Πήλινη κεφαλή γεροντικής μορφής από τις ανασκαφές Ι....

Κο

ρο

πλ

ας

τιΚ

ΗΚ

αι

ΜιΚ

ρο

τε

χν

ιας

το

να

ιγα

ιαΚ

οχ

ωρ

οα

πο

το

υς

γεω

Με

τρ

ιΚο

yς

χρ

ον

ου

ςε

ως

Κα

ιτ

Ηρ

ωΜ

αϊΚ

Ηπ

ερ

ιοΔ

ο

ISBN: 978-960-87174-4-2

Κ ο ρ ο π λ α σ τ ι κ ήκ α ι μ ι κ ρ ο τ ε χ ν ί αστον αιγαιακό χώρο

από τουςγεωμετρικούς χρόνους

έως και τηρ ωμαϊκή περίο δο

Διεθνες ςυνεΔριο

στη μνήμη τηςΗο ύ ς Ζ ερβ ο υ δ άκη

ΤΟΜΟΣ ΙI

II

exofyllo zervoudaki5II:Layout 1 7/11/14 2:53 PM

Ηώς Ζερβουδάκη, 1935-2008(Φωτογραφία Μ. Μιχαλάκη-Κόλλια, 1971)

ΔΙεθνεΣ ΣυνεΔρΙΟ

ΣΤη ΜνηΜη ΤηΣ ηΟυΣ ΖερβΟυΔΑΚη

ρόδος, 26-29 νοεμβρίου 2009

ΤΟΜΟΣ ΙI

υ π ο υ ρ Γ ε ι ο π ο λ ι τ ι Σ Μ ο υ Κ Α ι Α θ λ Η τ ι Σ Μ ο υ

τΑΜειο διΑχειριΣΗΣ πιΣτΩΣεΩν ΓιΑ τΗν εΚτελεΣΗ ΑρχΑιολοΓιΚΩν ερΓΩν

επιτροπΗ ΣτερεΩΣΗΣ - ΑνΑΣτΗλΩΣΗΣ ΜνΗΜειΩν ΑΚροπολΗΣ λινδου

Αθήνα 2014

επιμέλεια

Α γ γ ε λ ι κ ή Γ ι α ν ν ι κ ο υ ρ ή

περιεχοΜενΑ

Α. χΑτΖΗδΗΜΗτριου, νεότερα στοιχεία για το κοροπλαστικό εργαστήριο της Καρύστου 9

Μ. χιδιροΓλου, ειδώλια από την εύβοια στο εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.οι ομάδες των θεών και των ηθοποιών 29

Β. ΑρΑΒΑντινοΣ, Μ. ΒονΑννο-ΑρΑΒΑντινου, Κ. ΚΑλλιΓΑ, M. PiSANi, ειδώλια, στέφανοι,μικκύλα αγγεία και λύχνοι. πήλινα αναθήματα σε αγροτικό ιερό στον ορχομενό 45

Β. δ. ΓεΩρΓΑΚΑ, χειροποίητα ειδώλια αρχαϊκών χρόνων από την Ακρόπολητων Αθηνών και το ιερό της νύμφης στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως 69

Α. Ανδρεου, πήλινη κεφαλή γεροντικής μορφής από τις ανασκαφές ι. Μηλιάδηστη νότια κλιτύ. Ένα πορτρέτο φιλοσόφου; 81

Ζ. θεοδΩροπουλου-πολυχρονιΑδΗ, Αναθήματα από τα ιερά του Σουνίου:πήλινα πλακίδια από τους αποθέτες των ιερών της Αθηνάς και του ποσειδώνος 91

Κ. ΜπΑρΑΚAρΗ- ΓλEνΗ, Κοροπλαστική αρχαϊκών χρόνων από το Άργος 107

ε. ΣΑρρh, Σύνολο πήλινων ειδωλίων των ελληνιστικών χρόνων από το Άργος 125

Μ. τΣοyλΗ, Μνημειώδη έργα κοροπλαστικής και πήλινα αναθήματααπό ένα νέο ιερό της ρωμαϊκής Σπάρτης 141

ι. ε. πετροχειλοΣ, πήλινα ανάγλυφα αναθήματα από τα Κύθηρα. πρώτη παρουσίαση 163

A. λεΜπEΣΗ, ο θρήνος στην κρητική κοινωνία της 1ης χιλιετίας 169

λ. πΑπAΖοΓλου-ΜΑνιουδAΚΗ, Ζωόμορφα ρυτά και ειδώλια του τέλους τηςμυκηναϊκής εποχής και των αρχών της εποχής του Σιδήρου στο Αιγαίο και την Κύπρο 185

δ. ΚεχΑΓιΑΣ, πήλινα ειδώλια Σειρήνων από την περιοχή του Αιγαίου:μιξογενή πλάσματα εξ Ανατολής… 195

V. JEAMMET, Du vase à la figurine 207

Β. πΑτΣιΑδΑ, Σύνολο χρυσών κοσμημάτων και αργυρών αγγείωναπό τη νεκρόπολη της ρόδου 219

ο. ΚΑΚΑΒοΓιAννΗ, ειδώλια, κοσμήματα και άλλα μικρά αντικείμενα απότο οικ. πανάγου Β΄ στο νοτιοανατολικό τμήμα της πόλης της ρόδου 237

Φ. ΖερΒΑΚΗ, Μαινάδες, Βάκχες, Kαρυάτιδες, Lacaenae Saltantes.χρυσά περίτμητα ελάσματα από την ελληνιστική νεκρόπολη της ρόδου 249

χ. ΦΑντΑουτΣAΚΗ, δείγμα οστεογλυπτικής με ανάγλυφες παραστάσειςτου κύκλου λατρείας της Ίσιδος από τη ροδιακή νεκρόπολη 267

ε. ΚΑνiνιΑ, Αρχαία χρυσά κοσμήματα από την τήλο 293

ε. τρΑΚοΣοποyλου-ΣΑλΑΚiδου, Xρυσά κοσμήματα από την Άκανθοτης Eποχής του Σιδήρου 315

