Εξηγώντας τις ηθικές θρησκείες!!! , Trends in Cognitive Sciences...

1

Review/Επισκόπηση

Εξηγώντας τις ηθικές θρησκείεςNicolas Baumard (1) και Pascal Boyer (2)

1) Ινστιτούτο Γνωσιακής και Εξελικτικής Ανθρωπολογίας, Οξφόρδη και Πανεπιστήμιο της Πενσυλβανία, Φιλαδέλφια, ΗΠΑ 2) Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον, St. Louis, ΗΠΑ

Οι ηθικολογικές θρησκείες, αντίθετα με τις θρησκείες που χαρακτηρίζονται από ηθικά αδιάφορους θεούς η πνεύματα, εμφανίστηκαν μόνο πρόσφατα σε μερικές (αλλά όχι όλες) μεγάλης κλίμακας ανθρώπινες κοινωνίες. Ένα κρίσιμο στοιχείο αυτών των νέων θρησκειών είναι η έμφασή που δίνουν στην αναλογικότητα (ανάμεσα στις πράξεις κάποιου και τις υπερφυσικές ανταμοιβές, ανάμεσα στις αμαρτίες και την μετάνοια, και στην διατύπωση του Χρυσού Κανόνα, σύμφωνα με τον οποίο ένας άνθρωπος θα πρέπει να συμπεριφέρεται στους άλλους, όπως ο ίδιος θα επιθυμούσε οι άλλοι να τον συμπεριφέρονται). Πρόσφατα μοντέλα της εξελισσόμενης προδιάθεσης για τιμιότητα στα πλαίσια συνεργασίας προτείνουν πως η βασιζόμενη στη αναλογικότητα ηθική είναι σε μεγάλο βαθμό διαισθητικής φύσεως στα ανθρώπινα όντα. Η πολιτισμική ανάδειξη ηθικολογικών τάσεων, εγκόσμιων ή θρησκευτικών ,θα μπορούσε να εξηγηθεί με βάση την αρχή της αναλογικότητας.

Γιατί η θρησκευτική ηθική ;Οι γνωσιακές προσεγγίσεις έχουν, εκτενώς και εμπεριστατωμένα, ανανεώσει τη κατανόησή μας για την θρησκευτική σκέψη και συμπεριφορά [1] , εξηγώντας πως: τα ανθρώπινα εγκεφαλικά συστήματα εντοπισμού έμψυχων-έμβιων αντικειμένων κάνουν θεότητες και πνεύματα να μοιάζουν αληθοφανή [2], οι αντιδράσεις ΄΄αηδίας΄΄ δημιουργούν εξαναγκαστικά συνθήκες ύπαρξης ταμπού (taboos) [3], τα συστήματα εντοπισμού-απειλής ενισχύουν τελετουργικές συμπεριφορές [4], η ενδογενής ανάγκη για την δημιουργία κοινωνικών συνασπισμών ενδυναμώνει την συμμετοχή σε θρησκευτικές ομάδες [5,6], τα μνημονικά συστήματα εξαναγκάζουν την οργάνωση και διατήρηση θρησκευτικών εννοιών [7], και οι διαισθήσεις διυποκειμενικής συνομιλίας ενισχύουν αντιλήψεις περί ΄΄Θείας ΄΄ επικοινωνίας [8].

Εν αντιθέσει, το πεδίο της ηθικής έχει παραμείνει σε μεγάλο βαθμό ανεξερεύνητο [9]. Ποιος ο λόγος και ορισμένες μεγάλης κλίμακας θρησκείες (όχι όμως όλες) εμφανίζονται με ηθικές εντολές; Ποιες θεμελιώδεις-υποβόσκουσες γνωστικές διαδικασίες εξηγούν την ομοιότητα στις ηθικές εντολές των ειδάλλως πολύ διαφορετικών θρησκευτικών συστημάτων; Προτείνουμε πως τα πρόσφατα ερευνητικά πορίσματα που απορρέουν από τη μελέτη των μορφών ανθρώπινης συνεργασίας και των διαισθητικά ηθικών κρίσεων, παρέχουν μια απάντηση και στα δυο ερωτήματα.

Οι ηθικές θρησκείες είναι σε ιδιαίτερο και υψηλό βαθμό πανομοιότυπες.Σε πολλούς από τους σύγχρονους πολιτισμούς της Δύσης, είναι προφανές πως οι θρησκείες δίνουν έμφαση σε ηθικές εντολές , πράγματι, αυτό φαίνεται να είναι το ιδιαίτερο στοιχείο της θρησκείας. Ωστόσο τα αποδεικτικά στοιχεία της ιστορίας εμφανίζουν την κατάσταση κάπως διαφορετικά. Τα περισσότερα ανθρώπινα όντα στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης εξελικτικής ιστορίας ζούσαν σε μικρής κλίμακας κοινωνίες τροφοσυλλεκτών ή καλλιέργειας κηπευτικών ειδών για τις οποίες δεν υπάρχουν ευρήματα σχετικά με κάποιο ενιαίο ή ρητά ΄΄ διατυπωμένο ΄΄ δόγμα που να αφορά πνεύματα, προγόνους ή θεότητες, ούτε κάποια θεμελιωμένη θρησκευτική οργάνωση ή διοικητικό προσωπικό (ιερείς), πράγματι κανένα από τα κοινά στοιχεία της θρησκείας [6]. Επιπλέον, στις αυτοαποκαλούμενες φυλετικές θρησκείες, η πίστη σε πνεύματα και θεότητες δεν μπορεί να ερμηνευθεί ώστε να δικαιολογήσει εντολές και χαρακτηριστικά ηθικής φύσεως [10,11].Πρόσφατα στην ιστορία της ανθρώπινης εξέλιξης , και με σταθερό ρυθμό στις μεγάλης κλίμακας κοινωνίες, εμφανίστηκαν οργανωμένες θρησκείες, με τυποποιημένες τελετές και δόγματα καθώς επίσης και ειδικευόμενο προσωπικό .Σε αυτές τις παραδόσεις οι θεότητες γενικότερα ερμηνεύονταν χωρίς να επιβαρύνονται με κάποια μορφή ηθικής συνείδησης και ήταν αδιάφοροι σχετικά με την ανθρώπινη ηθικότητα. Σε αυτή τη περίπτωση ανήκουν οι θεοί της κλασσικής αρχαιότητας όπως Σουμέριοι, Ακκάδιοι, Αιγύπτιοι, Έλληνες και Ρωμαίοι [12,13], οι οποίοι δεν νοιάζονταν για τον αν οι άνθρωποι ακολουθούσαν ηθικούς κώδικες παρά μόνο για την προσφορά θυσιών και την ένδειξη υπακοής. Το ίδιο σκεπτικό εφαρμόζεται και στους

Trends in Cognitive Sciences Ιούνιος 2013, Τομ. 17, Νο. 6

2


θεούς των Αζτέκων , Μάγια και Ίνκας καθώς και στις κλασσικές Κινέζικες και Ινδικές θεότητες [14-17].Σε μερικές μεγάλης κλίμακας κοινωνίες, σε ένα μετέπειτα στάδιο εμφανίστηκαν ηθικολογικές θρησκείες. Αυτές οι καινοτόμες κινήσεις συνδέθηκαν με πιστεύω σε υποθετικές υπεράνθρωπες οντότητες που χαρακτηρίζονταν από υψηλού βαθμού κανόνες ηθικής δεοντολογίας, όπως ο Τζαϊνισμός (Jainism), Ορφισμός (Orphism), Second-Temple Ιουδαϊσμός, και Χριστιανισμός. Με συναίσθημα κατάπληξης , παρατηρείται πως σε αυτές τις παραδόσεις αν και ανήκουν σε διαφορετικές περιοχές, η ηθική περιγράφεται με παρόμοιους όρους. Συγκεκριμένα, όλες περιλαμβάνουν εντολές που βασίζονται στην ίδια αρχή της αναλογικότητας.

Ο Χρυσός ΚανόναςΌλες οι ηθικολογικές θρησκείες υπερασπίζονται κάποια εκδοχή του κανόνα πως, ένας άνθρωπος θα πρέπει να συμπεριφέρεται στους άλλους, όπως ο ίδιος επιθυμεί οι άλλοι να συμπεριφέρονται σ’αυτόν [18]. Σε πολλές παραδόσεις, αυτός ο κανόνας θεωρείται ως ο πυρήνας του αντίστοιχου δόγματος. Ο πίνακας 1 παρέχει επεξηγήσεις.

Υπερφυσική δικαιοσύνηΣτις ηθικολογικές θρησκείες το σύμπαν είναι εγγενώς δίκαιο. Οι καλές πράξεις ανταμείβονται και οι κακές πράξεις-παραπτώματα τιμωρούνται είτε σε αυτό τον κόσμο μέσω της μετενσάρκωσης [17] είτε στη μεταθανάτιο ζωή [19,20]. Και στις δύο περιπτώσεις, οι ανταμοιβές και οι τιμωρίες είναι ανάλογες των καλών και κακών πράξεων, πράγμα για το οποίο ορισμένοι θρησκευτικοί λόγιοι στοχαστές, τόσο στην Κίνα [21] όσο και στη Χριστιανική Ευρώπη, φαντάστηκαν μία ειδική μεταχείριση ή Καθαρτήριο για τους ανθρώπους που δεν άξιζαν την πλήρη σωτηρία. Στην εικόνα 1 παρέχονται επεξηγήσεις σχετικά με αυτή την κοινή θεματική για διάφορες θρησκείες.

