« Η Προσβασιμότητα: ένα νέο δικαίωμα στο διεθνές νομικό πλαίσιο

προστασίας των Ατόμων με Αναπηρία»

Παρούλα Νάσκου-Περράκη*

“Nothing about disabled people without disabled people” 1

‘’Nothing about us without us’’2

Εισαγωγή / Εννοιολογικές προσεγγίσεις

Η αναπηρία3 είναι ένα ‘’σύνθετο και μεταβαλλόμενο φαινόμενο, που οφείλεται στην αλληλεπίδραση τωνπροσωπικών χαρακτηριστικών ενός ατόμου και των χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος, μέσα στο οποίοτο άτομο αυτό ζει’’4 Σύμφωνα με τον ορισμό αυτόν υπάρχει μια στενή σχέση μεταξύ περιβάλλοντος καιαναπηρίας και είναι ανάγκη να εξεταστεί κατά πόσον το άτομο με αναπηρία [ΑμεΑ]μπορεί να λειτουργήσεισε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, κι όχι σε κάποιο άλλο, λαμβάνοντας υπόψη τα βοηθήματα που τουεξασφαλίζει το περιβάλλον αυτό κι όχι τα εμπόδια. Γίνεται από την αρχή σαφές ότι ο καθοριστικός ρόλοςτης σχέσης περιβάλλον με την αναπηρία είναι η προσβασιμότητα, μια και αυτή καθορίζει άμεσα τηνποιότητα ζωής και κατ’επέκταση τα δικαιώματα των ΑμεΑ στον συγκεκριμένο χώρο. Για να κατανοήσουμε τη σύνθετη έννοια της αναπηρίας, είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι το στοιχείοτης αναπηρίας, της ‘’πήρωσις’’, άλλως της έλλειψης κάποιας λειτουργίας, αποκτά ιδιαίτερη διαβάθμιση σεσυνδυασμό με την περιβαλλοντική αλληλεπίδραση και τη λειτουργική του ικανότητα ή την έλλειψη της. Ηκρίση βασίζεται στα όσα θεωρούνται αντικειμενικοί παράγοντες, κατά τις συνήθεις σχεδιαστικέςπροδιαγραφές. Είναι λοιπόν φανερό ότι το στοιχείο του περιβάλλοντος, πέραν της ιατρικής διάγνωσης,παίζει σημαντικό αν όχι καθοριστικό ρόλο στην αντίληψη και αντιμετώπιση της αναπηρίας αλλά και στονβαθμό της δυσκολίας που αυτή δημιουργεί στο άτομο. Εδώ άλλωστε έγκειται και η σημασία τηςπροσβασιμότητας, και δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι επιδεικνύεται τέτοια προσπάθεια ώστε ναεξασφαλιστεί ακριβώς η ουδετερότητα του χωροταξικού τοπίου μέσω του κατάλληλου σχεδιασμού

1* Καθηγήτρια Διεθνούς Δικαίου και Διεθνών Οργανισμών, Τμήμα ΔΕΣ, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.Με τιμά ιδιαίτερα η πρόσκληση να συμμετάσχω στον Τιμητικό Τόμο του Ομότιμου Καθηγητή κ. Παναγιώτη Κανελλόπουλου,ενός από τους πλέον εκλεκτούς συναδέλφους στον πανεπιστημιακό χώρο. Ο κ. Κανελλόπουλος άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδατου στη θεωρία και διδασκαλία του δικαίου της Ε.Ε. στη χώρα μας ,ενώ φοιτητές από όλα τα ελληνικά πανεπιστήμιαμελέτησαν κι έμαθαν ευρωπαικό δίκαιο από τα συγράμματα του. Με βαθειά αγάπη για την επιστήμη, με υψηλό ακαδημαικό ήθος,στήριζε τους νέους συναδέλφους πάντα με αξιοκρατία και καλοσύνη, δείχνοντας πέραν από την ακαδημαική και την ανθρώπινηδιάσταση του χαρακτήρα του, θετικός και υποστηρικτικός σε όλους.Τον ευχαριστώ για τη μακροχρόνια φιλία και συνεργασίαμας.** Ευχαριστίες στον κο. Ε. Καλαϊντζή για τη βοήθεια του στην έρευνα των νομοθετικών πράξεων και της νομολογίας . Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Συμβούλιο, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και ΚοινωνικήΕπιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών - Ίσες ευκαιρίες για τα άτομα με αναπηρίες: ένα ευρωπαϊκό σχέδιο δράσης (2004-2010)COM/2003/06502 Ένα ηχηρό μήνυμα που κατοχυρώθηκε ως τέτοιο στη συνάντηση των κρατών μερών που πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα τουΓενικού Γραμματέα του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη στις 10 Ιουνίου 2014, UN Center News, 15/07/2014 3 H λέξη αναπηρία έχει τη ρίζα της στο ρήμα ‘’πήρω’’ που σημαίνει ‘’καθιστώ κάποιον μη ικανό, ατελή’’. Πήρωσις είναι ‘’ηέλλειψη αρτιότητας, δηλ. η μερική ή ολική έλλειψη μέλους, οργάνου ή λειτουργίας’’. Το ‘’πήρω’’ προέρχεται από το ‘’πήμα’’που είναι απαρέμφατο του ‘’πάσχειν’’ που σημαίνει πόνο, δυστυχία, πάθημα. 4 Ορισμός που καταγράφεται από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, International Classification of Functioning, Disability andHealth, Final Draft, Full Version- World Health Organization, 2001 (WHO/EIP/GPE/CAS/ICIDH-2 FI/01.0)

1

υποδομών, εξουδετερώνοντας την πιθανόν επιβαρυντική επενέργεια του στην όποια εγγενήδιαφορετικότητα του ατόμου. Την αυτή επιρροή παίζουν και οι κοινωνικές αντιλήψεις που μπορούν ναέχουν ανασταλτική δράση σε μια ομαλή συμπερίληψη και ενσωμάτωση του ατόμου λόγω τηςδιαφορετικότητας του. Τα παραπάνω φυσικά και κοινωνικά εμπόδια, τα οποία δεν εναπόκεινται στησυγκρότηση της λειτουργικής ικανότητας ή δεξιότητας του ΑμεΑ, εβρισκόμενα πέρα από τη σφαίραεπιρροής του είναι που η αρχή της προσβασιμότητας προσπαθεί να εξαλείψει. Το τρίπτυχο λοιπόν τηςαναπηρίας συνήθως το συνθέτουν βιολογικοί, κοινωνικοί και φυσικοί-περιβαλλοντικοί παράγοντες. Είναιακριβώς αυτή η σύνθεση σε συνδυασμό με την πολύπλοκη και εξελισσόμενη φύση της αναπηρίας πουκαθυστέρησαν τη νομοθετική της ρύθμιση διεξοδικά, αλλά δυσχεραίνουν και την απόδοση ενόςεξαντλητικού ορισμού. Η λανθασμένη αντίληψη της αναπηρίας ως μια ‘’εσωτερική’’ υπόθεση πουπεριορίζεται στα στενά όρια της ατομικής ανατομίας είναι ιδιαίτερα κοινή ακόμη και σήμερα. Κατά τηδόμηση μιας κοινωνικής πολιτικής, πόσο μάλλον μιας νομοθετικής πολιτικής, η συνοπτική και στρεβλήαντιμετώπιση της αναπηρίας ως ιατρικού φαινομένου οδηγεί σε ανεπαρκή και τις περισσότερες φορές σεανεπιεική αποτελέσματα αποτρέποντας μια ολιστική ενασχόληση με το ζήτημα. Για τον λόγο αυτόν ηαναπηρία θα πρέπει να ειδωθεί ως μια συνάρτηση αποτελούμενη από μια σταθερά που είναι η εγγενήςδυσχέρεια, που διαπιστώνεται με τους κανόνες της ιατρικής επιστήμης και από δυο μεταβλητές, τοκοινωνικό αφενός και το περιβαλλοντικό συγκείμενο αφετέρου. Με πολύ απλά λόγια ο βαθμός τηςαναπηρίας μπορεί να διαφέρει ακόμα και στο ίδιο άτομο εφόσον οι αστάθμητοι παράγοντες του κοινωνικούκαι περιβαλλοντικού υποβάθρου μπορούν να διαφοροποιηθούν.

Α.Το νομοθετικό πλαίσιο της προστασίας των ΑμεΑ σε παγκόσμιο και περιφερειακό επίπεδο1. Οι Παγκόσμιοι Οργανισμοί και η προστασία των ΑμεΑ1.1.Ενέργειες και δράσεις στο πλαίσιο του ΟΗΕ

Όταν αναφερόμαστε στα ΑμεΑ, ομιλούμε για τη μεγαλύτερη ‘’μειονότητα’’ του πλανήτη μας, περίπου έναδισεκατομμύριο άτομα σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία, μεγάλο ποσοστό των οποίων είναι παιδιά κάτωτων 18 ετών. 5 Η διεθνής κοινότητα άργησε να ασχοληθεί με την ομάδα αυτή, καθ’εαυτή. Ωστόσο, ηπροστασία της μπορεί να ειδωθεί σε μια σειρά από διατάξεις Διακηρύξεων και Συμβάσεων προστασίαςδικαιωμάτων του ανθρώπου, όπως καταγράφονται: στο άρθρο 13 της Οικουμενικής ΔιακήρυξηςΔικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΟΔΔΑ)6 που αναγνωρίζει το δικαίωμα του καθενός να κυκλοφορεί ελεύθερακαι να επιλέγει τον τόπο της διαμονής του…’’, στο άρθρο 12 του Συμφώνου για τα Ατομικά και ΠολιτικάΔικαιώματα (ΣΑΠΔ)7 που αναφέρεται στο ‘’δικαίωμα της ελεύθερης μετακίνησης και επιλογής κατοικίαςστο έδαφος του κράτους, ‘’ στο άρθρο 25 § γ του ίδιου Συμφώνου που κατοχυρώνει το δικαίωμαπρόσβασης,και με όρους ισότητας στα δημόσια αξιώματα της χώρας, στο άρθρο 18 της ΟΔΔΑ σχετικά μετο δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης, καθώς και αναζήτησης και διάδοσηςπληροφοριών, και στο αντίστοιχο άρθρο 19§2 του ΣΑΠΔ που αναφέρεται επίσης στο δικαίωμα στηνελευθερία της έκφρασης, αναζήτησης, λήψης και μετάδοσης πληροφοριών και απόψεων ανεξαρτήτωςσυνόρων και με κάθε μέσο της επιλογής του. Η γενική απαγόρευση της διακρίνουσας μεταχείρισης των ατόμων κατοχυρώνεται και στο άρθρο 26 τουΣΑΠΔ όπου απαγορεύεται κάθε διάκριση για μια σειρά από λόγους και για κάθε ‘’άλληκατάσταση»,συμπεριλαμβανομένης αυτής των ΑμεΑ. Από την πλευρά της η Σύμβαση για την κατάργησηκάθε μορφής φυλετικών διακρίσεων (CERD)8 εγγυάται στο άρθρο 5 § 6 στον καθένα το δικαίωμαπρόσβασης ‘’σε οιονδήποτε τόπο ή υπηρεσία που προορίζεται για δημόσια χρήση, όπως μεταφορικά μέσα,5 Factsheet on Persons with Disabilities, Enable United Nations http://www.un.org/disabilities/default.asp?id=18 (προσπελάστηκε στις 23 Αυγούστου 2014)

6 Υιοθετήθηκε με την Απόφαση (Res) 2017A(III) της Γ.Σ. στις 10 Δεκεμβρίου 1948.7 Υιοθετήθηκε με την Απόφαση (Res) 2200A(ΧΧ) της Γ.Σ. στις 16 Δεκεμβρίου 1966 και τέθηκε σε ισχύ το 1976. Η Ελλάδα το κύρωσε με τον Ν. 2462/1997, ΦΕΚ Α’, 25/ 26.2.1997. Κύρωσε επίσης τα δύο Πρωτόκολλα του ΣΑΠΔ με τον Ν. 2462/1997, ΦΕΚ Α’25/26.2.1997.

2

ξενοδοχεία, εστιατόρια, καφέ-ζαχαροπλαστεία, θέατρα και πάρκα’’. Τόσο το ΣΑΠΔ (αρ.25) όσο και ηCERD (αρ.5), αναγνώρισαν έγκαιρα το δικαίωμα στην πρόσβαση ή συμμετοχή ως τμήμα της διεθνούςπροστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Αν λάβουμε , δε, υπόψη μας και όλες τις λοιπές διατάξειςδιεθνών πράξεων που αναγάγουν την αρχή της μη διάκρισης ως μια θεμελιώδη αρχή του διεθνούς δικαίου, 9

εύκολα διαπιστώνουμε ότι το δικαίωμα στην προσβασιμότητα είναι ένα αυτοτελές δικαίωμα, σεβαστό καιεγγυημένο στον καθένα.10 Από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘70 η ΓενικήΣυνέλευση του ΟΗΕ [Γ.Σ.] έστρεψε την προσοχή της στο ζήτημα το οποίο και είτε εμμέσως μέσω άλληςθεματικής είτε αμέσως βρισκόταν στην ημερήσια διάταξη του οργάνου. Αρχικά η Διακήρυξη για τηνκοινωνική πρόοδο και την ανάπτυξη11 που υιοθετήθηκε από τη Γ.Σ. το 1969 αφιερώνει δύο άρθρα στιςευαίσθητες κοινωνικές ομάδες, στις οποίες εντάσσει και τα ΑμεΑ, και προωθεί την πλήρη ένταξη τους στοκοινωνικό σύνολο. Εν συνεχεία το 1971, υιοθέτησε τη Διακήρυξη για τα Δικαιώματα των διανοητικά καιπνευματικά υστερούντων’’12 σηματοδοτώντας τη μακροχρόνια ενασχόληση της με το ζήτημα τηςαναπηρίας. Όπως ήταν βέβαια φυσικό η αντιμετώπιση ήταν αποσπασματική, ελλιπής και στερούντανοποιαδήποτε νομικής δεσμευτικότητας ενώ διακατεχόταν και από μια φρασεολογική αμηχανία. Ηστοχοθέτηση στην πνευματική αναπηρία δεν ήταν τυχαία, ενώ αφορμή υπήρξε η συχνή μειωτικήσυμπεριφορά και εκμετάλλευση που δέχονταν τα άτομα αυτά που έφτανε μέχρι την εργαλειοποίησης τους.Τα πρώτα δειλά βήματα συνέχισαν με την απόφαση του Οικονομικού και Κοινωνικού Συμβουλίου τουΟΗΕ για την πρόληψη και την αποκατάσταση των ΑμεΑ13 για να καταλήξουμε στη Διακήρυξη για ταΔικαιώματα των Ατόμων με αναπηρία το 197514. Η Διακήρυξη δεν καινοτομεί σχετικά με τα δικαιώματα ταοποία επιθυμεί να εξασφαλίσει στα ΑμεΑ, αλλά για πρώτη φορά επιχειρεί να ορίσει την έννοια του ατόμουμε αναπηρία. Ως τέτοιο λοιπόν στο άρθρο 1 αναφέρεται ότι είναι «ένα άτομο που αδυνατεί να εξασφαλίσειστον εαυτό του, μερικά ή ολικά, τα απαραίτητα για μια φυσιολογική προσωπική ή κοινωνική ζωή, ωςαποτέλεσμα μιας έλλειψης, είτε εγγενούς είτε όχι, σε κάποια σωματική ή διανοητική ικανότητα». Οορισμός αυτός επικράτησε για μεγάλο χρονικό διάστημα, αλλά απεδείχθη άτεγκτος και παρωχημένος οπότεκαι εγκαταλείφτηκε μια για πάντα με τη Σύμβαση ΑμεΑ. Η σημασία της Διακήρυξης έγκειται όμως και σεένα ακόμη σημείο, στο άρθρο 12 που ορίζει ότι οργανώσεις ΑμεΑ πρέπει να έχουν συμβουλευτικόχαρακτήρα σε όλα τα ζητήματα που αφορούν τα δικαιώματα των ατόμων αυτών. Η ουσία αυτής της ιδέαςφαντάζει απλή αλλά είναι θεμελιώδης και βρίσκεται στον πυρήνα της έννοιας της προσβασιμότητας καιέχει νευραλγική σημασία για την προώθηση των δικαιωμάτων των ατόμων αυτών.Ένα από τα πιο σημαντικά βήματα έγινε το 1976, όταν η Γ. Σ. βασιζόμενη στην αρχή της προώθησης τηςκοινωνικής δικαιοσύνης που εδράζεται στον Χάρτη ΟΗΕ, αποφασίζει να ανακηρύξει το 1981 ως τοπαγκόσμιο έτος για την Αναπηρία σε μια προσπάθεια να στρέψει την προσοχή της κοινής γνώμης στοζήτημα.15 Το 1982 εγκαινιάζει το πρώτο Παγκόσμιο Πρόγραμμα Δράσης για τα ΆμεΑ 16. To Πρόγραμμα,

8 Υιοθετήθηκε με την Απόφαση (Res) 2106(XX) από τη Γ.Σ. στις 21 Δεκεμβρίου 1965 και τέθηκε σε ισχύ στις 4 Ιανουάριου 1969 . Η Ελλάδα την κύρωσε με το ΝΔ 494/1970, ΦΕΚ Α’77. 9 ‘’A corner stone of international human rights law’’ όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά από το Comparative look at internationalstandards and best state practices on anti-discrimination legislation, June 2009, που δημοσιεύτηκε τον ίδιο χρόνο από το Institutefor International Law and Human Rights. 10 Βλ. Όπως τονίζει η Επιτροπή ΑμεΑ στο Γενικό Σχόλιο για την προσβασιμότητα, βλ. General Comment No. 2 § 3, 11 Απριλίου 2014 ,Article 9: Accessibility 11 G.A.A.Res. 2542 (XXIV)12 G.A.A.Res.2856 (XXVI)13 ECOSOC. Res. 1921 (LVIII), Μάιος 197514 G.A.A.Res. 3447(ΧΧΧ)15 G.A.A.Res.31/12316 G.A.A.Res. 37/52

3

αξιοποιώντας πλήρως την εμπειρία ειδικών αλλά και τα αποτελέσματα των προηγούμενων πράξεων τωνοργάνων του Οργανισμού, θέτει στο επίκεντρο κάποιους σοβαρούς προβληματισμούς. Αρχικά μαςπληροφορεί ότι τα ΑμεΑ δεν είναι μια ομοιογενής ομάδα, αλλά αντ’αυτού αντιμετωπίζουν διαφορετικήςέντασης εμπόδια. Επιπλέον η οπτική που υιοθετεί το Πρόγραμμα για την αναπηρία εμποτίζεται με μιακοινωνική διάσταση και εισάγει για πρώτη φορά ως κατευθυντήριες αρχές την έννοια της εξίσωσηςευκαιριών και το δικαίωμα για πλήρη και αποτελεσματική συμμετοχή. Μέσω του προγράμματοςστοιχειοθετήθηκαν εκτός των άλλων και οι στόχοι της πρόληψης και επανένταξης που αποκτούν κομβικήσημασία και σε μεταγενέστερα κείμενα. Επίσης επαναλαμβάνει εύγλωττα την ανάγκη να συμμετάσχουν ταΑμεΑ και να έχουν σημαντική επιρροή στον σχεδιασμό των πολιτικών, των προγραμμάτων και τωνυπηρεσιών που προορίζονται για τους ίδιους, τονίζοντας επιπρόσθετα τη σημασία των οργανώσεων ΑμεΑ. Στη συνέχεια, το 1991 η Γ.Σ. υιοθέτησε τις ‘’Αρχές για την Προστασία των Ατόμων με Ψυχική Ασθένειακαι τη Βελτίωση της Ψυχιατρικής Περίθαλψης’’και το 1993 τους ‘’Πρότυπους Κανόνες για την Ισότητατων Ευκαιριών των Ατόμων με Αναπηρία’’17, με έμφαση στην πρόσβαση τόσο στο φυσικό περιβάλλον, όσοκαι στα μέτρα πρόσβασης στην πληροφόρηση και επικοινωνία, κανόνες που υπήρξαν η βάση για τηνπλειονότητα των περαιτέρω νομοθετικών πρωτοβουλιών στο ζήτημα και ακόμη και σήμερα αποτελούναντικείμενο επίκλησης. Το 1994 η Επιτροπή του ΟΗΕ για την Κοινωνική Ανάπτυξη όρισε Ειδικό Εισηγητήγια την αναπηρία με σκοπό των επίβλεψη των ανωτέρω πρότυπων κανόνων.18