E. ΣτΑΣινοπουλου-ΚΑΚΑρουΓΚΑ (†), οι νησιωτικοί σφραγιδόλιθοιτου εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου 335

ι. π. τουρΑτΣοΓλου, Ἐν παραλίᾳ Βάθειας... , 1901 353

Πήλιν η κεφα λή γεροντικής μορφής από τις ανασ καφέςΙ. Μηλιάδη στη νότια κλιτύ. Ένα πορτρέτο φιλοσόφου;

ΑλεξΑνδρος Ανδρεου

ηπήλινη κεφαλή (αρ. ευρ. 1957 ΝαΠ 194) βρέθηκε στο 1957 στις ανασκαφές του ι. Μηλιάδηστον χώρο του ιερού της Νύμφης στη νότια κλιτύ ακροπόλεως. ςτην επίχωση μαζί με το ει-

δώλιο βρέθηκαν αρκετά κλασικά όστρακα, πολλά όστρακα κεραμικής ελληνιστικών χρόνων, λίγα ρω-μαϊκά, μία ενσφράγιστη λαβή εμπορικού αμφορέα καθώς επίσης και άμορφες μάζες πηλού1.

η κεφαλή (εικ. 1) έχει μέγιστο σωζόμενο ύψος σχεδόν 8 εκ., το πάχος και πλάτος της γενειάδαςείναι 15 χιλ., και 30 χιλ. αντίστοιχα και το πάχος των τοιχωμάτων 9-10 χιλ. Είναι κατασκευασμένημε μήτρα και πλασμένη με καστανέρυθρο πηλό που περιέχει λεπτόκοκκο μαρμαρυγία. λείπει με-γάλο τμήμα της αριστερής πλευράς, συμπεριλαμβανομένου του φρυδιού και μέρους του αριστερούοφθαλμού. η απόδοση των χαρακτηριστικών είναι απόλυτα ρεαλιστική και εκφραστική. Εικονίζε-ται ώριμη φαλακρή ή ημιφαλακρή γενειοφόρος γεροντική μορφή με ρυτιδωμένο πρόσωπο, με βα-θύνσεις στους κροτάφους και εξογκωμένα ζυγωματικά2. Το κρανίο πλαισιώνεται από πυκνούς αδρούςβοστρύχους στους κροτάφους. Το πρόσωπο είναι ωοειδές. η μύτη είναι ευθύγραμμη με απόδοση ρου-θουνιών. Εκατέρωθέν της σχηματίζονται δύο ασύμμετρες ρινοπαρειακές αύλακες. Το αυτί αποδί-δεται σχετικά πρόχειρο. η στοματική σχισμή είναι μισάνοικτη με λεπτά ασύμμετρα χείλη χωρίςδήλωση δοντιών. Τα εκφραστικά μάτια, χωμένα στις οφθαλμικές κόγχες, σκεπάζονται από τα πυκνάτόξα των φρυδιών, τα οποία φτάνουν μέχρι τους κροτάφους. Τα φρύδια αποδίδονται με χαράξεις και

1. Μηλιαδης 1957, 23, εικ. 1. η πήλινη κεφαλή καθώς καιπολλά άλλα κλασικά, ελληνιστικά και ρωμαϊκά ειδώλια με-λετώνται από τον γράφοντα, στο πλαίσιο εκπόνησης δι-δακτορικής διατριβής με τίτλο «Πήλινα ειδώλια από τιςανασκαφές του ι. Μηλιάδη από τους αποθέτες πέριξ τουιερού της Νύμφης» στο Πανεπιστήμιο αθηνών, υπό τηνεπίβλεψη του ομότιμου καθηγητή Β. λαμπρινουδάκη.Θα ήθελα να εκφράσω θερμότατες ευχαριστίες στην καΜάρω Κύρκου για την παραχώρηση της άδειας δημοσίευ-σης του υλικού. Ευχαριστίες οφείλω στην ομότιμη καθη-γήτρια κλασικής αρχαιολογίας του Πανεπιστημίουιωαννίνων κα ι. Τριάντη για τις σημαντικές και ουσιώδεις

υποδείξεις καθώς τις συζητήσεις μας πάνω στα ζητήματαπου προέκυψαν κατά την έρευνα. Τέλος, ευχαριστώ θερμάτις συναδέλφους της α΄ ΕΠΚα ακροπόλεως, Χρ. Βλασ-σοπούλου, ςτ. Ελευθεράτου, α. Βλαχάκη και ι. Μπουγά-τσου για τις διευκολύνσεις που μου παρείχαν κατά τηδιάρκεια της μελέτης μου στις αποθήκες του Νέου Μου-σείου ακροπόλεως και το ΕαΜ και την Γ΄ ΕΠΚα για τηνπαραχώρηση φωτογραφιών.

2. ιούλιος Πολυδεύκης, Ονομαστικόν, ιι, 26. Ο φαλακρόςαναφέρεται ως ψιλὸς τὴν κεφαλήν, ἄθριξ, ἄκομος λειοκά-ρεινος, ἀφάλαντος, ἀναφαλαντίας και φεδνὸς στον ΄Ομηρο.

B081-090 Andreou:Layout 2 5/18/14 12:27 PM 1

�� Α. ΑΝΔΡΕΟΥ

Εικ. 1. Πήλινη κεφαλή γεροντικής μορφής 1957 ΝΑΠ 194 (φωτ. Γ. Μαραβέλια).Εικ. 2. Άποψη της οπίσθιας πλευράς του ειδωλίου 1957 NAΠ 194 (φωτ. A. Ανδρέου).Εικ.3 . Άποψη της αριστερής πλευράς του ειδωλίου 1957 ΝΑΠ 194 (φωτ. Α. Ανδρέου).Εικ. 4. Άποψη της δεξιάς πλευράς του ειδωλίου 1957 ΝΑΠ 194 (φωτ. Α. Ανδρέου).