Μετάνοια και ελεημοσύνηΥποτίθεται πως οι κακές πράξεις μπορούν να συγχωρεθούν μέσω αυθυποβολής σε διάφορα ήδη δεινοπάθειας (νηστεία, μαστίγωμα, ακρωτηριασμός) ή μέσω δωρεών σε τρίτους (ορφανά, ναοί, μοναχοί), η αυστηρότητα ή η αφθονία των οποίων θα πρέπει να ποικίλει με βάση την σοβαρότητα της ηθικής κατάπτωσης κάποιου [22,23].

Αγιότητα και ηρωισμόςΟι υπερβολικές ή περιττές πράξεις , πέρα από τη υποχρέωση για την υλοποίηση των εκάστοτε θρησκευτικών ηθικών καθηκόντων, κατέχουν ιδιαίτερη θέση στις ηθικές θρησκείες. Για παράδειγμα στον δημοφιλή Βουδισμό , οι άγιοι και οι ηθικοί ήρωες συγκεντρώνουν ΄΄καλό΄΄ κάρμα κάνοντας περισσότερα από ότι τους αναλογεί σε μία δίκαιη και από κοινού συμμετοχή στην θρησκευτική ζωή, βοηθώντας με αυτό τον τρόπο να λυτρωθούν οι αμαρτωλοί. [17] Μία παρόμοια θεώρηση αντιστοιχεί στην Χριστιανική έννοια της αγιότητας.Παρόλο που τα παραπάνω είναι ευρέως γνωστά στους ακαδημαϊκούς χώρους, οι προαναφερθείσες ομοιότητες δεν έχουν επιστημονικά ερμηνευθεί και εξηγηθεί επαρκώς. Προτείνουμε λοιπόν πως οι εξελικτικές προδιαθέσεις (διαισθήσεις) για συνεργασία ίσως παρέχουν το κλειδί της κατανόησης.

Συνεργασία, κατανομή, τιμιότηταΓια μεγάλο χρονικό διάστημα, ο ορθόδοξος τρόπος σκέψης που υιοθετούνταν στα πλαίσια μοντελοποίησης μορφών συνεργασίας αφορούσε <<το δίλλημα του κρατουμένου >> ,για το οποίο κάποιος δεν μπορεί να διαλέξει επιτυχώς συνέταιρους και ταυτόχρονα απαιτείται να επιλέξει στρατηγικές που ελαχιστοποιούν την πιθανότητα εκδήλωσης αποστασίας [24]. Όμως το συγκεκριμένο μοντέλο αγνοεί ένα κρίσιμο παράγοντα για την εκδήλωση συνεργασίας ανάμεσα στις πρώιμες κοινωνικές ομάδες τροφοσυλλεκτών∙ την αλήθεια πως κάποιος μπορεί να επιλέξει ανάμεσα σε εν δυνάμει συνεργάτες, να αποφύγει τους αποστάτες, και να προτιμήσει αυτούς που χαρακτηρίζονται από πνεύμα αμοιβαιότητας [25,26]. Επομένως, ένα πιο κατάλληλο μοντέλο είναι αυτό του βιολογικού εμπορίου (biological market) [27] στο οποίο οι συμμετέχοντες αξιοποιώντας κατάλληλους δείκτες για την επισήμανση της φήμης τους, ανακοινώνουν πως είναι πολύτιμοι ως συνεργάτες [28].Τα μοντέλα βιολογικού εμπορίου ερμηνεύουν όχι μόνο την εμφάνιση μορφών συνεργασίας αλλά διατυπώνουν και τρόπους με βάση τους οποίους οι συνέταιροι κατανέμουν τα οφέλη της συνεργασίας, ένα σημείο που είναι σημαντικό στις ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις αλλά δεν εξηγείται από τα κλασικά μοντέλα. Τυπικά


3


μοντέλα τύπου biological market υποδηλώνουν πως όταν μπορούν να επιλεχθούν συνεργάτες, τότε εξελικτικοί δυναμικοί μηχανισμοί συγκλίνουν το σύστημα συνεργασίας στην από κοινού επωφελής κατανομή αγαθών (βλ. πλαίσιο 1) [29,30].Στην ίδια γραμμή με την επιλογή-συνέταιρου προσέγγιση (partner-choice), εμπειρικά δεδομένα υποδηλώνουν πως η αρχή της αναλογικότητας ελέγχει πολλές από τις ηθικές διαισθήσεις μας.

Κοινωνική ανταλλαγή: αναλογικότητα ανάμεσα στην συνεισφορά και την κατανομή-μοίρασμαΣτα οικονομικά παιχνίδια στα οποία οι συμμετέχοντες συνεισφέρουν σε μια οικονομική δωρεά η οποία πρόκειται να διαμοιρασθεί, οι ΄΄κυρίαρχοι ηγέτες΄΄ τείνουν να προσαρμόζουν την κατανομή αγαθών με βάση τις ατομικές συνεισφορές, λαμβάνοντας υπόψη την ατομική ή συλλογική προσπάθεια, το ταλέντο, και τις αντίστοιχες επενδύσεις [32-33]. Συνεπής με αυτό, έρευνες αποδεικνύουν την ύπαρξη μιας ευρύτατα διαδεδομένης προτίμησης για αξιοκρατική κατανομή αγαθών: όσο πιο πολύτιμη είναι η συνεισφορά κάποιου, τόσα πιο πολλά θα αποκομίσει ως αντάλλαγμα [34,35].

Αμοιβαία βοήθεια: αναλογικότητα ανάμεσα στο κόστος και τα οφέληΗ απαίτηση πως η αλληλεπίδραση (συνεργασία) θα πρέπει να είναι από κοινού ωφέλιμη, περιορίζει το εύρος των εξελικτικά σταθερών μορφών παροχής βοήθειας σε αυτές όπου το είδος βοήθειας συνδράμει στο από κοινού προσωπικό όφελος. Στην ίδια γραμμή

με αυτή την πρόβλεψη, πειραματικές μελέτες επιβεβαιώνουν πως όσο πιο δαπανηρή σε ενεργειακό κόστος είναι μια δράση-πράξη, τόσο μικρότερη είναι η απαίτηση για υλοποίησή της. Εν αντιθέσει, όσο πιο επωφελής είναι μία δράση τόσο περισσότερο επιτακτική είναι η ανάληψη της ευθύνης για την υλοποίηση της [36,37].

Τιμωρία/ποινή: αναλογικότητα ανάμεσα στο είδος ζημίας (ψυχικής ,σωματικής) και αποζημίωσηςΤα μοντέλα επιλογής συνέταιρου (partner-choice models, biological market) προβλέπουν πως η επιβολή κάποιας μορφής τιμωρίας/κύρωσης δεν στοχεύει στην αναχαίτιση παράνομων, ανήθικων πράξεων (όπως υποδηλώνουν τα καθιερωμένα μοντέλα καταπίεσης του συνέταιρου -forced partner models) αλλά μάλλον στην αποκατάσταση της δικαιοσύνης προσαρμόζοντας τον τρόπο αποζημίωσης στο είδος της ζημίας ή προσαρμόζοντας την μορφή της τιμωρίας για το αντίστοιχο έγκλημα [38]. Πειραματικές μελέτες δείχνουν πως όταν οι άνθρωποι τιμωρούν τους δράστες/εγκληματίες, γενικότερα υποβαθμίζουν τη σημασία παραγόντων που συμβάλουν στην αναχαίτιση της εκάστοτε ή παρόμοιας ανήθικης πράξης (όπως η πιθανότητα εντοπισμού των εγκληματιών, η δημόσια προβολή της επιβολής κύρωσης, η πιθανότητα επανάληψης του αδικήματος) , λαμβάνοντας διαισθητικά υπόψη το μέγεθος της ζημίας (π.χ ψυχικός τραυματισμός) ή σκοπιμότητας, ζητήματα σχετικά με την αποκατάσταση της δικαιοσύνης ανάμεσα στον δράστη και το θύμα [39,40]. Παρόμοια, με πρόθυμο


Πίνακας 1. Η συνεχής παρουσία της ΄΄αμοιβαιότητας΄΄ ως κυρίαρχης εντολής στις ηθικολογικές θρησκείες

Βουδισμός΄΄ Όπως είμαι εγώ έτσι είναι και αυτοί, όπως είναι αυτοί έτσι είμαι κι εγώ ΄΄, Sutta Nipata, 705

΄΄Μην πληγώνεις τους άλλους με τρόπους που εσύ ο ίδιος θα έβρισκες επιβλαβείς ΄΄, Udanavarga 5:18

Κομφουκιανισμός ΄΄ Μην επιβάλεις στους άλλους ό,τι ο ίδιος δεν θα επέλεγες για τον εαυτό σου ΄΄, Analects XV:24

Ινδουισμός΄΄ Κάποιος δεν θα πρέπει ποτέ να κάνει στους άλλους κάτι το οποίο θεωρεί επιζήμιο για τον εαυτό του. Αυτό, συνοπτικά, είναι η αρχή του dharma ΄΄, Brihaspati, Mahabharata (Anusasana Parva, Section CXIII,Verse 8)

Ταοισμός ΄΄ Θεώρησε το κέρδος του γείτονα ως δικό σου κέρδος, και την απώλεια του γείτονα ως δική σου απώλεια ΄΄, Tai Shang Ying Pian, Chapter 4

Ιουδαισμός ΄΄ Κάτι το οποίο είναι μισητό σε σένα, μην το κάνεις στον συνάνθρωπό σου. Σε αυτό εμπεριέχεται το σύνολο της σημασίας της Torah∙ τα υπόλοιπα είναι επεξήγηση ΄΄, Talmud, m. Shabbat 31a

Tζαινισμός ΄΄ Όπως η θλίψη και ο πόνος δεν είναι επιθυμητά σε σένα, το ίδιο ισχύει σε καθετί που αναπνέει, υπάρχει, ζει ή χαρακτηρίζεται από οποιαδήποτε μορφή ζωής ΄΄,Jain sutra 155-156

