مجموعه مقاالت

باستان شناسی و تاریخ شهر همدانبه مناسبت یکصدمین سالگرد کاوش در همدان

پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

1392

به کوشش: علی هژبری

سرشناسه: هژبری، علی، ۱۳۵۳ -، گردآورنده.عنــوان و نــام پديــدآور: مجموعــه مقــاالت باستان شناســی و تاریــخ همــدان به مناســبت یکصدمیــن ســالگرد کاوش در

همــدان / بــه کوشــش علــی هژبــری.مشخصات نشر: تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ، ۱۳۹۲.

مشخصات ظاهری: ۳۳۳ص. : مصور )بخشی رنگی(، جدول )رنگی(، نقشه ؛ ۲۹ ×۲۲س م. شابک: ۹78-600-6۹۵۳-۱۹-۹وضعیت فهرست نويسی: فیپا.

يادداشت: کتابنامه.موضوع: باستان شناسی -- ایران -- همدان )استان( -- مقاله ها و خطابه ها.

موضوع: همدان )استان( -- آثار تاریخی -- مقاله ها و خطابه ها. DSR۴۴ /رده بندی کنگره: ۱۳۹۲ ۳م۴۴ھ

رده بندی ديويی: ۹۵۵/00۴۳ شماره کتابشناسی ملی: ۳۲۹0۹77

طــرح جلــد: خــط میخــی، ســایه تصاویــری در بیــن خــط میخــی، روی جلــد: تکــوک خشیارشــا مکشــوفه از همــدان و در پشــت جلــد: نقــش شیرســنگی همــدان )طــراح و رايانــه: خلیــل اهلل بیک محمــدی(.

نشانی: تهران، خیابان شهید مطهری، خیابان الرستان، نبش کوچه افتخاری نیا، پالک ۱8، تلفن: 88۹۳۴6۹۲ - 0۲۱ ch.publish@yahoo.com :پست الکترونیکی www.richtbook.ir :وب سايت

گردآورنده: علی هژبریويراستاران فارسی: علی هژبری و سید مصطفی بابایی

ويراستار و مترجم انگلیسی: ابوطالب بیگ محمدی ناشر: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری

نظارت و اجرا: علیرضا ناصریطرح جلد و صفحه آرا: خلیل اهلل بیک محمدی

چاپ: کهننوبت چاپ: اول

سال چاپ: ۱۳۹۲شمارگان: ۱000

بها: ۱80000 ریالشابک: ۹78-600-6۹۵۳-۱۹-۹

همه حقوق برای ناشر محفوظ است.

مجموعه مقاالت باستان شناسی و تاريخ شهر همدان به مناسبت يکصدمین سالگرد کاوش در همدان

گاه ژپوهش

تقدیم بهشادروان مهندس محمد مهریار،

جناب آقای دکتر محمدرحیم صراف، شادروان دکتر مسعود آذرنوش

و جناب آقای دکتر پرویز اذکایی

شادروان مهندس محمد مهریارمتولد: تهران ۱۳۱8وفات: ۱۳8۳

دکتر پرویز اذکاییمتولد: همدان ۱۳۱8

شادروان دکتر مسعود آذرنوشمتولد: کرمانشاه ۱۳۲۴وفات ۱۳87

دکتر محمد رحیم صرافمتولد: خوی ۱۳۱8

باستان شناسی و تاریخ شهر همدان Archaeology and History of Hamedan City } {ب

مجموهع مقاالت فهرست

مقدمه / علی هژبری /..................................................................................................................................... ث

باستان شناسی همدان / پرویز اذکایی/................................................................................................................. 1

گاه نــگاری دشــت همــدان )پســکرانه های شــمالی الونــد( از هــزاره پنجــم تــا دوران میانــی هــزاره ســوم پیــش از میــاد / بهــزاد بلمکــی /...............

17 ...........................................................................................................................................................................