Δεν πρέπει βέβαια να λησμονούμε και τις επίσημες ακοινώσεις των οργάνων επιφορτισμένων με τηνεπίβλεψη της εφαρμογής των διεθνών πράξεων για την προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Το1991 η Επιτροπή για την Εξάλειψη όλων των μορφών διακρίσεων κατά των Γυναικών εξέδωσε τη ΓενικήΣύσταση 1819 με στόχο να καταδείξει τη διπλή μειονεξία των γυναικών με αναπηρία, γεγονός που τιςκαθιστά ευάλωτες σε διακριτική μεταχείριση και επέστησε στα κράτη την προσοχή. Το 1994 η Επιτροπήτου Συμφώνου για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα ( ΣΟΚΠΔ)20 στο Γενικό Σχόλιο521 που υιοθέτησε, τονίζει ότι τα κράτη μέρη έχουν καθήκον να εφαρμόσουν τους πρότυπους κανόνες τουΟΗΕ για την ισότητα ευκαιριών στα ΑμεΑ, όπως και σ’όλους τους πολίτες. Το Γενικό Σχόλιο τονίζει τηνυποχρέωση των κρατών να εξαλείψουν τις διακρίσεις που βασίζονται στην αναπηρία ,ενώ ερμηνεύει μιασειρά από τα βασικότερα άρθρα του Συμφώνου, εμποτίζοντας τα με τη βασική αρχή της προσβασιμότηταςτην οποία πρέπει να περιφρουρήσουν για να εξασφαλίσουν την απόλαυση της. Προτεραιότητα τωνκανόνων αυτών η προσβασιμότητα των ΑμεΑ στο φυσικό περιβάλλον, μεταφορές, πληροφόρηση,εκπαίδευση, εργασία, πολιτιστική, ζωή, υπηρεσίες και επικοινωνία. Σχετική είναι και η §12 του ΓενικούΣχολίου Νο. 1422 (2000) της ανωτέρω Επιτροπής. Η ίδια Επιτροπή έχει δώσει ιδιαίτερη προσοχή καιέμφαση στα ΑμεΑ, καθόσον τα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα βρίσκονται στην καρδιάτης συνύπαρξης, της συμβίωσης και της συμπερίληψης που τα ΑμεΑ έχουν δυσκολία να απολαύσουν.Έτσι,στο Γενικό Σχόλιο 2023 η Επιτροπή έκανε ιδιαίτερη μνεία στα ΑμεΑ και στην ανάγκη να

17 G..A. Α. Res. 48/96 20 December – 1993: United Nations Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities 18 G.A.A.Res.48/96, Annex19 General Recommendation 18 CEDAW, ‘’Disabled Women’’, 199120 Υιοθετήθηκε με την Απόφαση (Res) 2200A(ΧΧ) της Γ.Σ. στις 16 Δεκεμβρίου 1966 και τέθηκε σε ισχύ το 1976. Η Ελλάδα το κύρωσε με τον Ν. 1532/1985, ΦΕΚ Α’.45, ενώ δεν έχει κυρώσει ακόμη το Πρωτόκολλο στο ΣΟΚΠΔ.21 Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 5(1994): Persons with disabilities. E/C.12/1993/20, Geneva, 2-20 May 1994 22 Committee on Economic, Social and Cultural Rights, General Comment No. 14(2000): ‘’The right to highest attainable standard of health’’. E/C.12/2000/4, Geneva, 11 August 200023Committee on Economic, Social and Cultural Rights,, General Comment No.20(2009), ‘’Non-discrimination in economic, social and cultural rights’’, E/C.12/GC/20, Geneva, 2 July 2009

4

προστατευτούν από κάθε είδους διάκριση σε μια προσπάθεια να διευκολυνθεί η ομαλή και αξιοπρεπήςενσωμάτωση τους .

Σε μια πιο δυναμική παρέμβαση της, λίγα χρόνια πριν η Γ.Σ. υιοθέτησε τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα τουΠαιδιού24 που περιλαμβάνει στο άρθρο 23 τα δικαιώματα των ανάπηρων παιδιών και στο άρθρο 24ασχολείται με την υγεία και την αποκατάσταση των αναπήρων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Επιτροπή για ταδικαιώματα του παιδιού αφιέρωσε ένα Γενικό Σχόλιο για την ερμηνεία του άρθρου 23. Πρόκειται για τοΓενικό Σχόλιο Νο. 9 (2006)25 που παρέχει οδηγίες για τα μέτρα που θα πρέπει να υιοθετηθούν στηνπροσπάθεια της να βοηθήσει τα κράτη μέρη στην καλύτερη δυνατή προστασία του παιδιού ΑμεΑ. ΗΕπιτροπή δίνει έμφαση στην αρχή της μη διάκρισης, μια θεμελιώδη αρχή του διεθνούς δικαίου και τηςπροστασίας δικαιωμάτων του ανθρώπου και ζητά από τα κράτη τη λήψη όλων των αναγκαίων μέτρων γιατην αποφυγή των διακρίσεων και την ενσωμάτωση αυτών των ατόμων στην κοινωνία26. Η αρχή της μηδιάκρισης διευρύνθηκε για να συμπεριλάβει κάθε μορφής διαφορετικότητα και εξοπλίστηκε με τααπαραίτητα εργαλεία ώστε να προωθήσει την εμπέδωση της θετικής όψης της ισότητας. Τέτοια εργαλείαείναι η διαθεσιμότητα, η ανεκτικότητα, η προσαρμοστικότητα και η προσβασιμότητα. Έννοιες οι οποίεςάργησαν να καταγραφούν με νομικά δεσμευτικό τρόπο. Ειδικά για την προσβασιμότητα27 ζητά από τακράτη μέρη πρόσβαση των ΑμεΑ σε κτήρια αγορές, χώρους και υπηρεσίες, χαρακτηρίζοντας της ως τον’’ύψιστο παράγοντα’’ για την ενσωμάτωση των παιδιών ΑμεΑ στην κοινωνία. Η Διεθνής Κοινότητα έδειξε μια άνευ προηγουμένου ολιγωρία στην κατοχύρωση νομικά δεσμευτικώνκανόνων που αφορούσαν τα δικαιώματα των ΑμεΑ, στην οποία ήρθε να βάλει τέλος, μόλις το 2006 με τηΣύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και το Προαιρετικό Πρωτόκολλο28. ΗΣύμβαση συνεισφέρει καινοτόμα στοιχεία στο πεδίο των δικαιωμάτων του ανθρώπου, ενώ η υιοθέτηση τουΠρωτοκόλλου παρέχει στα ΆμεΑ την ευχέρεια σε περίπτωση παραβιάσεων και υπό προϋποθέσεις29 ναπροσφύγουν κατά του κράτους τους με ατομική αναφορά στην Επιτροπή ΑμεΑ. Έστω και αργά, η διεθνήςκοινότητα κινείται πλέον προς τη σωστή κατεύθυνση με τη δημιουργία ειδικού Ταμείου, πουδημιουργήθηκε από τον ΟΗΕ30, προκειμένου να στηρίξει τα δικαιώματα και για τις ανάγκες των ΑμεΑόπως κατοχυρώνονται στη Σύμβαση ΑμεΑ. Ο τότε Γενικός Γραμματέας Kofi Annan μίλησε για ‘’νέαεποχή’’ και παύση των διακρίσεων κατά των ΑμεΑ.

24 Yιοθετήθηκε με την Απόφαση (Res) 44/50 από τη Γ.Σ. στις 20 Νοεμβρίου 1989 και τέθηκε σε ισχύ στις 2 Σεπτεμβρίου 1990.Η Ελλάδα την κύρωσε με τον Ν.2101/1992, ΦΕΚ Α’192, καθώς και τα δύο από τα τρία πρόσθετα Πρωτόκολλα της με τους Ν.3080/2002, ΦΕΚ Α’ 312, 10.12.2002 και Ν.3625/2007, ΦΕΚ Α’ 290,14.12.2007,. Και τα τρία Πρωτόκολλα έχουν τεθεί σε ισχύ.Το 3ο για τη διαδικασία των αναφορών τέθηκε σε ισχύ στις 14/Απριλίου/2014. 25Committee on the Rights of the Child, General Comment Νο. 9(2006) ‘’ The rights of children with disabilities’’ CRC/C/GC/9,11-19 September 2006, 26 Ibid. § 8 27 Ibid. §37-38 που ασχολείται ειδικά για την πρόσβαση στην πληροφόρηση και στα ΜΜΕ, και §39-40 που αναφέρεται στις μεταφορές και διευκολύνσεις 28 Yιοθετήθηκε με την Απόφαση 61/611 από τη Γ.Σ. στις 13 Δεκεμβρίου 2006 και τέθηκε σε ισχύ στις 4 Μαϊου 2008, ενώ με τηνίδια απόφαση υιοθετήθηκε και το Προαιρετικό Πρωτόκολλο. Η Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση και το Πρωτόκολλο με το Ν.4074/2012, ΦΕΚ, Α’88, 11.4.201229 Βλ. άρθρο 2 του Πρωτοκόλλου, ανάμεσα στις προϋποθέσεις και η εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων μέσων. Βλ. αναλυτικά Π.Νάσκου-Περράκη, Μηχανισμοί Προστασίας Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Διεθνείς πράξεις, θεωρία και πρακτική, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα- Κομοτηνή, 2008, σελ. 338 επ. 30 Στις 8 Δεκεμβρίου 2011, με την επωνυμία UN Partnership to Promote the rights of Persons with Disabilities Multi-donor TrustFund, στο οποίο ήδη η κυβέρνηση της Αυστραλίας κατέθεσε 2 εκ. $, η Φινλανδία, η Σουηδία και η Βραζιλία δεσμεύτηκαν νασυμβάλλουν οικονομικά ,ενώ στην προσπάθεια συμμετείχαν επίσης η ΔΟΕ, το γραφείο του Υπατου Αρμοστή για τα Δικαιώματατου Ανθρώπου, η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, το Τμήμα ΟΗΕ για Οικονομικές και Κοινωνικές Υποθέσεις.

5

1.1.1. Η Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των ΑμεΑ.

Η Σύμβαση ΑμεΑ θεωρείται ως μία από τις πλέον σημαντικές που υιοθέτησε ο ΟΗΕ στον τομέα τωνδικαιωμάτων του ανθρώπου στην αρχή του 21ου αιώνα. Αποτελείται από ένα Προοίμιο και 50 άρθρα καιβασίζεται στις αρχές του ΟΗΕ όπως περιέχονται στον Καταστατικό Χάρτη του Οργανισμού, ενώ εξαρχής,στην κορωνίδα της Σύμβασης την πρωτοκαθεδρία λαμβάνουν η εγγενής αξιοπρέπεια και αξία του ατόμου,όπως επίσης η ισότητα στα δικαιώματα ως θεμέλιο της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της ειρήνης.Επιπλέον γίνεται αναφορά στην αδιαίρετη, οικουμενική, αλληλεξαρτούμενη και αλληλοσχετιζόμενη φύσητων δικαιωμάτων του ανθρώπου, όπως αυτά απορρέουν από τη Βίβλο των Δικαιωμάτων, την ΟΔΔΑ και ταδύο Σύμφωνα, αλλά και τις μεταγενέστερες συμβάσεις. Το Προοίμιο, στην πέμπτη παράγραφο σκιαγραφείμε μεγάλη ακρίβεια το ζήτημα που καλείται να επιλύσει ώστε να καταστεί σαφής ο επιδιωκόμενος στόχοςτων μέτρων που περιέχονται στις διατάξεις της Σύμβασης. Έτσι, αναγνωρίζει ότι η αναπηρία είναι μιαεξελισσόμενη έννοια που προκύπτει από την αλληλεπίδραση μεταξύ των εμποδιζομένων προσώπων καιτων περιβαλλοντικών εμποδίων καθώς και των εμποδίων συμπεριφοράς, που αναστέλλει την πλήρη καιαποτελεσματική συμμετοχή τους στην κοινωνία επί ίσοις όροις με τα υπόλοιπα μέλη του κοινωνικούσυνόλου. Επιπρόσθετα υπερτονίζεται το γεγονός ότι τα άτομα αυτά συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν εμπόδια στησυμμετοχή τους ως ίσα μέλη της κοινωνίας και δίνεται προβάδισμα στη σημασία επίτευξης διεθνούςσυνεργασίας για την απάλειψη των ανισοτήτων και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης. Σκοπός είναιη πλήρης απόλαυση των δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών και η εξασφάλιση της πλήρουςσυμμετοχής. Η Σύμβαση σε αυτό το σημείο διαγιγνώσκει τον κίνδυνο περιθωριοποίησης και απομόνωσηςτων ΑμεΑ και καλεί τα κράτη να αποσοβήσουν τον κίνδυνο αυτό με κάθε τρόπο, αναφέροντας ότι ταμέτρα που λαμβάνονται σε εθνικό επίπεδο πολλές φορές δεν είναι αρκετά. Η διατύπωση αυτή είναιηθελημένη, και ακόμα και συνδυασμένο το Προοίμιο με τον περιοριστικό ορισμό του άρθρου 1 δενμπορούν να αποδώσουν παρά μόνο κατευθυντήριες γραμμές για τη διάγνωση της αναπηρίας. Ο λόγοςφυσικά είναι να μην εγκλωβιστεί το περιεχόμενο της Σύμβασης σε άκαμπτες γραμματικές ερμηνείες πουθα περιόριζαν την εφαρμογή του κανονιστικού περιεχομένου της. Ωστόσο στο άρθρο 1 κατοχυρώνεται ηπλήρης και ίση απόλαυση των δικαιωμάτων του ανθρώπου στα ΑμεΑ και ο σεβασμός της εγγενούςαξιοπρέπειας τους,ενώ στην § 2 μας δίνει έναν κατάλογο των ΑμεΑ ,όπως ‘’άτομα με μακροχρόνιασωματικά,διανοητικά,πνευματικά ή αισθητήρια εμπόδια,που,σε αλληλεπίδραση με διάφοραεμπόδια,μπορούν να παρεμποδίσουν την πλήρη και αποτελεσματική συμμετοχή τους στην κοινωνία,σείση βάση με τους άλλους’’.

1.1.1.1. Το προστατευτικό περιεχόμενο της Σύμβασης

Το προστατευτικό πλέγμα της Σύμβασης είναι ιδιαίτερα σύνθετο με δικαιώματα να εκτείνονται από ταατομικά και πολιτικά δίνοντας όμως ιδιαίτερη βαρύτητα στα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά ταοποία και σκοπούν σε μια ενεργότερη και εναργέστερη συμμετοχή του ατόμου στην κοινωνικοοικονομικήζωή. Η σημασία αυτής της λεπτομερούς κατοχύρωσης των δικαιωμάτων της ομάδας αυτής είναι μιαεκούσια επιλογή της Σύμβασης που αντικατοπτρίζει ακριβώς αυτήν την υστέρηση και τη μειονεξία πουαντιμετωπίζουν σε αυτούς τους τομείς τα άτομα λόγω της αναπηρίας τους, με κίνδυνο περιθωριοποίησης καιαποκλεισμού. Η Σύμβαση αναγνωρίζει δικαιώματα στα ΑμεΑ, αλλά θέτει και υποχρεώσεις στα κράτη γιατην προαγωγή και προστασία των δικαιωμάτων αυτών.31 Δημιουργεί επίσης εθνικούς και διεθνείς θεσμούςαπαραίτητους για την εφαρμογή της. Η Σύμβαση προάγει, προστατεύει και κατοχυρώνει δικαιώματα και

31 Άρθρο 4 Σύμβασης ΑμεΑ Ένα μακροσκελές άρθρο που καταγράφει τις υποχρεώσεις των κρατών. 6

υποχρεώσεις, προάγει ( αφυπνίζει την κοινωνία για τα δικαιώματα των ΑμεΑ) προστατεύει (υιοθετεί νόμουςκαι πολιτικές) και κατοχυρώνει παρέχοντας φυσική και άλλη προσβασιμότητα στις υπηρεσίες. Τα δικαιώματα που κατοχυρώνει κατηγοριοποιούνται σε : Ορισμούς ( άρθρο 1), Γενικές Αρχές ( άρθρο 3),γενικές υποχρεώσεις ( άρθρο 4) , γενικά και ειδικά δικαιώματα ( άρθρα 5-30) που διακατέχονται από τηναρχή της μη διάκρισης και της ισότητας, αρχές που εφαρμόζονται σε όλες τις κατηγορίες δικαιωμάτων,διεθνή συνεργασία ( άρθρο 32) μέτρα εφαρμογής της Σύμβασης ( άρθρα 31 και 33) ενώ στα άρθρα 34-39διαγράφεται ο ρόλος της Επιτροπής ΑμεΑ32. Η Σύμβαση προβλέπει μια Σύνοδο των κρατών μερών που θασυγκαλείται σε τακτά χρονικά διαστήματα για να συζητάει ζητήματα και προβλήματα εφαρμογής της.33 Δύοείναι τα καθοριστικά άρθρα της Σύμβασης που αποτελούν τη βάση και προυπόθεση για την απόλαυση τωνδικαιωμάτων των ΑμεΑ, η αφύπνιση της κοινωνίας (άρθρο 8) και η προσβασιμότητα ( άρθρο 9) και τα δύοόμως βασίζονται στην εφαρμογή της αρχής, της ισότητας και μη διάκρισης ,γενικές αρχές του διεθνούςδικαίου για την απόλαυση όλων των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

1.1.1.2. Ισότητα και μη διάκριση

Το ζήτημα της ισότητας και μη διάκρισης τίθεται στη Σύμβαση34 ως ακρογωνιαίος λίθος. Η Σύμβασηαφορά την απόλαυση των δικαιωμάτων του ανθρώπου, που αναγράφονται και σε άλλες διεθνείς συμβάσεις,αλλά εδώ δίνεται έμφαση στη διακρίνουσα μεταχείριση και στην πρόσβαση στην ισότητα ευκαιριών τωνΑμεΑ. Στην πράξη τα ΑμεΑ δεν απολαμβάνουν τα δικαιώματα του ανθρώπου και κατά καιρούς υπήρξαν θύματααποτρόπαιων πράξεων, έτσι στην πορεία της ιστορίας τα άτομα αυτά έπεσαν θύματα γενοκτονίας35,ευνουχισμού36 και διακρίνουσας μεταχείρισης σε ευρεία κλίμακα37. Η ισότητα επιβεβαιώνει την εφαρμογή όλων των δικαιωμάτων του ανθρώπου στα ΑμεΑ, κι αναγνωρίζειίση προστασία και ίσα προνόμια από τον νόμο38. Για την προώθηση της ισότητας, τα κράτη μέρη θα λάβουνόλα τα κατάλληλα μέτρα για να διασφαλίσουν στα άτομα αυτά μια αξιοπρεπή κατοικία39, ενώ δεν θαθεωρείται διάκριση απέναντι σε άλλα άτομα, όταν συγκεκριμένα μέτρα λαμβάνονται υπέρ των ΑμεΑ40. Η αναφορά στην απαγόρευση διάκρισης, η οποία γίνεται πλειστάκις στο κείμενο της Σύμβασης δεν είναιτυχαία, μια και τα ΑμεΑ γίνονται συχνά θύματα διακρίνουσας μεταχείρισης. Έτσι, τα κράτη μέρηυποχρεούνται όχι μόνο να απαγορεύσουν όλες τις διακρίσεις που βασίζονται στην αναπηρία αλλά και ναεγγυηθούν στα ΑμεΑ ίση και αποτελεσματική νομική προστασία κατά των διακρίσεων σε όλα τα επίπεδα 41,λαμβάνοντας όλα τα κατάλληλα μέτρα προς αυτήν την κατεύθυνση.