Χριστιανισμός ΄΄ Όλα όσα θέλετε να σας κάνουν οι άλλοι άνθρωποι, αυτά να τους κάνετε κι εσείς ∙σ’αυτό συνοψίζονται ο νόμος και οι προφήτες ΄΄, Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον 7:12 ΄΄ Όπως θέλετε να σας συμπεριφέρονται οι άνθρωποι, έτσι ακριβώς να συμπεριφέρεστε κι εσείς σε αυτούς ΄΄, Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον 6:31

Ισλαμισμός΄΄ Ό,τι θα ήθελες οι άνθρωποι να κάνουν σε σένα, κάνε και εσύ σε αυτούς ∙ κι ό,τι δεν επιθυμείς να κάνουν σε σένα, μην το κάνεις ούτε σε αυτούς ΄΄, Kitab al-kafi, Vol. 2, p. 146 ΄΄ Κανένας από εσάς [πραγματικά] δεν πιστεύει μέχρι να ευχηθεί για τον αδελφό του ό,τι εύχεται για τον εαυτό του΄΄, An-Nawawi’s Forty Hadith 13

4

Εικόνα 1. Διαφορετικές εκδοχές της Θείας πρόνοιας και τιμωρίας. (Α) Η ημέρα της κρίσης για τους Ινδουιστές (πίνακας καλλιτεχνημένος στην Ινδία του 19ου αιώνα). Το μεγάλο πλαίσιο στο κέντρο απεικονίζει τονYama το θεό του θανάτου καθισμένο στον θρόνο του. Στην δεξιά πλευρά του Yama κάθεται ο Chitragupta, ο οποίος κρατά λεπτομερείς σημειώσεις σχετικά με τον τρόπο ζωής κάθε ανθρώπου στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και η τελική απόφαση (κατα τη διάρκεια του θανάτου) για το πως θα μετενσαρκωθεί.(Β) Η ημέρα της Κρίσης για τους Κινέζους (Υδρογράφημα του 18ου αιώνα). Οι δέκα άρχοντες της κόλασης που ελέγχουν τις διαδοχικές σφαίρες, διαμέσου των οποίων θα πρέπει να περάσει η ψυχή κατά την πορεία της προς την αναγέννηση.(C) Η ημέρα της κρίσης για τους Χριστιανούς (πίνακας του 15ου αιώνα από τον Stefan Lochner).Στις περισσότερες χριστιανικές εκκλησίες διδάσκεται πως την ημέρα της κρίσης, κάθε άνθρωπος που έζησε ποτέ στον πλανήτη γη θα κριθεί με απόλυτη δικαιοσύνη. (D) Η ημέρα της κρίσης για τους Βουδιστές (Θιβετιανό tangka του 19ου

αιώνα). Ο τροχός της ζωής (Θιβέτ) περιέχει τρεις εσωτερικούς κύκλους, από το κέντρο προς τα έξω, εικονίζοντας τα στοιχεία της άγνοιας, πίστης και αποστροφής, τα οποία προκαλούν θετικό και αρνητικό Κάρμα. Το Κάρμα, εν συνεχεία, προξενεί τους έξι κόσμους της δυστυχίας εντός της αισθητής πραγματικότητας. (samsara).Ο Βούδας επισημαίνει το φεγγάρι δηλώνοντας με αυτό τον τρόπο πως η απελευθέρωση/σωτηρία είναι εφικτή. Τα σχέδια σε αυτή την εικόνα υπόκεινται σε δημόσια προβολή και ανακτήθηκαν από το Wikimedia Commons.



5

Πλαίσιο 1. Η εξέλιξη της αίσθησης της τιμιότητας μέσω της επιλογής συνεργάτηΟι αλληλεπιδράσεις συνεργασίας δημιουργούν συγκρούσεις συμφερόντων, διότι κάθε για κάθε συνέταιρο θα ήταν καλύτερο εάν αποκτούσε μεγαλύτερο μερίδιο από τα οφέλη της συνεργασίας, κάνοντας όσο το δυνατόν λιγότερες δαπάνες. Με ποιον τρόπο η συγκεκριμένη σύγκρουση συμφέροντος μπορεί να λυθεί ; Στα τυπικά μοντέλα αμοιβαιότητας/απόδοσης , στα οποία τα άτομα δεν μπορούν να επιλέξουν κάποιον συνεργάτη , οποιαδήποτε είδος στρατηγικής που αποβλέπει στο συμφέρον κάποιου οδηγεί σε ασύμμετρες μορφές συναλλαγής/προσφοράς. (Σχεδιάγραμμα Α). Ο ισχυρότερος συνεργάτης, πράγματι, πλεονεκτεί λόγω καλύτερης στρατηγικής/προσφοράς: ο αδύναμος συνεργάτης πιέζεται είτε να δεχθεί την προσφορά του ισχυρότερου, ή να αρνηθεί την συνεργασία, έτσι χάνοντας όλα τα προνόμια της συνεργασίας.Όμως οι ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις συνεργασίας εμφανίζονται εντός ευμετάβλητων ομάδων [25,47] έτσι ώστε οι συμμετέχοντες να μπορούν ως ένα βαθμό να αλλάξουν συνεργάτες. Αυτοί που αντιμετωπίζονται με άδικο τρόπο μπορούν να εγκαταλείψουν το πλαίσιο αλληλεπίδρασης ψάχνοντας να βρουν έναν πιο γενναιόδωρο συνεργάτη. Αυτό δημιουργεί μία μορφή βιολογικού εμπορίου [79] στο οποίο τα άτομα ανταγωνίζονται ώστε να προσελκύσουν τους καλύτερους δυνατούς συνέταιρους για να λάβουν μέρος σε πιο αποτελεσματικές αλληλεπιδράσεις. Οι συμμέτοχοι χρειάζεται να αποφύγουν συμμετρικές μορφές αδιεξόδου όπως ο υπερβολικός ανταγωνισμός (οδηγώντας τους συνεργάτες να τους εγκαταλείψουν) και της υπερβολικής γενναιοδωρίας (επιτρέποντας τους συνεργάτες να τους εκμεταλλευτούν). Μοντέλα προσομοίωσης και αναλυτικά αποτελέσματα εκτιμούν πως η καλύτερη εξελισσόμενη στρατηγική που προάγει σταθερότητα, είναι το από κοινού μοίρασμα στις δαπάνες και τα οφέλη μιας αλληλεπίδρασης (Σχεδιάγραμμα Β) [29,30] . Σε τέτοια μοντέλα η κατανομή των οφελών, κάθε αλληλεπίδρασης, επηρεάζεται από το συνολικό εύρος των διαθέσιμων ευκαιριών, οι οποίες καθορίζονται από το εμπόριο/συναλλάγη των εν δυνάμει συνεργατών. Ακόμη και στις αλληλεπιδράσεις που οι κυρίαρχοι ΄΄παίκτες΄΄ προφανώς θα μπορούσαν να έχουν μεγαλύτερο μερίδιο στα κέρδη, συμμετρικές συναλλαγές, στις οποίες περιλαμβάνεται το σύνολο των εξωτερικών ευκαιριών κάθε συνεργάτη, εμφανίζονται σε ευρύτερη κλίμακα.Η αναλογικότητα στις περισσότερες περιπτώσεις είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος για την εκδήλωση δίκαιου καταμερισμού κερδών/ωφελών ανάμεσα στους συνέταιρους. Εάν, για παράδειγμα, ο συνέταιρος Α επένδυσε περισσότερα από τον συνέταιρο Β , τότε το μοίρασμα των κερδών θα πρέπει να είναι ανάλογο του ύψους της αντίστοιχης επένδυσης του καθενός. Στην αντίθετη περίπτωση το κέρδος του συνέταιρου Β θα είναι μεγαλύτερου από του Α, και για τον Α θα ήταν καλύτερο να αλληλεπιδράσει με κάποιον άλλον. Το μοντέλο της επιλογής συνεργάτη εξηγεί, λοιπόν, γιατί οι ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις διακατέχονται από την αρχή της αναλογικότητας.

Σχεδιάγραμμα (Α) Εξέλιξη του μέσου όρου συναλλαγών από τον κυρίαρχο συνεργάτη όταν τα άτομα δεν μπορούν να επιλέξουν συνεργάτες (Β) Εξέλιξη του μέσου όρου συναλλαγών από τον κυρίαρχο συνεργάτη όταν τα άτομα μπορούν να επιλέξουν συνεργάτες (biological market)


τρόπο οι άνθρωποι ερμηνεύουν την κακοτυχία ως μια μορφή επιδοκιμασίας λόγω κάποιου ΄΄ παραπτώματος ΄΄ , ιδιαίτερα όταν το πρώτο (κακοτυχία) είναι ανάλογο του δεύτερου (παράπτωμα) [41]. Στα οικονομικά παιχνίδια συνεργασίας οι διάφορες ποινές συμβάλουν στην αποκατάσταση της τιμιότητας αντί για την αναχαίτιση της οικονομικής εξαπάτησης [42,43]. Γενικότερα, οι έρευνες αποδεικνύουν πως οι άνθρωποι έχουν ισχυρές και συνεπείς κρίσεις πως ένας δράστης – κατά τη θρησκεία ο αμαρτάνων – θα πρέπει να επανορθώσει ισοδύναμα με το κακό, ζημιά που προκάλεσε στο θύμα ή, σε περίπτωση που η

αποζημίωση(επανόρθωση) δεν είναι εφικτή τότε θα πρέπει να υποστεί μία ποινή ανάλογη του ψυχικού, σωματικού, υλικού ΄΄πόνου΄΄/βλάβης που προκάλεσε [44-46]. Προφανώς, η αναλογικότητα (αυστηρότερη τιμωρία για μεγαλύτερες παραβιάσεις ) καθορίζεται από τον τρόπο που οι άνθρωποι υπολογίζουν το αντίστοιχο κόστος (ψυχικό, σωματικό) των δυνατών μορφών παραβίασης και επιδοκιμασίας. Έτσι, για το τι θεωρείται κατάλληλη επιδοκιμασία (ποινή) σε μια ομάδα ατόμων ίσως φαίνεται υπερβολικά αυστηρή ή επιεικής σε μία άλλη.