B081-090 Andreou:Layout 2 5/18/14 12:27 PM Page 82

τα βλέφαρα ανάγλυφα. Οι κόρες και η ίριδα δηλώνονται επίσης εγχάρακτες. Ίχνη κόκκινου καιλευκού επιχρίσματος σώζεται σε πολλά σημεία της κεφαλής, όπως στο μέτωπο δεξιά, στον κρόταφο,κάτω από τον δεξιό οφθαλμό και τη μύτη.

ςτο πρόσωπο διαγράφονται σχεδόν όλοι οι μιμητικοί μύες με μόνο μέσο απόδοσής τους τη χά-ραξη στο νωπό πηλό πριν από την όπτηση του ειδωλίου. Το πρόσωπο φέρει πολλές εγχάρακτες ρυ-τίδες, όπως ακτινωτές ρυτίδες έκφρασης στην άκρη των οφθαλμών, το επονομαζόμενο «ποδαράκιτης χήνας», και διπλές πτυχώσεις κάτω από τα μάτια, στο κάτω βλέφαρο και, τέλος, δύο βαθιές, εγ-χάρακτες καμπυλόσχημες, αυλακώσεις στο μέτωπο3.

Με το γλύφανο έχει γίνει επίσης και η πρόσθετη επεξεργασία στο μουστάκι και στην περίτεχνηχειροποίητη μακριά γενειάδα. Το μουστάκι αποδίδεται με σχεδόν κατακόρυφες πυκνές ανάγλυφες,εγχάρακτες γραμμές που αποδίδουν τις τρίχες που καλύπτουν το άνω χείλος σχηματίζοντας καμπύ-λη. αντίθετα, το γένι που εκφύεται στις παρειές αποδίδουν αδρά κομμάτια πηλού. ακριβώς κάτω απότη γενειοχειλική αύλακα σχηματίζονται ανάγλυφοι κατακόρυφοι βόστρυχοι που απολήγουν σε μα-κριά χειροποίητη γενειάδα. η γενειάδα αποδίδεται με παχείς ελικοειδείς, στρεπτούς βοστρύχουςπου φέρουν μικρές οριζόντιες εγκοπές. ςτην οπίσθια πλευρά της κεφαλής, αντιθέτως, δεν υπάρχεισυνέχεια στην επεξεργασία της γενειάδας αλλά ο κοροπλάστης αρκέστηκε να την κλείσει, μιας καιδεν θα ήταν ορατή, με μια αδρή ταινία πηλού (εικ. 2). ςτην αριστερή πλευρά της κεφαλής, τέλος, oκοροπλάστης απέδωσε τους βοστρύχους της γενειάδας μόνο με χαράξεις (εικ. 3) και χωρίς πρόσθετηεπεξεργασία και προσθήκη αδρών κομματιών πηλού, όπως έκανε στη δεξιά πλευρά (εικ. 4).

Παρατηρώντας τη γενειάδα στα πορτρέτα των αυτοκρατόρων της ύστερης αντωνίνειας περιόδου,όπως στη μαρμάρινη προτομή του Μάρκου αυρηλίου στο Μουσείο στο λούβρου και την προτομήτου Κομμόδου στον τύπο του ηρακλή στο Palazzo dei Conservatori της ρώμης4, διαπιστώνονταιομοιότητες στη διάταξη της γενειάδας σε στρεπτούς παχείς βοστρύχους. αυτό είναι ιδιαίτερα εμ-φανές στο πορτρέτο του Κομμόδου, όπου παρατηρείται ο χαρακτηριστικός διαχωρισμός της γε-νειάδας σε δύο μέρη, ήτοι κατακόρυφες γραμμές στο υπογένειο που απολήγουν σε στρεπτούςβοστρύχους, όπως στην κεφαλή του γηραιού γενειοφόρου.

η εικονογραφία των πορτρέτων γενειοφόρων αυτοκρατόρων στον τύπο της προτομής διανύειμια μακρά εξελικτική πορεία, αρχής γενομένης από την εποχή του αδριανού, ο οποίος υιοθετεί γιατην εικονογραφία των πορτρέτων του τη μακριά γενειάδα που προσομοιάζει αυτή των φιλοσόφων5.Το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι τα μακριά σγουρά μαλλιά, τα γένια, η χρήση του τρέχοντος τρυ-πανιού και η δήλωση της κόρης και της ίριδας με το τρυπάνι. Την εποχή των αντωνίνων, το δεύ-τερο μισό του 2ου αι. μ.Χ., εντατικοποιείται η χρήση του τρυπανιού και τα μαλλιά και τα γένιαμακραίνουν ακόμη περισσότερο. Την εποχή του Κομμόδου, το νέο τεχνοτροπικό στοιχείο που συν-δέει την πήλινη κεφαλή με τη σύγχρονη γλυπτική είναι ο χαρακτηριστικός διμερής διαχωρισμόςτων βοστρύχων της γενειάδας που επισημάναμε παραπάνω6.

ΠήλιΝη κΕφΑλή γΕΡΟΝτικής μΟΡφής ΑΠό τις ΑΝΑςκΑφές ι. μηλιάΔη ςτη ΝΟτιΑ κλιτύ ��

3. Το «ποδαράκι της χήνας» δημιουργείται από τον μυ πουονομάζεται σφικτήρας των βλεφάρων και οι ρυτίδες κάτωαπό τα βλέφαρα, οι επονομαζόμενες «σακούλες» προκα-λούνται από το εξωβολβικό λίπος. η δημιουργία ρυτίδωνστο μέτωπο είναι αποτέλεσμα της σύσπασης του μετωπι-αίου μυ και το ανασήκωμα των φρυδιών του σφικτήρα των

φρυδιών ή συνδυασμός και των δύο.4. Wegner 1939, πίν. 21 (1159) και πίν. 53-54.5. Zanker 1995, 206 κ.ε.· Dahmen 2001, 44 κ.ε.6. ΝΤαΤςΟυλη-ςΤαυριδη 1982, 215 κ.ε.· ΝΤαΤςΟυλη-ςΤαυ-

ριδη 1985, 18.