معرفی تپه مریانج II: زیستگاهی از دوره مس سنگی تا مفرغ، مطالعه توالی فرهنگی، بر پایه سفالینه های سطحی و مکشوف از گمانه زنی به منظورر تعیین

عرصه و پیشنهاد حریم اثر / ذبیح اهلل بختیاری و دیگران /................................................................................ 33

معرفــی اشــیاء مفرغــی پیــش از اســام مــوزه هگمتانــه / یعقــوب محمدی فــر و دیگــران /............................................................................

45 ..........................................................................................................................................................................

موش تپــه، بنایــی نویافتــه از دوره آهــن III در همــدان / عبــاس مترجــم و دیگــران /.......................................................................................

77 ..........................................................................................................................................................................

مطالعــه در خصــوص تاریخچــه، جایابــی و ســاختار هگمتانــه مــادی / کاظــم مــالزاده و دیگــران /.......................................................................

87 ..........................................................................................................................................................................

راه شــاهی، همــدان محــور مرکــزی ارتباطــات امپراتــوری هخامنشــی / علــی خاکســار و دیگــران /..........................................................................

101 ............................................................................................................................................................................

سنگ نگاری و )XRD( ایکس پرتو پراش روش: به هگمتانه محوطه هخامنشی ستون های پایه ساخت در استفاده مورد سنگ منابع شناسایی

)Petrography( / مسعود رشیدی نژاد و دیگران/.............................................................................................. 111

/ صراف( رحیم محمد به سرپرستی باستان شناختی مطالعات و کاوش فصل یازده بر تاکید )با هگمتانه، باستانی شهر از آمده به دست آثار

خلیل اهلل بیک محمدی۱/.................................................................................................................................. 117بررســی ماهیــت اکباتــان؛ شــهر یــا دژ / علــی هژبــری /........................................................................................................................................

139 ..........................................................................................................................................................................

دســتاوردهای نتایــج فصــل شــانزدهم کاوش در تپــه هگمتانــه / یعقــوب محمدی فــر و دیگــران /....................................................................

151 ..........................................................................................................................................................................

معرفــی و طبقه بنــدی ســفال های اشــکانی به دســت آمــده از کاوش هــای دورِ دوم تپــه هگمتانــه )1383 تــا 1385( / مســعود آذرنــوش و دیگــران

173 .........................................................................................................................................................................../تدفین هــای دوره اشــکانی شــهر همــدان / علیرضــا دایلــر و دیگــران /....................................................................................................................

189 ..........................................................................................................................................................................

ســال یابی آجرهــا و ســفال های به دســت آمــده از کاوش هــای تپــه هگمتانــه / فرانــک بحرالعلومــی و دیگــران /...........................................

199 ..........................................................................................................................................................................

معرفــی درهم هــای اشــکانی گنجینــه همــدان / مصطفــی رشــیدی ارزنده و دیگــران /....................................................................................

203 .........................................................................................................................................................................

ــا تاج بخــش و دیگــران /.................................................................. ــه / روی گونه شناســی ســفال های دوره ساســانی مکشــوف از تپــه هگمتان

219 ...........................................................................................................................................................................

ت فهرست مطالب} {

تپــه هگمتانــه بــا یــک قــرن ســابقه کاوش: محوطــه ای تاریخــی- پژوهشــی یــا مجموعــه ای توریســتی / بابــک مغــازه ای /......................................

237 ........................................................................................................................................................................

نقــش، جایــگاه و کارکــرد آرامگاه هــا در بافــت کهــن شــهر همــدان / محمدابراهیــم زارعــی /..............................................................................

247 ........................................................................................................................................................................

بازشناســی ویژگی هــای مزارشــناختی و معمــاری امــام زاده محســن )ع( همــدان / رضــا نظری ارشــد/ ................................................................

267 ........................................................................................................................................................................

امــام زاده یحیــِی شــهر همــدان / علــی خاکســار و دیگــران /..............................................................................................................................

277 ........................................................................................................................................................................

بررســی ُپــل تاریخــی آبشــینه / آتوســا مومنــی و دیگــران /................................................................................................................................

285 ........................................................................................................................................................................

پژوهشی در حمام های شهر همدان / محسن جانجان و دیگران /.......................................................................................................................

