایرانی اسالمی می ی خارجی( را نطفةها محلهربض )

ی و اجتماعی بسیار پیچیده اقتصاد-یاسیسی آغاز عصر توسعة شهرنشینی در اروپا بوده و از نظر وسط قروناز دیدگاه موریس،

ی اشاره وسط قرونی مجدد شهرنشینی در اروپای ریگ شکلنظیر آمده است. پاکزاد نیز به پیچیدگی کالبدی و تنوع بی شمار می به

وسطی نیز با دو مدل شهرهای توسعه بر وضع موجود و شهرهای نوبنیاد نقرو کند. مانند شهر ایرانی پس از اسالم، اروپای می

: 1374)موریس، شوند یمرشد طبیعی روستاها پدیدار و، باروهای نظامی مبدأرو بوده است. بر همین اساس شهرهای رومی روبه

تعریف فرم شهرهای توسعه بر وضع موجود درولو بنه (.417 :1381مامفورد، ؛ 217-199: 1392؛ پاکزاد، 43-35: 1386ولو، ؛ بنه95

الگوهای برقراری در کوششی باستان عهد فرهنگبرخالف ییوسطا قرون فرهنگ»کند که بیان می گونه نیای وسط قرون

داشتند و را ممکن یها شکل تمام ییوسطا قرون شهرهای. کند می یرممکنغ را شهر شکل از کلی توصیفی ارائة ندارد و مشخص

.(56: 1386 ولو، بنه) «دادند یم انطباق تاریخی های یتموقع و جغرافیایی ممکن اشکال تمام با را خود آزادانه

کنند. همین خروج پیروی می شمول جهانبه عقیدة لوییس مامفورد شهرهای سدة میانه، با وجود تنوعی که دارند از الگویی

ی باپسندیزین شهرها از نظر ترکیب، آمیزش نیازهای عملی و بینش بوده است و ا ها آنقوت شانیها ینظم یباز قواعد سنتی و

ها و سیمای طرح این شهرها ناشی از حوادث و رویدادهای تاریخی است و اند. بیشتر ویژگی هوشیارانه و دقیق عمل کرده

(.420-419: 1381مامفورد، ) گرفته استناآگاهانه صورت صورت بهدگرگونی این شهرها در بیشتر موارد

از هرکدام شهرها، این» کند: تعریف می گونه نیای را وسط قرونموریس نیز نگاهی مانند مامفورد دارد و شهرهای

نمایش رادهنده شکل نیروهای از همتایی یب منظومة ،درمجموع واند کرده رشد به آغاز خود خاص حالت و موضوع

اروپایی کشورهای همة در مشترکی سیاسی و اقتصادی اجتماعی، زمینة از ظهورشانمنشأ از فارغ شهرها این. دهند یم

(.102: 1392 یس،)مور «است بوده یکدیگر مشابه شهرها این بصری جزئیات از بسیاری و بودند برخوردار

های توپوگرافی وسطی شهری است که مطابق با ویژگی شهر قرون« الگوی شهرسازی»از دیدگاه گالیون در کتاب

دلیل اهمیت دفاعی این ی بیشتر برای ساختن شهر کاربرد داشت )بهسنگ تختههای ناصاف و شد و زمین احی میزمین طر

طبیعی ایجاد طور بهگرفت و های نامنظم الگو می ساز از این ویژگی و ها(. همچنین سیرکوالسیون و فضای ساخت زمین

کرد که مشخصة اصلی معماری را از ای پیروی می زه. همة شهر از منطقی ساداشتی ررسمیغشد و خاصیت و سرشت می

(.39-33، 1963های رومی و گوتیک اولیه گرفته بود )گالیون و همکاران، ساختمان

‌‌857...‌شهرهای‌ایران‌و‌اروپاشناسی‌‌بررسی‌تطبیقی‌الگوی‌رایج‌ریخت

‌روش‌پژوهشیی اروپاست که در بازة وسطا قرونشهرسازی اسالمی و–شهرسازی ایرانی این مقاله در راستای بررسی الگوی کلی کالبدی

ی الدیم 14-7ی، یعنی قرن وسط قرونزمانی ورود اسالم در ایران تا قبل از شروع دورة صفویه و مقارن با آن در اروپای

برای این منظور مطالعات موردی و تطبیقی شهرهای مختلفی که در اثر توسعة وضع موجود پدید آمده و 1مطالعه شده است.

شهر عنوان بهنا اسالمی و پاریس، ونیز، سیه-شهر ایرانی عنوان بهست )مانند اصفهان، تبریز، شهر ری حیات داشته ا تاکنون

شهر های مشترک، ای صورت گرفت. پس از استخراج عناصر و ویژگی بر مطالعات کتابخانه یی( عالوهوسطا قرون-غیرایرانی

شده از مبانی بعدی انتخاب شدند تا اجزای استخراج سازی سه مدلهایی برای عنوان نمونه نا در اروپا و ری در ایران به سیه

شناسی کالبدی از ی و مطالعات موردی، ریختنظر یمبانسازی و تحلیل شود. با توجه به نظری مقاله در این دو مدل شبیه

راساس عناصر . عناصر مقیاس کالن یعنی بافت شهر بگرفته استبنا صورت شهر تا مقیاس خرد تک مقیاس کالن بافت

شناسی نیز های ریخت است. ویژگی محله، شبکة راه و راستة بازار، دروازه، حصار و میدان مرتب شده صورت بهة لینچ گان پنج

و مصالح است. ساخت یالگویی، ساختار شهر، موقعیت، عملکرد، گونه شناسی، سازمان فضاشامل

‌ها‌داده.‌دیاگرام‌توصیف‌و‌تحلیل‌1شکل‌

‌گاننگارند‌منبع:

ی بعد سهسازی دیاگرام و مدل صورت بهای، متغیرهای این پژوهش کیفی است. مطالب پس از مطالعة اسناد کتابخانه

ة کالبد مدنظر قرار گرفته است، در این مقاله مؤلفبر ی غیرکالبدی عالوهها مؤلفهتحلیل شدند. هرچند در پژوهش اصلی،

های تاریخی مکتب ایتالیایی و تعامالت اجتماعی مکتب شده و به جنبه دیتأکشناسی کانزن تنها بر مکتب انگلیسی ریخت

بنا با ماتریس ی کالبدی در دو دستة عناصر اصلی بافت شهری و تکها مؤلفه؛ بنابراین نشده استفرانسوی توجهی

های همچنین مقصود اصلی، بررسی الگوی رایج شهرهای این دوره بوده و نمونه های فوق مقایسه شدند. ارزیابی ویژگی

استثنایی مدنظر نبوده است.

یعنی محله، میدان )گره(، فضاهای ر لینچة مشهوگان پنجها منطبق بر عناصر ة کالبدی بافت شهر، دادهمؤلفدر

یی و شکل سازمان فضا) کالناند. سپس در سه مقیاس و دروازه )لبه و نشانه( تقسیم شده حصار راه(،بازار )تجاری

ة بافت شهر( تحلیل دهند لیتشکمعماری، عملکرد عناصر و اجزای خرد )ساختار و نحوة قرارگیری( و ) یانیمتوسعه(،

بندی شده و هریک از عناصر و اجزای ها از نظر کاربری دسته بنا، داده ة کالبدی تکمؤلفنین در اند. همچ شده

های در کاربری (دهندة شهر )مسجد و کلیسا، مسکن، قلعه، کاروانسرا، حمام، مدرسه، ساختمان شهرداری و... تشکیل

و « شناسی گونه»، «عملکرد» ،«مانیمصالح ساخت»، «موقعیت قرارگیری در شهر»مربوط به خود بررسی و از نظر

2اند. تحلیل شده« الگوی ساخت»

تنها مقاله این تأکید اما شدند، بررسی و ارزیابی شهرسازی نوع دو این نظامی -سیاسی و فرهنگی -مذهبی اجتماعی، -اقتصادی نظر از نیز انسانی حوزة در. 1

.است شهرسازی نوع دو این کالبدی بعد بر

بنه ؛1392 موریس، مانند منابع برخی به توجه با شهر سازندة اجزای و عناصر برای ذکرشده هایبندیتقسیم مبنای بر نمودارها این در ها بندیتقسیم نظام. 2