Εμφανής είναι επίσης η συγγένεια του κοροπλα-στικού έργου με τα σύγχρονα έργα της γλυπτικήςτης ύστερης αντωνίνειας περιόδου από την ίδια τηναθήνα. ςυγκεκριμένα παρατηρούνται ομοιότητεςμε τη μαρμάρινη εικονιστική γενειοφόρα κεφαλήενός κοσμητή (αρ. ευρ. Γ407) (εικ. 5) στη ςυλλογήΓλυπτών του Εθνικού αρχαιολογικού Μουσείου,που βρέθηκε σε δεύτερη χρήση στην αθήνα στονΆγιο δημήτριο Κατηφόρη, όπου τοποθετείται τοδιογένειο Γυμνάσιο 7. η επιρροή της γλυπτικής στοπήλινο έργο καταδεικνύεται από την επεξεργασίατης γενειάδας, που μιμείται και ακολουθεί απόλυτατη διάταξη της γενειάδας σε σχεδόν κατακόρυφεςανάγλυφες γραμμές, τους αραιούς βοστρύχους πουπεριβάλλουν την ημίγυμνη κεφαλή8 και τη δήλωσητης ίριδας και της κόρης με χάραξη που μιμείται τηχρήση του τρυπανιού στη σύγχρονη γλυπτική.

Επομένως, βάσει των τεχνοτροπικών στοιχείωνπου παραθέσαμε δίνεται η δυνατότητα το μοναδικόγια τα μέχρι τώρα δεδομένα κοροπλαστικό έργο να χρονολογηθεί στην ύστερη αντωνίνεια περίοδο(τελευταίες δεκαετίες του 2ου αι. μ.Χ.).

Ο 2ος αιώνας είναι η εποχή που φέρει τη σφραγίδα της αδριάνειας αναγέννησης και έδωσε πνοήστη γλυπτική παραγωγή της αθήνας. ςτα εργαστήρια της πόλης παράγονται, εκτός από τα νεοατ-τικά ανάγλυφα και τις σαρκοφάγους, ιδεαλιστικά πορτρέτα που απεικονίζουν την αυτοκρατορικήοικογένεια και ιδιώτες9. Ο ralf krumeich θεωρεί ότι στα πορτρέτα της εποχής κυριαρχούν δύο καλ-λιτεχνικές τάσεις. η μία βασίζεται και μιμείται τα κλασικά πρότυπα10, ενώ η άλλη, στην οποία εν-τάσσεται η κεφαλή μας, ακολουθεί το «ρωμαϊκό» καλλιτεχνικό ρεύμα της εποχής που αντιγράφειτον τύπο γενειάδας του αυτοκράτορα, στην περίπτωσή μας του Κομμόδου11. Οι σχέσεις της αθήναςάλλωστε με τον αυτοκράτορα Κόμμοδο τεκμηριώνονται και μέσα από τις επιγραφικές μαρτυρίες12.

η γεροντική κεφαλή δεν μπορεί να ταυτισθεί εύκολα με κάποια συγκεκριμένη μορφή. Για ταγενικά χαρακτηριστικά της, ωστόσο, είναι εφικτό να στραφούμε στην αρχαιοελληνική και λατινική


7. grainDor 1915, 332-334, εικ. 17· LattanZi 1968, 46-47, πίν. 13a-b· ρωΜιΟΠΟυλΟυ 1997, 59, αρ. 49.

8. Για τον τύπο της ημιφαλακρής μορφής βλ. DanguiLLier

2001, 34 κ.ε.9. ΚΟΚΚΟρΟυ-αλΕυρα 2001, 319 κ.ε.10. krumeiCh 2004, 151 κ.ε., ιδιαίτερα 146, π.χ. η εικονι-

στική κεφαλή του κοσμητή Ονάσου του Παλληνέα στοΕθνικό αρχαιολογικό Μουσείο (αρ. ευρ. λ7) με τον επο-νομαζόμενο «αισχύλο» στο Εθνικό Μουσείο Νεαπόλεως,ρωμαϊκό αντίγραφο ενός πρωτότυπου του 340-320 π.Χ.

11. Την υιοθέτηση χαρακτηριστικών του αυτοκράτορα υποστη-ρίζει και ο Βουτυράς στο πλαίσιο μελέτης του σε ένα από τα

πορτρέτα των κοσμητών, Voutiras 2005, 476-477.12. geagan 1979, 405-406· geagan 1967, 133, 136, 187-

193· raubitsChek 1949, 279-290· oLiVer 1950, 174-177. o αυτοκράτορας Κόμμοδος συνέχισε τη φιλελληνικήπαράδοση της δυναστείας των αντωνίνων. Ήταν, όπωςκαι ο αδριανός, αθηναίος πολίτης του δήμου Βήσας, πουανήκε στην αδριάνεια φυλή. Τιμήθηκε ως άρχοντας καιαναδιοργάνωσε μαζί με τους κοσμητές τα Παναθήναια.Μυήθηκε στα Ελευσίνια Μυστήρια μαζί με τον πατέρατου, τον Μάρκο αυρήλιο, αναγορεύτηκε άρχοντας του γέ-νους των Ευμολπιδών και τιμήθηκε με το αξίωμα του πα-νηγυριάρχη.

Εικ. 5. Μαρμάρινη κεφαλή κοσμητή, αρ. ευρ.Γ407 (© Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).


γραμματεία, όπου υπάρχουν αρκετές αναφορές στη μακριά γενειάδα ως ένα από τα βασικά χαρα-κτηριστικά των ανθρώπων της πνευματικής καλλιέργειας και της διάνοιας, οι οποίοι ακολουθούντη vita contemplativa, όπως ρητόρων και φιλοσόφων13. Την εποχή αυτή, όπου αναβιώνουν τα φι-λοσοφικά ρεύματα παρατηρείται εν γένει δυσκολία να ορισθεί ένας διανοούμενος ως ρήτορας, σο-φιστής ή φιλόσοφος. Οι δύο πρώτοι χαρακτηρισμοί μάλιστα στις φιλοσοφικές πραγματείες τηςεποχής έχουν πάντα αρνητική χροιά, ενώ του φιλοσόφου περισσότερο θετική14.