1.1.1.3. Αφύπνιση της κοινωνίας

32 H Επιτροπή, που αποτελείται από 18 εμπειρογνώμονες, είναι το μόνιμο ‘’οιονεί’’ δικαιοδοτικό όργανο επιφορτισμένο με τηνεξέταση των εκθέσεων που υποβάλλον τα κράτη καταγράφοντας τις αλλαγές στην εθνική τους νομοθεσία προκειμένου ναεναρμονιστούν με το περιεχόμενο της Σύμβασης. Η Επιτροπή εκδίδει συστάσεις, ενώ παράλληλα εξετάζει ατομικές αναφορέςπου κατατίθενται από ΑμεΑ κατά του κράτους διαμονής τους, σύμφωνα με το άρθρο 5 του Πρωτοκόλλου., Βλ. σχετικάΠ.Νάσκου-Περράκη, Μηχανισμοί Προστασίας Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Διεθνείς πράξεις, θεωρία και πρακτική, ο.π., σελ.335 επ. 33 Άρθρο 40 Σύμβασης ΑμεΑ34Ibid. άρθρο 5

35 Βλ. S. ROGOW, Persecution and Genocide of Children and Young People with Disabilities in Nazi Germany, Dev.Disabilities Bulletin, 26, 1998, ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ, Child Victims in Nazi Germany, I. Holocaust Edu., 1999 (8), σελ. 77. 36 I. RYAN, F.THOMAS, The Politics of Mental Handicap, Free Association of Publishers, Revised Edition, 1987. 37 Βλ. χαρακτηριστικά την Έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας στο www . amnesty . org 38 Άρθρο 5,1 της Σύμβασης. 39 Ιbid άρθρο 5,3 40 Ιbid άρθρο 5,4 41 Ιbid άρθρο 5,3

7

Τα ΑμεΑ αντιμετωπίζουν κοινωνικά εμπόδια που πολλές φορές οφείλονται στην έλλειψη πληροφόρησηςκαι ενημέρωσης του κόσμου. Η κοινωνική ευαισθητοποίηση και επαγρύπνηση τέθηκε εξ αρχής στο ίδιο τοπροοίμιο της Σύμβασης ως καταλυτικός παράγων για την αποφυγή της περιθωριοποίησης και της ομαλήςτους ένταξης στο κοινωνικό σύνολο. Η αφύπνιση της κοινωνίας ή ενημέρωση,όπως τιτλοφορείται στη Σύμβαση,αποτελεί μία από τιςπροϋποθέσεις για την αποτελεσματική εφαρμογή της Σύμβασης. Με τον πρωτότυπο αυτό τίτλο, η διάταξητης Σύμβασης42 υποχρεώνει τα κράτη μέρη να υιοθετήσουν άμεσα μια σειρά μέτρων, αποτελεσματικών καικατάλληλων, με σκοπό να αφυπνίσουν την κοινωνία, αρχίζοντας από το επίπεδο της οικογένειας, για τονσεβασμό των δικαιωμάτων των ΑμεΑ και της αξιοπρέπειάς τους. Η ευαισθητοποίηση του κοινού θαεπιτευχθεί όπως τονίζει η Σύμβαση με την κατάρριψη των στερεοτύπων,προκαταλήψεων και επιβλαβώνπρακτικών που αφορούν τα ΑμεΑ, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που σχετίζονται με το φύλο και τηνηλικία. Ανάμεσα στα μέτρα τα οποία αναγνωρίζονται ως ευεργετικά προς αυτή την κατεύθυνση αξίζει ναμνημονευτούν ο σεβασμός των ΑμεΑ, αρχίζοντας από το εκπαιδευτικό σύστημα, από τις μικρές τάξεις τουσχολείου, η ενθάρρυνση των ΜΜΕ για να βοηθήσουν προς την κατεύθυνση αυτή43, η υιοθέτηση ειδικώνπρογραμμάτων για αφύπνιση της κοινωνίας, κ.ά. Πάνω από όλα όμως απαιτείται συστηματική αφύπνισηγια την προσβασιμότητα στο φυσικό περιβάλλον μεταφορές, πληροφορίες και επικοινωνία και υπηρεσίες.Η αφύπνιση θα πρέπει να αφορά τόσο τον δημόσιο όσο και τον ιδιωτικό τομέα και θα πραγματοποιείται σεσυνεργασία με ΑμεΑ, ΜΚΟ και ειδικούς, ενώ τα ΜΜΕ έχουν στο θέμα αυτό πρωταρχικό ρόλο. 44

1.1.1.4. Προσβασιμότητα

Η προσβασιμότητα είναι ένα από τα πιο πολύπλοκα ζητήματα της Σύμβασης. Η σημασία της έννοιαςδιαφαίνεται από τη θέση της στο πρώτο κεφάλαιο της Σύμβασης, μόλις στο άρθρο 9, ενώ η σημασία τηςυπερτονίζεται καθώς αποτελεί το εκτενέστερο και λεπτομερέστερο άρθρο σ’αυτήν. Υπήρξε λοιπόν ανάγκηνα διασαφηνιστεί το περιεχόμενο του και να δοθούν κατευθυντήριες οδηγίες σχετικά με την εφαρμογή τουστα κράτη μέρη και για τον λόγο αυτόν η Επιτροπή ΑμεΑ υιοθέτησε το πρώτο της Γενικό Σχόλιο 45,ερμηνεύοντας το . Η απόλαυση των δικαιωμάτων που κατοχυρώνει η Σύμβαση στα ΑμεΑ προϋποθέτει ότι το κράτος μέροςέχει φροντίσει κι έχει λάβει τα κατάλληλα μέτρα έτσι ώστε τα ΑμεΑ να μπορούν να ζουν ανεξάρτητα καινα συμμετέχουν πλήρως στην κοινωνική ζωή του κράτους. Τα ΑμεΑ θα πρέπει να έχουν πρόσβαση, όπωςκαι οι υπόλοιποι πολίτες, στο φυσικό περιβάλλον. Βασισμένο στο άρθρο 25 (γ) του ΣΑΠΔ και στο άρθρο5(5) της CERD, το άρθρο αυτό διευρύνει την προσβασιμότητα και σε άλλους τομείς (π.χ. προσβασιμότηταμέσω διαδικτύου), ενώ αλλάζει κι αυτή καθ’ευατή την έννοια της ισότητας στο διεθνές δίκαιο, από τυπικήσε ουσιαστική υποχρέωση των κρατών να παράσχουν πρόσβαση στα ΑμεΑ έτσι ώστε να απολαύσουν ταδικαιώματα τους με πλήρη ισότητα. Τα κράτη οφείλουν σταδιακά και συστηματικά να καταργήσουν όλα ταεμπόδια που υπάρχουν για αγαθά, προϊόντα, υπηρεσίες, τεχνολογίες, διευκολύνσεις, για όλους τουςενδεχόμενους καταναλωτές συμπεριλαμβανομένων των ΑμεΑ, στο πλαίσιο του σεβασμού της αξιοπρέπειεςκαι διαφορετικότητας τους. Η παράγραφος 1 του άρθρου 9 καθορίζει λεπτομερώς τις υποχρεώσεις τωνκρατών για την άρση των εμποδίων σε κτήρια, δρόμους, μεταφορικά και άλλες διευκολύνσεις εντός καιεκτός κτηρίων συμπεριλαμβανομένων σχολείων, σπιτιών, νοσοκομείων και χώρων εργασίας. Ειδικήαναφορά γίνεται σε δικαστικά μέγαρα, και φυλακές, κοινωνικά ιδρύματα, χώρους κοινωνικής διάδρασης,αναψυχής, πολιτισμού, θρησκείας, πολιτικές και αθλητικές δραστηριότητες και εμπορικούς χώρους, καθώςκαι σε ταχυδρομεία, τράπεζες, τηλεπικοινωνίες και υπηρεσίες πληροφόρησης.46

42 Ιbid άρθρο 843 Όπως κατοχυρώνεται στη Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Για τα δικαιώματα των παιδιών ΑμεΑ βλ. Π.ΝΆΣΚΟΥ-ΠΕΡΡΆΚΗ, Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και ΜΜΕ: Πρακτικά Ημερίδας, Γενική Γραμματεία ΕπικοινωνίαςΕνημέρωσης, Αθήνα, Μάρτης-Ιούνιος, 2008, σελ 7επ. 44 §35 του Γενικού Σχολίου 2 ο.π. 45 General Comment No 2(2014) art. 9: Accessibility, ο.π. 46 Ibid §16

8

Όλα τα ανωτέρω θεωρούνται ως το ελάχιστο που οφείλουν τα κράτη για υπηρεσίες και διευκολύνσεις πουείναι ανοικτές για το κοινό, συμπεριλαμβανομένων και ιδιωτικών χώρων. Η υποχρέωση των κρατών επεκτείνεται, σύμφωνα με την §2 του άρθρου 9 στην αναγραφή σημάτων στακτήρια με την μέθοδο Braille ή όποια άλλη μέθοδος διευκολύνει τα ΑμεΑ προκειμένου να έχουν πρόσβασηστην πληροφόρηση και επικοινωνία συμπεριλαμβανομένης της τεχνολογίας (internet) όχι μόνο στιςαστικές, αλλά και στις αγροτικές περιοχές. Τα κράτη θα πρέπει να αναθεωρήσουν όλους τους νόμους, πουπαραβιάζουν τα δικαιώματα των ΑμεΑ με βάση την αρχή της ισότητας.47 Ενδιαφέρουσα είναι η προτροπήτης Επιτροπής προς τα κράτη να δημιουργήσουν ελάχιστα μέτρα για κατ’ιδίαν κατηγορίες τόσο στονδημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα.48 Τα κράτη πρέπει να αναπτύσσουν, να παρέχουν και να ελέγχουντην εφαρμογή των ελαχίστων αυτών μέτρων και υπηρεσιών συνεχώς .

Ιδιαίτερα θα πρέπει να φροντίσουν έτσι ώστε τα ΑμεΑ να έχουν πρόσβαση στον τόπο εργασίας τους49, σεόλες τις υπηρεσίες πληροφόρησης, στα νέα συστήματα τεχνολογίας50 με χαμηλό κόστος51, ενώ οι ιδιωτικέςυπηρεσίες επίσης στο μέτρο που έχουν πρόσβαση στο κοινό να λαμβάνουν υπόψη την προσβασιμότητάτους52. Ειδική μνεία γίνεται για παροχή πληροφόρησης με την μέθοδο Braille,καθώς και καταγραφήπληροφοριών σε κατανοητή γι’ αυτούς γλώσσα53. Η αρχή της προσβασιμότητας αποτελεί προϋπόθεση γιατην ανεξάρτητη διαβίωση των ΑμεΑ ,όπως τονίζεται στο άρθρο 19 της Σύμβασης, έτσι ώστε να μπορούν ταΑμεΑ να συμμετέχουν πλήρως και ισότιμα με τα υπόλοιπα άτομα στην κοινωνία. Θα πρέπει να γίνεικατανοητό ότι υποχρέωση παροχής πρόσβασης προϋπάρχει ως υποχρέωση και κατά συνέπεια τα κράτηοφείλουν να προγραμματίζουν τις ενέργειες τους και να παρέχουν προσβασιμότητα πριν υποβληθεί σχετικόαίτημα. Τα μέτρα πρόσβασης πρέπει να είναι συνεχή, σταθερά και να αφορούν όλα τα άτομα χωρίςδιάκριση.54 Η άρνηση στην πρόσβαση σηματοδοτεί δικαίωμα των ΑμεΑ σε αποζημίωση και προς αυτήν τηνκατεύθυνση τα κράτη θα διαθέτουν στα ΑμεΑ όλα τα αποτελεσματικά νομικά μέσα για την ικανοποίησητους. 55

Σημαντικό είναι να τονιστεί ότι ακόμα και στους κανόνες διαδικασίας της Επιτροπής (Rules of Procedure)56

για τα ΑμεΑ όπως αυτοί τροποποιήθηκαν πρόσφατα, εμπεριέχεται άρθρο με τίτλο προσβασιμότητα πουπροβλέπει τη χρήση νοηματικής γλώσσας, του συστήματος Braille και άλλων ενισχυτικών καιεναλλακτικών μεθόδων επικοινωνίας για να καταστήσει δυνατή τη συμμετοχή των ΑμεΑ στις διαδικασίεςτης Επιτροπής, είτε αυτοί είναι εκπρόσωποι οργανώσεων είτε οι ίδιοι οι εμπειρογνώμονες. Επιπλέονπροβλέπει τη συμμετοχή των βοηθητικών προσώπων ώστε να διευκολύνει και να εξασφαλίσει τηνπρόσβαση των ΑμεΑ σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας. Η προσβασιμότητα που προβλέπει η Επιτροπήστις διαδικασίες της αφορά τόσο στις εγκαταστάσεις των συνεδριάσεων (φυσική προσβασιμότητα) όσο καιστην επικοινωνία και την πληροφορία. Αυτονόητο θα πρέπει να θεωρείται ότι το κατεξοχήν όργανο τοοποίο ασχολείται με τα δικαιώματα των ατόμων αυτών, προνοεί τόσο στη συμπερίληψη τους θεσμικά όσοκαι συμβολικά. Επιθυμεί με τον τρόπο αυτό η Επιτροπή να θέσει μια καλή πρακτική προςπαραδειγματισμό και μίμηση.

1.2. Ο ρόλος των Ειδικευμένων Οργανώσεων στην προστασία των ΑμεΑ

Από τις Ειδικευμένες Οργανώσεις του Συστήματος του ΟΗΕ, η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ΔΟΕ)ασχολείται ειδικότερα με την προστασία των ΑμεΑ. Σε αρκετές από τις Συμβάσεις που έχει υιοθετήσει,

47 Ιbid §23 48 Ιbid. §30 49 Άρθρο 9,1α της Σύμβασης.50 Ibid.Άρθρο 9,1β51Ιbid. Άρθρο 9,η, 52 Ιbid. Άρθρο 9,2β,53 Ιbid. Άρθρο 9,2δ,54 §25, Γενικό Σχόλιο 2, o.π. 55Ibid §2956 Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Rules of procedure, CRPD/C/, 5 June 2014

9

γίνεται αναφορά σε ευάλωτες ή μειονεκτούσες ομάδες, ή σε ΑμεΑ. Στη Σύμβαση 159/1983 για τηνεπαγγελματική επαναπροσαρμογή των μειονεκτούντων προσώπων ενσωματώνει αρχές των πολιτικώνεπαγγελματικής αναπροσαρμογής και απασχόλησης των ατόμων αυτών κάτι που επαναλαμβάνει και στηΣύσταση 168 του ίδιου έτους.57 Στη Σύμβαση 142/1975 για τον ρόλο του επαγγελματικού προσανατολισμού και της εκπαίδευσης στηναξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού τα κράτη μέρη οφείλουν να παρέχουν κατάλληλα προγράμματα γιατους αναπήρους58, ενώ στη Σύμβαση 111/58 για την απαγόρευση διακρίσεων στην απασχόληση και στοεπάγγελμα αναφέρεται στα δικαιώματα των αναπήρων59 καθώς και στη Σύμβαση 102/52 για τα ελάχισταόρια κοινωνικής ασφάλειας και παροχές αναπηρίες.60 Αξίζει να σημειωθεί ότι η ΔΟΕ έχει εξαγγείλει πρόγραμμα στρατηγικής για τα ΑμεΑ που περιλαμβάνει τονΚώδικα Συμπεριφοράς ΑμεΑ στο εργασιακό τους περιβάλλον61.

Από την πλευρά της η Παγκόσμια Ένωση Τηλεπικοινωνιών σε έκθεση της με τίτλο ‘’ Να φτιάξουμεπροσβάσιμη τηλεόραση’’62 που υιοθέτησε σε συνεργασία με το Global Initiative for Inclusive ICTs 63

επισημαίνει ότι είναι δισεκατομμύρια τα άτομα που ζούνε με μιας μορφής αναπηρία και δεν μπορούν νααπολαύσουν το περιεχόμενο του audio-visual. Η έλλειψη προσβασιμότητας οφείλεται στη μη πρόσβασηστις ανωτέρω υπηρεσίες. Η προσβασιμότητα ήταν ένα θέμα που αντιμετωπίστηκε από τα μέλη της Τεχνολογίας Πληροφόρησης καιΕπικοινωνίας (Information and Communication Technology) (ICT)64 ως ‘’όρος-ομπρέλα’’ πουπεριλαμβάνει την πρόσβαση στις τεχνολογίες, όπως ραδιόφωνο, τηλεόραση, δορυφόρους, κινητά,υπολογιστές, δίκτυα επικοινωνίας (hardware και software). Στόχος της ICT είναι η προσφορά όσο τοδυνατόν περισσότερων υπηρεσιών, η αλλαγή των ήδη υπαρχόντων και η δυνατότητα παροχήςπληροφόρησης και γνώσης, ιδιαίτερα σε πληθυσμούς αποκλεισμένους ή σε ανθρώπους που δεν έχουνπρόσβαση, όπως τα ΑμεΑ. Το 2012, στο Ντουμπάι υιοθετήθηκε ένας κανονισμός, InternationalTelecommunication Regulation, όπου στο άρθρο 12 καταγράφει το δικαίωμα των AμεΑ να έχουνπρόσβαση στις διεθνείς υπηρεσίες τηλεπικοινωνιών, με βάση τις Συστάσεις/Αποφάσεις της ΔιεθνούςΈνωσης Τηλεπικοινωνιών (ITU). Θετικό θα είναι η διάταξη αυτή του άρθρου 12 να αποτελέσει την απαρχήτης αλλαγής της εθνικής νομοθεσίας στα κράτη μέλη της ITU. Ιδιαίτερα ενθαρρυντικό είναι το γεγονός ότι οι περισσότερες από τις μεγάλες εταιρίες που κατασκευάζουνκαι εμπορεύονται λογισμικό και τεχνολογικές εφαρμογές, όπως η Google, η Apple, η Μicrosoft και η IBMέχουν εισάγει στο πλαίσιο των προγραμμάτων κοινωνικής ευθύνης και εκσυγχρονισμού πολιτικέςπροσβασιμότητες για όλους. Έτσι πλέον οι σημαντικότερες μηχανές αναζήτησης όπως η Google φέρουν

57 ILO Convention on Vocational Rehabilitation and Employment (Disabled Persons) (No. 159) and Recommendation (No. 168) που υιοθετήθηκε στη Γενεύη 69th ILC session (20 June 1983). Η Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση 159 με τον Ν. 1556/1985, ΦΕΚ 167, Α’,28.05.1985,.Βλ. ειδικά άρθρο 3 της Σύμβασης58ILO Convention concerning Vocational Guidance and Vocational Training in the Development of Human Resources(No. 143), που υιοθετήθηκε στη Γενεύη, 60th ILC session (23 Jun 1975) H Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση με τον νόμο Ν. 1856/1989, ΦΕΚ 141, Α’, 1.6.198959 ILO Convention on Discrimination (Employment and Occupation) (No. 111), 42nd ILC session (4 June 1958). H Ελλάδα κύρωσε τη Σύμβαση με τον Ν. 1424/84 . Βλ. ειδικά αρθρα 5 και 6 της Σύμβασης60

ILO Convention concerning Minimum Standards of Social Security (N0.105) Geneva, 35th ILC session (28 Jun 1952). H Ελλάδα κύρωσε τηΣύμβαση με τον Ν.3251/1955. Βλ. Αρθρα 53-5861 Managing disability in the workplace, International Labor Organization(ILO Office), Geneva, 2002 62 Making Television Accessible(2011), Report of the International Telecommunications Union, November 201163 Global Initiative for Inclusive ICTS (G3ICT) 64 World Summit on Information Society (2003-2005), Μια διάσκεψη δύο φάσεων που έλαβε μέρος στη Γενεύη, Ελβετία και στην Τύνιδα, Τυνησία.