.است حوزه این نظرانصاحب دیگر و 1392 پاکزاد، ؛1386 ولو،

تحلیلی -روش توصیفی موردی یهانمونهمطالعه

مرور ادبیات مرتبط با مورفولوژی شهریو‌‌هااگرامیدترسیم‌

تحلیل‌و‌مقایسه

‌1398زمستان،‌‌4ۀ،‌شمار‌51ۀدور‌،یانسان‌یایجغراف‌یها‌پژوهش‌858

‌کیفی‌متغیرهای‌بندی‌تقسیم‌دیاگرام.‌‌2شکل

نگارندگان:‌منبع‌

‌ها‌افتهبحث‌و‌ییی، همچنین وسطا قرون-اسالمی و شهر غیرایرانی-شناسی شهری، شهر ایرانی با مرور ادبیات تخصصی مرتبط با ریخت

شناسی بندی ریخت موردی، به استخراج عناصر و اجزای این دو نوع شهرسازی و نظام تحلیل و دستههای بررسی نمونه

شد. شهری پرداخته

‌

‌تحلیل‌عناصر‌سازندۀ‌الگوی‌کالبدی‌شهرسازی

مانده از که با توجه به سنت باقیاسالمی است دورة شهر یده سازماناساسی عنصر بازار های‌تجاری:‌بازار‌و‌راسته

هستة اولیه . رود می شمار به اسالمی شهر اقتصادی مرکز و اصلی گرفته است و محورساسانی و اشکانی شکل ةدورشهر

ها به مرکز شهر دروازهة دهند اتصال شریانهاست و دروازه نیتر وجوش جنببیشتر بازارهای شهرها، حوالی یکی از پر

شهر درون شود، های اصلی شهر آغاز می از یکی از دروازه طور سنتی شود. جریان اصلی مسیر بازار که به محسوب می

عنوان دو جامع و ارگ به مسجد شود. رسد و سپس به دروازة مقابل ختم می یابد، در فضای مسجد به اوج خود می ادامه می

های اصلی زهای تنگاتنگ میان ارگ، جامع و دروا کشند و به همین دلیل رابطه سوی خود می ، بازار را بهمهمقطب جاذب

دارد و نوع کاالهای مورد دادوستد به نزدیکی و دوری به این عناصر وابسته است. مسجد جامع سبب تغییر وجود شهر

های بازار با توجه به دوری و نزدیکی به ی راستهبه عبارتشود و مهم در سازمان کالبدی بازار و تنظیم فضایی آن می

شود و در تحول خود به پیچیدگی فضایی مانند مسجد از اشکال بسیار ساده آغاز میگیرند. بازار نیز می شکلمسجد جامع

در این آید. شمار می ای به های محلی و منطقه یابد و مانند مسجد محلی برای خودنمایی حکومت کامل دست می انتظامو

شدند و سپس و میدان ساخته می یعنی ابتدا بازار ؛شود شهر اسالمی در تحول خویش به دور بازارها تنیده میمیان،

‌‌859...‌شهرهای‌ایران‌و‌اروپاشناسی‌‌بررسی‌تطبیقی‌الگوی‌رایج‌ریخت

عنوان بازار به از دلیلشد. به همین ای جدید برپا می گرفتند و محله ها سکنی می کامالً آزاد به دور آن یا گونه مردمان به

؛ اردالن و76: 1390، زاده سلطان؛ 17-16 :1384؛ کیانی، 48-46: 1392 )حبیبی، شود ی یاد میشهر اسالم ستون فقرات

.(2005؛ اسپاهیچ، 1987؛ ابولقد، 177: 1392؛ رضایی، 532-531: 1392؛ پاکزاد، 47: 1390، رایبختو همة بوده استوسطی امکانات تجارت کند دلیل اصلی وجود شهرهای قرون که موریس اشاره می گونه همان

از هوسمان به نقلکردند. موریس عنوان راستة بازار عمل می شهرهای این دوره حداقل شامل یک فضای باز بودند که به

شهر همةدرواقع که شود قتیحق نیا درک مانع دینبا شهر در یتجار خاص یفضاها نیچن وجود»کند: بیان می

یفضاها و باز یفضاها در است، بوده گسترده شهر یتمام در دیتول و تجارت. است بوده بازار یطورکل به یوسط قرون

صورت بهبه گفتة مامفورد در شهرهایی که (.105: 1392 س،ی)مور« یخصوص یفضاها و یعموم یفضاها در بسته،

آمده است. مکان منطقی دیگر وجود بهصورت خودجوش و بدون نظم اند، بازار شکل منظمی ندارد و به طبیعی بزرگ شده

(.425: 1381برای توسعة تجارت، بالفاصله پس از ورود به شهر و در کنار دروازه است )مامفورد،

های متراکم را ، مجموعه فضاهای مسکونی داخل حصار است که محلهیاسالم یشهرهاة دهند عنصر شکل محله:

: 1384روند )کونئو، شمار می به اسالمیة دور در شهری زندگیاصلی عناصر از یکی شهری های همحل دهند. سازمان می

بستگی محلی عنوان عامل هم ای بوده و عامل مذهب نیز به های مسکونی بر پایة پیوندهای قبیله ی محلهریگ شکل .(71

های گاه تضادها و پراکندگی ها، هرچند ارتباط اقتصادی محدودی با هم داشتند، جلوه محله درواقعشده است. محسوب می

ها محله تشکیل از اسالمی یامپراتور تشکیل هنگام» :کنند یمکه دکتر حبیبی بیان گونه همانقومی و مذهبی بودند.

،نژاد قبیله، و قوم برحسب هایی همحل ایجاد با مقابل در ولی نیست، خبری خاص شهروندی یا کاستی نظامبرحسب

ها نیز برگرفته از سیستم (. همچنین سیستم تقسیم محله48: 1392یبی، )حب« هستیم مواجه... وفرقه ،زبان ،مذهب

کمک راه اصلی به بازار شهر یا امتداد راه اصلی منتهی به بازار بوده و فضای . همچنین اتصال محله بهبوده استتیولداری

؛ 19: 1353؛ اشرف، 201: 1390، زاده سلطان؛ 49-48: 1392حبیبی، است )عمومی داشته ای نیمه ، جنبهداخلی محله

ةواسط به شهرها نیا در. شود یم محسوب ییوسطا قرون شهر بافت یاجزا از یکی محله نیهمچن(. 1394پاکزاد،

که داشتند خود به مخصوص ییسایکل هامحله. اصوالً اند گرفته شکل کیارگان صورت به زین ها محله شهر، بودنکیارگان

اریبس دوره نیا یشهرها در زین ها محله یشهر فشردة بافت لیدلبه نیهمچن. شودیم گرفته سایکل نیهم از زین محله نام

ولو،بنه ؛429: 1381 مامفورد،) اند کرده رشد ها محله درون یعمود شکل به هاخانه و اندگرفته شکل فشرده و متراکم

1386 :58.)

ای است که ماکس وبر با مقایسة تاریخی شهرهای مختلف، برای بارو یکی از پنج نکتهبارو(‌و‌دروازه:‌حصار‌)

منظور سور )بارو( از عناصر مهم بیشتر شهرهای ایران بود که به. (1: 2010پویچ، کرده است )جوامع شهری به آن اشاره

رسید و عرض شد. ارتفاع بعضی از باروها به ده متر می ای مهاجم ساخته میجلوگیری از هجوم قبایل چادرنشین و نیروه

کردند. احداث بارو تنها به شهرها منحصر ی روی آن حرکت میراحت بهی بود که چهارپایان ا گونه به ها آنباالی برخی از

(. شکل باروها 247-244: 1390، زاده سلطانشد ) نبوده است و اطراف برخی روستاهای آباد نیز باروهایی ساخته می

یافت و نوع استحکامات بر پایة عواملی مانند اوضاع طبیعی سرزمین بود. با ها تکامل می همگام با پیشرفت سالح

ها نقش دروازه درواقعشد و گرفته می درنظر وآمد رفتشدن بارو به دور شهر یک یا چند دروازه در امتداد بارو برای کشیده

(.529-526: 1392پاکزاد، ) کردند. شهر را بازی می مفصل درون و بیرون(. از نظر 222: 1392ی بودند )پاکزاد، وسط قرونها از عناصر سازنده و حاکم بر حس و حال شهرهای حصارها و دروازه