6


Η προτίμηση για την ύπαρξη αλληλεπιδράσεων που βασίζονται στην αναλογικότητα φαίνεται πως είναι οικουμενική και εμφανίζεται πολύ νωρίς στη ζωή τόσο εξελικτικά όσο και οντογενετικά. Αλληλεπιδράσεις που εμφανίστηκαν στις κοινωνίες τροφοσυλλεκτών (hunter-gatherer) απαιτούσαν αναλογικότητα στις εμπορικές συναλλαγές [47,48], στην από κοινού παροχή βοήθειας [47], και στην επιβολή ποινών [38,49]. Αναπτυξιακές μελέτες αποδεικνύουν πως βρέφη ηλικίας ακόμη και 15 μηνών μπορούν να εντοπίσουν μορφές ανισότητας [50,51] ενώ στη ηλικία τω 3 ετών τα παιδιά προσδοκούν, η μορφή της ανταπόκρισης να είναι ανάλογη της προσωπικής προσπάθειας επίτευξης ενός στόχου [52,53]. Όλες αυτές οι παρατηρήσεις ταιριάζουν με τις προβλέψεις των θεωρητικών μοντέλων επιλογής συνεργάτη (partner –choice models)

Πολιτισμική κινητικότητα της θρησκευτικής ηθικότητας Εξελισσόμενες μορφές προδιάθεσης περί δικαιοσύνης, άμεσα βρίσκουν έκφραση και απήχηση σε κοινές θεματικές της θρησκευτικής ηθικής. Ο Χρυσός Κανόνας είναι η πιο απλή έκφραση μιας ηθικής αρχής, σύμφωνα με την οποία (εξαιρούνται ειδικές περιπτώσεις) κάποιος θα πρέπει να αποφεύγει χειρισμούς που επιφέρουν ανώφελες ζημίες στους άλλους. Σύμφωνα με τον κανόνα περί θείας δικαιοσύνης, η θεία τιμωρία αποκαθιστά την ισορροπία ανάμεσα στους δράστες και τα θύματα, πράγμα που οδήγησε τους θρησκευτικούς ηγέτες να εικάσουν πως υπάρχουν διαβαθμίσεις όσον αφορά το είδος της αναμενόμενης θείας πρόνοιας και αμοιβής. Με παρόμοιο τρόπο, οι προδιαθέσεις περί δικαιοσύνης εξηγούν γιατί οι συλλογισμοί που αφορούν τη μετάνοια και την ελεημοσύνη είναι διαισθητικής φύσεως στους θρήσκους. Οι άνθρωποι βλέπουν τις ηθικές παραβιάσεις ως έναν τρόπο φθοράς της ευημερίας των άλλων, έτσι ώστε οποιαδήποτε μορφή ελάττωσης της ευτυχίας σε έναν δράστη –π.χ φυλάκιση- μπορεί να ερμηνευθεί ως ένα είδος επαναφοράς της ισορροπίας (ακόμη και αν δεν επωφελείται άμεσα το θύμα), μόνο στην περίπτωση που η ποινή είναι ανάλογη της ζημίας (ψυχικής, σωματικής) που προκλήθηκε.. Γι’ αυτό τον λόγο οι ηθικές θρησκείες προτείνουν μία διαβάθμιση στα είδη της μετάνοιας που απαιτούνται για κάθε μορφή ηθικής παραβίασης αντίστοιχα. Οι διαισθήσεις περί ελεημοσύνης, επίσης ακολουθούν την ίδια λογική, με τον επιπρόσθετο ισχυρισμό πως η επιδιωκόμενη ΄΄

άφεση αμαρτιών ΄΄ είναι ανάλογη του μεγέθους των δωρεών καθώς και της εθελούσιας παροχής βοήθειας προς τρίτους. Τελικώς, η αγιότητα κατέχει περίοπτη και αξιοπρόσεχτη θέση διότι οι διαισθήσεις περί δικαιοσύνης απαιτούν από τους ανθρώπους να είναι τίμιοι μέχρι ενός συγκεκριμένου σημείου και όχι περισσότερο. Η υλοποίηση περιττών και υπερβολικών πράξεων παραμένει ένα μυστήριο που απαιτεί κάποιου είδους εξήγηση. Αυτή η συμφωνία ανάμεσα στα οικουμενικά είδη διαίσθησης και τις επιτυχημένες πολιτισμικές αναπαραστάσεις (π.χ θρησκευτική τέχνη, ηθικές εντολές) είναι ένα παράδειγμα θεμελιωμένης - ΄΄προκατειλημένης΄΄ πολιτισμικής κινητικότητας (biased cultural transmission) [54]. Γνωσιακές προσεγγίσεις που αφορούν την ανάπτυξη των ανθρωπίνων πολιτισμών, λαμβάνουν ως σημείο αναφοράς το γεγονός πως η γενετική εξέλιξη παρήγαγε ένα κατάλληλο σύνολο ψυχολογικών προδιαθέσεων-διαισθήσεων τυπικό για την αντιμετώπιση των αναγκών επιβίωσης που δημιουργήθηκαν στο σύγχρονο Homo Sapiens. Ως αποτέλεσμα, συγκεκριμένο είδος πληροφοριών αφομοιώνεται και επεξεργάζεται –διαμέσου του εγκεφάλου – πολύ πιο εύκολα και με συνεχή τρόπο σε σχέση με άλλα είδη, οδηγώντας στην επανεμφάνιση παρόμοιων μηχανισμών επεξεργασίας σε διαφορετικά περιοχές και χρονικά διαστήματα (βλ. εικόνα 2) [54,55]. Αυτό εξηγεί την ανάδειξη πολιτισμικών στοιχείων τόσο διαφοροποιημένων όπως γραπτές πηγές, τέχνες, η ταξινόμηση των ζωντανών οργανισμών, αριθμητικά συστήματα, στερεότυπα που αφορούν κοινωνικές ομάδες [56]. Με παρόμοιο τρόπο , οι εξελισσόμενες διαισθήσεις περί ηθικής παρέχουν ένα υπόβαθρο υπέρ του οποίου συγκεκριμένοι τύποι πληροφοριών (στη προκειμένη περίπτωση από ηθικά και θρησκευτικά δόγματα) είναι ευκολότερα κοινοποιήσιμες σε σχέση με άλλες. Λόγω του γεγονότος πως οι ηθικές διαισθήσεις προϋποθέτουν την αναλογικότητα , σαφείς ηθικές δηλώσεις που διέπονται από την αναλογικότητα φαίνεται να είναι εκ φύσεως αναγκαίες, σε σχέση με πιθανές εναλλακτικές, οδηγώντας σε πολιτισμική εξάπλωση των δογμάτων που τις υιοθετούν.Τα χαρακτηριστικά των θρησκευτικών πιστεύω εξηγούνται καλύτερα με τους όρους ενός συγκεκριμένου είδους μοντέλου διπλής-επεξεργασίας (dual processing model). Το μοντέλο βασίζεται στον διαχωρισμό ανάμεσα στις γρήγορες, αυτόματες και ασυνείδητες/διαισθητικές νοητικές διεργασίες (συχνά


7


αποκαλείται Σύστημα 1) και τις αργές, ανεξάρτητες, συνειδητές και γενικότερα ανα-στοχαζόμενες νοητικές διεργασίες (Σύστημα 2) [57]. Μία ποικιλία διαισθητικών συστημάτων φτιαγμένων και προσαρμοσμένων στις απαιτήσεις της φυσικής επιλογής αναπτύχθηκαν με σκοπό να μεγιστοποιήσουν τις πιθανότητες ευεξίας, ελέγχου της συμπεριφοράς με γρήγορο και αυτόματο τρόπο [58], παράγοντας ΄΄ διαισθητικά πιστεύω ΄΄ όπως η κατανόηση: της πρόθεσης του άλλου, της λειτουργικότητας μηχανικών συστημάτων, βιολογικών κατηγοριών, της διαδικασίας αρίθμησης [59]. Ο ανθρώπινος νους, επίσης, κατέχει ΄΄πιστεύω αναστοχασμού΄΄ (reflective believes) που παρέχουν συλλογισμούς σχετικά με την, διασαφήνιση των διασυνδέσεων που αναπτύσσονται ανάμεσα στα ΄΄ διαισθητικά πιστεύω ΄΄ . Η κινητήριος δύναμη που οδηγεί στην ανάπτυξη και δικαιολόγηση των ΄΄ πιστεύω αναστοχασμού΄΄ είναι η ύπαρξη ενδογενής συνάφειας ανάμεσα στα ΄΄διαισθητικά πιστεύω΄΄ και όχι η αληθοφάνειά τους με σημείο αναφοράς την πραγματικότητα. Τα ΄΄πιστεύω αναστοχασμού΄΄ χαρακτηρίζονται από δομική σταθερότητα , υψηλή συχνότητα εμφάνισης, και πολιτισμική αναπαραγωγή στις περιπτώσεις που εναρμονίζουν κατάλληλα την μεταξύ των ΄΄διαισθητικών πιστεύω΄΄ συσχέτιση, ειδάλλως οδηγούν σε φαινόμενα αντίφασης όπως στις συνθήκες όξυνσης της επιλεκτικής προσοχής (βλ. εικόνα 2) [60]. Αυτή η προοπτική εξηγεί το λόγο για τον οποίο τα θρησκευτικά πιστεύω είναι φαινομενικώς διαφορετικά αλλά θεματικά όμοια, και απρόσβλητα σε οποιαδήποτε μορφή λογικής διάψευσης ,ενώ παράλληλα είναι ιδιαιτέρως επιρρεπή σε αυτά, τα άτομα που έχουν αναπτυγμένο σε μεγάλο βαθμό τα ΄΄διαισθητικά πιστεύω΄΄ [61]. Αναφορικά λοιπόν με το θέμα που μας απασχολεί στο παρόν άρθρο, οι εξελισσόμενες διαισθήσεις ηθικής φύσεως επαρκούν για να ωθήσουν τους ανθρώπους σε συνεργατικές συμπεριφορές, οι οποίες δεν απαιτούν δόγματα ηθικής και ρητές δηλώσεις. Ότι έπεται (δόγματα ηθικής) είναι απλώς μία μορφή προαιρετικού εκ των υστέρων (a posteriori) αναστοχασμού σε προϋπάρχουσες διαισθήσεις [62].