η μορφή μπορεί να ερμηνευθεί μόνο ως μορφή πνευματικού άνδρα, καθόσον διαθέτει όλα εκείνατα ατομικά χαρακτηριστικά που ανήκουν στην εικονογραφία τους. αυτά είναι η μακριά γενειάδα, ηφαλάκρα, το διαπεραστικό βλέμμα και οι ρυτίδες που δημιουργούνται από τη σύσπαση των φρυδιώνκαι δηλώνουν έντονη σκέψη και βαθύ στοχασμό. Ένα πρόσθετο χαρακτηριστικό της ιδιότητας αυτήςείναι το μισάνοιχτο στόμα που δηλώνει ότι ίσως ή μορφή ανήκει σε πορτρέτο κάποιου ρήτορα. Φαί-νεται να έχει ως πρότυπο και να υιοθετεί τα ατομικά ρεαλιστικά χαρακτηριστικά των αγαλμάτων φι-λοσόφων των ελληνιστικών χρόνων, τα οποία αναφέρονται στις αρχαίες πηγές και έχουν σωθεί σερωμαϊκά αντίγραφα. Ήδη από τις αρχές του 3ου αι. π.Χ. στήνονται στην αθήνα προς τιμήν των ση-μαντικότερων προσωπικοτήτων της πόλης χάλκινα αγάλματα σε δημοσίους χώρους, όπως πολιτικών,ρητόρων και φιλόσοφων. Κάποια από αυτά ήταν ορατά στη αθήνα έως και τους αυτοκρατορικούςχρόνους15. η κοροπλαστική παραγωγή της αθήνας έχει δώσει τέτοια δείγματα εν σμικρώ, όπως δύοακέφαλα αγαλματίδια από τις ανασκαφές στον Κεραμεικό, που σύμφωνα με τη Vierneisel-schlörbεικονίζουν φιλοσόφους16. δεν αποκλείεται το έντονα καταπονημένο πρόσωπο και η μακριά γενειάδατου πορτρέτου μας να είναι η συνέχεια μιας μακράς παράδοσης πορτρέτων των στωϊκών ή των κυ-νικών φιλοσόφων με τις πυκνές γενειάδες και το έντονα ρυτιδωμένο πρόσωπο, όπως του Χρυσίππουκαι του διογένη17, που ήταν στημένα σε δημόσιους χώρους τoυ άστεως18. η γενειάδα αντιθέτως είναιενταγμένη και προσαρμοσμένη στην τεχνοτροπία της γλυπτικής του 2ου αι. μ.Χ. Τον ίδιο αιώνα, άλ-λωστε, στο πλαίσιο του κινήματος της δεύτερης σοφιστικής, αναβιώνουν φιλοσοφικά ρεύματα, όπωςτης ςτοάς που οι εκπρόσωποί της φέρουν μακριές γενειάδες19.

Το μικρό μέγεθος της κεφαλής και η τάση της εποχής να δημιουργούνται πορτρέτα πνευματι-κών ανθρώπων στον τύπο της προτομής, τα οποία τοποθετούνται σε κόγχες σε ιδιωτικές κατοικίες,


13. Franke 1996, 61-63. Ο αρτεμίδωρος, στα Ονειροκριτικάι, 30 αναφέρει τα εξής: «Γένειον ἔχειν μέγα καὶ λάσιονἀνδρὶ λόγων καὶ ἐπιμελομένῳ και φιλοσοφοῦντι ἀγαθὸνκαὶ τοῖς ἐπὶ τὸ πράσσειν ὁρμωμένους οὓς μὲν γὰρ κόσμι-ους, οὓς δὲ φοβεροὺς ποιεῖν». Παρόμοιες αναφορές στηγενειάδα απαντούν στον αλκίφρωνα (3, 19,2), στον δίωναΧρυσόστομο (72, 2), στον λουκιανό (Ευνούχος 8, 9), στονΟράτιο (Sermones ii 3 34-6, sat.1, 3) και τον gellius (Noc-tes Atticae iX, 2.1,24) κ.ο.κ. Ένα άλλο χαρακτηριστικόείναι η φαλάκρα, για τα την οποία ο ςυνέσιος ο Κυρη-ναίος (370-413 μ.Χ.) αφιερώνει ολόκληρη πραγματεία μετίτλο: «φαλάκρας ἐγκώμιον» με αναφορές σε ονομαστούςφαλακρούς φιλοσόφους, όπως τον ςωκράτη και τον διο-γένη.

14. Για τις πηγές της εποχής βλ. stanton 1973, 350 κ.ε., ιδι-αίτερα 359 κ.ε.

15. Ο διογένης λαέρτιος (7, 182), αναφέρει ανδριάντα του

Χρυσίππου στον Κεραμεικό, που, επειδή ήταν μικρός στομέγεθος και κρυμμένος πίσω από άγαλμα ιππέα, ο πλα-τωνικός φιλόσοφος Καρνεάδης τον αποκαλούσε Κρύψιπ-πον, και ένα άγαλμα του Ζήνωνος (7, 6). o Κικέρων, στοde finibus 1, 39 1-5, αναφέρει καθιστό άγαλμα του Χρυ-σίππου με προτεταμένο το χέρι (porrecta manu) στον Κε-ραμεικό και, τέλος, ο Παυσανίας (Αττικά 17, 2) αναφέρειότι είδε χάλκινο ανδριάντα του Χρυσίππου στο Γυμνάσιοτου Πτολεμαίου.

16. VierneiseL-sChLörb 1997, πίν. 38 202. 1-3 και πίν. 39,203, 1-4.

17. Von Den hoFF 1994, 96-110, πίν. 22-25, 129-135, πίν.33-35.

18. FittsChen 1995, 55-77· thieLemann - WreDe 1989,109-155· Von Den hoFF 1994, 47-49.

19. boWersoCk 1969· anDerson 1993.