هر آمد و رشد افقی ش شمار می موریس داشتن استحکامات دفاعی امری حیاتی برای شهرهای پررونق و بزرگ قارة اروپا به

‌1398زمستان،‌‌4ۀ،‌شمار‌51ۀدور‌،یانسان‌یایجغراف‌یها‌پژوهش‌860

کرد (. در شهرهای این دوره حدی که کالبد شهر را معین می104: 1392موریس، بود )مستلزم ساختن حصاری جدید

(. مسیر باروها از توپوگرافی 432: 1381)مامفورد، داشتبر نقش دفاعی و نظامی، ارزش نمادین نیز حصار بود که عالوه

توانایی محافظت از حداکثر مساحت زمین با حداقل طول بارو را داشتند ی بود کها گونه بهها کرد و فرم آن محل تبعیت می

‌(.58: 1386ولو، ؛ بنه223: 1392)پاکزاد،

معبد، اشود، ی مسجد جامع نخستین مکانی است که به هنگام فتح یک شهر توسط مسلمانان ساخته می :مسجد‌و‌کلیسا

د. مسجد یکی از ارزشمندترین اجزای شهر اسالمی است که کاربردهای ابییمشکل رییتغ منظور بدان ییسایکل ای آتشگاه

رسید که مسجد جامع داشته باشد )حبیبی، بسیاری دارد و اهمیت آن در شهرها به حدی است که سکونتگاهی به مقام شهر می

یا در محل برخورد شاهراه اصلی در کنارجامع در محل مناسبی (.130: 2005؛ اسپاهیچ، 9-8: 1384؛ کیانی، 42: 1392

ی ارگانیک با بازار، کاخ، نحو بهشد. همچنین های اصلی در کنار آن واقع می گرفت و ساختمان می قرارهای اصلی شهر شاهراه

ای شیوه گیری شهر به شد و شکل های شخصی در مجاورت آن ساخته می کرد، خانه ارتباط برقرار می ها نیامدارس و مانند

های میانه را، کلیسای جامع مامفورد بنای کلیدی در طرح شهر سده 1.(51-52: 1389، گرفت )نصر رت میارگانیک حول آن صو

ی است ا گونه بههندسی( حالت مرکزیت دارد. جهت استقرار کلیسا از نظر مذهبی، گاه نظر جز بهداند. این بنا از هر نظر ) شهر می

؛ 424: 1381ها همخوان نیست )مامفورد، با الگوهای عادی خیابان غالباًگیرد. به همین دلیل که محراب آن رو به شرق قرار می

گویند. می 2یی است که به آن پارویسوسطا قرون(. به عقیدة موریس صحن کلیسا یکی از فضاهای باز 252: 1392پاکزاد،

که به یکی از ی بودهدوبخشای ة تشکیل هستهجیدرنترد در کنار و چسبیده به فضای بازار و قرارگیری پارویس در بسیاری موا

‌(.109: 1392)موریس، است ی مبدل شدهوسط قرونهای شهرهای ویژگی

کارکردهای تفریحی، ها دانیمترین کارکرد آن بوده است، اما نظامی و تشریفاتی میدان، مهم-جنبة اداریمیدان:‌

کردند. در گونة اول میدان اصلی معمول در دو مقیاس شهری و محلی عمل می طور بهاند و رگانی نیز داشتهسیاسی و باز

گرفت. گونة دیگر و چند دکان قرار می انبار آبطور معمول مسجد، گفتند، به محله که به آن مرکز محله نیز می

« میدان شهر»اهمیت و جایگاه متفاوتی داشتند. مراتب سلسلهکردند و از نظر یی بودند که در سطح شهر کار میها دانیم

مسجد( شهر را داشتند )پاکزاد، ) یمذهب ( وبازار) یتجارارگ(، ) یادارنقش مفصل میان سه قطب « میدان ارگ»یا

1392 :552-553).

لیسا )پارویس( برای شد. فضای باز جلوی ک های تجاری استفاده می منظور فعالیت ی بهوسط قرونمیدان اصلی در شهر

ها شکل و در ترکیب با راه ها فضایی محصور و بی تجمع مردم و مراسم مذهبی بود و بعدها کاربردی تجاری داشت. میدان

و عملکردهای شهر و مرورهاکردند. همچنین محل تالقی عبور و آمدند و از فرم هندسی خاصی پیروی نمی می وجود به

های متعدد بازرگانی، مذهبی، تشریفاتی، سیاسی و تفریحی داشتند )پاکزاد، بودند و نقش های مهم محل استقرار ساختمان

1392 :230-235.)

اند. صورت سرپوشیده بوده و غالباً به وخم چیپرپهای های تنگ و باریک و مارپیچی از کوچه خیابان:‌ها‌ابانیخشبکة‌

-در شهر ایرانی‌کرد. می دیتأکی مسجدها، بر اهمیت مسجدها ها در تضاد با نظم هندس قاعدگی موجود در این خیابان بی

دادند. بازار های شهر بودند، ترافیک عبوری شهر را درون خود جای می های شهری که رابط میان دروازه اسالمی راسته

. راستة محلة گرفت یمهای شهری قرار راسته نیوآمدتر رفت، در پرآننظر از شکل هندسی اجزای شهر صرف

های مختلف با هم یا با بازار شهر بود. همچنین گذر، معبری بود که ترین معبر در سطح محله و رابط میان محله گانیهم

.شود ینگارنده ارجاع داده م نامه انیو تحول مسجد جامع در شهر به پا یدگرگون روند مطالعة برای. 1

2. Parvis

‌‌861...‌شهرهای‌ایران‌و‌اروپاشناسی‌‌بررسی‌تطبیقی‌الگوی‌رایج‌ریخت

طور معمول یک دهانة آن به بازارچه و دهانة دیگر به دروازه کرد و به های مسکونی را فراهم می دسترسی به مجموعه

‌(.10-9: 1386ولو، ؛ بنه552-550: 1392شد )پاکزاد، ختم می

رغم این شود که علی کند و متذکر می یی اشاره میوسطا قروننظمی در شبکة خیابانی شهرهای ولو به بی بنه

یابی و درک کلی از ای را القا کند و امکان جهت ای است که شکل فضایی یکپارچه گونه به ها ابانیخی، انتظام نظم یب

ها تا مرکز شهر اشاره های اصلی از دروازه شدن خیابان (. موریس به کشیده56: 1386ولو، محله یا شهر موجود باشد )بنه

(. مامفورد 105: 1392شدند )موریس، ی محسوب میها تداوم فضای بازار بودند و خطوط اصلی ارتباط کند؛ زیرا خیابان می

ای را کشف کند. همچنین به طاق نمای مزین شود عابر در هر لحظه بنای تازه ها موجب می خیابان وخم چیپمعتقد است

(.428: 1381مامفورد، کند ) ها اشاره می عنوان پیشخوان مغازه های عریض به سراسری دو طرف خیابان

روند. در شمار می های مسکونی به دهندة محله عنصر تشکیل نیتر کوچکی مسکونی ها خانه‌:ی‌مسکونیها‌خانه

شدند. داشتند و بازشوها به حیاط درونی گشوده می گرا درونها ساختاری دلیل باورهای مذهبی خانه ایران پس از اسالم به

شدند. مصالح بومی خشت، گل و آجر ساخته می متوسط حداکثر در دوطبقه طور بههمچنین دارای فرم حیاط مرکزی بودند و

: 2، ج 1386اشپولر، )شده است برای ساخت دیوار اصلی منازل و سنگ و چوب برای پی ساختمان و بازشوها استفاده می

با ایوانی -استفاده از طبقة همکف برای تجارت به جهت -گرا ن ی برووسط قرونهای شهرهای اروپایی . بیشتر خانه(38-39

جا در محدودة و کمبودبود دار بیشها شدند. سقف خانه دایره، همراه با بازشوهای متعدد ایجاد می هایی نیم جلو و قوس در

(. حفاظت از گرما در اقلیم و 243-239: 1392پاکزاد، شد ) ( میدوطبقهها )بیش از شهر سبب گسترش عمودی خانه

. در بوده استهای باریک های متصل در طول خیابان ها در ردیف ی سرد و منطقه محدود شهر، علت ساخت خانهوهوا آب