10

χαρακτηριστικά προσβασιμότητας, όπως τα ονομάζουν, που απευθύνονται κυρίως σε δύο κατηγορίεςαναπήρων, αυτούς που αντιμετωπίζουν προβλήματα όρασης και αυτούς που αντιμετωπίζουν προβλήματαακοής. Ειδικευμένες Οργανώσεις ανάμεσα τους και η Διεθνής Ένωση Τηλεπικοινωνιών σε αναφορά τουςτο 2013 65παρατήρησαν τη σημαντική ευκαιρία που παρουσιάζει η επιγραμμική και η ηλεκτρονικήσυμπερίληψη των ΑμεΑ ως μέσο προς την πραγμάτωση της πραγματικής προσβασιμότητας στηνκοινωνικοοικονομική ζωή έτσι ακριβώς όπως το προβλέπει η Σύμβαση ΑμεΑ. Είναι γεγονός ότι πολλέςφορές η αναπηρία, ανάλογα φυσικά με τη σοβαρότητα της καθιστά το άτομο επιρρεπές στους κινδύνουςτου εξωτερικού περιβάλλοντος, καθιστώντας το έτσι έγκλειστο και θύμα απομονωτισμού στα όρια τηςστέγης του. Ακριβώς αυτόν τον αποκλεισμό βοηθά η προσβασιμότητα στην πληροφόρηση και στηντεχνολογία επικοινωνιών να ξεπεράσουν τα ΑμεΑ. Όπως αναφέρει δε χαρακτηριστικά η Διακήρυξη τηςΜανίλα66 προσβάσιμη πληροφόρηση και τεχνολογία επικοινωνιών βοηθούν στο να προσπελαστούν εμπόδιαπου αφορούν στην κοινωνική και επαγγελματική αλληλεπίδραση ατόμων με και χωρίς αναπηρία.Παράλληλα βοηθά στο να ξεπεραστούν διακρίσεις λόγω ηλικίας, μειώνει τη γλωσσική και τη μορφωτικήδιαφοροποίηση, ενώ εκμηδενίζει την πιθανότητα ατυχημάτων στην εργασία και ενδυναμώνει παγκόσμιεςεμπορικές ευκαιρίες. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) δημοσίευσε την Παγκόσμια Έκθεση για την Αναπηρία σεσυνεργασία με την Παγκόσμια Τράπεζα67 μετά από διαβουλεύσεις ειδικών σε θέματα αναπηρίας, μιαδιαβούλευση που χαρακτηρίστηκε ως η μεγαλύτερη στον κόσμο. Τόνισαν ότι τα ΑμεΑ συχνά στερούνταιπροσβασιμότητας στο περιβάλλον, στις μεταφορές, στην πληροφόρηση και επικοινωνία, ενώ οι νόμοι σεπολλά κράτη είναι ανεπαρκείς για να εγγυηθούν τα δικαιώματα τους, κυρίως ως προς την απασχόληση καιτην υγεία. Στη βάση αυτή η αναφορά του ΠΟΥ ορίζει την αναπηρία ως « έναν ‘’όρο-ομπρέλα’’ που καλύπτειβλάβες, περιορισμούς δραστηριότητας και συμμετοχής. Ως βλάβη θεωρείται ένα πρόβλημα δομικό ήλειτουργικό στο σώμα. Περιορισμός στη δραστηριότητα θεωρείται η δυσκολία που αντιμετωπίζει έναάτομο κατά την επιχείρηση κάποιας ενέργειας ή δραστηριότητας, ενώ τέλος περιορισμός στη συμμετοχήνοείται ως η δυσκολία του άτομου στην ανάμειξη του σε καταστάσεις της ζωής. Ως εκ τούτου η αναπηρίαείναι ένα σύνθετο φαινόμενο, που αντικατοπτρίζει την αλληλεπίδραση μεταξύ των χαρακτηριστικών τουσώματος ενός ατόμου και των χαρακτηριστικών της κοινωνίας στην οποία αυτό ζει.»68 Με τον ορισμόαυτό ομογνωμεί και η παγκόσμια έκθεση της UNESCO για την αναπηρία.69 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Παγκόσμια Αναφορά για την Αναπηρία την οποία επιμελήθηκε ο ΠΟΥ και η Παγκόσμια Τράπεζα,70 σχεδόν όλοι κάποια στιγμή στη ζωή τους παροδικά ή μόνιμααντιμετωπίζουν κάποια πνευματική ή σωματική απομείωση.

2.Οι Περιφερειακοί Οργανισμοί και η προστασία των ΑμεΑ2.1. Το Συμβούλιο της Ευρώπης και η στρατηγική για τα ΑμεΑ

Σε περιφερειακό επίπεδο το Συμβούλιο της Ευρώπης [ΣτΕ] δεν έχει υιοθετήσει σύμβαση σχετική με τηνπροστασία των ΑμεΑ. Ωστόσο, αναφορές υπάρχουν σε διάφορες συμβάσεις όπως, στον Ευρωπαϊκό

65 ITU, Broadband Commission for Digital Development, G3ict, UNESCO, Microsoft, The ICT Opportunity for a disability-inclusive development framework, Synthesis report of the ICT Consultation in support of the High-Level Meeting on Disabilityand Development of the sixty-eighth session of the United Nations General Assembly, September 201366 Manila Design Recommendations on Accessible Information and Communications Technologies (ICT) που υιοθετήθηκε στην Manila, Φιλιππίνες, 3-7 Μαρτίου στο πλαίσιο του Προγράμματος UN Programme on Disability. 67 World Disability Report : Summary, σελ.10 68 WHO and the World Bank, World Disability Report, Geneva, 2011, p. 3-13 69 UNESCO Global Report, Opening New Avenues for empowerment, ICTs Access Information and Knowledge for Persons with Disabilities, Paris, February 2013, p.33-39 70 Ο.π. υποσημείωση 63

11

Κοινωνικό Χάρτη (EKX) 71 ειδικότερα στο δικαίωμα για επαγγελματικό προσανατολισμό που αναφέρεταικαι στα ΑμεΑ72, στο δικαίωμα για επαγγελματική εκπαίδευση73, καθώς και ειδική αναφορά στο δικαίωματων μειονεκτούντων σωματικά και διανοητικά προσώπων για επαγγελματική και κοινωνικήεπαναπροσαρμογή74. Στον αναθεωρημένο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη (AEKX)75 προστατεύεται τοδικαίωμα των αναπήρων ατόμων στην αυτονομία, στην κοινωνική αποκατάσταση και στη συμμετοχή στηνκοινωνική ζωή76. Επίσης η Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και τη Βιοιατρική προστατεύει ταάτομα που πάσχουν από διανοητική διαταραχή. 77

Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου[ΕυρΣΔΑ]78 παρόλο που δεν προστατεύει τηναναπηρία αυτή καθεαυτή απαγορεύει ρητά τις διακρίσεις σε όλα τα δικαιώματα και τις ελευθερίες πουκατοχυρώνει για μια σειρά από λόγους και για οποιαδήποτε ‘’ άλλη κατάσταση» 79 περιλαμβάνοντας καιτην αναπηρία. Η απαγόρευση διακρίσεων αποκτά άλλη διάσταση με την υιοθέτηση του 12ου Πρωτόσκολουστην ΕυρΣΔΑ80 που την αναγορεύει σε ατομικό δικαίωμα. Σε θεσμικό επίπεδο το ΣτΕ ενέκρινε τον Απρίλιοτου 2006 10ετή στρατηγική για την Αναπηρία ( Disability Action Plan 2006-2015)81, εντός της οποίαδιατύπωσε σε 15 βασικά σημεία τους στόχους που πρέπει να επιτευχθούν από τα κράτη μέλη ώστε ναβελτιωθεί η θέση των αναπήρων και να επιτευχθεί η ισότιμη συμμετοχή τους στην πολιτική, δημόσια καιπολιτιστική ζωή, στην εκπαίδευση, την πληροφόρηση και την επικοινωνία, την εργασία, τηνπροσβασιμότητα καθώς και στις μεταφορές. Επίσης το ΣτΕ επισημαίνει το ζήτημα της διπλής μειονεξίαςτων γυναικών και παιδιών με αναπηρία82 καθώς και αυτών με υψηλό επίπεδο αναπηρίας που έχουνιδιαίτερη ανάγκη υποστήριξης. Οι αριθμοί στα 47 κράτη μέλη του δεν διαφέρουν πολύ από αυτούς στα 28κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης [ΕΕ]. Έτσι τονίζεται ότι 1 στους 10 Ευρωπαίους έχει κάποια μορφήαναπηρίας , ήπια ή σοβαρή , και υπογραμμίζει το γεγονός ότι η κοινωνία, εν γένει, πρέπει νασυνειδητοποιήσει τις ανάγκες των ατόμων αυτών και να προσαρμοστεί σε αυτές, και όχι το αντίστροφο.Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στην ένταξη των ΑμεΑ καθώς οι μέχρι τώρα εθνικές στρατηγικές είναισχετικά περιορισμένες και φτωχές σε υλικοτεχνική υποδομή. Τεράστια σημασία και δυναμική έχει πλέονκαι το διαδίκτυο, όπως αναφέρει, και αυτό διότι μπορεί να βελτιώσει κατά πολύ την κοινωνική ένταξη τωνΑμεΑ ( εργασία από το σπίτι, συμμετοχικές διαδικασίες επιγραμμικά (online) όπως ψήφος , πρόσβαση στηγνώση και στην πληροφορία ). Το Σχέδιο κλείνει υπερτονίζοντας το ζήτημα της προσβασιμότητας , τουοποίου οι προεκτάσεις οφείλουν να διευρυνθούν σε όλους τους άξονες και τα επίπεδα ώστε νασυμπεριλάβουν όλα τα είδη αναπηρίας σε όλο το κοινωνικό φάσμα, υπερπηδώντας στεγανά και εμπόδια.

2.2. Ευρωπαϊκή Ένωση μέρος στη Σύμβαση ΑμεΑ

71 Που υιοθετήθηκε στις 18 Οκτωβρίου 1961 στο Τορίνο. Η Eλλάδα τον κύρωσε με τον Ν. 1426/1984, ΦΕΚ Α’ 3272 Άρθρο 9 EKX73 Ibid. Άρθρο 1074 Ibid. Άρθρο 1575 Yιοθετήθηκε την 1η Μάιου 1996 στο Στρασβούργο και η Ελλάδα δεν τον κύρωσε 76 Άρθρο 15 AEKX77 Yιοθετήθηκε το 1997. Η Ελλάδα την κύρωσε με τον Ν.2619/1998. ΦΕΚ Α’, Βλ. Άρθρο 7 78 Yιοθετήθηκε στις 4 Νοεμβρίου 1950 και κυρώθηκε από την Ελλάδα με το Ν.Δ.53/1974 ΦΕΚ Α’ 25679 Βλ. Άρθρο 14 ΕυρΣΔΑ80 Yιοθετήθηκε στις 4 Νοεμβρίου 2000 στο Στρασβούργο και τέθηκε σε ισχύ το 2005. Η Ελλάδα δεν το κύρωσε. 81 Recommendation Rec(2006) 5 of the Committee of Ministers to member states of the Council of Europe Action Plan to promote the rights and full participation of people with disabilities in society: improving the quality of life of people with disabilities in Europe 2006-201582 Ειδική μνεία για τις γυναίκες και τα παιδιά κάνει και η Σύμβαση ΑμεΑ, άρθρα 6 και 7

12

Παρόλο που η Ευρωπαϊκή Κοινότητα[ΕΚ] υιοθέτησε και εφάρμοσε πολιτικές αναπηρίας από τη δεκαετίατου ’7083, ασχολήθηκε ειδικά με το ζήτημα μέσω μιας σειράς οδηγιών που υιοθετήθηκαν μετά το 2000,όπως η Οδηγία για την φυλετική ισότητα84, η Οδηγία κατά της διάκρισης λόγω φύλου85 και η Οδηγία γιατην ισότητα στην απασχόληση86. Η τελευταία σε αντίθεση με τις παραπάνω ασχολείται και με τηνκαταπολέμηση της διακρίνουσας μεταχείρισης των ΑμεΑ στον χώρο της εργασίας επιβάλλοντας στονεργοδότη να λάβει μέτρα για την εύλογη διαρρύθμιση του χώρου εργασίας τους υπό την προϋπόθεση ότι ταμέτρα αυτά δεν θα συνεπάγονται δυσανάλογη επιβάρυνση. Η Οδηγία που έχει ενσωματωθεί σε όλα τακράτη εώς το 2014 αναμένει να δει τα αποτελέσματα εφαρμογής της από τα εσωτερικά δικαστήρια και σεπερίπτωση ανάγκης μέσω προδικαστικού ερωτήματος Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ). Το άρθρο 6 της Συνθήκης για την ΕΕ (ΣΕΕ) , όπως αναθεωρήθηκε στη Λισσαβόνα87, κάνει ειδική μνεία σταδικαιώματα του ανθρώπου και τις θεμελιώδεις ελευθερίες όπως κατοχυρώνονται στην ΕυρΣΔΑ,το άρθρο 10της Συνθήκης για τη Λειτουργία της ΕΕ (ΣΛΕΕ) αναφέρεται στην αρχή της μη διάκρισης και τονίζει τηνανάγκη παροχής ίσων ευκαιριών και στα ΑμεΑ, ενώ ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων καιΕλευθεριών της Ένωσης [ΧΘΔΕΕ] προστατεύει ειδικά τα ΑμεΑ από διακρίσεις και δεσμεύεται να τουςπαράσχει όλες τις διευκολύνσεις που θα τους εξασφαλίσουν την ανεξαρτησία τους την κοινωνική καιεπαγγελματική ενσωμάτωση88 και κατοχυρώνει την ανάγκη συμμετοχής τους στον κοινοτικό βίο89. Αξίζεινα σημειωθεί ότι οι διατάξεις του ΧΘΔΕΕ απευθύνονται σε όλα τα όργανα της ΕΕ σε συνδυασμό με τηναρχή της επικουρικότητας, αλλά και στα κράτη μέλη μόνο όταν εφαρμόζουν το Δίκαιο της ΕΕ. Όταν οιδιατάξεις του Χάρτη δεν τυγχάνουν εφαρμογής η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ατόμουβασίζεται στα Συντάγματα και στις διεθνείς πράξεις που επικυρώνουν. Η ΕΕ καταγράφηκε στην ιστορία ως ο πρώτος διεθνής οργανισμός που κύρωσε τη Σύμβαση ΑμεΑ 90,λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι 1 στους 6 ευρωπαίους είναι άτομο με αναπηρία, συνολικά 80εκατομμύρια πολίτες της Ένωσης, την κύρωσε και ζήτησε από τα κράτη μέλη να την κυρώσουν. Μέχρισήμερα 25 από τα 28 κράτη μέλη91 , ανάμεσα στα οποία και η Ελλάδα, δεσμεύονται από αυτή.92 Μετά τη στρατηγική 2004-2010 που έδρασε κυρίως πιλοτικά και έφερε στην επιφάνεια τις θεμελιώδειςαδυναμίες τόσο της ενωσιακής όσο και των εθνικών εννόμων τάξεων, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πήρε τηναπόφαση να αναβαθμίσει το στρατηγικό σχέδιο καταβάλλοντας ακόμη μεγαλύτερη προσπάθεια προς τηνεπίτευξη των σκοπών του. Διεύρυνε λοιπόν τον χρονικό ορίζοντα και ανανέωσε τις δεσμεύσεις για μιαΕυρώπη χωρίς εμπόδια με Ανακοίνωση της το 201093. Έτσι η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Αναπηρία ανανεώθηκε για την περίοδο 2010-202094. Η στρατηγικήεπικεντρώνεται στην εξάλειψη των εμποδίων αναγνωρίζοντας ότι η οικονομική ύφεση επιδείνωσε την

83 Disability and non-discrimination law in the European Union. European Commission. DG for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Unit G-2, 2009, σελ 1084 Οδηγία 2000/43/ΕΚ 29 Ιανουαρίου, OJL 180/2285 Οδηγία 2006/ 54/EK 5 Νοεμβρίου 2006, OJL 2004/2386 Οδηγία 2000/78/EK 27 Νοεμβρίου 2000, OJL 303/1687 Τέθηκε σε ισχύ την 1 Δεκεμβρίου 2009 88 Άρθρο 21 του ΧΘΔΕΕ με τίτλο ‘’ Απαγόρευση διακρίσεων’’. Ο Χάρτης τέθηκε σε ισχύ την 1 Δεκεμβρίου 200989 Άρθρο 26 του ΧΘΔΕΕ με τίτλο ‘’Ενταξη των ατόμων με αναπηρίες’’90 Στις 22 Ιανουαρίου 2011, διατυπώνοντας επιφυλάξεις στο άρθρο 27(1) της Σύμβασης με τίτλο ‘’Εργασία και Απασχόληση’’, Απόφαση 2010/ 48/ Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για την κύρωση της Σύμβασης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα των ΑμεΑ σύμφωνα με το άρθρο 44 της Σύμβασης ΑμεΑ91 Τα 3 μέλη που δεν την κύρωσαν είναι η Ιρλανδία, Φινλανδία, Ολλανδία. 92 Σύμφωνα με το άρθρο 216(2) ΣΛΕΕ, όλες οι συμφωνίες που συνάπτει η ΕΕ δεσμεύουν τα όργανα της και τα κράτη μέλη. 93 Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και ΚοινωνικήΕπιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, Ευρωπαϊκή στρατηγική για την αναπηρία 2010-2020: Ανανέωση της δέσμευσηςγια μια Ευρώπη χωρίς εμπόδια. 15/ Νοεμβρίου/2010, COM(2010), 636, Brussels (IP/10/1505)94 COM 2010, 636 Final

13

κατάσταση των ΑμεΑ καθιστώντας ακόμη πιο επιτακτική την ανάγκη ανάληψης δράσης. Η Επιτροπήαφουγκράστηκε και την κοινή γνώμη καθώς παραθέτει, στην εισαγωγή της Στρατηγικής, έρευνα τουΕυρωβαρόμετρου το 2006 στην οποία το 91% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι πρέπει να δαπανώνταιπερισσότερα χρήματα για την εξάλειψη των φυσικών εμποδίων για τα ΑμεΑ. Επικαλούμενη τον ΧΘΔΕΕ,τη Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης95 και τη Σύμβαση ΑμεΑ δηλώνει ότι θασυνεργαστεί στενά με τα κράτη μέλη για να εξαλείψει φραγμούς και εμπόδια και να αντιμετωπίσει μαζί μετα κράτη μέλη τη διαφορετικότητα όλων των πολιτών της. Επικεντρώνεται σε οκτώ βασικούς τομείςδράσης που είναι συμμετοχή, ισότητα, απασχόληση, εκπαίδευση, κατάρτιση , κοινωνική προστασία καιυγεία, εξωτερική δράση και προσβασιμότητα. Θα εστιάσουμε στην τελευταία. Σύμφωνα με τη στρατηγική‘’προσβασιμότητα σημαίνει ότι τα άτομα με αναπηρία έχουν πρόσβαση, σε ισότιμη βάση με τους άλλους,στο φυσικό περιβάλλον, στα μέσα μεταφοράς, στις τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών και σεάλλες υποδομές και υπηρεσίες’’.96 Αποφάσισε λοιπόν να επικεντρωθεί στις παρακάτω δράσεις:

-Ειδικότερα, η ΕΕ θα διασφαλίσει την προσβασιμότητα σε αγαθά, σε υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένωντων δημοσίων υπηρεσιών και σε υποστηρικτικά μέσα για τα άτομα με αναπηρία. -θα πετύχει την πλήρη συμμετοχή τους στην κοινωνία με τη δημιουργία των προϋποθέσεων που τουςεπιτρέπουν να επωφελούνται πλήρως από την ιδιότητα του πολίτη της ΕΕ-θα εξαλείψει τα διοικητικά εμπόδια-θα παράσχει υπηρεσίες ποιότητας και θα εξαλείψει τις διακρίσεις λόγω αναπηρίας.-θα εξετάσει ύστερα από διαβουλεύσεις με τα κράτη μέλη και άλλα ενδιαφερόμενα μέρη, την σκοπιμότηταπρότασης μιας ‘’ευρωπαϊκής πράξης για την προσβασιμότητα’’ εώς το 2012.97

Η Ευρωπαϊκή πράξη για την προσβασιμότητα σε αγαθά και υπηρεσίες στην εσωτερική αγορά προτάθηκε εντέλει μετά τις διαβουλεύσεις όπως προέβλεπε η Στρατηγική, αλλά απέτυχε να εισέλθει στη σφαίρα τηςνομικής δεσμευτικότητας, παρόλα αυτά η υιοθέτηση της υπήρξε διαφωτιστική σχετικά με την κατάστασηπου επικρατεί στην Ενιαία Αγορά. Με βάση την αναφορά βλέπουμε ότι τα ΑμεΑ συνήθως δενσυνυπολογίζονται από τις επιχειρήσεις ως πιθανοί καταναλωτές με αποτέλεσμα να μην επωφελούνται όσοοι υπόλοιποι πολίτες της Ένωσης από τις ευκαιρίες της ενιαίας αγοράς, με αποτέλεσμα να υπάρχει έλλειψηανταγωνισμού στα προϊόντα που πληρούν κριτήρια προσβασιμότητας και επομένως υψηλό κόστος. Ηέλλειψη επιπλέον κοινών κριτηρίων και χαρακτηριστικών προσβασιμότητας αδρανοποιεί την δυνατότητατων επιχειρήσεων να εξάγουν τα προϊόντα τους σε αγορές πέραν της εθνικής. Κυρίως όμως η ΕΕ θα προσπαθήσει να εφαρμόσει τη διάταξη της Σύμβασης ΑμεΑ για τηνευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης98 και αυτό σημαίνει ενημέρωση και εκπαίδευση. Στις 5 Ιουνίου 2014 η ΕΕ δημοσίευσε την έκθεση που υπέβαλλε στην Επιτροπή της Σύμβασης ΑμεΑ γιατην πρόοδο εφαρμογής της Σύμβασης99 από τα κράτη μέλη μένοντας στην ιστορία ως ο πρώτος ΔιεθνήςΟργανισμός που υποβάλλει έκθεση σε Επιτροπή Διεθνούς Σύμβασης , όπως υποχρεούται.100

95 Άρθρο 10 ΣΛΕΕ το οποίο ορίζει ότι Ένωση οφείλει, κατά τον καθορισμό και την εφαρμογή των πολιτικών και δράσεων της, νακαταπολεμά κάθε διάκριση λόγων αναπηρίας αλλά και το Άρθρο 19 της ΣΛΕΕ που ορίζει ότι η Ένωση έχει την εξουσία να θεσπίζει νομοθετικά μέτρα για την αντιμετώπιση των διακρίσεων.96 Στρατηγική ΕΕ για μια Ευρώπη χωρίς όρια ο.π. 97 Μετά την έκθεση του Ευρωβαρόμετρου , European Commission (2012), Accessibility flash Eurobarometer, 345 98 Με την απόφαση 2001/903/ΕΚ του Συμβουλίου, της 3η Δεκεμβρίου 2001 ανακήρυξε το 2003 ως το Ευρωπαϊκό έτος για τα ΑμεΑ. Βλ. OJ L 335, 19.12.200199 European Commission SWD[2014[ 182 final,5/6/2014 Report of the implementation of the UN Convention of Persons with disabilities by the European Union100 Άρθρο 25 Σύμβασης ΑμεΑ

14

Η ΕΕ ακολουθώντας τις δεσμεύσεις της, δημιούργησε το 2010 μια Ομάδα Εργασίας για τηνπαρακολούθηση της εφαρμογής της Σύμβασης ΑμεΑ.101 Η Ομάδα Εργασίας εργάστηκε για δύο χρόνιααδιάκοπα ώστε να μπορέσει να παρακολουθήσει την πρόοδο των κρατών μελών σε ετήσια βάση. 102

Αξίζει να σημειωθεί ότι, παρά την πρωτοποριακή της πρωτοβουλία να κυρώσει τη Σύμβαση ΑμεΑ σε άλλεςπεριπτώσεις για ζητήματα αναπηρίας έχει επιδείξει ανεπίτρεπτη κωλυσιεργία, όπως για παράδειγμα ηπρόταση Οδηγίας για την ίση μεταχείριση, μια πρόταση που αναμένει από το 2008 την υιοθέτηση της. ΗΟδηγία για την ίση μεταχείριση όπως ονομάστηκε, επικεντρώνει το κανονιστικό της περιεχόμενο στηνκαταπολέμηση των διακρίσεων που βασίζονται στη θρησκευτική πίστη ή πεποίθηση, στην αναπηρία, στονσεξουαλικό προσανατολισμό και τέλος στην ηλικία. Θεωρείται ότι γεφυρώνει και ενοποιεί τηνκατακερματισμένη αντίληψη που έχει η ΕΕ μέχρι στιγμής για τις διακρίσεις, η οποία αντικατοπτρίζοντανκαι στο παράγωγο δίκαιο που δεν είχε επιδείξει ανάλογο τόλμη μέχρι σήμερα. Η Οδηγία περιελάμβανελεπτομερή ορισμό της άμεσης και έμμεσης διάκρισης αλλά και μέτρα που ενδυνάμωναν το πλαίσιοπροστασίας που είχαν ήδη οικοδομήσει οι προκάτοχοι 2000/43/EC και 2004/113/EC και αφορούσαν τηνέννομη προστασία ατόμων που υπήρξαν αντικείμενα διάκρισης καθώς και ευεργετικές διατάξεις περίαναστροφής του βάρους απόδειξης προς όφελος τους. Το άρθρο 4 της Οδηγίας υποχρέωνε τα κράτη ναλαμβάνουν όλα εκείνα τα θετικά μέτρα που θα ήταν απαραίτητα ώστε να εξασφαλίσουν στα ΑμεΑ τηναπαραίτητη πρόσβαση στις κοινωνικοοικονομικές δομές χωρίς όμως να επιβάλλουν στα άτομα αυτάδυσβάσταχτο βάρος. Παρόλα αυτά η πρόταση δεν προχώρησε.

Σε προγενέστερο όμως στάδιο και ειδικά για την προσβασιμότητα η ΕΕ υιοθέτησε μια σειρά απόνομοθετικές πράξεις, θεωρώντας την προσβασιμότητα ως προϋπόθεση για την συμμετοχή των ΑμεΑ στηνκοινωνία και οικονομία103 και ως γενική προτεραιότητα για την ανάπτυξη της διεθνούς κατανόησης καιπροστασίας των ΑμεΑ. Ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στην πρόσβαση των ΑμεΑ στις επικοινωνίες, στοηλεκτρονικό εμπόριο(e-commerce), στην ηλεκτρονική υπογραφή(e-signature)104, ενώ παρέχεται στα κράτητο δικαίωμα να χρησιμοποιούν ελεύθερα τις υπηρεσίες τους για τυφλούς και άτομα με περιορισμένηόραση.105 Τέλος τα ευρωνομίσματα πρέπει να σχεδιαστούν έτσι ώστε να λαμβάνονται υπόψη οι ανάγκεςτων ατόμων με προβλήματα όρασης.106

2.3. Η προστασία των ΑμεΑ στον χώρο της Αμερικής, Αφρικής, Ασίας και του Αραβικού κόσμου

Η αρχή της προσβασιμότητας κατιοχυρώνεται και σε άλλες διεθνείς πράξεις περιφερειακών οργανισμών.

2.3.1 Αμερική

101 Γνωστή ως (15G Commission’s Interservice Group on Disability. Η Επιτροπή στηρίζει τον ενεργό διάλογο μεταξύ της ΟμάδαςΥψηλού Επιπέδου για την Αναπηρία (Disability High Level Group) που συζητά με ΜΚΟ και εκπροσώπους εταιρειών και προμηθευτικών υπηρεσιών με σκοπό την εφαρμογή της Σύμβασης ΑμεΑ. 102 Στην έκθεση του 2012 σχετικά με την Ελλάδα επισημαίνει ότι δεν υπάρχει Εθνικός φορέας για την παρακολούθηση τωνδικαιωμάτων των ΑμεΑ , ότι οι δράσεις του κράτους είναι περιορισμένες , ενώ οι περισσότερες πρωτοβουλίες αποδίδονται στηνΚοινωνία των Πολιτών. 103 Βλ. Κανονισμός ( EC) Νο.661/200, OJ L 2009, 31.07.2009, Κανονισμός 95/16/EC OJ L 213, 7.9.1995, Οδηγία 2004/27/EC, Οδηγία 2007/66/EC, OJ L 335/31, Οδηγία 2009/45/EC OJ L 163/1, Κανονισμός (EU) Νο 305/2011, Οδηγία 1996/48, Οδηγία 2002/22/EC, Κανονισμός(EU) No.1025/2012 OJ L 316/12, 14.11.2012, Κανονισμός(EU) No. 305/2011, ΟJ L 88/5, 104 Κανονισμός (EU) No. 1315/2013 OJ L, 348, 20 .12.2013, Κανονισμός (EU) No. 1316/2013 OJ L, 348, 20 .12.2013105 Οδηγία 2008/6/ΕC OJ L 52/3, 27.2.2008106 § 62 της Έκθεσης της ΕΕ προς την Επιτροπή ΑμεΑ.

15

Ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών (ΟΑΚ) πέραν από την Αμερικανική Σύμβαση Δικαιωμάτων τουΑνθρώπου (ΑΣΔΑ) που κατοχυρώνει κατ’ αρχήν την απαγόρευση διάκρισης, δεν προβαίνει σε ειδικήαναφορά για την προστασία των ΑμεΑ. Αναφορά γίνεται στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο107 της ανωτέρωΣύμβασης που καλύπτει τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά δικαιώματα, όπου αναφέρεται ότι ταΑμεΑ δικαιούνται ειδικής προστασίας και βοήθειας με σκοπό να αναπτύξουν κατά το δυνατόν τηνπροσωπικότητα τους. Έτσι τα κράτη δεσμεύονται να υιοθετήσουν προγράμματα και να δημιουργήσουν θεσμούς για τη βοήθειατων ΑμεΑ, ενώ μέσω ειδικών μαθημάτων θα εκπαιδεύσουν τα μέλη της οικογένειας ΑμεΑ. Το 1999 τακράτη μέλη του ΟΑΚ υιοθέτησαν ειδική Σύμβαση για την εξάλειψη των διακρίσεων των ΑμεΑ108

προβλέποντας και μηχανισμό εφαρμογής, την Επιτροπή για την εξάλειψη των διακρίσεων των ΑμεΑ, ηοποία εξετάζει εκθέσεις που υποβάλλουν τα κράτη μέλη. Πέραν αυτών αξίζει να μνημονευτεί η Διακήρυξητου Καράκας του Παναμερικανικού Οργανισμού Υγείας109 κι η Διακήρυξη της Μανάγκουα110, πουυιοθετήθηκαν το 1993.

2.3.2. Αφρική

Στην Αφρικανική Ήπειρο, ο Χάρτης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών, που υιοθετήθηκε απότον Οργανισμό Αφρικανικής Ένωσης (ΟΑΕ)111, προβλέπει στο άρθρο 18§4 ότι τα ΑμεΑ ‘’έχουνδικαιώματα για ειδικά μέτρα προστασίας σύμφωνα με τις σωματικές και πνευματικές τους ανάγκες’’ ενώ τοάρθρο 16§1 παρέχει σε όλα τα ΑμεΑ το δικαίωμα στην απόλαυση σωματικής και ψυχικής υγείας. Σε ειδική μνεία για το παιδί ΑμεΑ προβαίνει ο Αφρικανικός Χάρτης για τα δικαιώματα και την ευημερίατου παιδιού112, όπου μεταξύ άλλων, τονίζει και την ανάγκη των παιδιών στην προσβασιμότητα σε όλα ταδημόσια κτήρια και χώρους, στην εκπαίδευση , προετοιμασία στην επαγγελματική ζωή κ.α.Το 2002 ο ΟΑΕ οργάνωσε Παναφρικανική Διάσκεψη για τη δεκαετία των ΑμεΑ με σκοπό να μελετήσουντο Σχέδιο Δράσης της δεκαετίας και να υιοθετήσουν κατάλληλα μέτρα. Η δεκαετία 2000-2009,πρωτοβουλία μιας ομάδας ΜΚΟ που πέτυχε τη σύμπραξη του τότε Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας,αφιερώθηκε στους στόχους προαγωγής της αφύπνισης και πρόσβασης των ΑμεΑ σε ίση βάση με τουςλοιπούς πολίτες της Αφρικής. Το εγχείρημα αποδείχθηκε επιτυχημένο καθώς δημιούργησε γέφυρες μεταξύτης κοινωνίας των πολιτών, κυβερνήσεων και του περιφερειακού οργανισμού οπότε και ανανεώθηκε γιαμια ακόμη δεκαετία από το 2009-2019. Επιπλέον βρήκε στήριξη και από το Οικονομικό και ΚοινωνικόΣυμβούλιο του ΟΗΕ που θέλησε να προωθήσει και να ενισχύσει οικονομικά την προσπάθεια.

2.3.3 Ασία και Αραβικός κόσμος

Στην Ασιατική ήπειρο η κινητικότητα περιορίζεται σε ομάδες εργασίας113, σε σεμινάρια114, εκθέσειςεμπειρογνωμόνων115 για την ανταλλαγή απόψεων για τα ΑμεΑ και τη δημιουργία ευκαιριών για την

107 Άρθρο 18 του Πρωτοκόλλου, γνωστό και ως Πρωτόκολλο San Salvador, που υιοθετήθηκε το 1998 και λύθηκε τέθηκε σε ισχύ το 1999. 108 Τέθηκε σε ισχύ το 2001. Την κύρωσαν 19 από τα 34 κράτη του ΟΑΚ. 109 Res. AG/Res. 1249 (XXIII-O/93) Situation of Persons with Disabilities in the American Hemisphere. 110 Res. AG /Res,1356 (XXC-0/95 ) και AG/Res, 1369 (XXVI-O/96 Panama Commitment to Persons with Disabilities in the American Hemisphere. 111 Ο Χάρτης υιοθετήθηκε το 2000 και τέθηκε σε ισχύ το 2001.112 Υιοθετήθηκε το 1990 και τέθηκε σε ισχύ το 1999.113 Asia-Pacific Region on Human Rights Issues, Jakarta, 20-28 January 1993 114 Interregional Seminar and Symposium on International Norms and Standards Relating to Disability, Hong-Kong, 1999115 Seminar and Symposium, 1998 at the Univ. of Berkley California and New York 2003.

16

κοινωνική τους ένταξη. Η έλλειψη πρωτοβουλιών είναι χαρακτηριστικό του Ασιατικού χώρου, οποίος δενθα ήταν υπερβολή να πει κανείς, ότι νομοθετικά τουλάχιστον και ειδικότερα στον τομέα της περιφερειακήςσυνεργασίας προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου υστερεί.116 Παρόμοιες προσπάθειες σημειώνονται και στον Αραβικό κόσμο.117 O Αραβικός Χάρτης Δικαιωμάτων τουΑνθρώπου118 προβαίνει σε ειδική μνεία για την προστασία των Αμεα τονίζοντας ότι τα άτομα με νοητικήκαι φυσική αναπηρία δικαιούνται αξιοπρεπούς ζωής και συμμετοχής στην κοινωνία119 αλλά μεταξύ άλλωνκαι στην πρόσβαση σε όλες τις δημόσιες και ιδιωτικές υπηρεσίες.120

Β. Νομολογία διεθνών θεσμών, Επιτροπών και Δικαστηρίων με έμφαση στην προσβασιμότητα. 1. Η πρόσφατη νομολογία της Επιτροπής ΑμεΑ

Η Επιτροπή ΑμεΑ , παρόλο το σύντομο χρονικό διάστημα ισχύος της Σύμβασης και του Πρωτοκόλλου ,δραστηριοποιήθηκε άμεσα, καταγράφοντας στη νομολογία της ήδη πέντε υποθέσεις. Η πρώτη, Zsolt Bujdoso και πέντε άλλοι κατά Ουγγαρίας121, αναφερόταν στην παραβίαση των άρθρων 12και 29 της Σύμβασης που αφορούν την ισότητα ενώπιον του νόμου και την ισότιμη συμμετοχή στη δημόσιαζωή της χώρας μεταξύ άλλων και στις εκλογές. Η Ουγγαρία με εσωτερικό νόμο απαγόρευε στους προσφεύγοντες να ψηφίσουν στις εκλογές λόγω τηςαναπηρίας τους. Συγκεκριμένα οι προσφεύγοντες, άτομα με πνευματική στέρηση, είχαν τεθεί σε καθεστώςμερικής στερητικής συμπαράστασης και σύμφωνα με το Ουγγρικό Συντάγμα αποκλείονταν από τοδικαίωμα ψήφου και στη συνέχεια διαγράφονταν από τους εκλογικούς καταλόγους. Το Ουγγρικό κράτοςκατά τη διαδικασία ενώπιον της Επιτροπής ισχυρίστηκε ότι ο περιορισμός τίθεται για να προστατευτεί ηακεραιότητα του πολιτικού συστήματος και η νόθευση αυτού με ψήφους προερχόμενους από άτομα πουδεν μπορούν να σχηματίσουν έγκυρη πολιτική συνείδηση και βούληση. Η Επιτροπή αφού άκουσε τιςαιτιάσεις των δύο πλευρών έκρινε αρχικά ότι το Ουγγρικό κράτος, αλλά και κάθε κράτος μέρος, έχεισύμφωνα με τη Σύμβαση υποχρέωση να εξασφαλίζει με θετικά μέτρα τη συμμετοχή των πολιτών πουβρίσκονται υπό επιτήρηση ή κηδεμονία στην πολιτική ζωή με ίσους και δίκαιους όρους και όχι να τουςστερεί χωρίς λόγο το δικαίωμα ψήφου, παρότρυνση που είχε ήδη απευθύνει προς την Τυνησία122, τηνΙσπανία123 αλλά και πρόσφατα το Ηνωμένο Βασίλειο124 κατά την εξέταση των αντιστοίχων εκθέσεων τους.