βιβλιοθήκες, δημόσια λουτρά κ.ο.κ. επιτρέπει να υποθέ-σουμε ότι η κεφαλή ήταν προσαρμοσμένη σε μικρή προ-τομή που είχε τοποθετηθεί σε κόγχη ιδιωτικής κατοικίας20.

δεν λείπουν παραδείγματα μαρμάρινων προτομών φι-λοσόφων μικρού μεγέθους από την αθήνα, όπως αυτές του3ου αι. μ.Χ. που είχαν βρεθεί από τον ι. Θρεψιάδη το1960, μαζί με άλλες τρεις προτομές και ένα αγαλμάτιο τουαντίνοου, σε δεξαμενή μιας ιδιωτικής οικίας στην οδόΕρμού και εικονίζουν τον ςωκράτη (εικ. 6) και τον Πλά-τωνα (εικ. 7)21. Παρατηρώντας τη σύνδεση της γενειάδαςμε τον κορμό σε μία από τις μαρμάρινες προτομές (εικ. 8),θεωρούμε ότι η πήλινη κεφαλή πρέπει να συνδεόταν με μιαπροτομή. αυτό είναι εμφανές στην πίσω πλευρά της κεφα-λής, όπου η γενειάδα έχει δεχθεί επεξεργασία με την προ-σθήκη ταινίας πηλού, προκειμένου πιθανόν να διευκολυνθείη προσαρμογή της σε μια προτομή γενειοφόρου (εικ. 4).

ςυνοψίζοντας τα παραπάνω δεδομένα, θεωρούμε ότι ηπήλινη κεφαλή 1957 ΝαΠ 194 είναι μοναδικό προϊόν τηςαττικής κοροπλαστικής παραγωγής των ρωμαϊκών αυτο-κρατορικών χρόνων, που έρχεται να γεφυρώσει και να ανα-τρέψει την παλιά άποψη της grandjouan ότι μεταξύ 1ουκαι 2ου αι. μ.Χ. υπήρξε κενό στη κοροπλαστική παραγωγήτης αθήνας22. ως προς τον τύπο, βασίζεται σε κλασικά πρότυπα πορτρέτων φιλοσόφων της κλα-σικής και ελληνιστικής εποχής και παράλληλα ακολουθεί πιστά την καλλιτεχνική παράδοση των ερ-γαστηρίων γλυπτικής της αθήνας του 2ου αι. μ.Χ. o λόγος επιλογής του συγκεκριμένου υλικούκατασκευής συνδέεται με την εξοικείωση των κοροπλαστικών εργαστηρίων της αθήνας με τον πηλό,που θεωρήθηκε αντάξιο, φθηνό υποκατάστατο του ακριβού μαρμάρου23. Πρέπει να ήταν προσαρ-μοσμένη σε μικρή προτομή τοποθετημένη σε κόγχη ιδιωτικής οικίας της μεσαίας τάξης, η οποίαβρισκόταν στη συνοικία γύρω από το ιερό της Νύμφης24. ανάλογες οικίες με λιτή αρχιτεκτονικήμορφή και διακόσμηση που ανήκαν σε πολίτες της μεσαίας τάξης ήρθαν στο φως και στις ανα-σκαφές του οικοπέδου Μακρυγιάννη25.


20. Για παραδείγματα παρόμοιων μαρμάρινων προτομών τηςαντωνίνειας περιόδου στον εικονογραφικό τύπο του ηλι-κιωμένου γενειοφόρου πνευματικού ανθρώπου που ήταντοποθετημένες σε δημόσιους ή ιδιωτικούς χώρους, βλ. στοmuseo bardini της Φλωρεντίας, noCentini 1965, 68, πίν.XVi-XViι, και στο Μουσείο της Τουλούζης που προέρ-χεται από τις ανασκαφές στο Chiragan 1826-1830. esPe-ranDieu ii, 1908, 80, αρ. 982. Επίσης μια κεφαλή στηmemorial art gallery του rochester, που βρέθηκε στηναππία Οδό, suhr 1949, 258-260, πίν. XXXViic-XXXVi-iia-b. δεν λείπουν και παραδείγματα κεφαλών γενειο-φόρων που χρονολογούνται στην εποχή των ςεβήρων,όπως στο Μuseo Chiaramonti των musei Vaticani τηςρώμης, Chiaramonti 1995 i, 3, 972, Li12, 334 και 973,

ΧΧΧV16, 103.21. ΘρΕψιαδης 1960, 21-22, πίν.18-21· δΟΝΤας 1969, 73-74,

εικ. 1-2· ΤριαΝΤη 2002, 161 εικ. 8-10 και 162 εικ. 11-13.22. granDjouan 1961, 2.23. FejFer 2008, 178.24. ΜΠρΟυςΚαρη 2002, 26-27, εικ. 27, 84-86. Το ειδώλιο πι-

θανόν προέρχεται από τη ρωμαϊκή οικία Ε «Οικία δ» ήαπό μια άλλη οικία που καταστράφηκε εξαιτίας της οικο-δόμησης της επονομαζόμενης «δυτικής δεξαμενής». Τηνυπόθεση αυτή ενισχύει το ίδιο το σημείο εύρεσης του ει-δωλίου στην τάφρο Π/χώρο ι-λ, που βρίσκεται ανάμεσαστις δύο οικίες και τη δεξαμενή.

25. ΕλΕυΘΕραΤΟυ 2008, 197.

Εικ. 6. Μαρμάρινη προτομή Σωκράτη,αρ. ευρ. Μ208 (φωτ. Γ΄ ΕΠΚΑ).