(.39-33: 1963گالیون و همکاران، است ) از صالح بومی محل نظیر سنگ و چوب استفاده شده عموماًها ساخت این خانه

شناسی شهری، برای دستیابی به بندی ریخت کردن و تدقیق این نظام تحلیل و دسته در ادامه پس از مشخص

های یی و همچنین دستیابی به ویژگیوسطا قرون -اسالمی و غیرایرانی-های شهرسازی ایرانی تمایزات و شباهت

شود. از این دو نوع شهرسازی پرداخته می ی شدهساز مدلاین دو، به بررسی این نظام تحلیل در دو نمونة فرد منحصربه

‌سازمان‌فضایی‌شهر‌ری.‌3شکل‌

‌منبع:‌نگارندگان

‌نا‌.‌سازمان‌فضایی‌شهر‌سیه4شکل‌

‌منبع:‌نگارندگان

‌2نا‌و‌سیه‌1یر‌شهرسازمان‌فضایی‌و‌ساختار‌فضایی‌

ی انتخابی، ترکیبی ارگانیک و بافتی فشرده ها نمونهسازمان فضایی این شهر مانند سایر سازمان‌فضایی‌شهر‌ری:

. حصار شهر از اند شدهها در کنار بازار و مسجد واقع دارد. در این شهر با کمترین مزاحمت، فضاهای خصوصی یعنی خانه

-ایرانی شهر از بارزی نمونة خود تطور تاریخ طول در اسالمی شهر عناصر پذیرفتن با نیز اسالم از بعد .دارد اسالم از قبل به مربوط طوالنی تاریخی ری،. 1

.است اسالمی

.است کرده حفظ را خود اصیل های ویژگی و است سکونت محل هنوز و مانده باقی تغییر بدون کل در که است وسطایی قرون شهر از کامل ای نمونه نا سیه شهر. 2

‌1398زمستان،‌‌4ۀ،‌شمار‌51ۀدور‌،یانسان‌یایجغراف‌یها‌پژوهش‌862

ها و شهر ابعادی نمادین و رشدی ارگانیک دارد و وجود کند. ترکیب فضایی محله خطوط توپوگرافی زمین تبعیت می

ها ها، راه ، بافت ارگانیک محله3مختص به آن را شاهد هستیم. در شکل ساتیتأسکز محله و همچنین مسجد و عنصر مر

است. عنوان فضای باز درون محله نشان داده شده و مرکز محله به

قلب تپنده و نطفة اصلی 1جامع مسجدکه مینیب یمیی شهر ری ساختار فضادر بررسی ی:ر‌شهرساختار‌فضایی‌

دهند. بازار نیز ستون بوده است که همة اتفاقات مذهبی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی در آن رخ میشهر

داده است. سپس جامع ها را تشکیل می شده و در مسیر خود محله ای اصلی شروع می فقرات شهر بوده است که از دروازه

شوند، کامالً ارگانیک هستند و هایی که از بازار منشعب می و تا دروازه بعدی ادامه یافته است. راه برگرفتهرا در

دهیتن درهم کامالًهای سراها و گاهی به قسمت آورند. انشعابات بازار گاهی به کاروان می وجود بهپرسپکتیوهای زیادی را

، آهسته و کندجدا جدی از هم صورت بهرا ها آنشده است و این فضاها بدون هیچ قلمرو فضایی که بخواهد وصل

اند. پیوسته به هم تبدیل شده

‌ نیزم یتوپوگراف های ویژگیمطابق با ییوسطا قرون یشهرها گریمانند د زینا ن هیس نا:‌هیسسازمان‌فضایی

های متعدد مفصلی میان درون و برون و کند، به همراه دروازه . حصار شهر که از این خطوط تبعیت میاست هشد یطراح

یخیتار یدادهایاز حوادث و رو یطرح آن ناش یمایها و س یژگیو شتریبتنیده است. ای متراکم و درهم صورت مجموعه به

داج گریکدیکه سه بخش شهر از ییدر جا .گرفته است ماهورها، شکل رشته تپه سه یها چیموازات پ است. شهر به

که برج نازک کند یم یبتاالر شهر نش یا همان3یکوپالزو پابل یسو در گذشته بازارگاه بود، به که2کمپو یدانم ،شود یم

(.4شکل جامع سر برآورده است ) یسایکل یتا بلندا نامند یم «4ویمنج لیا» یکه اهالی مناره مانند

دارد یکوچک یمرکز دانیهر بخش ماست. شده لیتشک یاسینا از چند بخش سهیشهر س :ناهیس‌ییفضا‌ساختار

یتوپوگراف تیوضع تابعکامالً شهر یها یدسترس. اند شده جهان متمرکز یهادانیم نیباتریاز ز یکی در ها همة آنکه

یهاساختمان و است شهر در تجمع محل و باز یفضا دانیم نیا .کنندیم یکامپو تالق یکزرم دانیدر م و است نیزم

قطب عنوان بهنیز جامع یسایکل. دارند قرار آن اطراف در یشهردار ساختمان و تاالرشهر مانند ی،عموم و یدولت مهم

از یترمنظم حالت که یاصل یگذرها ریمس در. آورده استوجود به شهر یاصل دانیم با یدوبخش یاهسته، شهر یمذهب

کیبار تراف شتریامتداد دارند و ب یمرکز دانیشهر تا م یهاگذرها از دروازه نیاند. ار گرفتهقرا ها دکان دارند، کیبار معابر

در یا کننده نییتع عامل دانیم یورود یدهاید که است آن ایتالیا یشمال یشهرها ةدربار مهم ةنکت هاست. آن یشهر رو

.روند یم شماربه دانیم یفضا بر مسلط یها برج یریقرارگ محل

داشته است؛ خیتار طول در را یشهر مداخالت نیکمتر نا هیس شهر ،شده انجام یها یبررس و مطالعات براساس

یی بود. حصار وسطا قروندهندة یک شهر توان شاهد همة اجزای تشکیل نا می یی سیهوسطا قرونبنابراین در ساختار شهر

اند؛ های آن به داخل شهر نفوذ یافته های تجاری از دروازه های شهر همچنان در شهر وجود دارند و خیابان و دروازه

، شده انتخابی ها نمونهدر ها آناند. با توجه به متغیرهای استخراج شده و بررسی که تمام شهر را دربرگرفته نحوی به

قلب یمحضرت عبدالعظ بقعة کنند، یم یانگونه که دکتر نصر ب آن، همان یقمکان دق بودننامشخص و ری شهر جامع مسجد رفتن بین از به توجه با. 1

.دهد می تشکیل را شهر مذهبی2. Piazza del Campo

3. Pubblico Palace

4. Tower of Mangia

‌‌863...‌شهرهای‌ایران‌و‌اروپاشناسی‌‌بررسی‌تطبیقی‌الگوی‌رایج‌ریخت

اند که مقایسه شده 3و معماری و عملکرد 2، ساختار فضایی1ة شهر، از نظر سازمان فضاییدهند لیتشکعناصر و اجزای

آمده است. 1های این مقایسه در جدول یافته

یریگ‌جهینت

یوسط قروناستخراج و مقایسة الگوی کالبدی شهرسازی ایران در دورة اسالمی و الگوی شهرسازی اروپا در دورة مقارن

کند. شناسایی هویت شهرسازی شناسی شهری آشکار می هر دو شهرسازی را از نظر ریخت فرد منحصربهی ها یژگیو

نشین باشد. با تمرکز بر بعد ما و سایر کشورهای مسلمان تواند راهگشای توسعه و رشد شهرهای کشور اسالمی می-ایرانی

توان عناصر و عوامل شهرسازی را می ی شهرهای مختلف ایران و اروپا در بازة زمانی ثابتها نمونهشناسی کالبدی ریخت

یی، ساختار سازمان فضای ها یژگیوبناها براساس تا تک از مقیاس بافت شهر )مانند محله، راه، حصار، میدان، دروازه(

غالب در شناسی ی، مصالح، ارتفاع و شیوة ساخت مقایسه کرد. شباهت الگوهای ریختبند گونهتوسعه، موقعیت، عملکرد،

بندی، بیشتر از اختالفات آن است. ها و قطعه گیری بالک ی، شکلبند ابانیخاین دو نوع شهرسازی از نظر بافت شهری،