297 .........................................................................................................................................................................

تجزیــه و تحلیــل دو گونــه متفــاوت معمــاری ســنتی شــهر همــدان بــر اســاس شــواهد موجــود در اواخــر دوره قاجاریــه و اوایــل پهلــوی: خانــه صمــدی و

بــاغ عمــارت نظــری / اســماعیل رحمانــی /.........................................................................................................................................................

323 ........................................................................................................................................................................Hegmataneh Faunal Remains; a Brief Insight into the Parthian Archaeozoology / Marjan Mashkour et al.................................. 27 Introduction.................................................................................................................................................................................................. 3Abstract......................................................................................................................................................................................................... 1

باستان شناسی و تاریخ شهر همدان Archaeology and History of Hamedan City } {ث

مقدهم1ــم آورده ــانی را فراه ــای انس ــتقرار گروه ه ــرای اس ــی ب ــی کاف ــت محیط ــع زیس ــنگی مناب ــدان از دوره مس س ــت هم دشاســت ولــی نــام همــدان بیشــتر بــا نــام تاریخــی هگمتــان/ اکباتــان گــره خــورده اســت. منابــع معتبــری کــه در مــورد همــدان،

ــوان در دو بخــش مجــزا از هــم مــورد بررســی قــرار داد: ــان نگاشــته شــده را می ت ــا اکبات ــه ی هگمتان ۱( منابع تاریخی شامل منابع کالسیک:

ــن اســالمی ــع مورخی ــی. ج( مناب ــی و روم ــع یونان ــز ب( مناب ــی و نی ــف( گل نبشــته ها و ســنگ نبشــته های بین النهرین الو ســیاحان و ســفرنامه نویســان.

۲( آراء و نظرات محققین و باستان شناسان: داســتان باستان شناســی همــدان بــا ورود اروپاییــان و شــروع بــه کار فرانســویان در اقصــی نقــاط ایــران گــره خــورده اســت. ژاک دمــورگان در ســال ۱8۹6 میــالدی بــه بررســی ۲۴ روزه ای در همــدان پرداخــت. ایــن بررســی در نهایــت منجــر بــه کاوش شــارل فوســه در تپــه موســوم بــه قلعــه شــاه داراب و ســر قلعــه شــد. وی از ۱6 آوریــل تــا ۱۳ اکتبــر ۱۹۱۳ میــالدی )مصــادف ــا ــاه، ب ــه مــدت 6 م ــا ۱۲۹۲ هجــری شمســی( ب ــر ب ــده ۱۳۳۱ هجــری قمــری براب ــا ۱0 ذی القع ــل جمــادی االول ت ــا اوای بهمــکاری ویرولــو و بــا هزینــه مــوزه لــوور و بــا نظــارت اســماعیل خــان، کارشــناس ایرانــی عتیقــات، در دو نقطــه از آن تپــه کــه ــر خــواب و ــه چالش ت ــروزه آن دو محــل، موســوم ب ــرداری پرداخــت. ام ــه خاک ب ــه باســتانی باشــد، ب گمــان می رفــت هگمتانــا آغــاز جنــگ جهانــی اول، خوشــبختانه ادامــه کاوش هــا گــودال فرانســوی ها در نزدیکــی مــوزه هگمتانــه مشــخص اســت. ببــرای هیــأت فرانســوی مقــدور نشــد. در مورخــه ۲۴ شــهریور ۱۳۱0 شمســی، تپــه هگمتانــه بــه شــماره ۲8 در فهرســت آثــار ملــی بــه ثبــت رســید. اریــک اشــمیت در ســال ۱۳۱۴، عکس هایــی هوایــی از فــراز همــدان گرفــت کــه نشــان دهنــده بافــت