η παράδοση αυτή είχε ως αφετηρία τη διακόσμηση των περιστυλίων, των κήπων και των βι-βλιοθηκών των πολυτελών επαύλεων της άρχουσας τάξης της ρώμης, που, στο πλαίσιο του otium,διακοσμούν τις οικίες του με προτομές πνευματικών ανθρώπων, όπως ποιητών, ρητόρων και φιλο-σόφων26. Προτομές ως διακοσμητικό στοιχείο πολυτελών ιδιωτικών οικιών και φιλοσοφικών σχο-λών έχουν βρεθεί και στην αθήνα 27. η τοποθέτησή της σε χώρο στην ιδιωτική σφαίρα εξέφραζείσως την επιθυμία του κατόχου της να δηλώσει ότι είναι συνεχιστής των παραδόσεων και των προ-τύπων του κλασικού παρελθόντος της πόλης και ότι, τέλος, διαθέτει τα γνωρίσματα της πνευμα-τικής καλλιέργειας και της διανόησης, που συνδέονται άρρηκτα με το κίνημα της δεύτερηςσοφιστικής28. Επιπλέον η απόδοση της γενειάδας του ειδωλίου, που μοιάζει με εκείνη των αυτο-κρατόρων της ύστερης αντωνίνειας περιόδου και ακολουθεί πιστά τις τάσεις της σύγχρονής της γλυ-πτικής, δικαίως ή εύστοχα ονομάστηκε από το P. Zanker «bildungsbart» (γενειάδα διανοούμενου)και τα χαρακτηριστικά του πορτρέτου «bildung» ή «Ζeitgesicht» (φυσιογνωμία διανοούμενου ή φυ-σιογνωμία της εποχής)29.

α. αΝδρΕΟυΝομισματικό Μουσείο

Πανεπιστημίου 12, 10671 αθήνα


26. WöLFeL 1995, 441-442· Weber 1991, 220, η οποία υποστη-ρίζει ότι οι μικρές χάλκινες προτομές πνευματικών ανθρώ-πων, όπως του δημοσθένη, του Ερμάρχου και του Επικούρου,που βρέθηκαν στην έπαυλη των Παπύρων στο αρχαίο ηρά-

κλειο (herculaneum), διακοσμούσαν βιβλιοθήκες.27. CamP 1989, 50-55, Pl. 8-12.28. boWersoCk 1969· anDerson 1993.29. Zanker 1995, 210, 234.

Εικ. 7. Μαρμάρινη προτομή Πλάτωνα,αρ. ευρ. Μ207 (φωτ. Γ΄ ΕΠΚΑ).

Εικ. 8. Μαρμάρινη προτομή Πλάτωνασε κατατομή (φωτ. Γ΄ ΕΠΚΑ).


Βιβλιογραφία

anDerson, g. 1993. The Second Sophistic. A Cultural Phenomenon in the Roman Empire, London - new York.boWersoCk, g.W. 1969. Greek Sophists in the Roman Empire, oxford.CamP, j. mCk 1989. the Philosophical schools of roman athens, στο s. WaLker - a. Cameron (επιμ.), The Greek Re-

naissance in the Roman Empire: Papers from the Tenth British Museum Classical Colloquium (BICS suppl. 55), London,50-55.

Chiaramonti 1995. b. anDreae (επιμ.), Bildkatalog der Skulpturen des Vatikanischen Museums. Museo Chiaramonti i. 3,berlin - new York.

Dahmen, k. 2001. Untersuchungen zu Form und Funktion kleinformatiger Porträts der römischen Kaiserzeit, münster.DanguiLLier, CL. 2001. Typologische Untersuchungen zur Dichter- und Denkerikonographie in römischen Darstellungen von

der mittleren Kaiserzeit bis in die Spätantike (BAR international series 977), oxford.δΟΝΤας, Γ. 1969. Ἀθηναϊκαὶ εἰκονιστικαὶ προτομαί, ΑΑΑ 1, 73-74.ΕλΕυΘΕρaΤΟυ, ςΤ. 2008. ςτοιχεία πολεοδομικής και οικιστικής οργάνωσης από το νότιο τμήμα της αρχαίας αθήνας,

στο ςτ. ΒλιΖΟς (επιμ.), Η Αθήνα κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Πρόσφατες ανακαλύψεις, νέες έρευνες, Μουσείο Μπενάκη,4ο Παράρτημα, αθήνα, 185-205.

esPéranDieu, Ε. 1908. Recueil général des bas-reliefs de la Gaule romaine, ii: Aquitaine, Paris.FejFer, j. 2008. roman Portraits in Context, στο Fr. Lissarague - r.m. sChneiDer - r.r. smith (επιμ.), Image and

Context, vol. 2, berlin - new York.FittsChen, k. 1995. eine stadt für schaulustige und müßiggänger athen im 3. und 2. jh. V. Chr, στο m. WörrLe -P.

Zanker (επιμ.). Stadtbild und Bürgerbild im Hellenismus, Kolloquium, München 24. bis 26. Juni 1993 (Vestigia 47),münchen, 55-77.

Franke, P.r. 1996. imperator barbatus. Ζur geschichte der barttracht in der antike, στο P. barCeLó (επιμ.), Contraquis ferat arma deos?: Vier Augsburger Vorträge zur Religionsgeschichte der römischen Kaiserzeit zum 60. Geburstag vonGunther Gottlieb, münchen, 55-77.

grainDor, P. 1915. Les cosmètes du musée d’athènes, BCH 39, 240-401.granDjouan, CL. 1961. The Athenian Agora Vi. Terracottas and Plastic Lamps of the Roman Period, Princeton.geagan, D.j. 1979. roman athens: some aspects of Life and Culture i. 86 b.C.-a.D.267, athens under the emperors

14-200 aD, ANRW II, 7.1, 405-437.geagan, D.j. 1967. The Athenian Constitution after Sulla (Hesperia suppl. 12), Princeton.ΘρΕψιaδης, ι. 1960. Εὑρήματα καὶ ἀνασκαφαί (1959-1960), ΑΔ 16, Χρονικά, 21-22.ΚΟΚΚΟρΟυ-αλΕυρα, Γ. 2001. δραστηριότητες των αττικών εργαστηρίων γλυπτικής την εποχή της ρωμαιοκρατίας, στο

α. αλΕξαΝδρη - ι. λΕΒΕΝΤη (επιμ.), Καλλίστευμα. Μελέτες προς τιμήν της Όλγας Τζάχου-Αλεξανδρή, αθήνα, 319-348.

krumeiCh, r. 2004. “klassiker” im gymnasion. bildnisse attischer kosmeten der mittleren und späten kaiserzeit zwi-schen rom und griechischer Vergangenheit, στο b.e. borg (επιμ.), Paideia: The World of the Second Sophistic, ber-lin -new York, 131-155.