ی در شهرها و در طورکل بهدهد. بناها خود را نشان میمعماری بنا و از نظر س تکبیشترین اختالف این دو الگو در مقیا

. مصالح سنگی رایج در داشته استها و قطعات ها، بلوک طی اعصار طول عمر و دوام کمتری نسبت به خطوط خیابان

.بوده استر این بناها وسطی در مقابل مصالح خاکی و خشتی ایران دوره اسالم یکی از علل دوام بیشت اروپای قرون

سیاسی و ساختار حکومتی -نظامی شرایطاقتصادی، اجتماعی و امور طبیعی، فرهنگی،ناشی از های ها و شباهت تفاوت

دهد. می را شکل ها مکاناز جمله علل اساسی تنوع کالبدی شهر در نقاط جغرافیای مختلف است که هویت شهرها در

میاننیازهای فیزیولوژیکی انسان بوده که در ماننددلیل عواملی تار این شهرها بهها در سازمان و ساخ وجود شباهت

است و نظام جنگ حاکم در این دوران که سبب رشد ارگانیک شهرها شده براین عالوه .ها یکسان است انسان همة

این شهرها شده ییساختار فضاها در سازمان و سبب ایجاد این شباهت، شهرها انیها، سفرها و روابط تجاری م مهاجرت

ی در به نحووسطایی، عناصر اسالمی و شهرهای اروپایی قرون-دهندة شهر ایرانی . در بررسی عوامل و عناصر شکلاست

برطرفکمک سیستم یکپارچه و واحد با هم، نیازهای کاربران خود را نیز بر ارتباط به که عالوه رندیگ یمشهر قرار

ویژه ی شهرها، بهامروزهای شده است. جهت توسعه کمک معماری متمایزشان مشخص می رها بهکنند. هویت این شه می

در کشور ما که کشوری اسالمی است، رعایت اصول و حفظ ساختار شهرهای کهن و توجه به توسعة مناسب بافت و

آن مفید و پاسخگوی نیازهای ی ها مکانتواند برای مقابله با رشد ناموزون فضاهای شهری و تقویت هویت بناها می تک

بوده که شهرهای مختلف در صورت نیابه معموالًشناسی شهرها، کاربران باشد. بیشتر مطالعات مرتبط با ریخت

اند. بر خیابان، بلوک، قطعه و ساختمان بررسی شده دیتأکهای مختلف با ، یا یک شهر در دورهزمان همهای غیر دوره

ی کالبدی ها یژگیوتواند عالوه بر وضوح های ثابت می های مختلف در دوره های مکان سهتر و مقای رویکردهای فضایی

های غیرکالبدی شهرسازی، ی بیشتر دربارة جنبهها پژوهشنظام اجتماعی را در شهرها آشکار کند. ریتأثشهرسازی،

ای تکمیلی کمی و نیز توجه به الگوهای ه های شهرهای نوبنیاد، روش تر، نمونه های کوتاه های دیگر در دوره انتخاب نمونه

شناسی شهرهای ایران راهگشا باشد. در آینده در زمینة ریخت تواند یم جیررایغاستثنایی و

این در که هاست آن ترتیب و (فرعی هم و اصلی هم) اجزا نظم و چیدمان فضایی سازمان از منظور شهر بافت در عناصر تحلیل های نظام تعریف در. 1

.شود می مطرح نظام این در بودن غیرهندس و ارگانیک مثال برای شود؛ می نگاه مجموعه کل به باال از بررسی،

. کنیم می نگاه مجموعه به درون از ساختارها بررسی در عبارتی به و است یکدیگر با ها آن ارتباط نحوة و اصلی عناصر گرفتن قرا ترتیب فضایی، ساختار. 2

.شوند می بررسی و مطرح نظام این در شهر در عناصر تکتک قرارگیری نحوة

.است شده اشاره ها آن جانبی عملکردهای و فضا و توده معماری، های ویژگی به عناصر عملکرد و معماری در. 3

‌1398زمستان،‌‌4ۀ،‌شمار‌51ۀدور‌،یانسان‌یایجغراف‌یها‌پژوهش‌864

‌وسطی‌قرون‌اروپایی‌و‌اسالمی-ایرانی‌شهرهای‌بافت‌کالبدی‌مقایسة‌نتایج‌خالصة.‌‌1جدول

ییوسطا‌قرون‌–شهر‌اروپایی اسالمی‌–شهر‌ایرانی یژگیو عناصر‌

بافت

ارگانیک همراه است. و غیرهندسی های با ویژگی نیز محله شهر، ارگانیک رشد دلیل ـ به

مذهب، قوم و قبیله، نژاد، زبان، فرقه، صاحبان مشاغل و... برحسبها ـ سازمان فضایی محله

سازمان فضایی و شکل

توسعه

محله های متراکم و پیوسته ـ وجود محله

شهر (میدان)و فضای باز (مسجد/ کلیسا)، قطب مذهبی (بازار/ خیابان تجاری)در اطراف قطب تجاری ها محلهی ریگ شکلـ ساختار و نحوة قرارگیری

شهری مستقل به خود را دارند. ساتیتأستجهیزات و ها محلهـ معماری و عملکرد

فضای باز )میدانچه( عنوان بهـ مرکز محله کلیسای خود را دارند. هرکدامـ تقسیم شهر به چهار یا... ناحیه که

خودجوش و نظم یبصورت ی تجاری( بهها ابانیخـ قطب تجاری )بازارها و

شهر اصلی تجاری، شاهراه ـ فضای

ی مرتبط با مرکز فیزیکی شهربه عبارتـ ارتباط فضایی قطب تجاری شهر با مراکز اجتماعی و مذهبی و

سازمان فضایی و شکل

توسعه

فضاهای

تجاری

ـ شروع فضاهای تجاری از منطقه خارج از شهر

ها، نفوذ به شهر و امتداد فضاهای تجاری تا قلب شهر کردن دروازه ـ طی

ها در مسیر حرکت فضاهای تجاری گیری محله ـ شکل

ساختار و نحوة قرارگیری

های مسکونی ـ خیابان تجاری متشکل از طبقة همکف خانه

ها پیشخوان مغازه عنوان بهنمای مزین سراسری ـ وجود طاق معماری و عملکرد شد. ها بسته می ـ یک گذر سرپوشیده و دارای دروازه و دری که شب

صورت ارگانیک و خودجوش ها به ـ راه

ـ تمایزنداشتن با محیط اطراف

ها مراتبی خیابان ـ ساخت سلسله

و تنگاتنگ چیدرپ چیپـ دارای فرم

سازمان فضایی و شکل

توسعه

راه

دلیل: 2ها تا مرکز شهر به های اصلی از دروازه شدن خیابان ـ کشیده

. تداوم فضای بازار و خیابان تجاری1

. خطوط اصلی ارتباطی2

ساختار و نحوة قرارگیری

چیدرپ چیپساختار نامنظم و لیدل بهپرسپکتیوهای مختلف از شهر ـ ارائة

توالی فضایی در شهرها جهیدرنتی فضای پر و خالی و تبدیل تدریجی فضاها به یکدیگر و زیآم همـ معماری و عملکرد

کند. ی بلند در دو طرف راه، پرسپکتیو راه را متفاوت میها ساختمانـ

ها راهـ سرپوشیدگی برخی

ای ها به دالیل اقلیمی و سازه ـ سرپوشیدگی برخی راه

صورت ساباط برخی موارد بهـ این سرپوشیدگی در

ها شکل در ترکیب با راه ـ فضایی محصور و بی

نکردن میدان از فرم هندسی خاص ـ پیروی

سازمان فضایی و شکل

توسعه

فضای باز

)میدان(

میدان اصلی عنوان بهـ هر شهر دارای یک فضای باز

های مهم ساختمان ـ میدان محل تالقی عبورومرورها و عملکردهای شهر و محل استقرار

شد. های شهر ختم می ـ میدان در امتداد قطب تجاری شهر )بازار و خیابان تجاری( و راهی که به یکی از دروازه

ساختار و نحوة قرارگیری

های متعدد بازرگانی، مذهبی، تشریفاتی، سیاسی و تفریحی ـ دارای نقش

ها و فضاها در آن داشته است. چگونگی استقرار فعالیتی در مؤثرها نقش یابی میدان ـ نحوة احداث و شکل