فشــرده معمــاری بــر روی تپــه موســوم بــه هگمتانــه اســت. ــه، مرحــوم مهنــدس محمــد ــن تپ ــران به منظــور ســامان دهی ای ــا ســال ۱۳۴8 کــه مرکــز باستان شناســی ای پــس از آن تــه دوره مــاد مــی پرداختنــد، همیشــه ــه گســیل داشــت. دانشــمندان، مورخیــن و باستان شناســانی کــه ب ــه هگمتان ــار را ب مهریــا ــا خریــد منــازل و واحدهــای ســاختمانی روی تپــه، ت ــار ب ــد. مرحــوم مهری ــام برده ان از ایــن تپــه به عنــوان پایتخــت مادهــا نــاختمان ها آزاد ــت محــالت و س ــه را از باف ــار از اراضــی ســطح تپ ــود و ۲۵ هکت ــا نم ــب آن ه ــه تخری ــادرت ب ــال ۱۳۵۵ مب سکــرده و زمینــه ای را فراهــم ســاخت کــه چندیــن ســال پــس از آن، اولیــن دور کاوش هــای باستان شناســی ایرانــی در ایــن تپــه

بــه سرپرســتی محمدرحیــم صــراف صــورت پذیــرد.ــی ــل گمانه زن ــک فص ــی و ی ــل کاوش باستان شناس ــازده فص ــت ی ــهریور ۱۳7۹ توانس ــا ش ــهریور ۱۳6۲ ت ــراف از ش صبه منظــورر تعییــن عرصــه و پیشــنهاد حریــم تپــه هگمتانــه را بــه انجــام رســاند و »از ابتــدای شــروع کاوش تاکنــون در طــی ۱۱ فصــل، فضایــی بالــغ بــر ۱۵00متــر مربــع از محوطــه باســتانی هگمتانــه، کاوش باستان شناســی گردیــده اســت« حاصــل ایــن

کاوش هــا، کشــف واحدهــای معمــاری خشــتی بزرگــی بــود کــه به نظــر بقایــای یــک شــهر تاریخــی اســت.کریســتف بنــش، از مرکــز تحقیقــات علمــی فرانســه )CNRS(، بــه پیشــنهاد مســعود آذرنــوش )ریاســت وقــت پژوهشــکده باستان شناســی(، از ۲8 آذر تــا ۲ دی مــاه ۱۳80، تحقیقــات ژئوفیزیــک تپــه هگمتانــه را بــه انجــام رســاند. ایشــان در گــزارش خــود ذکــر کرده انــد: »بــه رغــم پیچیدگــی علمــی- فرهنگــی محوطــه تپــه هگمتانــه، امــکان اخــذ نتایــج مثبــت از بررســی ژئوفیزیــک وجــود دارد.« )نامــه ی مــورخ ۱۳80/۱۲/۲8 بــه شــماره ی ۱۱/۲/8۵8۹ از مســعود آذرنــوش، ریاســت وقــت

ــه(. ــگاه هگمتان ــت پای ــر وق ــیدبیگی، مدی ــب اهلل رش ــه حبی پژوهشــکده ی باستان شناســی بدور دوم کاوش هــای باستان شناســی، بــه سرپرســتی مســعود آذرنــوش، بــا هــدف »رفــع ابهــام در گاه نــگاری تپــه هگمتانــه«، طــی ســال های ۱۳8۳ تــا ۱۳8۵ و بــا ایجــاد چنــد کارگاه الیه شــناختی بــه ســرانجام رســید. ایشــان در ســال ۱۳8۵ به منظــور ــی در ــه ی یافته هــای مــواد فرهنگــی«، در: نامــور نامــه، مقاله های ــر پای ــه ب ــی، ۱۳۹۱، »بازنگــری تاریخ گــذاری نســبی هگمتان ــری، عل ــه: )هژب ــد ب ــه بنگری ــرای اطــالع بیشــتر از پژوهش هــای هگمتان ۱. ب

پاسداشــِت یــاد مســعود آذرنــوش/ بــه کوشــش حمیــد فهیمــی و کریــم علیــزاده، نشــر ایــران نــگار، تهــران، چــاپ اول، صــص ۴۱۹ تــا ۴۳8(.