116 Πρωτοβουλίες προέρχονται κυρίως από τις υποεπιτροπές και τα όργανα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών με σημαντικότερητον εορτασμό της δεκαετία ΑμεΑ (1993-2002) με τον σκοπό της προαγωγής της πλήρους συμμετοχής και ισότητας των Αμεαστην κοινωνική ζωή. Την δεκαετία προκήρυξε η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή για την Ασία και τον Ειρηνικό. Σημαντικήθεωρείται επίσης για την προώθηση του ζητήματος και η συνάντηση της Ειδικής Ομάδας για τη δημιουργία μιας Σύμβασης γιατην προστασία και προαγωγή των δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειας των Αμεα που πραγματοποιήθηκε στη Μπανγκόκ τηςΤαϊλάνδης το 2003 και στο Νέο Δελχί της Ινδίας την ίδια χρονιά. Η Ομάδα είναι συνυπεύθυνη για το τελικό κείμενο τηςΣύμβασης ΑμεΑ που υιοθετήθηκε το 2006, οπότε και έπαψε να λειτουργεί. 117 Ειδική Ομάδα για τη δημιουργία μιας Σύμβασης για την προστασία και προαγωγή των δικαιωμάτων και της αξιοπρέπειαςπραγματοποίησε συνάντηση και στην Βηρυτό το 2003 με επίσης σημαντικά αποτελέσματα. Η επιλογή του τόπου δεν είναι τυχαίακαθώς επιχειρήθηκε η ευαισθητοποίηση και κινητοποίηση των χωρών των περιοχών αυτών. 118 Υιοθετήθηκε το 2004 και τέθηκε σε ισχύ το 2008. 119 Άρθρο 40 του Αραβικού Χάρτη. 120 Ibid § 6. 121 Zsolt Bujdosó and five others v. Hungary CRPD/C/10/D/4/2011, 20 Σεπτεμβρίου 2013122 Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Consideration of reports submitted by States parties under article 35 of the Convention, Concluding observations of the Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Tunisia, CRPD/C/TUN/CO/1, 13/May /2011, par.12-13123 Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Consideration of reports submitted by States parties under article 35 of the Convention, Concluding observations of the Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Spain, CRPD/C/ESP/CO/1, 19 October 2011, par.47-48124 Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Consideration of reports submitted by States parties under article 35 of the Convention, United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, CRPD/C/GBR/1, 3/July /2013, par. 320-321

17

Η Επιτροπή έκρινε παραβίαση των άρθρων 12 και 29 και αφού αιτιολόγησε πλήρως το δυσανάλογο καιπαράνομο της απαγόρευσης, συνέστησε στο κράτος να αναθεωρήσει όσες διατάξεις έρχονται σε αντίθεσημε τη Σύμβαση, να καταθέσει εντός 6 μηνών αναφορά για την πρόοδο σχετικά με την εναρμόνιση τηςεθνικής νομοθεσίας και επιδίκασε στους προσφεύγοντες δίκαιη αποζημίωση για ηθική βλάβη λόγω τηςστέρησης του δικαιώματος τους να συμμετάσχουν στις εκλογές του 2010.Παρατήρησε επίσης ότι το Ουγγρικό Σύνταγμα δεν είναι το μοναδικό που αποκλείει τους δικαστικάσυμπαραστατούμενος από το δικαίωμα ψήφου, περιορισμός δυσβάσταχτος όχι μόνο για το περιεχόμενο τουαλλά και για τη φύση του, καθώς ως συνταγματικής περιωπής δεν αφήνει περιθώρια για άσκησηικανοποιητικής προσφυγής για την άρση του μέτρου. Παρατηρείται επίσης ότι μόνον 7 από τα 28 κράτημέλη της ΕΕ δεν υποβάλλουν το κατά τα άλλα καθολικό αυτό δικαίωμα σε περιορισμό βάση της αναπηρίας,γεγονός που αποτελεί ευθεία διάκριση και παραβίαση των όσων περιέχει η Σύμβαση. 125

Η δεύτερη υπόθεση κατά της Ουγγαρίας126 αφορούσε διακρίνουσα μεταχείριση σε τυφλούς, οι οποίοι δενμπορούν να χρησιμοποιούν τα ATM στη χώρα τους, σε ίση πρόσβαση με τους λοιπούς πολίτες. H Επιτροπήέκρινε ότι υπήρξε παραβίαση σειράς άρθρων όπως το άρθρο 5§ 2, 3 που προβλέπει την απαγόρευση τωνδιακρίσεων και το άρθρο 12§ 5 που κατοχυρώνει την ισότητα ενώπιον του νόμου. Οι προσφεύγοντες άτομαμε σημαντικά προβλήματα στην όραση παραπονέθηκαν στην Επιτροπή ότι υφίσταντο διάκριση από τογεγονός ότι δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν τα μηχανήματα αυτόματης ανάληψης χρημάτων. ενώυποχρεούνταν παράλληλα από τη σύμβαση τραπεζικών υπηρεσιών να καταβάλλουν ίσο ποσό με όλους τουςυπόλοιπους πελάτες της τράπεζας απολαμβάνοντας λιγότερες υπηρεσίες. Οι προσφεύγοντες επανειλημμέναείχαν υποβάλει αίτημα να χρησιμοποιείται το σύστημα Braille στα πλήκτρα των ATM, κάτι πουαπορρίφθηκε από την Τράπεζα και έτσι η διαφωνία κατέληξε σε μια πολυετή δικαστική διαμάχη. ΗΤράπεζα διατείνονταν ότι η αντικατάσταση των ATM θα ήταν ένα δυσβάσταχτο μέτρο το οποίο δενμπορούσε να αντέξει οικονομικά. Αν και το Πρωτόδικο Δικαστήριο δικαίωσε τους προσφεύγοντες ηΤράπεζα άσκησε έφεση ενώπιον του Ανωτάτου Δικαστηρίου υποστηρίζοντας ότι μέσα από την ιδιωτικήσύμβαση παροχής τραπεζικών υπηρεσιών οι προσφεύγοντες αποδέχθηκαν τη μειονεκτική τους αυτήκατάσταση, ισχυρισμό που τελικά δέχθηκε το Ανώτατο Δικαστήριο και ακύρωσε την πρωτόδικη απόφαση.Στη συνέχεια οι προσφεύγοντες άσκησαν ατομική αναφορά ενώπιον της Επιτροπής ΑμεΑ. Η Ουγγαρίαόταν κλήθηκε να λογοδοτήσει και διαισθανόμενη προφανώς το ατόπημα στο οποίο έχει περιπέσει,παραιτήθηκε από το δικαίωμα της να αμφισβητήσει το παραδεκτό της αναφοράς και να προβάλειαντεπιχειρήματα, και πρότεινε συμβιβασμό για την προσαρμογή των τραπεζών σε συστήματα που θαεξασφαλίζουν την προσβασιμότητα των τυφλών, αλλά εν ευθέτω χρόνω και σταδιακά για να μηνεπιβαρυνθούν οι Τράπεζες υπερβολικά, λύση που τελικά δέχθηκε και η Επιτροπή. Ωστόσο, η Επιτροπήπρότεινε την υιοθέτηση ελάχιστων κανόνων προσβασιμότητας στις τραπεζικές υπηρεσίες από ιδιωτικάχρηματοδοτικά ιδρύματα καθώς και ενός νομοθετικού πλαισίου που θα εξασφαλίζει την πλήρηπροσβασιμότητα των ΑμεΑ.127

Στην υπόθεση Kenneth McAlpine128 κατά Ηνωμένου Βασιλείου ο διαβητικός προσφεύγων απολύθηκε to2006, διότι η εταιρία στην οποία εργαζόταν κατήργησε το τμήμα στο οποίο ήταν υπεύθυνος αν καιδιατήρησε τους άλλους εργαζομένους. Όπως αποκαλύφθηκε αργότερα η εταιρία υποστήριξε ότι ο διαβήτης

125 Annual Report 2010 of the Fundamental Rights Agency of the European Union126 Szilvia Nyusti, Peter Takacs and Tamas Fazekas v. Hungary CRPD/C/9/D/1/2010, 21 June 2013, 127Παραγρ. 10.2 (α)/Ibid128 Kenneth McAlpine v.The United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, CRPD/C/8/D/6/2011, 13 Νοεμβρίου 2012

18

σε συνδυασμό με την αυξημένη αρτηριακή πίεση του προσφεύγοντα θα μπορούσαν να τον οδηγήσουν σεμεγάλα διαστήματα απουσίας από την εργασία και για τον λόγο αυτόν έπρεπε να απολυθεί. Η ατομική αυτήαναφορά δεν έγινε παραδεκτή από την Επιτροπή ratione temporis, διότι κατά τον χρόνο της παραβίασης τοΠρόσθετο Πρωτόκολλο δεν είχε ακόμη τεθεί σε ισχύ στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Στην υπόθεση H.M κατά Σουηδίας129, η προσφεύγουσα έπασχε από χρόνια διαταραχή των συνδετικώνιστών (EDS σύνδρομο) που είχε ως συνέπεια την υπερευαισθησία των οστών και των αγγείων της οπότεδεν μπορούσε να μετακινηθεί καθόλου, ούτε να ξαπλώσει αλλά ούτε να σηκωθεί λόγω της πιθανότηταςτραυματισμού. Οι γιατροί της συνέστησαν αποκαταστατικές υδροθεραπείες και έτσι η προσφεύγουσαυπέβαλε αίτηση στην αρμόδια αρχή για να της επιτρέψουν να κατασκευάσει δεξαμενή νερού στο πίσωμέρος του σπιτιού της, αίτηση που τελικά απορρίφθηκε διότι το πολεοδομικό αναπτυξιακό σχέδιο τηςπεριοχής δεν το επέτρεπε. Η Επιτροπή έκρινε ότι το σχέδιο αυτό δεν επιβάλει περιορισμό, αντιθέτως ισχύειανεξαιρέτως για όλους, ασχέτως αν είναι άτομα με αναπηρία ή όχι. Παρόλα αυτά ζήτησε από την αρμόδιααρχή να επανεξετάσει και να προτείνει άλλα μέτρα που θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν την πρόσβαση τηςπροσφεύγουσας την απαιτούμενη θεραπεία. Η Σουηδία130 τόνισε ότι το Σουηδικό Σύνταγμα εμποδίζει τηνκυβέρνηση να επηρεάζει αποφάσεις αλλαγής πολεοδομικού σχεδιασμού για ατομικές περιπτώσεις καιαναφέρθηκε στις σχετικές διατάξεις. Από την πλευρά της η Επιτροπή επικαλέστηκε το άρθρο 27 τηςΣύμβασης για το δίκαιο των συνθηκών131 που ρητά αναφέρει ότι το κράτος μέρος δεν μπορεί να επικαλεστείδιατάξεις του εσωτερικού δικαίου για να δικαιολογήσει τη μη εφαρμογή μιας διεθνούς σύμβασης.Υπενθύμισε επίσης ότι η νομοθεσία πρέπει να εφαρμόζεται σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα προστασίας τωνδικαιωμάτων του ανθρώπου, λαμβάνοντας όλα τα απαραίτητα μέτρα έτσι ώστε τα δικαιώματα των ΑμεΑ ναπροστατεύονται με τον ίδιο τρόπο που προστατεύονται και τα δικαιώματα των υπολοίπων ατόμων πουδιαμένουν σε ένα κράτος. 132

Η Επιτροπή ζήτησε πρόσθετη πληροφόρηση για: α. τα μέτρα που έλαβε η Σουηδία για την εφαρμογή τηςΣύστασης της, β. τη δυνατότητα να δοθεί κατ’εξαίρεση άδεια στην H.M. από την αρμόδια αρχή και γ. ναδημοσιευθεί η γνώμη της Επιτροπή στο διαδίκτυο στη Σουηδική γλώσσα. Αγνοώντας τη γνώμη τηςΕπιτροπής ,η κυβέρνηση της Σουηδίας δήλωσε ότι δεν υποχρεούται σύμφωνα με τις διεθνείς τηςυποχρεώσεις να αποζημιώσει την προσφεύγουσα για τα έξοδα ης αναφοράς που υπέβαλλε εναντίον της. Οδιάλογος συνεχίζεται με την Επιτροπή να εκφράζει την απογοήτευση της. Στην υπόθεση Liliane Groninger κατά Γερμανίας133 η προσφεύγουσα, γαλλίδα υπήκοος κατέθεσε τηναναφορά εκ μέρους του ανάπηρου υιού της, του συζύγου της και της ίδιας για παραβίαση των άρθρων 3,4,8και 27 της Σύμβασης ΑμεΑ. Ειδικότερα αναφέρθηκε στο γεγονός ότι παρόλο που ο υιός τηςπαρακολούθησε κανονική α’ βάθμια και β’ βάθμια εκπαίδευση, αντιμετώπισε πρόβλημα πρόσβασης στηνεπαγγελματική εκπαίδευση, στερούμενος της προβλεπόμενης βοήθειας από το Γραφείο Απασχόλησης, μεαποτέλεσμα να αποκλειστεί από την αγορά εργασίας. Η Επιτροπή εξέτασε την υπόθεση στη βάση τηςδιακρίνουσας μεταχείρισης που υπέστη ο υιός της κας Groninger στην πρόσβαση εργασίας καθώς και στηδιαδικασία που προηγείται της πρόσληψης, ιδιαίτερα δύσκολη για τα ΑμεΑ. Τόνισε ότι η διαδικασία αυτή

129 H.M. v Sweden, CRPD/C/7/D/3/2011, 11 Απριλίου 2012 130 Κατέθεσε υπόμνημα στις 26 Οκτωβρίου 2012, αναφερόμενη στις απόψεις της Επιτροπής και η προσφεύγουσα κατέθεσε τις δικές τις απόψεις την 1η Φεβρουαρίου του 2013. 131 Βλ. μεταξύ άλλων Χρ. Ροζάκης στο K.Ιωάννου, Κ.Οικονομίδης, Χ.Ροζάκης, Α.Φατούρος, Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Θεωρία των Πηγών, σελ. 146, Αντ. Ν.Σάκκουλας , Αθήνα- Κομοτηνή, 1988 και Ε. Ρούκουνας, Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 2011 σελ. 70 132 Committee on the Rights of Persons with Disabilities, Interim Follow-up report under art. 5 of the Optional Protocol to the CRPD, at its tenth session (2-13 September 2013) published 7 Nov. 2013. CRPD/C/10/3133 Gröninger v. Germany, CRPD C/11/D/2/2010, on Communication nr.2/2010, 4 Απριλίου 2014

19

δεν βοηθάει αποτελεσματικά την απασχόληση των ΑμεΑ, ενώ οι σχετικές ρυθμίσεις απευθύνονται κυρίωςσε άτομα που προσωρινώς απώλεσαν την πλήρη εργασιακή τους ικανότητα, δηλαδή αντιμετωπίζουνπροσωρινή αναπηρία που δύναται να αποκατασταθεί εντός 36 μηνών. Η Γερμανία αρχικά προσπάθησε ναανατρέψει το παραδεκτό της αναφοράς, προβάλλοντας δυνατότητες έννομης προστασίας που μπορούσε ηκα Groninger και ο γιος της να χρησιμοποιήσουν. Εν συνεχεία κατέθεσε κατά την ακροαματική διαδικασίαπλήρη κατάλογο των μέτρων κοινωνικής πολιτικής που έχει λάβει για την εξασφάλιση της συμπερίληψηςκαι της πρόσβασης των ΑμεΑ στον εργασιακό τομέα. Παρόλα αυτά το γεγονός ότι δεν έκανε μνεία για τοποια από αυτά τα μέτρα είναι εφαρμοστέα στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν επέτρεψαν την Επιτροπή να τασυνεκτιμήσει. Επιπλέον το γεγονός ότι οι αρμόδιες αρχές, εν προκειμένω το Γραφείο Απασχόλησης είχεπαράσχει πληροφορίες για κενές θέσεις, ίδιες με αυτές που παρέχει σε όλους τους ανέργους θέτοντας έτσισε μειονεκτική θέση τον γιό της υπογραμμίστηκε από την Επιτροπή ως λανθασμένη πρακτική. Η Επιτροπήαπέρριψε τον ισχυρισμό της Γερμανίας περι απαραδέκτου καθώς απέτυχε να αποδείξει το πώς τα μέσα πουπροέβλεπε θα οδηγούσαν σε πλήρη και αποτελεσματική προστασία του προσφεύγοντα και έκρινε τηναναφορά παραδεκτή. Εξετάζοντας τη διαδικασία σύμφωνα με την οποία παρέχονται στον ενδιαφερόμενοπληροφορίες σχετικά με κενές θέσεις διαπίστωσε ότι εκτός από χρονοβόρα είναι ιδιαίτερα επιβαρυντική γιαένα ΑμεΑ που δεν μπορεί να περάσει όλα τα στάδια της για να φτάσει τελικά στη σύναψη μια σύμβασηςεργασίας και αν και φαίνεται ότι τελολογία του μέτρου να κινείται προς την ενθάρρυνση επιχειρήσεων ναπροσλαμβάνουν ΑμεΑ, τελικά τους αφήνει ευρεία διακριτική ευχέρεια ως προς την τελική επιλογή γεγονόςπου αναιρεί την όλη πρόνοια του μέτρου. Τέλος, η Επιτροπή παρατήρησε ότι τα όσα έπραξε το κράτος δενκρίνονται ικανοποιητικά σε σχέση με τις υποχρεώσεις που φέρει από τη Σύμβαση ΑμεΑ και για τον λόγοαυτόν η αντιμετώπιση του προσφεύγοντα συνιστά παραβίαση των άρθρων 27 § 1 δ και ε, σε συνδυασμό μετο 3 § α,β,γ και ε αλλά και το άρθρο 4 παρ. 1 α και 1β και το άρθρο 5 § 1 της Σύμβασης. Η Επιτροπή στοσκεπτικό της επέβαλε στο κράτος την αποκατάσταση του προσφεύγοντα με την επανεξέταση του αιτήματοςτου υπό την εθνική νομοθεσία, αλλά και την αποζημίωση του. Επιπρόσθετα τόνισε ότι θα πρέπει ηΓερμανία να λάβει όλα τα απαραίτητα μέτρα για να αποτρέψει παρόμοιες διακρίσεις στο μέλλονπροσαρμόζοντας ανάλογα τη νομοθεσία της, εξασφαλίζοντας έτσι ότι πιθανοί εργαζόμενοι μπορούν ναεπωφεληθούν εξατομικευμένα από τις κενές θέσεις εργασίας που είναι διαθέσιμες χωρίς διάκριση, ενώκάλεσε τη Γερμανία να υποβάλει έκθεση εντός εξαμήνου για να διαπιστώσει όσα έχει πράξει προς αυτή τηνκατεύθυνση.