ی متعدد به میدانها یورودـ وجود

ی تجاریها تیفعالـ میدان اصلی در جهت معماری و عملکرد

ـ فضای باز جلوی کلیسا )پارویس( در جهت تجمع مردم و مراسـم مـذهبی و

بعدها دارای کاربرد تجاری

دو میدان ای دوبخشی توسط ی هستهریگ شکلـ

ترین کـارکرد مهم عنوان بهنظامی و تشریفاتی میدان –ـ جنبة اداری

آن

نامنظم جهیدرنتـ تبعیت مسیر حصارها از توپوگرافی محل و

ی که حداکثر مساحت زمین را با حداقل طول دربربگیرد.ا گونه بهبرای باروها شده انتخابـ فرم

سازمان فضایی و شکل

توسعه

حصار و

دروازه

کرد. حدی که کالبد شهر را مشخص می عنوان بهـ حصار

های شهری گیری خیابان در شکل ها آنوآمد و نقش ها مبین خطوط رفت ـ دروازه ساختار و نحوه قرارگیری

بر گرد شهر پس از رشد جمعیت و کمبود جا تر بزرگـ احداث بارویی

سبب ایجاد احساس امنیت در شهروندانهای شهر و محصورشدن شهر شدن دروازه ـ قفل

ها آنـ عملکرد گمرکی و نظامی

ـ در ابتدا جنس باروها از چوب بود، اما بعدها به سنگ و آجر تغییر یافت.

معماری و عملکرد

‌‌865...‌شهرهای‌ایران‌و‌اروپاشناسی‌‌بررسی‌تطبیقی‌الگوی‌رایج‌ریخت

‌بناتک‌در‌کالبدی‌عوامل.‌‌2جدول

ییوسطا‌قرون‌–هر‌اروپایی اسالمی‌–شهر‌ایرانی ویژگی نمونة‌بنای‌

شاخص کاربری

نطفة اصلی عنوان بههای مذهبی در مرکز شهر ـ قرارگیری قطب

هندسی( نظر نقطهجز ـ حالت مرکزیت این دو بنا در شهر )به

شوند. ـ بازار و خیابان تجاری در گسترش خود به سمت این دو بنا کشیده می

موقعیت ها آنهای مسکونی در اطراف ـ قرارگیری خانه

قرارگیری

مسجد/

ی کلیسامذهب

– فرهنگی

قــرار اصـلی میـدان جـوار هــم میـدانی در ــ کلیسـا

گیرد. می

شـهر تجـاری و اصـلی میـدان بـه ـ فضای تجاری

رسد، نه میدان کلیسا می

ـ قرارگیری مسجد جامع در میدان اصلی شـهر کـه

.رسد یمبازار به آن

ـ استفادة گسترده از آجر و سـنگ و در اواخـر دوره،

استفاده از شیشه

صورت گسترده استفاده از خشـت و گـل، آجـر، بهـ

کاشی

مصالح

ساختمانی

عملکرد آموزشی -مذهبی و فرهنگی–ی اجتماعیها ییگردهمابر عملکرد مذهبی، مکانی برای تجمع مردم و ـ عالوه

ـ دارای معماری برونگراـ با توجه به مسائل اقلیمی و مـذهبی در بیشـتر

(الهام از خانة کعبه) گرا درونموارد دارای معماری

شناسی گونه

(یبند دانه)

سپس (بازیلیکا)ی رومی ها دادگاهـ ابتدا براساس الگوی

به بعد بـه سـبک 12براساس سبک رمانسک و از قرن

گوتیک

المقدس ـ ساخت کلیساها رو به غرب و به سمت بیت

کردن دیوار کلیسا عمودی بر ساختمان و شفاف دیتأکـ

)سبک گوتیک( دوره در اواخرو بازی با نور

نیز اسالم از پیش که چهارتاقی الگوی ـ براساس

فرم ساختمانی حیـاط و شده یم استفاده ایران در

مرکزی

ـ ساخت مساجد به سمت قبله

یکار یکاشـ استفاده از تزئینات آجرکاری و

الگوی ساخت

1نگارندگان:‌منبع‌

‌سپاسگزاریبودند صمیمانه مؤثربرد پژوهش شاه پاکزاد که با رهنمودهای ارزشمندشان در پیش از استاد گرامی دکتر جهان

.شود یمسپاسگزاری

‌‌

.شود می داده ارجاع نامه پایان به بناتک های مؤلفه جداول مشاهده برای. است آمده جدول در بناتک های مؤلفه از مورد یک تنها مقاله تلخیص برای. 1

‌1398زمستان،‌‌4ۀ،‌شمار‌51ۀدور‌،یانسان‌یایجغراف‌یها‌پژوهش‌866

‌منابع

انتشـارات علمـی چـا پـنجم، ، ترجمة مریم میراحمدی، جلـد دوم، اسالمی‌نخستین‌قرون‌در‌ایران‌تاریخ، 1386اشپولر، برتولد، .1

فرهنگی، تهران.

،‌4 ةشـمار ‌، 1ة ردو‌اجتمـاعی، علـوم نامـه نشریه‌اسالمی،‌دورۀ‌ایران‌در‌شهرنشینی‌تاریخی‌های‌یژگیو، 1353 احمد، اشرف، .2

..49-7 صص

، صـص 4 ةهویت شـهر، سـال سـوم، شـمار ة، نشرییرانیا‌یشهرها‌نشدۀ‌یفتعر‌یفضاها‌یدان؛م، 1388ابراهیمی، محمدحسن، .3

107-120.

، ترجمة ونداد جلیلی، انتشارات علم معمار رویال، تهران. ایرانی‌معماری‌در‌سنت‌نقش‌وحدت‌حس، 1390اردالن، نادر و الله بختیار، .4

جایگاه‌ارزش‌های‌شهرساازی‌اساالمی‌در‌نظریاه‌هاای‌‌‌‌‌، 1395مهسا؛ محمود رضایی و علیرضا بندرآباد، ،امینی حاجی باشی .5

تهـران، معاصر‌برنامه‌ریزی‌شهری،‌شهرها‌و‌جوامع‌نوین،‌همایش‌ملی‌معماری‌و‌شهرسازی‌از‌نظریاه‌تاا‌عمال،‌‌‌

حد تهران مرکزی.دانشگاه آزاد اسالمی وا

، پروانـه موحـد، مرکـز نشـر دانشـگاهی ةترجم وسطا،‌قرون‌در‌اروپایی‌و‌اسالمی‌شهرهایشهر‌‌یختار، 1386 ولو، لئوناردو، بنه .6

تهران.

، ترجمة مهرداد وحدتی دانشمند، نشر حکمت، تهران. مقدس‌مریم‌شهر‌نا‌سیه، 1392بورکهارت، تیتوس، .7

، ترجمة فرزانه طاهری، چا دوم، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران.شهرها‌طراحی، 1386بیکن، ادموند، .8

، تهران.شهر آرمان، چا اول، انتشارات اجارق‌دوران‌تا‌آغاز‌از‌ایران‌در‌شهرنشینی‌و‌شهر‌تاریخ، 1390شاه، پاکزاد، جهان .9

، تهران. شهر آرمان، چا دوم، انتشارات صنعتی‌انقالب‌تا‌آغاز‌از‌اروپا‌در‌شهرنشینی‌و‌شهر‌تاریخ، 1392شاه، پاکزاد، جهان .10

، کانون معماران معاصر.اروپایی‌و‌اسالمی‌شهر‌تطبیقی‌بررسی‌کالس‌گزارش، 1394شاه، پاکزاد، جهان .11

، چا اول، سازمان زیباسازی شهر تهران، تهران.ری‌باروی‌و‌یعل‌چشمه، 1388پازوکی، ناصر، .12

‌ماکس‌شهر‌نظریة‌بر‌ید)با‌تأک‌غربی‌شهر‌با‌اسالمی‌شهر‌ساختار‌تطبیقی‌مقایسة، 1393وراحمد، احمد و ابوذر وفایی، پ- .13

.12-5، صص 18فصلنامة مطالعات شهر ایرانی اسالمی، شمارة ،(وبر

، مجلة مطالعات جغرافیایی مناطق خشـک، شهری‌مورفولوژی‌یها‌مکتب‌واکاوی، 1390پورمحمدی، محمدرضا و سیروس جمالی، .14

.16-1شمارة پنجم، صص

سسه انتشاراتؤمچا سیزدهم، ، آن‌یکالبد‌یمایاز‌مفهوم‌شهر‌و‌س‌یخیتار‌یلیاز‌شار‌تا‌شهر‌تحل ،1392محسن، حبیبی، .15

دانشگاه تهران، تهران.