ج هژبری مقدمه } {

ــی به منظــور تعییــن حریــم تپــه را نیــز سرپرســتی پیشــنهاد محــل احــداث مــوزه ی همــدان در بخــش شــمالی تپــه، گمانه زننمــود. آذرنــوش پــس از انجــام الیه نــگاری، در ســال ۱۳87 به منظــور مشــخص کــردن بافــت تاریخــی شــهر خشــتی مکشــوف،

کاوش هایــش را ادامــه داد و در حیــن انجــام ماموریــت دار فانــی را وداع گفــت.شــانزدهمین فصــل کاوش هــای باستان شناســی تپــه هگمتانــه توســط یعقــوب محمدی فــر، اســتاد دانشــگاه بوعلی ســینای ــه، ــم تپــه هگمتان ــده در تابســتان ۱۳8۹، به منظــور بازنگــری عرصــه و پیشــنهاد حرای همــدان، انجــام شــد. پــس از آن، نگارنبــه ایــن محــل راهــی شــد و در نهایــت محمدرحیــم رنجبــران، رئیــس وقــت پایــگاه هگمتانــه، در ســال های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ دو فصــل در ایــن تپــه تاریخــی بــه کاوش پرداخــت. بــه علــت اهمیــت ایــن تپــه باســتانی، محوطــه ی مذکــور از ســال ۱۳78 تــا ــازمان ــه س ــروژه ب ــن پ ــروزه ای ــازمان میراث فرهنگــی کشــور محســوب مي شــد و ام ــزرگ س ــای ب ــره ی پروژه ه ۱۳88 در زم

ــذار شــده اســت. ــدان واگ میراث فرهنگــی، صنایع دســتی و گردشــگری همــوف ــتی مکش ــای خش ــه دوره بناه ــد ک ــان می دهن ــی نش ــای باستان شناس ــر از کاوش ه ــبی اخی ــای نس تاریخ گذاری هــری ــواهد دیگ ــاند. از ش ــات رس ــه اثب ــز ب ــق نی ــذاری مطل ــه تاریخ گ ــزی ک ــت؛ چی ــکانی نیس ــتر از دوره اش ــدان پیش در همــد. ــت آمده ان ــر به دس ــال های اخی ــدان در س ــف هم ــاط مختل ــه در نق ــود ک ــاره نم ــددی اش ــتان های متع ــه گورس ــوان ب می ت

ــتند. ــکانی هس ــه دوره اش ــق ب ــتان ها متعل ــن گورس ایاز آن جــا کــه در یکصدمیــن ســالگرد کاوش هــای باستان شناســی در شــهر همــدان هســتیم، ترغیــب شــدم تــا بــا جمــع آوری ــالب در ــس از انق ــال های پ ــوص در س ــه به خص ــندگانی ک ــدان از نویس ــهر هم ــی ش ــخ و باستان شناس ــاب تاری ــی در ب مقاالت

ایــن شــهر کار کرده انــد، اطالعــات تازه تــری در مــورد آثــار تاریخــی همــدان ارایــه دهــم. ــب بناهــای ــداری و تخری ــه در خری ــی ک ــت بزرگ ــرای مأموری ــار، ب ــد مهری ــه: مرحــوم محم ــردد ب ــم می گ ــر تقدی ــن اث ایمعاصــر بــر روی تپــه شــهر همــدان انجــام داد کــه اگــر چنــان نکــرده بــود از هگمتــان/ اکباتــان امــروزه فقــط نامــی می مانــد. جنــاب محمدرحیــم صــراف، بــرای مشــخص نمــودن پــالن شــهر باســتانی در روزگار ســخت جنــگ ایــران و عــراق، مرحــوم مســعود آذرنــوش، بــرای تاریخ گــذاری شــهر مکشــوف در همــدان، و جنــاب پرویــز اذکایــی، بــرای تمــام ســعیش در زنــده نگــه