Με ποιον τρόπο η θρησκευτική ηθικότητα συνδέεται με την ανθρώπινη εξέλιξη;Γνωσιακές περιγραφές της θρησκευτικής ηθικότητας προτείνουν ένα σενάριο που είναι σύμφωνο με τα πειραματικά ερευνητικά πορίσματα και το αρχείο

ιστορικών ντοκουμέντων. Με όρους γνωστικών διεργασιών, παρατηρείται πως η ηθική δεν είναι μόνο ένα ζήτημα ρητών δογμάτων ή δηλώσεων, αλλά διαισθήσεων και κίνητρων που διαφεύγουν από οποιαδήποτε μορφή συνειδητής επεξεργασίας. Αυτές οι αυτοματοποιημένες διαισθήσεις προηγούνται τους συνειδητούς ηθικούς συλλογισμούς , καθώς επίσης και τις ρητές δηλώσεις περί ηθικών επιλογών, πράγμα το οποίο ανάγεται σε μία εκ των υστέρων διαδικασία εκλογίκευσης (posteriori rationalization) [63].Γι’ αυτό τον λόγο οι ηθικές διαισθήσεις είναι του ίδιου τύπου τόσο σε θρήσκους όσο και σε άθρησκους ανθρώπους [62], και η προσχώρηση τους σε συγκεκριμένα (εκλογικευμένα) πιστεύω μόνο οριακά επιδρά στα διάφορα είδη θετικής κοινωνικής συμπεριφοράς (prosocial behaviors) και αλτρουισμού [64,65]. Αυτές οι εξελισσόμενες ηθικές διαισθήσεις παρότρυναν τους ανθρώπους να κινηθούν προς την κατεύθυνση δίκαιης κατανομής αγαθών, και υποστήριξαν εκτεταμένες μορφές ανθρώπινης συνεργασίας χωρίς την ανάγκη ύπαρξης επεξηγηματικών ρητών δηλώσεων ή δογμάτων, θρησκευτικών ή μη, στις περισσότερες ανθρώπινες κοινωνίες κατά τη διάρκεια της εξέλιξης και μέχρι σήμερα (βλ. πλαίσιο 2).Σε ορισμένες ανθρώπινες ομάδες, όμως, εκδηλώθηκαν σε ποικίλες ιστορικές περιόδους ΄΄ηθικολογικά κινήματα΄΄ ΄ (moralizing movements) – οι λεγόμενες φιλοσοφικές σχολές - στα οποία εγκαινιάστηκε η παραγωγή ρητών δηλώσεων/κανόνων οι οποίες είχαν μία τάση αυξημένης υποστήριξης των διαισθητικά ηθικών νορμών/κανόνων (βλ. πλαίσιο 3). Πολλά από αυτά τα κινήματα ήταν μη θρησκευτικά, διότι δεν διασύνδεουν άμεσα δηλώσεις ηθικού περιεχομένου με κάποια αντίληψη περί υπεράνθρωπης οντότητας. Αποτελούνταν από μέλη που είχαν κοινό ενδιαφέρον για την δημιουργία ενός εγκόσμιου ηθικού σχεδίου, όπως συμβαίνει με τον Πυθαγορισμό, Κομφουκιανισμό, Σαμκισμός ( Samkhya), Πλατωνισμός, Στωικισμός [66,67]. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η νέα έμφαση σε σαφείς ηθικές δηλώσεις οδήγησε σε μία αλλαγή στις προϋπάρχουσες θρησκευτικές παραδόσεις κάνοντας τες να προσανατολιστούν – στη σελίδα 11 η συνέχεια -


8

Πλαίσιο 2. Επέδρασαν οι ηθικές θρησκείες στη δημιουργία μεγάλης κλίμακας κοινωνιών ;Ενίσχυσαν ο ηθικές θρησκείες την μετάβαση από τις μικρής κλίμακας ομάδες ( βασιζόμενες στον βαθμό συγγενείας) στις μεγάλης κλίμακας κοινωνίες ; Ο Ara Norenzayan και οι συνεργάτες του πρότειναν την συγκεκριμένη υπόθεση και διερεύνησαν την εμπειρική της θεμελίωση.[81,82].Το θεωρητικό πλαίσιο έχει ως εξής: (α) Σε ορισμένες ομάδες, οι άνθρωποι υπέθεσαν την ύπαρξη μεγάλων θεών , παντοδύναμες οντότητες που παρακολουθούν και ελέγχουν τη συμπεριφορά των ανθρώπων και τιμωρούν αυτούς που δεν υπακούουν στους κανόνες τους .(β) Οι συγκεκριμένοι θεοί θέσπισαν εντός των ομάδων κανόνες θετικής κοινωνικής συμπεριφοράς και απαγόρευσαν οποιαδήποτε μορφή εξαπάτησης.(γ) Γενικότερα, οι άνθρωποι που θεωρούν πως παρακολουθούνται αποφεύγουν δόλιες και εγωιστικές συμπεριφορές. (δ) Επομένως, μέλη ομάδων που πίστευαν σε ηθικούς θεούς οι οποίοι τους παρακολουθούν , θα είχαν εμφανίσει σε μεγαλύτερο βαθμό θετική κοινωνικά συμπεριφορά (prosocial behavior), πράγμα που επέτρεψε τις συγκεκριμένες ομάδες να γίνουν μεγαλύτερες διότι με αυτό τον τρόπο θα μπορούσαν να αποφύγουν το ευρέως διαδεδομένο πρόβλημα της εκμετάλλευσης αγαθών με τον ελάχιστο δυνατό κόπο.Ορισμένα στοιχεία αυτού του σεναρίου βασίζονται σε ισχυρές επιστημονικές αποδείξεις. Όπως διαπιστώθηκε στο επιχείρημα (γ), οι άνθρωποι πράγματι είναι λιγότερο πιθανό να εξαπατήσουν ή να συμπεριφερθούν εγωιστικά όταν λάβουν υπόψη την υπόθεση (ή εκ των προτέρων σκέφτονται) πως παρακολουθούνται [83]. Όμως , κατά την δική μας άποψη ένα βασικό πρόβλημα με αυτό το σενάριο είναι το επιχείρημα (β),Όπως προαναφέρθηκε, οι θεοί της αρχαιότητας γενικότερα, δεν θεωρούνταν πως ενδιαφέρονται για τις ηθικές και κοινωνικές συμπεριφορές των ανθρώπων. Αν και οι άνθρωποι πίστευαν πως οι θεοί τους παρακολουθούν , αυτό γινόταν με σκοπό να ελέγξουν οι θεοί κατά πόσο εκτελούνταν σωστά οι τελετουργίες και οι θυσίες (Εικόνα 1). Σαν αποτέλεσμα, φαίνεται πως δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε , όπως στα επιχειρήματα (γ) και (δ), πως οι έμπιστοι σε τέτοιες θεότητες θα είχαν εμφανίσει μεγαλύτερο βαθμό συνεργασίας, ή πως η αυξημένη συνεργασία θα είχε κάνει τις κοινωνίες τους περισσότερο επιτυχημένες.Πράγματι οι πιο ένδοξες αρχαίες αυτοκρατορίες είχαν όλες σε εντυπωσιακό βαθμό μη-ηθικούς μεγάλους θεούς. Σε αυτή την περίπτωση ανήκουν η αυτοκρατορία των Σουμερίων, καθώς επίσης των Ελλήνων, Ρωμαίων, Αζτέκων και Ίνκας , και τα βασίλεια των Μάγια. Η ρωμαϊκή ιστορία συγκεκριμένα φαίνεται να υποδηλώνει το αντίθετο από τα προτιθέμενο σενάριο.Για να απλοποιήσουμε κάπως τα πράγματα, οι Ρωμαίοι με τους μη-ηθικους θεούς τους , ίδρυσαν μία από τις πιο επιτυχημένες αυτοκρατορίες της ιστορίας. Κατόπιν προσηλυτίστηκαν στον Χριστιανισμό, μία ηθικολογική θρησκεία, και με ταχείς ρυθμούς ήρθαν σε συγκρούσεις με βάρβαρους, που χαρακτηρίζονταν από τη πίστη σε φυλετικούς, μη-ηθικούς θεούς. Οι μετέπειτα ανερχόμενες ηθικολογικές θρησκείες δεν θα μπορούσαν να είναι το μαγικό ραβδί που έκαναν πράξη την ίδρυση μεγάλης κλίμακας κοινωνιών, διότι εμφανίστηκαν πολύ αργότερα από τις πρώτες πόλεις και βασίλεια, 5.000-10.000 αργότερα.