.62-41صص ،21انسانی و مطالعات فرهنگی، شمارة ، پژوهشگاه علومکیفی‌پژوهش‌متودولوژی، 1387اوردی، حسن، خد .16

، همـایش ملـی معمـاری و اسالمی‌شهرهای‌توسعة‌در‌بازار‌نقش‌تحلیل‌و‌بررسی، 1392نبی، فهیمه و محمد کوچکی، خواجه .17

، دانشگاه آزاد اسالمی قزوین.گرا انسانشهرسازی

، مطالعـات شـهر ایرانـی اسـالمی ة، فصـلنام یشهر‌اسالم‌یکالبد‌یابیو‌اصول‌سازمان‌یریگ‌شکل‌یمبان ،1389ابر، دانش، جـ .18

.31-15صص ، 1شمارة

، صـص 3های جغرافیـای انسـانی، شـمارة ، پژوهشاسالمی‌شهرسازی‌گسترجهان‌و‌جاوید‌یها‌ارزش، 1392رضایی، محمود، .19

169-190.

‌‌867...‌شهرهای‌ایران‌و‌اروپاشناسی‌‌بررسی‌تطبیقی‌الگوی‌رایج‌ریخت

، صـص 2مجلة جغرافیا و توسعه، شمارة ،(اسالمی‌فرهنگ‌بر‌ید)با‌تأک‌شهر‌ساخت‌در‌فرهنگ‌یرتأث، 1382اهلل، زیاری، کرامت .20

95-109.

، چا اول، انتشارات چهارطاق، تهران.ایران‌در‌شهرنشینی‌و‌شهر‌مختصر‌تاریخ، 1390، حسین، زاده سلطان .21

ی فرهنگی، تهران.ها پژوهش، چا دوم، دفتر ایران‌معماری‌در‌استوار‌خشتی‌تبریز، 1389، حسین، زاده سلطان .22

ی فرهنگـی بـا همکـاری شـهرداری هـا پـژوهش ی تاریخی ایران، چا دوم، دفتر ها بافت، فضاهای شهری در 1372، حسین، زاده سلطان .23

تهران، تهران.

ی هـا پـژوهش ،تااریخی‌‌شهرهای‌در‌مهم‌فضاهای‌سایر‌با‌آن‌ارتباط‌و‌جامع‌مساجد‌موقعیت، 1395، حسین، زاده سلطان .24

.367-363، صص 2جغرافیای انسانی، شمارة

، به راهنمـایی دکتـر محمـود اسالمی‌شهر‌پایدار‌الگوی‌بر‌مبتنی‌شهری‌نوین‌فضاهای‌یریگ‌شکل، 1393 صادقی، شهرزاد، .25

کارشناسی ارشد طراحی شهری، گروه شهرسازی، دانشگاه آزاد اسالمی تهران مرکزی، تهران. ةنام انیپارضایی،

اسـالمی -های شـهر ایرانـی (. کاربست اصول نوشهرگرایی مطابق با شناسه1397مژگان. ) ،سعادتمندی ،محمود ،رضایی ،سید علی ،صفوی .26

.944-929(, 4)50)مطالعة موردی: محلة مسکونی و قدیمی رباطکریم )رباط کهنه((. پژوهشهای جغرافیای انسانی,

.تهران، انتشارات امیرکبیر، علی چراغی، چا اول مة، ترجیاسالم‌ینةمد ،1376محمدعبدالستار، عثمان، .27

مطالعـات شـهر ة، نشـری مسالمانان‌‌یخیتار-یاسالم‌یشهرها‌ۀدهند‌عوامل‌شکل، 1390کیومرث حبیبی، و زاده، هوشمند علی .28

.76-71صص ، 3، شمارة ایرانی اسالمی

ةهنرهـای زیبـا، شـمار ة، نشریمعاصر‌یمسکون‌یها‌محله‌یدر‌طراح‌یهعام‌اول‌ینقش‌غالب‌الگوها، 1386فر، علیرضا، عینی .29

.50-39، صص 32

.44-35، صص 3 ةاسالمی، شمار-مطالعات شهر ایرانی ة، فصلنامیبرساخت‌مفهوم‌شهر‌اسالم ،1390فالحت، سمیه، .30

، چا سوم، نشر فضا، تهران.غرب‌و‌ایران‌تجارب‌در‌معماری‌یریگ‌شکل، 1391فالمکی، محمدمنصور، .31

-177، صـص 4ی جغرافیای انسانی، شمارة ها پژوهش، تهران‌شهر‌مدرن‌میدان‌نخستین، 1392قبادیان، وحید و محمود رضایی، .32

196.

، انتشارات دانشگاه ملی ایران، تهران.باستان‌ری، 1354کریمان، حسین، .33

شهید بهشتی، تهران.انتشارات دانشگاه باستان،‌ری، 1371کریمان، حسین، .34

، جلد سوم، چاپخانة فرهنگی و ارشاد اسالمی، تهران.ایران‌شهرهای، 1368کیانی، محمدیوسف، .35

سمت، تهران. ، نشراسالمی‌دورۀ‌در‌ایران‌معماری‌و‌هنر‌تاریخ، 1384کیانی، محمدیوسف، .36

انتشـارات وزارت مسـکن و شهرسـازی، سـازمان سعید تیزقلم زنوزی، ة، ترجمهجهان‌اسالم‌یشهرساز‌یختار ،1384کونئو، پائولو، .37

.تهران ،عمران و بهسازی شهری

، ترجمة احمد عظیمی بلوریان، چا اول، خدمات فرهنگی رسا، تهران.تاریخ‌بستر‌در‌شهر، 1381مامفورد، لوئیس، .38

،اه علـم و صـنعت ایـران دانشـگ چا دوازدهـم، راضیه رضازاده، ة، ترجمیشکل‌شهر‌تا‌انقالب‌صنعت‌یختار ،1374موریس، جیمز، .39

.تهران

‌1398زمستان،‌‌4ۀ،‌شمار‌51ۀدور‌،یانسان‌یایجغراف‌یها‌پژوهش‌868

‌شاهر‌:‌ماوردی‌‌ة)مطالع‌اسالمی‌شهرهای‌در‌کالبدی‌هویت‌بازشناسی، 1391موحد، علی، شماعی، علی و ابوالفضل زنگانه، .40

.51-37صص ، 5ی، سال دوم، شمارة ا منطقهی زیر برنامهتخصصی -فصلنامة علمی (،ری

.14-1صص ، 9 ةاسالمی، شمار-مطالعات شهر ایرانی ةفصلنام، یشهر‌اسالم‌یستیدر‌چ‌یتأمل ،1389زاده، محمد، نقی .41

.61-47صص ، 5و 4 ةهنرهای زیبا، شمار ة، مجلیدر‌متون‌اسالم‌یصفات‌شهر‌اسالم ،1374زاده، محمد، نقی .42

انتشارات حکمت، تهران. اسالمی،‌معنویت‌و‌هنر، 1389، نیحس دیسنصر، .43

، چا اول، وزارت مسکن و شهرسازی، تهران.شهرسازی‌و‌معماری‌در‌المیاس‌هویت‌بر‌درآمدی، 1387، عبدالحمید، کار نقره .44

45. Abu Lughod, J. L., 1987, The Islamic City: History Myth, Islamic Essence, and Contemporary

Relevance, International Journal of Middle East Studies, PP. 155-176.