LattanZi, e. 1968. I ritratti dei Cosmeti nel Museo Nationale di Atene (Studia Archeologica 9), roma.Μηλιαδης, ι. 1957. ανασκαφὴ νοτίως τῆς Ἀκροπόλεως, ΠΑΕ, 23-26.ΜΠρΟυςΚαρη, Μ. 2002. Οἱ ἀνασκαφὲς νοτίως τῆς Ἀκροπόλεως. Τὰ γλυπτά, ΑΕ 141, 1-204.noCentini, s. 1965. Sculture greche, etrusche e romane del Museo Bardini in Firenze (Studia Archaeologica 5), roma.ΝΤαΤςΟυλη-ςΤαυριδη, α. 1982. Πορτραῖτα τῆς ἐποχῆς τῶν Ἀντωνίνων στὸ Ἐθνικὸ Ἀρχαιολογικὸ Μουσεῖο Ἀθηνῶν, ΑΕ,

215-226.ΝΤαΤςΟυλη-ςΤαυριδη, α. 1985. Ρωμαϊκά πορτραίτα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, αθήνα.oLiVer, j. 1950. three attic inscriptions Concerning the emperor Commodus, AJPh 71, 170-179.raubitsChek, a. 1949. Commodus and athens, στο Commemorative Studies in Honor of Theodor. Leslie Shear (Hesperia

suppl. 8), Princeton, 279-290.



ρωΜιΟΠΟυλΟυ, Κ. 1997. Ελληνορωμαϊκά γλυπτά του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (δημοσιεύματα του αδ αρ. 61),αθήνα.

stanton, g.r. 1973. sophists and Philosophers: Problems of Classification, AJPh 94, 350-364.suhr, e. 1949. a roman head in rochester, AJA 53, 258-260.thieLemann, a. - h. WreDe 1989. bildnisstatuen stoischer Philosophen, AM 104, 109-155.ΤριαΝΤη, ι. 2002. Ένα νέο πορτραίτο του Πλάτωνα, στο δ. δαΜαςΚΟς (επιμ.), Αρχαία ελληνική γλυπτική. Αφιέρωμα στη

μνήμη του γλύπτη Στέλιου Τριάντη (Μουσείο Μπενάκη, 1ο Παράρτημα), αθήνα, 157-169.VierneiseL-sChLörb, b. 1997. Kerameikos XV. Die figürlichen Terrakotten i. Spätmykenisch bis späthellenistisch, berlin.Von Den hoFF, r. 1994. Philosophenporträts des Früh- und Hochhellenismus, münchen.Voutiras, e. 2005. beobachtungen zu einem athenischen kosmetenportät, στο m. Şahin - İ.m. hakan (επιμ.), Rama-

zan Özgan’a Armağan Festschrift für Ramazan Özgan, instabul, 475-480.Weber, m. 1991. Das früheste homerporträt als kunstkopie und als römisches gerät, RM 98, 199-221.Wegner, m. 1939. Die Herrscherbildnisse in antoninischer Zeit. Das römische Herrscherbild ii, 4, berlin.WöLFeL, C. 1995. Porträts griechischer Dichter, redner und Denker in römischen Villen, στο k. stemmer (επιμ.), Stan-

dorte. Kontext und Funktion antiker Skulptur: Katalog der Ausstellung in der Abguss-Sammlung Antiker Plastik des Seminarsfür Klassische Archäologie der Freien Universität Berlin (29.11.1994-4.6.1995), berlin, 441-445.

Zanker, P. 1995. Die Maske des Sokrates. Das Bild des Intellektuellen in der antiken Kunst, münchen.




summarY

terraCotta heaD oF an eLDerLY maLe FigureFrom ioannis miLiaDis’s eXCaVations on the south sLoPe oF the aCroPoLis.

a Portrait oF a PhiLosoPher?

alexandros andreou

in 1957, in the excavations conducted by i. miliadis in the site of the sanctuary of nymphe on thesouth slope of the acropolis, the terracotta head of an old male figure, bald and bearded, came tolight. on the basis of stylistic similarities in the rendering of the pupil and the iris of the eye, by in-cision, and of the long beard with coiled locks, to portraits of emperors of the late antonine period,such as of marcus aurelius and Commodus, as well as of the kosmetai, the head is dated to the latesecond century aD. the unique coroplastic work follows the artistic trends of the sculpture work-shops of athens in imperial times, which were carving busts in the type of the intellectual man, andthe second sophistic movement, which gave impetus to the revival of philosophical currents, suchas of the stoics and the Cynics. From the treatment of the back of the beard it is argued that thehead was affixed to a bust adorning one of the private houses located in the quarter that developedaround the sanctuary in roman times.


Κο

ρο

πλ

ας

τιΚ

ΗΚ

αι

ΜιΚ

ρο

τε

χν

ιας

το

να

ιγα

ιαΚ

οχ

ωρ

οα

πο

το

υς

γεω

Με

τρ

ιΚο

yς

χρ

ον

ου

ςε

ως

Κα

ιτ

Ηρ

ωΜ

αϊΚ

Ηπ

ερ

ιοΔ

ο

ISBN: 978-960-87174-4-2

Κ ο ρ ο π λ α σ τ ι κ ήκ α ι μ ι κ ρ ο τ ε χ ν ί αστον αιγαιακό χώρο

από τουςγεωμετρικούς χρόνους

έως και τηρ ωμαϊκή περίο δο

Διεθνες ςυνεΔριο

στη μνήμη τηςΗο ύ ς Ζ ερβ ο υ δ άκη

ΤΟΜΟΣ ΙI

II

exofyllo zervoudaki5II:Layout 1 7/11/14 2:53 PM Page 1

Πήλινη κεφαλή γεροντικής μορφής από τις ανασκαφές Ι....

Documents

Transcript of Πήλινη κεφαλή γεροντικής μορφής από τις ανασκαφές Ι....