Εικόνα 1. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι άνθρωποι φαντάστηκαν ανήθικους θεούς οι οποίοι διατηρούσαν οργανικές/λειτουργικές σχέσεις με τους ανθρώπους , είτε καπηλεύοντας τη βοήθειά τους για θυσίες ή τιμωρώντας τους για ανυπακοή .(Α) Στη μυθολογία των Σουμέριων, ο Enlil βοήθησε στη δημιουργία των ανθρώπων, αλλά κατόπιν τον ενόχλησε ο θόρυβός τους και αποφάσισε να τους εξολοθρεύσει με τον Κατακλυσμό. Το έπος του Gilgamesh αναφέρει πως ένας θνητός γνωστός ως Utnapishtim επέζησε της πλημμύρας και έγινε αθάνατος από τον Enlil, ύστερα από την αρχική οργή του Enlil (Εικόνα: Νέο-Ασσυριακή πλάκα, 7αι. π.Χ ). (Β) Η Θεά Άρτεμης, θεώρησε προσβολή την θανάτωση μια εγκυμονούσας ελαφίνας από τους στρατιώτες του Αγαμέμνονα, απαιτώντας από τον Αγαμέμνονα να θυσιάσει την ίδια του την κόρη Ιφιγένεια στην Αυλίδα, όπως καταγράφεται στην τραγωδία του Ευριπίδη (Εικόνα: Τοιχογραφία από την Πομπηία, 1ος αιώνας π.Χ). Τα σχέδια σε αυτή την εικόνα υπόκεινται σε δημόσια προβολή και ανακτήθηκαν από το Wikimedia Commons.



9

Πλαίσιο 3. Γιατί οι ηθικές θρησκείες εμφανίστηκαν στο προσκήνιο της ιστορίας την ίδια χρονική περίοδο ;Ηθικολογικά κινήματα και θρησκείες εμφανίστηκαν/άκμασαν περίπου την ίδια χρονική περίοδο (δεύτερο μισό της πρώτης χιλιετίας μ.Χ) σε μερικές περιοχές [84,85].Ποιος ο λόγος που εμφανίστηκαν στις συγκεκριμένες περιοχές τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο ;;Παραδοσιακές ερμηνείες με όρους δημογραφικής αλλαγής, μεγέθους πολιτείας, ή επέκτασης αγροκαλλιεργειών καθίστανται ανεπαρκής, διότι πολλές μεγάλης κλίμακας κοινωνίες (η αρχαία Αίγυπτος για παράδειγμα) συνδύασαν όλους αυτούς τους παράγοντες αλλά δεν οδηγήθηκαν στη δημιουργία ηθικών θρησκειών. Πρόσφατες ποσοτικές ιστορικές μελέτες ίσως δώσουν καλύτερη απάντηση. Μελέτες που διεξήχθησαν από τον Ian Morris και τους συνεργάτες του υποδηλώνουν μία απότομη αύξηση στην κατανάλωση ενέργειας (πόση ενέργεια οι άνθρωποι εξάγουν από τους περιβαλλοντικούς πόρους) η οποία συνέβη την ίδια χρονική περίοδο σε τρείς διαφορετικές περιοχές της Ευρασίας∙ τους ποταμούς Yellow-Yangzi (Κίνα), την κοιλάδα Ganga (Ινδία), και τις ανατολικές περιοχές της Μεσογείου. Στο τέλος της πρώτης χιλιετίας (μ.Χ) στις συγκεκριμένες περιοχές το επίπεδο παραγωγής ενέργειας (25.000 kcal ή 104.600.000 joules ανά άτομο, ανά ημέρα) ξεπέρασε κατά πολύς αυτό των προηγούμενων κοινωνιών, στις οποίες κυμάνθηκε από τις 4.000 kcal για τις τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες έως τα 15.000 Kcal για της κοινωνίες όπως η αρχαία Αίγυπτος και το Uruk (Εικόνα 1Α) [86,87] .Αυτές οι τρείς περιοχές είναι ακριβώς τα μέρη στα οποία εμφανίστηκαν οι ηθικές θρησκείες: οι Ελληνικές πόλεις-κράτη, τα βασίλεια του Gangetic Magadha και Kosala, τις αστικές ιουδαϊκές κοινότητες , και τις Κινέζικες πολεμοχαρείς επικράτειες (Εικόνα 1Β) .Η όλη κατάσταση υποδηλώνει την εισήγηση ενός υποτιθέμενου σεναρίου, στο οποίο η εξάπλωση των ηθικών θρησκειών ακολούθησε την απότομη αύξηση του επιπέδου ζωής σε ορισμένους Ευρασιατικούς πληθυσμούς .Ποια θα μπορούσε να είναι η σχέση ανάμεσα σε αυτές τις δύο εξελίξεις;; Εμπειρικές μελέτες σχετικά με την επίδραση της οικονομικής ανάπτυξης πάνω στις ανθρώπινες προσωπικές προτιμήσεις, σε ένα πλήθος πολιτισμικών πλαισίων, δείχνουν πως η οικονομική ευμάρεια επιτρέπει στους ανθρώπους να αποδεσμεύσουν τους εαυτούς τους από τις υλικές ανάγκες (φαγητό, προστασία, δέσμευση)[88,89]. Εξελικτικοί μετασχηματισμοί της πυραμίδας των κοινωνικών αναγκών σε συνδυασμό με την life-history θεωρία, περιγράφουν την όλη διαδικασία [90,91]. Οι άνθρωποι υποβαθμίζουν την αξία της υλικής ευμάρειας και της αξιόλογης κοινωνικής θέσης, όταν αυτές οι ανάγκες έχουν καλυφθεί, στρέφοντας την προσοχή τους σε άλλους τομείς αναπτυσσόμενων προτιμήσεων, όπως η έμφαση στην προσωπική πνευματική ανάπτυξη, η απόλαυση της φιλίας και αδελφοσύνης, και η καλλιέργεια μιας ιδιαίτερης αισθητικής για τον κόσμο, ο καλός τρόπος ζωής που χαρακτηρίζεται ως κύριος σκοπός κάθε ηθικού κινήματος. [92,93]. Συνεπές με αυτό, οι ηθικολογικές θρησκείες ΄΄προσέλαβαν΄΄ και επέδρασαν στους πρώτους υποψήφιους, ικανούς για την διακονία του δόγματος, οι οποίοι βρίσκονταν ανάμεσα σε ποικίλες κοινωνικές τάξεις (π.χ οι περιπτώσεις του Κινέζικου Βουδισμού [94] και του Ρωμαϊκού Χριστιανισμού [95,96] ) και όλοι συσχετίζονταν με τον ασκητισμό και τις διάφορες τεχνικές αυτό-έλεγχου όπως ο διαλογισμός (meditation) που επιτρέπει στους ειδήμονες να αποδεσμεύονται ακόμη περισσότερο από τις υλιστικές/σαρκικές επιρροές [75,95,97-99].

Εικόνα 1 (Α) Εξέλιξη της κατανάλωσης ενέργειας από την Νεολιθική εποχή έως σήμερα. (Β) Τοποθεσίες των ηθικολογικών θρησκειών από το 500 π.Χ έως το 200 μ.Χ : 1, Πυθαγορισμός ∙2, Ορφισμός ∙ 3, Πλατωνισμός ∙ 4, Στωικισμός ∙ 5,Επικουριανισμός∙ 6, Χριστιανισμός ∙ 7,Second Temple Ιουδαϊσμός ∙8, Μανιχαϊσμός ∙9, Ajivika ∙10, Σαμκισμός ∙11, Βουδισμός ∙12, Τζαϊνισμός ∙ 13, Ινδουισμός ∙14, Κομφουκιανισμός ∙, και 15, Ταοϊσμός.



10



Διαισθητικοί μηχανισμοί

Διαισθητικά πιστεύω

Διαισθητικοί μηχανισμοί

Πιστεύω αναστοχασμού/Θρησκευτικές παραστάσεις

Επεξεργασία προσώπου

΄΄Οι σχηματισμοί στα σύννεφα μοιάζουν οικείες όψεις προσώπων΄΄

Διαισθητική ψυχολογία (π.χ θεωρία του νου)

΄΄Υπάρχουν οντότητες που μας παρακολουθούν ΄΄

Διαισθητική βιολογία

΄΄ Τα χαρακτηριστικά τα ζώων υλοποιούν κάποιες λειτουργίες ΄΄

Σύστημα παραγωγής/επεξεργασίας εργαλείων και μηχανισμών

΄΄ Υπάρχουν κάποιες οντότητες που δημιούργησαν τα ζώα ΄΄

Ηθικές διαισθήσεις

΄΄ Οι ηθικές παραβιάσεις δημιουργούν κακή φήμη ΄΄

Συστήματα εκδήλωσης του αισθήματος της αηδίας και αποφυγής

Οι ηθικές παραβιάσεις αποτελούν μόλυνση ΄΄

Ηθικές διαισθήσεις

΄΄Οποιαδήποτε ζημιά χρειάζεται επανόρθωση ΄΄

Διαισθητική φυσική (π.χ αίσθηση βάρους, ισορροπίας)