داشــتن مباحــث تاریخــی مرتبــط بــا همــدان در مجامــع علمــی. ــل گلشــن، رئیــس پژوهشــگاه ســازمان میراث فرهنگــی، صنایع دســتی و ــه از: جلی ــی صمیمان برخــود الزم مــی دارم قدردانگردشــگری؛ ســیامک ســرلک، رئیــس پژوهشــکده باستان شناســی؛ مهــرداد ملکــزاده، عبــاس مقــدم و کــورش روســتایی داشــته

باشــم. در ایــن مجــال جــا دارد، از دوســتان بســیار عزیــزم: ابوطالــب بیگ محمــدی )دانشــجوی دکتــری زبــان انگلیســی دانشــگاه ــل اهلل بیک محمــدی ــن از خلی ــوده و هم چنی ــردوش ایشــان ب ــب انگلیســی ب تهــران( کــه زحمــات ترجمــه و ویراســتاری مطال)کارشناسی ارشــد باستان شناســی( کــه بخــش گرافیــک کتــاب )طــرح جلــد و صفحه آرایــی( را بــر عهــده داشــته اســت، تشــکر

و قدردانــی نمایــم.ــن و ــه تدوی ــود ســلیمی )کارشــناس پژوهشــگاه( ک ــان: علیرضــا ناصــری )مســئول انتشــارات پژوهشــگاه( و محم از آقایــد، کمــال تشــکر را دارم. ــن راه یاری گــر بوده ان ــاب را برعهــده داشــته و هم چنیــن از تمــام کســانی که در ای نظــارت چــاپ کت

علی هژبریتابستان ۱۳۹۲

باستان شناسی و تاریخ شهر همدان Archaeology and History of Hamedan City } {ح

پیشگفتارــکده ــژه پژوهش ــی و به وی ــراث فرهنگ ــازمان می ــف س ــن وظائ ــناختی، از مهم تری ــای باستان ش ــج پژوهش ه ــر نتای ــاپ و نش چــم ــک و مبه ــای تاری ــون زوای ــق پیرام ــن تحقی ــی و همچنی ــای میدان ــج پژوهش ه ــد نتای ــدون تردی ــت. ب ــی اس باستان شناســر در راســتای توســعه فرهنگــی کشــور. تاریــخ و تمــدن ایــن ســرزمین از منظــر مطالعــات باستان شــناختی، گامــی اســت موثاگرچــه در ســالیان اخیــر به دالیــل عدیــده، نتایــج حاصــل از پژوهش هــا هرگــز نتوانســت آن گونــه کــه در شــأن غنــای تاریخــی و تمدنــی ایــن ســرزمین و حجــم مطالعــات باستان شــناختی انجــام شــده، منتشــر و در اختیــار مجامــع علمــی قــرار گیــرد، لیکــن در همیــن شــرایط و بــا وجــود مشــکالت بســیار زیــاد و امکانــات انــدک، چــاپ و نشــر کتبــی از ایــن دســت، چونــان چراغــی اســت کــه روشــنایی بخش مســیر پیشــرفت علمــی باستان شناســان کشــور محســوب می شــود، و بــه همیــن دلیــل پژوهشــکده باستان شناســی وظیفــه خــود می دانــد، از آقــای علــی هژبــری، گردآورنــده مجموعــه، و تمامــی دوســتان عزیــز باستان شــناس ــای ــه غن ــی ب ــن علم ــاالت وزی ــف مق ــی و تألی ــی میدان ــای علم ــام پژوهش ه ــا انج ــد ب ــت نمودن ــه هم ــی ک ــاتید گرام و اس

فرهنگــی و تمدنــی ایــران عزیــز افزودنــد، سپاســگزاری نمایــد. ــده بخــش عظیمــی از ــه مــدد مــدارک موجــود باستان شــناختی و تاریخــی، دربرگیرن ــان باســتان، ب ــا هگمت منطقــه همــدان یــت آوردهای ــا و دس ــن پژوهش ه ــج آخری ــار نتای ــت. انتش ــرزمین اس ــن س ــی ای ــی و سیاس ــی، فرهنگ ــوالت اجتماع ــخ تح تاریــام ــت انج ــب جه ــتر مناس ــاد بس ــر ایج ــی، عالوه ب ــد تخصص ــک مجل ــب ی ــدان در قال ــه هم ــی منطق ــی باستان شناس علمــن ســرزمین از ادوار پیــش ــد تحــوالت فرهنگــی ای ــد چهــره ای روشــن تر از رون ــه ای، می توان ــات و پژوهش هــای منطق مطالعاز تاریــخ تــا دوران تاریخــی و اســالمی را ارائــه دهــد. مجــدداً بــرای تمامــی دوســتان دانشــمند و اســاتید معظمــی کــه در تألیــف