2.Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σε ζητήματα ΑμεΑ

Οι προσφυγές ατόμων με αναπηρία ενώπιον του ΕΔΔΑ έδωσαν στο Δικαστήριο την ευκαιρία να ασχοληθείμε το ζήτημα της προστασίας των δικαιωμάτων των ΑμεΑ. Θα εστιάσουμε στις σημαντικότερες από αυτές.Στην υπόθεση Price κατά Ηνωμένου Βασιλείου134 η κράτηση γυναίκας με σοβαρή αναπηρία για 3 νύχτεςκαι 4 ημέρες σε φυλακή που στερείτο επαρκών μέσων διαβίωσης συνιστούσε παραβίαση του άρθρου 3 καιθεωρήθηκε απάνθρωπη μεταχείριση. Τα κράτη υποχρεούνται να προστατεύουν τη φυσική και πνευματικήυγεία των κρατουμένων τόνισε το Δικαστήριο στην υπόθεση Keenan κατά Ηνωμένου Βασιλείου135 όπουδιαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 3 λόγω ανεπαρκούς φύλαξης πνευματικά ανάπηρου που αποπειράθηκενα αυτοκτονήσει. Στη νομολογία του ΕΔΔΑ συχνά υπογραμμίστηκε η υποχρέωση των κρατών να παρέχουνπροστασία στη φυσική και πνευματική υγεία των κρατουμένων.136 Σε μια άλλη πολύκροτη υπόθεση η

134 Case Price v. United Kingdom No.33394/96 135 Keenan v. United Kingdom No. 27229/95 136 Herzcegfalvy v. Austria, Judgment 24 Sept. 1992, Series A-296-A

20

Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του ΕΔΔΑ137 έκρινε ότι κωφός με καταγωγή από την Αλγερία,γεννημένος και μεγαλωμένος στη Γαλλία, δεν μπορεί να απελαθεί στην Αλγερία, λόγω της περαιτέρωαπομόνωσης που θα υποστεί σε ένα τελείως ξένο περιβάλλον. Η Γαλλία με την πράξη της αυτή παραβίαζετα άρθρα 3 και 8 της ΕυρΣΔΑ. Στην υπόθεση S.C κατά Ηνωμένου Βασιλείου138 το ΕΔΔΑ έκρινε ότι νεαράάτομα με πνευματική αναπηρία, ακόμη και αν είναι επίδοξοι ληστές, θα πρέπει να δικάζονται από ειδικάδικαστήρια και να λαμβάνεται υπόψη η αναπηρία τους. O S.C. μέχρι τα 11 του χρόνια είχε διαπράξει σειράεγκλημάτων που συμπεριελάμβαναν κλοπή, ληστεία, διάρρηξη και εμπρησμό, ενώ μετά την σύλληψη τουδόθηκε σε ανάδοχη οικογένεια για φροντίδα. Ψυχίατρος που τον εξέτασε διαπίστωσε ότι πάσχει απόδιαταραχή προσωπικότητας που είχε ως αποτέλεσμα την αντικοινωνική συμπεριφορά, ενώ διαπιστώθηκεότι αντιμετώπιζε σοβαρές μαθησιακές δυσκολίες, χαμηλό νοητικό επίπεδο και διαταραχές στην αντίληψη.(λείπει κείμενο σχετικά με την υπόθεση)Στο πλαίσιο της οικογενειακής προστασίας, το νομοθετικό κενό που υπήρχε στο δίκαιο της Ολλανδίας πουαπαγόρευε την εκπροσώπηση στο Δικαστήριο ανήλικου πνευματικά ανάπηρου κοριτσιού 16 ετών πουβιάστηκε, αποτελούσε παραβίαση του άρθρου 8 ΕυρΣΔΑ. Το ΕΔΔΑ ζήτησε την άμεση τροποποίηση τουΟλλανδικού Νόμου. 139

Σε ζητήματα εκπαίδευσης, στην υπόθεση Graeme κατά Hνωμένου Βασιλείου 140 το Δικαστήριο έκρινε ότιστην περίπτωση που το Υπουργείο Παιδείας προτείνει ειδικά σχολεία για παιδιά που είχαν ανάγκη ειδικήςεκπαίδευσης – παρόλο που η γενική αρχή είναι ότι τα παιδιά με αναπηρία θα πρέπει έχουν πρόσβαση σεκανονικά σχολεία, κατά το δυνατόν – θα ακολουθείται η πολιτική του Υπουργείου. Τα ΑμεΑ θα πρέπει να απολαμβάνουν την προστασία όλων των δικαιωμάτων τους χωρίς διάκρισης (αρ.14), είτε άμεση , είτε έμμεση.141 Το ζήτημα θα αποκτήσει εξαιρετική σημασία, όταν κυρωθεί από τη χώραμας το Πρωτόκολλο Νο.12 που αναγνωρίζει την απαγόρευση διάκρισης σε αυτόνομο δικαίωμα. Στην Botta κατά Ιταλίας142, ο προσφεύγων ΑμεΑ, παραπονέθηκε μεταξύ άλλων ότι είχε δυσκολίεςπρόσβασης στην παραλία και εως εκ τούτου αντιμετώπιζε δυσκολίες ανάπτυξης της κοινωνικής του ζωήςκατά παραβίαση του άρθρου 8 της Σύμβασης. Το ΕΔΔΑ δέχτηκε κατ’ αρχήν ότι το κράτος έχει υποχρέωσηνα λάβει μέτρα για τα ΑμεΑ, αλλά τα μέτρα αυτά θα πρέπει να βρίσκονται σε άμεση σχέση με την ιδιωτικήζωή των προσφευγόντων. Ο σκοπός στην περίπτωση αυτή ήταν ευρύς και γενικός, ενώ το να ερμηνεύσεικανείς το άρθρο 8 με τέτοια ευρύτητα ελλοχεύει σοβαρούς κινδύνους παρανόησης σχετικά με τηνπαρεχόμενη προστασία. Η επίκληση από τον προσφεύγοντα του άρθρου 14 σε συνδυασμό με το 8απερρίφθη επίσης με το αιτιολογικό της μη αυθύπαρκτης φύσης του πρώτου, οπότε και η απόρριψηπαραβίασης του δευτέρου το συμπαρασύρει. Στην υπόθεση Zehnalova και Zehnal κατά Τσεχίας,143 η πρώτη σε αναπηρικό καροτσάκι, παραπονέθηκε ότιπολλά κτήρια στην πόλη της δεν της παρείχαν προσβασιμότητα. Οι προσφεύγοντες αμφισβήτησαν τησυνταγματικότητα των πολεοδομικών πράξεων της πόλης τους μέχρι και στο Συνταγματικό Δικαστήριο τηςχώρας εξαντλώντας έτσι τα ένδικα μέσα που είχαν στη διάθεση τους χωρίς αποτέλεσμα, αφού και τοανώτατο δικαστήριο απέρριψε το αίτημα τους ως μη νόμιμο. Εν τέλει το ζευγάρι προσέφυγε στο ΕΔΔΑεπικαλούμενο παραβίαση των άρθρων 8 για την προστασία της ιδιωτικής ζωής, δικαίωμα που θεωρούσαν οιπροσφεύγοντες ότι παραβιάζεται από την αδυναμία του κράτους να παρέμβει με θετικά μέτρα. ΤοΔικαστήριο απέρριψε την πρώτη νομική βάση, σε σχέση με το δικαίωμα προστασίας της ιδιωτικής ζωής,

137 Με την θέση σε ισχύ του 11ου Πρωτοκόλλου στη ΕυρΣΔΑ το 2001, η Επιτροπή καταργήθηκε. 138 Case S.C v. United Kingdom, Application No. 60958/00, Strasbourg 10/11/2004 ( Final Judgment)139 Case X and Y v.Netherlands, Judgment of 26 March 1985, Series A No 91140 Case Graeme v. United Kingdom , Commission decision of 5 February 1990 141 Case Hugh Jorolan v. United Kingdom no. 24746/94, Judgment 142 Case Botta v. Italy, Application no. 21439/93, Strasbourg, 24/February/1998143 Case Zehnalova and Zehnal v. Czech Republic, Application no. 38621/97, Strasbourg, 14/May/2002

21

κρίνοντας ότι δεν υπήρχε άμεσος σύνδεσμος. Επιπλέον διατύπωσε το σκεπτικό ότι το άρθρο 8 δεν πρέπει ναθεωρείται ότι περιλαμβάνει μόνο υποχρέωση αποχής απευθυνόμενη προς το κράτος αλλά και υπόπροϋποθέσεις μπορεί να γεννήσει απαιτήσεις για θετική παρέμβαση του κράτους, το οποίο όμως διαθέτειένα μεγάλο περιθώριο εκτίμησης σχετικά με τα μέτρα που θα λάβει. Την ίδια τύχη είχαν και οι υπόλοιπεςνομικές βάσεις που επικαλέστηκαν οι προσφεύγοντες σχετικά με τα άρθρα 12 και 13 του ΕυρωπαϊκούΚοινωνικού Χάρτη, το 1, 3, 6§1 και 14 της ΕυρΣΔΑ που απορρίφθηκαν ratione materiae. Στην υπόθεσηSentgens κατά Ολλανδίας144, o Nikky Sentgens έπασχε από σύνδρομο Μυϊκής Δυστροφίας Duchenne(Duchenne Muscular Dystrophy), μια σπάνια εκφυλιστική νόσο που οδηγεί στη σταδιακή αποδιοργάνωσητων μυών με αποτέλεσμα την απώλεια της ικανότητας να περπατά και σε μεταγενέστερο στάδιοαναπνευστική και καρδιακή ανεπάρκεια. Οι πάσχοντες από το σύνδρομο έχουν προσδόκιμο ζωής κατάμέσο όρο τα είκοσι χρόνια. Ο προσφεύγων, που βρισκόταν σε προχωρημένο στάδιο ήταν ανίκανος νακινηθεί ενώ βρισκόταν καθηλωμένος σε ειδικό μηχανικό αναπηρικό καροτσάκι που του επέτρεπε να έχειβασικές βιοτικές λειτουργίες αλλά πάντοτε υποβοηθούμενος από τρίτο πρόσωπο. Ο Νikky ζήτησε από τοκράτος ένα ρομποτικό χέρι, ειδικής και προηγμένης τεχνολογίας που θα του επέτρεπε να αποκτήσειαυτονομία σε ένα βαθμό και έως εκ τούτου να μην εξαρτάται από τους άλλους στην ιδιωτική του ζωή. Οιαρμόδιες αρχές απέρριψαν την αίτηση του και τα εσωτερικά δικαιοδοτικά όργανα αρνήθηκαν το αίτηματου. Τελικά ο προσφεύγον ανέπτυξε μια επιχειρηματολογία που ερχόταν σε αντίθεση με τη θέαση τουΔικαστηρίου και την μέχρι τώρα νομολογία του σχετικά με το άρθρο 8, θεμελιώνοντας την απαίτηση τουκατά του κράτους και την υποχρέωση του τελευταίου αντίστοιχα για παρέμβαση στην κατάσταση απόλυτηςεξάρτησης στην οποία βρισκόταν και ακολούθως αδυνατούσε να αναπτύξει οποιαδήποτε πρωτοβουλίαοικεία βουλήσει. Το ΕΔΔΑ δεν θέλησε να απομακρυνθεί από την προγενέστερη νομολογία, πιθανόνφοβούμενο τη δημιουργία δεδικασμένου, και επανέλαβε ότι το άρθρο 8 καταρχάς γεννά υποχρέωση τουκράτους να απέχει από οποιαδήποτε ανάμειξη στην ιδιωτική ζωή του ατόμου. Δευτερογενώς πιθανόν ναγεννά και απαιτήσεις για θετικές πράξεις που αφορούν την εξασφάλιση των απαραίτητων προϋποθέσεωνγια την ανεμπόδιστη άσκηση του δικαιώματος, αλλά συνέχισε λέγοντας ότι ακόμα και αν γίνει δεκτό ότιειδικός δεσμός υφίσταται εν προκειμένω για τη γένεση τέτοιων υποχρεώσεων, αυτό δεν αναιρεί το γεγονόςότι το κράτος απολαμβάνει ευρύ περιθώριο εκτίμησης σχετικά με τα λαμβανόμενα μέτρα. Άλλη μια ενδιαφέρουσα υπόθεση που απασχόλησε πρόσφατα το Δικαστήριο είναι η Semikhvostov κατάΡωσίας145 ( 6/2/2014). Η υπόθεση είναι διαφωτιστική για τις συνθήκες κράτησης στις φυλακές της Ρωσίας.Ο Semikhvostov καταδικάστηκε το 2001 για ανθρωποκτονία σε δεκατρία χρόνια κάθειρξη. Πριν τηφυλάκιση του είχε ήδη τυφλωθεί από το δεξί του μάτι, ενώ κατά την κράτηση του είχε ξυλοκοπηθεί άγριααπό δεσμοφύλακες τραυματίζοντας την σπονδυλική του στήλη βαριά, γεγονός που του άφησε μερικήπαράλυση των κάτω άκρων οπότε και αναγκάστηκε να χρησιμοποιεί πατερίτσες για τη μετακίνηση του.Παρόλα αυτά η έλλειψη ιατρικής περίθαλψης και οι άθλιες συνθήκες κράτησης επιδείνωσαν δραματικά τηνκατάσταση του και οδήγησαν σε ολική παράλυση των κάτω άκρων. Μέχρι την αποφυλάκιση του το 2013δεν είχε καμία βοήθεια ενώ δεν μπορούσε να μετακινηθεί στις εγκαταστάσεις και εναπόκειτο αποκλειστικάστη βοήθεια των συγκρατουμένων του που προσφέρονταν μόνο επί πληρωμή να τον εξυπηρετήσουν στιςβασικές του ανάγκες, όπως υγιεινή ή διατροφή. Λόγω των άθλιων συνθηκών άρχισε να πάσχει απόμολύνσεις και υποσιτισμό ενώ αναγκαζόταν να μοιράζεται έναν κοιτώνα εξήντα τετραγωνικών μέτρων μεεκατό κρατούμενος εκ των οποίων αρκετοί έπασχαν από HIV και φυματίωση. Η Ρωσική κυβέρνησηπροσπάθησε να ανατρέψει αρχικά την προσφυγή με τον ισχυρισμό της μη εξάντλησης των εσωτερικώνενδίκων μέσων ενώ στη συνέχεια αναφέρθηκε στις κατηγορίες και αποπειράθηκε να εξωραΐσει την

144 Case Sentges v. the Netherlands, Application no. 27677/02, Strasbourg, 08/July/2003145Case of Semikhvostov v. Russia, Application no. 2689/12. Strasbourg, 06/February/2014

22

περιγραφή του Semikhvostov καταλήγοντας ευθαρσώς ότι ο προσφεύγων έχει την τάση να υπερβάλει!ToΕΔΔΑ με μια ιδιαίτερα αναλυτική αιτιολογία απέρριψε την ένσταση απαραδέκτου, προδικάζοντας κατάκάποιο τρόπο την κρίση του, κρίνοντας ότι τα ένδικα βοηθήματα δεν πρέπει να παρέχονται μόνοθεωρητικά αλλά και πρακτικά και να οδηγούν σε αποτέλεσμα επί της ουσίας, εξασφαλίζοντας έτσι τηνπροσβασιμότητα του ατόμου στην έννομη προστασία σύμφωνα με το άρθρο 13. Στη συνέχεια εξέτασε τοάρθρο 3, επικαλούμενο παλαιότερες αποφάσεις του και κατέληξε ότι ο διαχωρισμός που ο προσφεύγωνυπέστη ως ΑμεΑ τον στιγμάτισε, ενώ η έλλειψη προσβασιμότητας σε στοιχειώδεις υπηρεσίες υγιεινής καιδιατροφής θα μπορούσε να γεννήσει σοβαρά ζητήματα υπό το πρίσμα του άρθρου 3. Το ΕΔΔΑακολουθώντας αυτήν την πρωτοποριακή συλλογιστική διαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 3, καθώς οSemikhvostov υπήρξε αντικείμενο απάνθρωπης μεταχείρισης ακριβώς λόγω έλλειψης προσβασιμότητας. ΗΡωσία ζήτησε την παραπομπή της υπόθεση στο Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης, η εκδίκαση ενωπίον του οποίουεκκρεμεί. Η σημασία της υπόθεσης έγκειται στο γεγονός ότι το Δικαστήριο χρησιμοποίησε τη ΣύμβασηΑμεΑ ως ερμηνευτικό εργαλείο για να τεκμηριώσει το διατακτικό του, ανυψώνοντας έτσι τη σημασία τηςκαι ανοίγοντας τον δρόμο για ακόμη πιο προηγμένες αποφάσεις σχετικά με τα δικαιώματα των ΑμεΑ. 146

Η ΕυρΣΔΑ απέδειξε μέσω της νομολογίας την ευαισθησία της στην προστασία των ΑμεΑ, παρόλη τηνέλλειψη ειδικής διάταξης που να αναφέρεται σ’ αυτούς, προσπαθώντας να συμβάλλει όσο μπορεί στηναπόλαυση των δικαιωμάτων τους.

3.Η Επιτροπή του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη του ΣτΕ και η νομολογία της για τα ΑμεΑ

Η Ευρωπαϊκή Κοινωνική Επιτροπή που προβλέπεται από τον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη διαθέτεισημαντική αν και περιορισμένη νομολογία στα ζητήματα προστασίας των δικαιωμάτων των ΑμεΑ. Στηνυπόθεση Mental Disability Advocacy Center (MDAC) μιας διεθνούς ΜΚΟ που ασχολείται με ταδικαιώματα των ΑμεΑ κατά Βουλγαρίας147, καταγγέλθηκε ότι τα παιδιά με μέτρια και βαριά αναπηρία πουζουν στα ‘’Σπίτια για παιδιά με Νοητική Αναπηρία’’ (Homes for Mentally Disabled Children) δενλαμβάνουν καμιά εκπαίδευση, λόγω της αναπηρίας τους. Υποστήριξαν ότι η πρακτική αυτή παραβιάζει τοάρθρο 17§2 του αναθεωρημένο Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη, που απαιτεί από τα κράτη να λαμβάνουνόλα τα κατάλληλα και αναγκαία μέτρα, ώστε να παρέχεται στα παιδιά και στους νέους δωρεάν πρόσβασηστην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ισχυρίστηκαν επιπλέον ότι η παραβίαση τουδικαιώματος στην εκπαίδευση συνιστούσε διακρίνουσα μεταχείριση σε βάρος , των παιδιών κατάπαραβίαση του άρθρου Ε του αναθεωρημένου Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη, που ορίζει ότι η απόλαυσητων δικαιωμάτων που αναγνωρίζει ο Χάρτης θα πρέπει να εξασφαλίζεται χωρίς διάκριση. Στην υπόθεση European Action of Disabled (AEH) κατά Γαλλίας148 η Επιτροπή κλήθηκε να εξετάσει τοδικαίωμα των ΑμεΑ που έπασχαν από αυτισμό στην επαγγελματική εκπαίδευση. Η Επιτροπή εξέτασε καιτον τρόπο που λειτουργούν τα ειδικά ιδρύματα που φροντίζουν παιδιά και νέους με αυτισμό και την

146Για τον λόγο αυτό αναμένουμε με ενδιαφέρον την απόφαση του Δικαστηρίου και επι δύο προσφυγών που κατατέθηκαν πρόσφατα, της Guberina κατά Κροατίας και της HP κατά Δανίας (ΗP v. Denmark, Application no. 55607/09, January 2014, Guberina v. Croatia, Application no. 23682/13, December 2013)Κατά την εκδίκαση της υπόθεση Semikhvostov παρέμβαση κατέθεσαν η EDF ( European Disability Forum ) με έδρα τις Βρυξέλλες και η IDA ( International Disability Alliance ) με έδρα τη Γενεύη των οποίων προΐσταται oΈλληνας ο κος Ιωάννης Βαρδακαστάνης. Το EDF και η IDA τόνισαν κατά τις ακροάσεις τη σημασία των διεθνών προτύπων για τον σεβασμό των ΑμεΑ κυρίως στη φυλακή147 Mental Disability Advocacy Center (MDAC) v. Bulgaria, Complaint No. 41/2007, 3 June 2008148 Complaint No. 81/2012

23

εκπαιδευτική τους φύση, κι ομόφωνα κατέληξε ότι υπήρξε παραβίαση του άρθρου 15§1 και με πλειοψηφίαότι παραβιάστηκε και το άρθρο Ε σε συνδυασμό με το άρθρο 15§1 λόγω του ότι δεν υπήρχε η δυνατότηταστις οικογένειες των παιδιών αυτών να επιλέξουν κάποιο ειδικό σχολείο που να τους παρέχει τηνεκπαίδευση που δικαιούνται.149