΄΄ Η μετάνοια θα μπορούσε να εξισορροπήσει τις αμαρτίες ΄΄

Εικόνα 2. Σκιαγράφηση των διαδρομών συμπερασμού από τα διαισθητικά συστήματα στους συλλογισμούς αναστοχασμού ∙ χαρακτηριστικό των θρησκευτικών αναπαραστάσεων. Οι αριθμημένες διαδρομές συμπερασμού οδηγούν από τα διαισθητικά συστήματα στην παραγωγή διαισθητικών πιστεύω και στη συνέχεια στις αναστοχαστικές αναπαραστάσεις, μερικές φορές περιλαμβάνοντας επανα-επεξεργασία του συμπερασμού από κάποιο διαισθητικό σύστημα. Για παράδειγμα στη διαδρομή 1 αναγνωρίζεται η ροή πληροφορίας που διαμεσολαβείται από το σύστημα αναγνώρισης προσώπων το οποίο περιστασιακά παράγει λανθασμένες ειδοποιήσεις (πρόσωπα στα σύννεφα),και ενεργοποιώντας το σύστημα της διαισθητικής ψυχολογίας ∙εν δυνάμει οδηγούμαστε στην αναστοχαστική σκέψη ΄΄ υπάρχουν οντότητες που μας παρακολουθούν΄΄ .Αναφορικά με το ζήτημα που μας απασχολεί, τα συστήματα διαισθητικής ηθικής προκαλούν το διαισθητικό πιστεύω πως μία ανάλογη τιμωρία/αρνητική ανταμοιβή (negative reward) απαιτείται ως επακόλουθο μιας ηθικής παραβίασης. Αυτό στη συνέχεια, ίσως ενεργοποιήσει το σύστημα διαισθητικής φυσικής που αφορά καταστάσεις ισορροπίας και βάρους, το οποίο με την σειρά του παράγει μια αλληγορική/μεταφορική περιγραφή της αναλογικής διαίσθησης ανάμεσα στις αμαρτίες και τις επιδοκιμασίες. Επομένως, ένα δόγμα που χρησιμοποιεί τέτοιες μεταφορές είναι πιο ελκυστικό και προφανώς περισσότερο φυσικό σε σχέση με άλλες πιθανές μορφές ΄΄σωφρονισμού΄΄, οδηγώντας σε μεγαλύτερη πολιτισμική εξάπλωση των συγκεκριμένων δογμάτων – Προσαρμογή με βάση το [78].

TRENDS in Cognitive Sciences

1 1 1

2 2 2

3 3 3

4 4 4

11


σε μεγαλύτερο βαθμό προς ηθικά ζητήματα, όπως συμβαίνει με τον Ιουδαϊσμό [68] και τον Ινδουισμό [17,69], ή στην δημιουργία νέων, ηθικά επικεντρωμένων λατρειών, όπως ο Τζαϊνισμός [70], Βουδισμός [17,71], Ταοισμός [72], Ορφισμός [17], Χριστιανισμός [73,74], και Μανιχαϊσμός [75]. Για ποιον λόγο τα θρησκευτικά ηθικά κινήματα/λατρείες επικράτησαν και αντικατέστησαν τα αντίστοιχα εγκόσμια, όπως φαίνεται εν μέρει στον Στωικισμό και Κομφουκιανισμό; Ερευνητικά πειραματικά δεδομένα βεβαιώνουν πως τα θρησκευτικά συστήματα συγκλίνουν με αυστηρότερο τρόπο προς τα ΄΄διαισθητικά πιστεύω΄΄, διότι περιγράφουν την ηθικότητα στο πλαίσιο της ύπαρξης υπεράνθρωπων οντοτήτων που γνωρίζουν τα πάντα –όλες τις σχετικές πληροφορίες- για τις δράσεις μας αξιολογώντας τες παράλληλα ως προς τα ηθικά τους στοιχεία, και οι οποίες φαίνεται να συλλογίζονται με τρόπους σύμφωνους με τις αρχές της διαισθητικής ψυχολογίας [8,76]. Αντιθέτως, τα μη-θησκευτικά ηθικά κινήματα έχουν έλλειψη αυτής της αναγκαίας θετικής συσχέτισης με τις διαισθήσεις. Πράγματι, χρησιμοποιούν το είδος της αναλυτικής μη-διαισθητικής σκέψης που ελαττώνει την θρησκευτική διαίσθηση/δέσμευση των ανθρώπων, όπως φαίνεται σε πειραματικές συνθήκες [61,77]. Ανεξάρτητα από τις διαφορές τους, τα θρησκευτικά και μη-θρησκευτικά κινήματα οφείλουν την πολιτισμική τους εξάπλωση στο γεγονός πως αυτές οι ρητές και με συνάφεια θεωρήσεις περί ΄΄ηθικών εντολών΄΄ είναι σύμφωνες με τις οικουμενικές, και πολύ παλαιότερες, εξελισσόμενες ηθικές διαισθήσεις.

Βιβλιογραφικές παραπομπές

1) Boyer, P. and Bergstrom, B. (2008) Evolutionary perspectives on religion. Annu. Rev. Anthropol. 37, 111–130

2) Barrett, J.L. (2000) Exploring the natural foundations of religion.Trends Cogn. Sci. 4, 29–34

3) Fessler, D. and Navarrete, C. (2003) Meat is good to taboo: dietary proscriptions as a product of the interaction of psychological mechanisms and social processes. J. Cogn. Cult. 3, 1–40

4) Boyer, P. and Lienard, P. (2006) Why ritualized behavior? Precaution systems and action parsing in developmental, pathological and cultural rituals. Behav. Brain Sci. 29, 595–613

5) Haslam, N. et al. (2000) Essentialist beliefs about social categories. Br.J. Soc. Psychol. 39, 113–127

6) Boyer, P. (2001) Religion Explained. Evolutionary Origins of Religious Thought. Basic Books

7 )Whitehouse, H. (2000) Arguments and Icons. Divergent Modes of Religiosity. Oxford University Press

8) Luhrmann, T.M. (2012) When God Talks Back: Understanding the American Evangelical Relationship with God. Alfred A. Knopf.

9) Bloch, M. (2006) Religion and morality: an anthropological comment. Behav. Brain Sci. 29, 465–466

10) Fortes, M. (1987) Religion, Morality and the Person. Essays on Tallensi Religion. Cambridge University Press

11) Woodburn, J. (1982) Social dimensions of death in four African hunting and gathering societies. In Death and the Regeneration of Life (Bloch, M. and Parry, J., eds), pp. 187–210, Cambridge University Press

12) Burkert, W.R.J. (1985) Greek Religion Archaic and Classical. Blackwell

13) Kramer, S.N. (1961) Mythologies of the Ancient World. Doubleday

14) Fuller, C.J. (1992) The Camphor Flame. Popular Hinduism and Society in India. Princeton University Press

15) Tedlock, D. (1985) Popol Vuh: The Definitive Edition of the Mayan Book of the Dawn of Life and the Glories of Gods and Kings. Simon and Schuster

16) Poo, M. and Pu, M. (1998) In Search of Personal Welfare: A View of Ancient Chinese Religion. SUNY Press

17) Obeyesekere, G. (2002) Imagining Karma Ethical Transformation in Amerindian Buddhist, and Greek Rebirth. University of California Press

18) Neusner, J. and Chilton, B. (2008) The Golden Rule: The Ethics of Reciprocity in World Religions. Continuum

19) Bernstein, A. and Katz, P. (2010) The rise of postmortem retribution in China and the West. Medieval Hist. J. 13, 199–215

20) Brandon, S.G.F. (1969) The Judgment of the Dead: The Idea of Life after Death in the Major Religions. Scribner

21) Teiser, S.F. (1994) The Scripture on the Ten Kings and the Making of Purgatory in Medieval Chinese Buddhism. University of Hawai’I Press

22) Bastian, B. et al. (2011) Cleansing the soul by hurting the flesh: the guilt-reducing effect of pain. Psychol. Sci. 22, 334–335

23) Nelissen, R.M.A. and Zeelenberg, M. (2009) When guilt evokes selfpunishment: evidence for the existence of a Dobby effect. Emotion (Washington, D.C.) 9, 118–122

24) Axelrod, R.M. (1984) The Evolution of Cooperation. Basic Books

25) Woodburn, J. (1982) Egalitarian societies. Man 17, 431–451

26) Kaplan, H. and Gurven, M. (2005) The Natural history of human food sharing and cooperation: a review and a new multi-individual approach to the negotiation of norms. In Moral Sentiments and Material Interests: The Foundations of


12


Cooperation in Economic Life (Gintis, H. et al., eds), pp. 75–113, MIT Press

27) Noe¨, R. and Hammerstein, P. (1994) Biological markets: supply and demand determine the effect of partner choice in cooperation, mutualism and mating. Behav. Ecol. Sociobiol. 35, 1–11

28) Bshary, R. and Grutter, A. (2006) Image scoring and cooperation in a cleaner fish mutualism. Nature 441, 975–978

29) Andre´, J-B. and Baumard, N. (2011) Social opportunities and the evolution of fairness. J. Theor. Biol. 289, 128–135

30) Andre´, J-B. and Baumard, N. (2011) The evolution of fairness in a biological market. Evolution 65, 1447–1456

31) Cappelen, A.W. et al. (2006) Responsibility for What? Fairness and Individual Responsibility. Norges Handelshøyskole

32) Frohlich, N. et al. (2004) Modeling other-regarding preferences and an experimental test. Public Choice 119, 91–117

33) Jakiela, P. and Berkeley, U.C. (2007) How fair shares compare:experimental evidence from two cultures, Working Paper, Washington University in St. Louis

34) Konow, J. (2000) Fair shares: accountability and cognitive dissonance in allocation decisions. Am. Econ. Rev. 90, 1072–1091

35) Marshall, G. et al. (1999) What is and what ought to be: popular beliefs about distributive justice in thirteen countries. Eur. Sociol. Rev. 15, 349–367

36) Baron, J. and Miller, J. (2000) Limiting the scope of moral obligations to help: a cross-cultural investigation. J. Cross-Cult. Psychol. 31, 703–725

37) Clark, M.S. and Jordan, S.D. (2002) Adherence to communal norms:what it means, when it occurs, and some thoughts on how it develops.New Dir. Child. Adolesc. Dev. 95, 3–25