46. lizadeh, H., and Habibi, K., 2011, Shaping Factors in Historical Islamic Cities, Iranian Islamic City

Journal, No. 3, PP. 71-76. (In Persian)

47. Amini Hjibashi, M., 2016, A Comparative Study of Islamic Urbanism and Urban Medieval Times

in Europe in Terms of Morphology, Supervised By Mahmdd Reiaei , Matter’s ssesss ss Urnan Design, IAUCTB. (In Persian)

48. Ardalan, N., 2011, The Sense of Unity: The Sufi Tradition in Persian Architecture, Translated by

Vandad Jalili Into Farsi, Science Architect Royal, Tehran. (In Persian)

49. Ashraf, A., 1974, Historical Features of Urbanization in Iran Islamic Period. (In Persian)

50. Bacon, E., 2007, Design of Cities, Translated by Farzaneh Taheri Into Farsi, 2nd Ed, Tehran: Center

for Urban Studies and Architecture of Iran. (In Persian)

51. Benevolo, L., 2007, The History of the City, Translated by Parvaneh Movahed Into Farsi, University

Publisher Center. (In Persian)

52. Burckhardt, T., 2009, Art of Islam:Language and Meaning, World Wisdom.

53. Burckhardt, T., 2013, Siena, City of the Virgin, Translated by Mehrdad Vahdati Into Farsi,

Hekmat, Tehran. (In Persian)

54. Cuneo, P., 2005, Storia Dell’urbanistica, Translated by Saeed Tizghalam Zonouzi Into Farsi, The

Ministry of Housing and Urban Development, Tehran. (In Persian)

55. Danesh, J., (2010), Principles of Formation and Organization of Islamic City, Iranian Islamic City

Journal, No. 1, PP. 15-31. (In Persian)

56. Ebrahimi, M., 2009, Square; Not Defined Spaces in Iranian Cities, Hoviatshahr Journal, No. 4,

Tehran, PP. 107-120. (In Persian)

57. Einifar, A., 2007, Dominant Role of Common Patterns in Contemporary Residential

Neighborhoods Design, Honar-Ha-Ye-Ziba Journal, No. 32, PP. 39-50. (In Persian)

58. Falamaki, M., 2012, La Formation De L’Architecture Dans Les Experiences De L’Iran Et Des Pays De L’Occident, Ed 3, Faza Publication, Tehran. (In Persian)

59. Falahat, S., 2011, The Construction of the Islamic City, Iranian Islamic City Journal, No. 3, PP. 35-

44. (In Persian)

60. Gallion, E., 1963, The Urban Pattern: City Planning and Design, 2ND Edition

61. Ghobadian, V., and Rezaei, M., 2013, The First Modern Plaza in Tehran, Human Geography

Research Quadterly, No. 4, PP. 177-196. (In Persian)

62. Habibi, M., 2013, De La Cite A La Ville Analyse Historique De La Conception Urbaine Et Son

Aspect Physique, Tehran University, Publishing Institute, Tehran. (In Persian)

63. Kariman, H., 1975, Ancient Ray, Shahid Beheshti University Publisher, Tehran. (In Persian)

‌‌869...‌شهرهای‌ایران‌و‌اروپاشناسی‌‌بررسی‌تطبیقی‌الگوی‌رایج‌ریخت

64. Kariman, H., 1992, Ancient Ray, Shahid Beheshti University Publisher, Tehran. (In Persian)

65. Khajeh Nabi, F., and Kouchaki, M., 2013, Analyzing The Role of the Market in Islamic Cities,

National Conference on Architecture and Urbanism Humanist, Qazvin Islamic Azad University. (In

Persian)

66. Khodaverdi, H., 2008, Qualitative Research Methodology, Institute for Humanities and Cultural

Studies, No. 21, PP. 41-62. (In Persian)

67. Kiani, M., 2005, Iranian Architecture of the Islamic Period, Tehran. (In Persian)

68. Kiani, M., 1989, Cities of Iran, Vol. 3, Cultural Printer and Islamic Guidance. (In Persian)

69. Morris, J., 1995, History of Urban Form Before the Industrial Revolution, Translated by Razieh

Rezazadeh Into Farsi, 12th Ed, Tehran, Science and Industry University. (In Persian)

70. Movahed, A. and Shamaei, A., 2012, Recognition of Physical Identity in Islamic Cities, Quarterly

of Geography (Regional Planning), No. 5, PP. 37-51. (In Persian)

71. Mumford, L., 2002, The City in History, Translated by Ahmad Azimi Into Farsi, First Ed, Rasa

Cultural Services, Tehran. (In Persian)

72. Naghizadeh, M., 2010, Contemplation on Islamic City Quiddity, Iranian Islamic City Journal, No.

9, PP. 1-14 (In Persian)

73. Naghizadeh, M., 1995, Islamic City Characteristics in Islamic Texts, Honar-Ha-Ye-Ziba Journal,

No.4 and 5, PP. 47-61. (In Persian)

74. Nasr, H., 2010, Islamic Art and Spirituality, Hekmat Publisher, Tehran. (In Persian)

75. Noghrekar, A., 2008, Introduction to Islamic Identity in Architecture and Urbanism, First Ed,

The Ministry of Housing and Urban Development, Tehran. (In Persian)

76. Osman, A., 1997, Islamic Medina, Translateb by Ali Cherghi Into Farsi, First Ed, Amirkabir

Publisher. Tehran. (In Persian)

77. Pakzad, J., 2011, The History of Iranian City From Beginning to Qajar Dynasty, First Ed,

Armanshahr, Tehran. (In Persian)

78. Pakzad, J., 2013, History of European City From Greek Polis to Industrial Revolution, 2nd Ed,,

Armanshahr, Tehran. (In Persian)

79. Pazouki, N., 2009, Cheshmeh Ali and Rey Castle, First Ed, Tehran: Tehran Beautification

Organization. (In Persian)

80. Peychev, S., 2010, Max Weber and the Islamic City, Retrieved January 1, 2011, From Academia,

edu: http://illinois.academia.edu/stefanpeychev/about.

81. Pour Ahmad, A., and Vafaei, A., Comparative Comparison of Islamic City Structure with

Western City, Iranian Islamic City Journal, No. 18, PP. 5-12. (In Persian)

82. Pourmohammadi, M., and Jamali, S., 2011, Analysis of the Morphology of Urban Schools,

Geographical Studies of Arid Zones Journal, No. 5, PP. 1-16. (In Persian)

83. Rezaei, M., 2013, Eternal and International Concepts of Islamic Cities (Revealing Urban Islamic

Views Far Beyond the Body and Time), Human Geography Research Quadterly, No. 3, PP. 169-

190. (In Persian)

84. Sadeghi, SH., 2014, The Formation of Modern Urban Spaces Based Sustainable Model Islamic

City, Sppervssed mm mammmmd Reiaei , tatte rth hheiin nn nr nan Deiinn, IUUBBB. (In Persian)

85. Soltanzadeh, H., 2016, Mosques Location and Their Relationship with Other Important Spaces

in Historic Cities, Human Geography Research Quadterly, No. 2, PP. 363-367. (In Persian)

‌1398زمستان،‌‌4ۀ،‌شمار‌51ۀدور‌،یانسان‌یایجغراف‌یها‌پژوهش‌870

86. Soltanzadeh, H., 2010, A Solid Cornerstone of Iranian Architecture, 2nd Ed, Cultural Research

Bureau, Tehran. (In Persian)

87. Soltanzadeh, H., 2011, A Brief of the City and Urbanization in Iran, First Ed, Chahartagh

Publisher, Tehran. (In Persian)

88. Soltanzadeh, H., 1993, Urban Spaces in the Historical Texture of Iran, 2nd Ed, Cultural Research

Bureau, Tehran. (In Persian)

89. Spahic, O., 2005, The Prophet Muhammad (PBUH) and Urbanization of Madinah, IIUM Press.

90. Spuler, B., 2007, Iran in the Early Islamic Period, Translated by Maryam Mirahmadi Into Farsi, Vol

2, 5th Ed, Cultural Academic Press, Tehran. (In Persian)

91. UNESCO World Heritage Centre

92. Whitehand, W. R., 2007, Conzenian Urban Morphology and Urban Landscapes, nn “6Th

International Space Syntax Symposium, Istanbul, 2007.

93. WHC.Unesco.Org/En/List/717 (World Heritage List, Siena, NO717)

94. Zyari, K., 2003, The Impact of Culture in the City (Emphasis on Islamic Culture), Geography and

Development Iranian Journal, No 2, PP. 95-109. (In Persian) 20's District of Tehran Municipality,

http://region20.tehran.ir.