و تدویــن ایــن مجلــد کوشــیدند بهــروزی، شــادکامی و کامیابــی آرزومنــدم.

سیامک سرلکسرپرست پژوهشکده باستان شناسی

باستان شناسی و تاریخ شهر همدان Archaeology and History of Hamedan City 374} {

the excavations up to now, during eleven seasons, an area of almost 1500 square meter of the ancient site of Hegmataneh has been excavated archaeologically”. The excavations have led to unearthing of huge clay architectural structures which seem to be the remnants of an ancient city.

Upon Azarnoush’s invitation, Benesch , from The Scientific Research Center of France, car-ried out the geophysics studies of Hegmataneh Tepe in 2001. He notes in his report that “despite the scientific and cultural complexities of Hegmataneh Tepe, it is possible to get positive results through geophysics analyses.”

The second round of archaeological excavations led by Azarnoush and aimed at “disam-biguating the dating of Hegmataneh” was conducted from 2002 up to 2006 and culminated in establishing a number of stratigraphic workshops for studying the layers. He led sounding activities in order to advance a proposition regarding the site of the construction of Hamedan museum in 2006. Having done stratigraphic studies, Azarnoush continued his excavations into 2008 in order to determine the historic urban decay and blight of the uncovered mudbrick city and passed away during the process.

The sixteenth season of archaeological excavations of Hegmataneh Tepe was conducted by Yaghubi Far, an archaeology professor of Bu Ali Sina University in Hamedan. He made four trenches of 10 by 10 meters near Sarraf’s central trench and two others with the same size in the north west of the Tepe (where the students of Bu Ali Sina University practiced archaeology) and finished his excavations. Afterwards, I started my activities on the Tepe in 2010 in order to both review the area and determine the location. Finally, Ranjbaran supervised the last two excavations of the Tepe in 2012 and 2013.

Due to the extreme significance of the ancient Tepe, the site was one of the great projects of the Cultural Heritage Organization in 2008 and 2009, and it was managed by Rashid Beigi at the meantime, and now the site has been relegated to the Cultural Organization of Hamedan, but Rashid Beigi is still having his tenure and has had some activities related to the Tepe.

The present collection is dedicated to late Mohammad Mehryar for huge steps he took in purchasing and demolishing the modern buildings on the Tepe, since if he had not done it, mere-ly a name would have been left of Hegmatan/Ecbatan nowadays; also to Mohammad Rahim Sarraf, for having designed the urban plan of the ancient city during the rough days of Iran-Iraq war; to late Masoud Azarnoush for dating the discovered city in Hamedan; and finally to Parviz Azkaee for all the efforts he has put forth in order to maintain the hot historical debates on Hamedan within academic circles.

I would like to express my sincere gratitude to Jalil Golshan, the Head of the Research Cen-ter of the Cultural Heritage, Handicrafts, and Tourism Organization, Siamak Sarlak, the Head of the Archaeology Research Center, Mehrdad Malekzadeh, Abbas Moghaddam, and Kourosh Rustai.

I would also like to thank two of my dear friends, Abutaleb Beig Mohammadi, a PhD can-didate in Teaching English as a Foreign Language in University of Tehran, for translating the abstracts section of the book into English and editing it, and Khalilollah Beik Mohammadi, an MA graduate in archaeology, for the artistic design and the graphics of the book.

I do thank Alireza Naseri who is in charge of the publications of theResearch Center and Mahmoud Salimi, an expert with the Research Center,who have been helping me prepare the final draft of the book, and also all those who have been a source of help or inspiration in one way or another.