38) Baumard, N. (2010) Has punishment played a role in the evolution of cooperation? A critical review. Mind Soc. 9, 171–192

39) Baron, J. (1993) Heuristics and biases in equity judgments: autilitarian approach. In Psychological Perspectives on Justice:Theory and Applications (Mellers, A. and Baron, J., eds), pp. 109–137, Cambridge University Press

40) Carlsmith, K. et al. (2002) Why do we punish? Deterrence and just deserts as motives for punishment. J. Pers. Soc. Psychol. 83, 284–299

41) Baumard, N. and Chevallier, C. (2012) What goes around comes around: the evolutionary roots of the belief in immanent justice.J. Cogn. Cult. 12, 67–80

42) Johnson, T. et al. (2009) The role of egalitarian motives in altruistic punishment. Econ. Lett. 102, 192–194

43) Chavez, A. and Bicchieri, C. Third-party sanctioning and compensation behavior: findings from the ultimatum game. J. Econ. Psychol. (in press)

44) Robinson, P.H. et al. (2007) The origins of shared intuitions of justice.Vanderbilt Law Rev. 60, 1633–1688

45) Baumard, N. (2011) Punishment is not a group adaptation: humans punish to restore fairness rather than to support group cooperation. Mind Soc. 10, 1–26

46) Baumard, N. and Lienard, P. (2011) Second or third party punishment? When self-interest hides behind apparent functional interventions.Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 108, 39

47) Gurven, M. (2004) To give and to give not: the behavioral ecology of human food transfers. Behav. Brain Sci. 27, 543–560

48) Alvard, M. (2004) Good hunters keep smaller shares of larger pies.Comment on To give and to give not: the behavioral ecology of human food transfers by Michael Gurven. Behav. Brain Sci. 27, 560–561

49) Hoebel, E.A. (1964) The Law of Primitive Man: A Study in Comparative Legal Dynamics. Harvard University Press

50) Sloane, S. et al. (2012) Do infants have a sense of fairness? Psychol. Sci.23, 196–204

51) Schmidt, M.F.H. and Sommerville, J.A. (2011) Fairness expectationsand altruistic sharing in 15-month-old human infants. PLoS ONE 6,e23223

52) Baumard, N. et al. (2011) Preschoolers are able to take merit into account when distributing goods. Dev. Psychol. 48, 492–498

53) Kanngiesser, P. et al. (2010) The effect of creative labor on property ownership transfer by preschool children and adults. Psychol. Sci. 21,1236–1241

54) Sperber, D. (1996) Explaining Culture: A Naturalistic Approach.Blackwell

55) Tooby, J. and Cosmides, L. (1992) The psychological fo)undations of culture. In The Adapted Mind: Evolutionary Psychology and the Generation of Culture (Barkow, J.H. et al., eds), pp. 19–136, Oxford University Press

56) Sperber, D. and Hirschfeld, L.A. (2004) The cognitive foundations of cultural stability and diversity. Trends Cogn. Sci. 8, 40–46

57) Evans, J.S.B.T. (2008) Dual-processing accounts of reasoning, judgment, and social cognition. Annu. Rev. Psychol. 59, 255–278

58) Tooby, J. and Cosmides, L. (1995) Mapping the evolved functional organization of mind and brain. In The Cognitive Neurosciences (Gazzaniga, M.S. et al., eds), pp. 1185–1197, MIT Press

59) Boyer, P. and Barrett, H.C. (2005) Domain specificity and intuitive ontology. In The Handbook of Evolutionary Psychology (Buss, D.M.,ed.), pp. 96–118, John Wiley & Sons60) Boyer, P. (1998) Cognitive tracks of cultural inheritance: how evolved intuitive ontology governs cultural transmission. Am. Anthropol. 100, 876–889

61 )Gervais, W.M. and Norenzayan, A. (2012) Analytic thinking promotes religious disbelief. Science 336, 493–496


13


62) Pyysia¨ inen, I. and Hauser, M. (2010) The origins of religion: evolved adaptation or by-product? Trends Cogn. Sci. 14, 104–109

63) Haidt, J. (2001) The emotional dog and its rational tail: a social intuitionist approach to moral judgment. Psychol. Rev. 108, 814–834

64 )Bloom, P. (2012) Controversies in the psychology of religion: evolution, development, and morality. Annu. Rev. Psychol. 63, 179–199

65) Putnam, R.D.C.D.E. (2010) American Grace: How Religion Divides and Unites Us. Simon & Schuster

66)Hadot, P. (1995) Philosophy as a Way of Life: Spiritual Exercises from Socrates to Foucault. Blackwell

67) Slingerland, E.G. (2007) Effortless Action: Wu-wei as Conceptual Metaphor and Spiritual Ideal in Early China. Oxford University Press

68) Grabbe, L. (2000) Judaic Religion in the Second Temple Period: Belief and Practice from the Exile to Yavneh. Routledge

69) Olivelle, P. (ed.) (1992) The Samnyasa Upanisads: Hindu Scriptures on Asceticism and Renunciation, Oxford University Press

70) Laidlaw, J. (1995) Riches and Renunciation: Religion, Economy, and Society among the Jains. Clarendon Press

71) Gombrich, R. (2006) Theravada Buddhism: A Social History from Ancient Benares to Modern Colombo. Routledge

72) Kohn, L. and Depeux, C. (2012) Cosmos and Community: The Ethical Dimension of Daoism. Three Pines Press

73) Davies, J. (1999) Death, Burial and Rebirth in the Religions of antiquity (Religion in the First Christian Centuries). Routledge

74) Stowers, S.K. (2001) Does Pauline Christianity resemble a Hellenistic philosophy? In Paul Beyond the Judaism/Hellenism Divide (Engberg-Pedersen, T., ed.), pp. 81–102, John Knox

75) BeDuhn, J. (2002) The Manichaean Body: In Discipline and Ritual.Johns Hopkins University Press

76) Boyer, P. (2000) Functional origins of religious concepts: conceptualand strategic selection in evolved minds [Malinowski Lecture 1999]. J. R. Anthropol. Inst. 6, 195–214

77) Shenhav, A. et al. (2011) Divine intuition: cognitive style influences belief in God. J. Exp. Psychol. Gen. 141, 423–428

78) Baumard, N. and Boyer, P. (2013) Religious beliefs as reflective elaborations on intuitions: a modified dual-process model. Curr. Dir. Psychol. Sci. (in press)

79) Noe, R. and Hammerstein, P. (1994) Biological markets: supply and demand determine the effect of partner choice in cooperation,mutualism and mating. Behav. Ecol. Sociobiol. 35, 1–11

80) Baumard, N. et al. (2013) A mutualistic approach to morality. Behav. Brain Sci. 36, 1–36

81) Norenzayan, A. and Shariff, A.F. (2008) The origin and evolution of religious prosociality. Science 322, 58–61

82) Shariff, A.F. et al. (2010) The birth of high gods: how the cultural evolution of supernatural policing influenced the emergence of complex, cooperative human societies, paving the way for civilization. In Evolution, Culture, and the Human Mind (Schaller, M. et al., eds), pp. 119–136, Psychology Press

83) Haley, K.J. and Fessler, D.M.T. (2005) Nobody’s watching? Subtle cues affect generosity in an anonymous economic game. Evol. Hum. Behav. 26, 245–256

84) Eisenstadt, S. (1986) The Origins and Diversity of Axial AgeCivilizations. SUNY Press

85) Bellah, R.N. (2011) Religion in Human Evolution: From the Paleolithic to the Axial Age. Harvard University Press

86) Morris, I. (2013) The Measure of Civilization: How Social Development Decides the Fate of Nations. Princeton University Press

87) Scheidel, W. (2010) Real wages in early economies: evidence for living standards from 1800 BCE to 1300 CE. J. Econ. Soc. Hist. Orient 53, 425–462

88) Inglehart, R. (1997) Modernization and Postmodernization: Cultural, Economic, and Political Change in 43 Societies. Princeton UniversityPress

89) Kasser, T. (2003) The High Price of Materialism. The MIT Press

90) Kenrick, D.T. et al. (2010) Renovating the pyramid of needs:contemporary extensions built upon ancient foundations. Perspect. Psychol. Sci. 5, 292–314

91) Nettle, D. (2010) Dying young and living fast: variation in life history across English neighborhoods. Behav. Ecol. 21, 387–395

92) Peterson, C. and Seligman, M. (2004) Character Strengths and Virtues: A Handbook and Classification. Oxford University Press

93) Haidt, J. (2005) The Happiness Hypothesis: Finding Modern Truth in Ancient Wisdom. Basic Books

94) Gernet, J. (1995) Buddhism in Chinese Society: An Economic History from the Fifth to the Tenth Centuries. Columbia University Press

95) Stark, R. (1996) The Rise of Christianity: A Sociologist Reconsiders History. Princeton University Press

96) Stark, R. (2003) Upper class asceticism: social origins of ascetic movements and medieval saints. Rev. Relig. Res. 5, 19–26

97) Eskildsen, S. (1998) Asceticism in early Taoist religion. Stony Brook: SUNY Press

98) Mrozik, S. (2007) Virtuous Bodies: The Physical Dimensions of Morality in Buddhist Ethics. Oxford University Press

99) Wimbusch, V. and Valantasis, R. (2002) Asceticism. Oxford University Press Review


14


Σημείωμα του Μεταφραστή :

Απόδοση στα ελληνικά του Baumard, N. & Boyer, Pascal. (2013) Explaining moral religions. Trends in Cognitive Sciences.17, 272-280


Εξηγώντας τις ηθικές θρησκείες!!! , Trends in Cognitive Sciences...

Documents

Transcript of Εξηγώντας τις ηθικές θρησκείες!!! , Trends in Cognitive Sciences...