Ali HozhabriSeptember 2013

2

} {Introduction

IntroductionHamedan Plain has provided sufficient environmental and natural resources for the settle-

ment and residence of human groups since the Chalcolithic Period, while the name of the city of Hamedan has been more associated and intertwined with the historical name of Hegmatan/Ecbatan. Based on the views of the historians that have studied the historical periods of Iran in general, and the Maedian period in particular, there is almost no doubt that Hegmataneh, the capital city of the Maedian Dynasty, would be located within the city of Hamedan, while there are serious doubts regarding the presupposed location of this ancient city on a Tepe located in the center of Hamedan. Rawlinson, drawing on Herodotus’ ideas, believed that Hegmataneh had to be investigated and excavated somewhere else and accordingly he explored Takht-e-Solei-man, near Takab, Azarbayjan province, in order to unearth Hegmataneh. De Morgan, drawing on the speculations of the classic historians and references in the Holy Book, maintained that the very large Tepe of Hamedan is hosting Hegmataneh. Herzfeld believed that the remnants found on Tepe Mosalla, neighboring Tepe Hegmataneh, are in fact the residuals and ruins of the Hegmataneh fortress. Ghirshman was of the idea that the city had been constructed along a road whereby the Assyrian army had penetrated and the city had been built in order to prevent the invaders progress. Mostafavi described the Tepe in a book titled Hegmataneh in early 50 s. Boucharlat has attributed all of the uncovered mudbrick monuments to the Seljuk up to early Parthian periods.

This brief review displays the conflicting ideas of the researchers regarding Hegmataneh, each of which has its own pros and cons though. Since then, the archaeologists and historians who used to study the Maedian era, mostly called the great Tepe of the city of Hamedan Heg-mataneh, which was known as Sar Ghal’e in the southern section and Ghal’e Shah Darab in the northern section. They also hoped to discover traces and remnants dating back to the Maedian era through excavating it.

All of the authoritative resources written on Hamedan, Hegmataneh, or Ecbatan can be ana-lyzed in two distinct parts: 1) the historical resources including the classic sources: A) the clay tablets and stone writings of Mesopotamia. B) Greek and Roman sources. C) Islamic historians and the explorers and itineraries’ sources and 2) the ideas and opinions of the archaeologists and researchers.

De Morgan conducted a series of excavations in Hamedan for 24 days in 1896. 1 His exca-vations ultimately led to the Chrales Fosses’ excavations. He carried out excavations on two locations of the Tepe for six months starting on April 16th ,1913 with the assistance and coop-eration of Vierlu, funded by Louvre museum, and supervised by Esmaeel Khan, Iranian expert of antiques. The locations are nowadays known as Chal Shotor Khab and Godal Faransaviha in the proximity of Hegmataneh museum; fortunately, the French could not carry on the excava-tions due to the outbreak of the WWI. Tepe Hegmataneh was registered and enlisted as heritage number 28 in the National Heritage List on September 15 th, 1930. Schmidt took some aerial photos of Hamedan back in 1935 which show dense residential area located on the Tepe.

Since then, and up to 1967 when the Iranian Archaeological Center dispatched late Mr. Mehryar in order to see to the affairs and the developments of the Tepe, scientists, historians, and archaeologists who have studied Maedian era, have always kept referring to the Tepe as the capital of the Maedians. Mr Mehryar embarked on purchasing the properties on the Tepe and demolishing them not later than 1976 and retook an area of 25 hectares and paved the way for the setting off of the first season of excavations a few years later led by Sarraf. Sarraf could con-duct eleven seasons of excavations and a sounding season for determining the location and the area of Hegmataneh Tepe from September 1983 up to September 2000. “Since the beginning of

1

A Collection of Archaeological and Historical Articles on Hamedan

Commemorating the 100th Anniversary of the First Season of Excavations in Hamedan

Research Center of Iranian Cultural Heritage, Handicrafts and Tourism Organization

Iranian Center for Archaeological Research 2013

Edited by: Ali Hozhabri

In The Name of GOD