1. Η θέση του Δικαστηρίου της ΕΕ στα ζητήματα των ΑμεΑ

Ζητήματα σχετικά με την αναπηρία εξετάστηκαν και από το Δικαστήριο της Ευρωπαικής Ενωσης[ΔΕΕ]. Σεμια πρώτη υπόθεση που αφορούσε την εφαρμογή της Οδηγίας για την ισότητα στην απασχόληση, η ChaconNavas 150 που εργαζόταν στην Eurest Colectividades SA., αρρώστησε και για ένα χρονικό διάστημα δενκατάφερε να εργαστεί. Απολύθηκε και προσέφυγε κατά της απόφασης απόλυσης με το επιχείρημα ότι ήταναντίθετη με τις διατάξεις της Οδηγίας. Το εθνικό δικαστήριο υπέβαλε το προδικαστικό ερώτημα στο ΔΕΕκατά πόσον η ασθένεια εμπίπτει στην προστατευτική παραπομπή και καλύπτεται από την Οδηγία. Το ΔΕΕόρισε την αναπηρία σε σχέση με την εφαρμογή της Οδηγίας ως :’’τον περιορισμό που απορρέει κυρίως απόφυσική, πνευματική η ψυχολογική κατάσταση και εμποδίζει τη συμμετοχή των συγκεκριμένων ατόμωνστην επαγγελματική ζωή’’. Υπογράμμισε ότι η αναπηρία είναι διαφορετική από την ασθένεια, καθότιδιαρκεί περισσότερο χρονικό διάστημα και ότι η ασθένεια δεν καλύπτεται από την Οδηγία.151 ΣτηνΥπόθεση Coleman το ΔΕΕ επικεντρώθηκε στο γεγονός ότι η Οδηγία απαγορεύει την άμεση διάκριση καικακοποίηση (harassment)’’ με βάση την αναπηρία’’ και έκρινε ότι προστατεύει επίσης άτομα πουυπέστησαν άμεση διάκριση όχι με βάση τη δική τους αναπηρία αλλά με βάση την αναπηρία ατόμου με τοοποίο σχετίζονται. Τα κράτη μέλη υποχρεούνται να αναμορφώσουν την εσωτερική τους νομοθεσία, έτσιώστε να παρέχουν προστασία σε όλα τα άτομα που υπέστησαν διακρίνουσα μεταχείριση στην εργασία τουςως αποτέλεσμα του γεγονότος ότι έχουν μέλος της οικογένειας ΑμεΑ. H Coleman ήταν γραμματέας καιμητέρα ανάπηρου παιδιού στο Ην. Βασίλειο. Η συμπεριφορά των εργοδοτών της μετά τη γέννηση τουπαιδιού άλλαξε, η μεταχείριση προς το πρόσωπο της ήταν διακρίνουσα, σε σχέση με τη συμπεριφορά προςμητέρες με φυσιολογικά παιδιά, προσέφυγε στα δικαστήρια επικαλούμενη την εσωτερική νομοθεσία(Disability Discrimination Act 1995). 152 Το εσωτερικό δικαστήριο απηύθυνε προδικαστικό ερώτημα στοΔΕΕ.

Στην πρόσφατη υπόθεση Επιτροπής κατά Ιταλίας153, αντικείμενο κρίσης υπήρξε η ευρωπαϊκή Οδηγία γιατην ίση μεταχείριση στην απασχόληση και την εργασία.154Η Επιτροπή άσκησε προσφυγή λόγω παράβασηςενώπιον του ΔΕΕ, υποστηρίζοντας ότι η Οδηγία μεταφέρθηκε στο εσωτερικό δίκαιο από την Ιταλία, χωρίςνα τηρηθεί η αρχή της ίσης μεταχείρησης έναντι των αναπήρων και οι εγγυήσεις και οι προσαρμογές που

149 Η Επιτροπή Υπουργών του ΣτΕ, υιοθέτησαν την Απόφαση, CM/Res CRS(2014) 2E στις 2 Φεβρουαρίου 2014 150 Case C-13/05 Chacon Navas v. Eurest Colectividades SA (Case C-13/05 (2005) ECR1-6407 βλ. Και Common Market Law Review vol. 44, 2007, σελ 487-499 151 Ωστόσο, η απόφαση αυτή έδωσε τροφή για κριτική και συζητήσεις, δεδομένου ότι υπάρχουν ασθένειες που διαρκούν για μεγάλο χρονικό διάστημα και θα μπορούσαν να καλυφθούν από την Οδηγία. Βλ. σχετικά, M. Oliver, Understanding Disability: from theory to practice, Basingstoke, Macuiillan Press Ltd, 1996 και M. Priestley, Constructions and creations: idealism, materialism and disability theory 1998, 13 Disability and Society 1, σελ. 75-94, D. Hosking, Great Expectations: Protection from Discrimination because of Disability in Community Law (2006) 31 European Law Review 667 επ. 152 Case C-303/06 S. Coleman v. Attridge Law and Steve Law, Judgment of the Court, Grand Chamber 17 July 2008 153 Απόφαση C-312/11, Commission v. Italy154 Οδηγία 2000/78/ΕΚ του Συμβουλίου, της 27ης Νοεμβρίου 2000, ‘’για τη διαμόρφωση γενικού πλαισίου για την ίση μεταχείριση στην απασχόληση και στην εργασία’’

24

προβλέπονται για τη μεταχείριση όλων των ΑμεΑ , όλους τους εργοδότες και όλες τις διάφορες πτυχές τηςσχέσης εργασίας. Περαιτέρω, η εφαρμογή της ιταλικής νομοθεσίας εξαρτάται από την έκδοση διοικητικώνπράξεων από τις τοπικές αρχές ή από την σύναψη ειδικών συμβάσεων μεταξύ των τελευταίων αυτών καιτων εργοδοτών και δεν παρέχει συνεπώς στα ΑμεΑ δικαιώματα τα οποία θα μπορούσαν να προβληθούνευθέως ενώπιον δικαστηρίων. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι το ΔΕΕ υιοθέτησε πλήρως την έννοια τηςαναπηρίας της Σύμβασης ΑμεΑ για να εξάγει δικανική κρίση, ενώ αξιοποίησε τα όσα ορίζει η Σύμβαση γιατις ‘’εύλογες διευκολύνσεις’’, τις προσαρμογές δηλαδή που πρέπει να πραγματοποιούνται προκειμένου ναμπορέσουν τα ΑμεΑ να απολαύσουν ή να ασκήσουν όλα τα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες τουςσε ισότιμη βάση. Τα κράτη επομένως πρέπει να επιβλέπουν την υποχρέωση των εργοδοτών να λαμβάνουναποτελεσματικά και πρακτικά μέτρα, που πρέπει να οδηγούν με τη λιγότερη επιβάρυνση στο επιθυμητόαποτέλεσμα. Το ΔΕΕ εξέτασε τα μέτρα που υιοθέτησε η Ιταλία και έκρινε ότι ακόμη και ως σύνολο ναειδωθούν και να εκτιμηθούν δεν επιβάλλουν σε όλους τους εργοδότες την υποχρέωση να λαμβάνουν τααπαιτούμενα μέτρα και κατά συνέπεια η Ιταλία παρέβη τις υποχρεώσεις της.155

Στις συνεκδικασθείσες υποθέσεις Ring και Skouboe Werge,156 αντικείμενο της δικαστικής κρίσης υπήρξε εκνέου η Οδηγία για την ίση μεταχείριση στην απασχόληση και την εργασία. Η Οδηγία είχε μεταφερθεί στοεργατικό δίκαιο της Δανίας, ενώ παράλληλα υπήρχε ρύθμιση σύμφωνα με την οποία ο εργοδότης είχεδικαίωμα καταγγελίας με μειωμένη προθεσμία ενός μήνα εφόσον ο εργαζόμενος απουσίασε λόγωασθενείας. Η συνδικαλιστική οργάνωση HK Danmark άσκησε δύο αγωγές αποζημίωσης στο όνομα τωνRing και Skouboe Werge λόγω μειωμένης προθεσμίας προειδοποίησης. Δεδομένου ότι οι δύο εργαζόμενεςήταν ΑμεΑ θα μπορούσε η εταιρία να προτείνει μείωση του ωραρίου εργασίας τους. Επιπλέον η οργάνωσηισχυρίστηκε ότι η μειωμένη προθεσμία δεν μπορεί εν προκειμένω να τύχει εφαρμογής καθώς η απουσίατους οφείλεται στην αναπηρία. Το ΔΕΕ παρατηρεί ότι η Οδηγία δεν ορίζει την αναπηρία οπότε καιπροστρέχει στη Σύμβαση ΑμεΑ, για να διαπιστώσει ότι στην έννοια αυτή εμπίπτει παθολογική κατάστασηπου προκαλείται από ασθένεια ιατρικώς διαγνωσθείσα ως ιάσιμη ή ανίατη εφόσον , αφενός, η ασθένειααυτή έχει ως αποτέλεσμα μειονεκτικότητα, οφειλόμενη, ιδίως, σε πάθηση σωματική, διανοητική ή ψυχική ηοποία σε συνδυασμό με διάφορους περιορισμούς μπορεί να παρακωλύσει την πλήρη και αποτελεσματικήσυμμετοχή του συγκεκριμένου ατόμου στον επαγγελματικό βίο σε ισότιμη βάση με τους υπόλοιπουςεργαζόμενους. Το ΔΕΕ επομένως διαπίστωσε ότι η τήρηση της μειωμένης προθεσμίας εν προκειμένωεισάγει δυσμενή και άδικη διάκριση σε βάρος των ΑμεΑ που δεν βρίσκονται σε ανάλογη θέση με τουςλοιπούς εργαζόμενους . Δεν πρόκειται για διάκριση που βασίζεται στην αναπηρία εφόσον εφαρμόζεταιανεξαιρέτως σε όλους τους εργαζόμενους παρόλα αυτά πρέπει να συνεκτιμηθεί το ενδεχόμενο να φέρει σεμειονεκτική θέση τους εργαζομένους ΑμεΑ η αδιάκριτη αυτή εφαρμογή, και άρα πρόκειται για έμμεσηδιάκριση στηριζόμενη στην αναπηρία. Αξίζει δε να σημειωθεί ότι το ΔΕΕ σε δύο προδικαστικά ερωτήματα που δέχθηκε το 2013 σχετικά μεδικαιώματα ΑμεΑ χρησιμοποίησε ως ερμηνευτικό εργαλείο τη Σύμβαση ΑμεΑ, που μετά την κύρωσηαποτελεί πρωτογενές δίκαιο της Ένωσης.

5.Το Διαμερικανικό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και η προστασία των ΑμεΑ

Σε μια πρόσφατη απόφαση του το Δια-αμερικανικό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΔΔΔΑ)μίλησε για διεθνή ευθύνη της Αργεντινής από πράξεις των δικαστικών αρχών από υπερβολική

155 Στην περίπτωση μη συμμόρφωσης της Ιταλίας με την απόφαση του ΔΕΕ η Επιτροπή δύναται να ασκήσει νέα προσφυγή ζητώντας επιβολή χρηματικών κυρώσεων. 156 Απόφαση στις υποθέσεις C-335/11 και C-337/11, Ring και Skouboe Werge

25

καθυστέρηση στην εκδίκαση αγωγής κατά του κράτους από την οποία εξαρτάτο η ιατροφαρμακευτικήπερίθαλψη παιδιού με αναπηρία.157 Το ΔΔΔΑ καταλόγισε ομόφωνα στην Αργεντινή παραβίαση βασικώνδικαιωμάτων του Sebastian Furlan, όπως αυτά της ιδιοκτησίας, της δίκαιης δίκης και δικαστικήςπροστασίας και το δικαίωμα της αξιοπρέπειας. Ομοίως το ΔΔΔΑ αναγνώρισε παραβίαση του δικαιώματοςτης αξιοπρέπειας και των κοντινότερων συγγενών του Sebastian, του πατέρα της μητέρας, της αδερφής καιτου αδερφού του.Το ΔΔΔΑ στο οποίο έφτασε η υπόθεση είπε ότι οι επικαλούμενες παραβιάσεις σχετίζονται με το γεγονόςότι ο Sebastian ως παιδί υπέστη ατύχημα και εν συνεχεία ενηλικιώθηκε έχοντας επίκτητη αναπηρία. Αυτάτα δύο στοιχεία δείχνουν ακριβώς τη μέθοδο εξέτασης, δηλαδή κατά πρώτον τη διεθνή πράξη για τηνπροστασία των δικαιωμάτων των παιδιών και τα διεθνή πρότυπα για την προστασία και την εξασφάλισητων δικαιωμάτων των ΑμεΑ. Σε αυτή λοιπόν την κατεύθυνση η Δια-αμερικανική Σύμβαση για τηνΕξάλειψη όλων των μορφών Διακρίσεων κατά των Ατόμων με Αναπηρία ορίζει την αναπηρία ως‘’σωματική, νοητική ή αισθητηριακή διαταραχή μόνιμη ή παροδική, που περιορίζει τη λειτουργικήικανότητα κάπου σε μία η περισσότερες ουσιώδεις δραστηριότητες και η οποία μπορεί να προκληθεί η ναεπιδεινωθεί από το οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον’’. Από την πλευρά της, η Σύμβαση ΑμεΑ τουΟΗΕ ορίζει ότι στα άτομα με αναπηρία ‘’περιλαμβάνονται άτομα με μακροχρόνιες σωματικές, νοητικές,πνευματικές ή αισθητηριακές βλάβες οι οποίες σε αλληλεπίδραση με διάφορα εμπόδια δύνανται ναπαρεμποδίσουν την πλήρη και αποτελεσματική συμμετοχή τους στην κοινωνία σε ίση βάση με τουςάλλους.’’ Το ΔΔΔΑ από την συγκριτική προσέγγιση των δύο ορισμών παρατήρησε ότι τα συμβατικάκείμενα λαμβάνουν υπόψη το κοινωνικό μοντέλο της αναπηρία, που θεωρεί ότι η αναπηρία δεν ορίζεταιαποκλειστικά από την ύπαρξη κάποια σωματικής, πνευματικής, ψυχικής ή αισθητηριακής διαταραχής,αλλά σχετίζεται και με τα εμπόδια και τους περιορισμούς που υπάρχουν κοινωνικά για τα άτομα αυτά,αποκλείοντας την πρόσβαση στην αποτελεσματική άσκηση των δικαιωμάτων τους. Τα εμπόδια αυτάέχουν ποικίλη φύση καθώς μπορεί να είναι κοινωνικοοικονομικά, αρχιτεκτονικά και επικοινωνιακά. Έτσικαταλήγει το ΔΔΔΑ κάθε πρόσωπο που βρίσκεται σε μια ευαίσθητη κατάσταση δικαιούται ειδικήπροστασία, που πρέπει να προέρχεται από το κράτος ως απόφυση της γενικότερης του υποχρέωσης νασέβεται και να εξασφαλίζει τα δικαιώματα του ανθρώπου. Το ΔΔΔΑ επιπλέον αναφέρει ότι δεν αρκεί τοκράτος να απέχει από παραβιάσεις των δικαιωμάτων αλλά υποχρεούται να λαμβάνει θετικά μέτρα προςτην αποτελεσματική διασφάλιση τους. Το ενδιαφέρον της υπόθεσης έγκειται και στο γεγονός ότι το Δικαστήριο διαπίστωσε την παραβίαση τουδικαιώματος της αξιοπρέπειας και των μελών της οικογενείας του Sebastian επειδή ακριβώς οιυπερβολικές καθυστερήσεις που οδήγησαν σε στρεψοδικία την υπόθεση τους κόστισαν τόσο σε χρόνο όσοκαι σε χρήμα, ενώ τα προβλήματα που αντιμετώπισαν προσπαθώντας να επιτύχουν την αποκατάσταση τουSebastian ήταν αμέτρητα. Έτσι κατέληξε στο να δεχθεί παραβίαση σειράς άρθρων και για τα 4 μέλη τηςοικογενείας του Sebastian. Κλείνοντας την ενδιαφέρουσα αυτή απόφαση, το ΔΔΔΑ καταλήγει ότι το κράτος απέτυχε να εξασφαλίσειαποτελεσματικές εγγυήσεις για τη δικαίωση και την αποκατάσταση του ανηλίκου ΑμεΑ που οι ειδικέςσυνθήκες τον έθεταν σε αυτήν την εξαιρετικά ευάλωτη θέση. Επιπλέον η ανύπαρκτη ανάμειξη τουΣυνηγόρου του Παιδιού υπήρξε κατακριτέα ενώ δεν αναζητήθηκε καμία εναλλακτική λύση σχετικά με τοπώς θα καταβληθεί τελικά η αποζημίωση με αποτέλεσμα να φτάσει μειωμένη κατά πολύ στο θύμα. Όλααυτά ,κατέληξε, συνιστούν στοιχεία de facto διάκριση βάσει της αναπηρίας και έτσι καταδίκασε τηνΑργεντινή για παραβίαση του 5§1, 8§1, 21, 25§1 και 25§2γ και 1§1 της ΑΣΔΑ.

Συμπέρασμα

157 Inter-American Court of Human Rights ( ICHR) Case of Furlan and Family v. Argentina, Judgment of August 31, 2012O 14χρονος Sebastian Furlan τραυματίστηκε παίζοντας σε αφύλακτο στρατόπεδο, ιδιοκτησία του Αργεντινού στρατού, έμεινε ανάπηρος και οι γονείς του ζήτησαν αποζημίωση η οποία τους καταβλήθηκε μόνο στο1/4 του συνολικού πόσου που επιδικάστηκε και με 15 ολόκληρα χρόνια καθυστέρηση.

26

Η Σύμβαση ΑμεΑ προσδίδει ιδιαίτερη σημασία στην προσβασιμότητα, όπως κατοχυρώνεται στο άρθρο 9.Ησημασία αυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι το πρώτο Γενικό Σχόλιο που υιοθέτησε η Επιτροπή αφοράτην ερμηνεία του άρθρου αυτού,όπου η Επιτροπή τονίζει ότι η προσβασιμότητα αποτελεί την προυπόθεσηγια να ζήσουν τα ΑμεΑ ανεξάρτητα και να συμμετάσχουν πλήρως και σε ίση βάση στην κοινωνία. 158 Μεαφορμή την πρώτη ατομική αναφορά κατά Ουγγαρίας η Επιτροπή υπογράμμισε το δικαίωμα πρόσβασηςτων ΑμεΑ. Τίθεται λοιπόν το ερώτημα : θεωρείται η προσβασιμότητα νέο δικαίωμα του ανθρώπου για ταΑμεα; Το ερώτημα είχε τεθεί κατά τη διαπραγμάτευση της Σύμβασης, στη συζήτηση για το άρθρο 9 , όπουδιευκρινίστηκε ότι θα δεν θα πρέπει να θεωρηθεί το άρθρο αυτό ως πηγή νέων δικαιωμάτων. Μετά όμωςαπό την παράθεση των διεθνών πράξεων και της νομολογίας που προηγήθηκαν διαπιστώνεται το αντίθετο Η προσβασιμότητα είναι αδιαμφισβήτητα μια προϋπόθεση, αν όχι η μόνη προϋπόθεση για την ανεξαρτησίατων ατόμων με αναπηρία, τη συμμετοχή τους στην κοινωνία αλλά και την εξασφάλιση ίσων ευκαιριών σεόλους τους τομείς της ζωής τους. Ως δικαίωμα το συναντούμε σε μια σειρά από διεθνείς συμβάσεις που ανκαι δεν μιλούν για την προσβασιμότητα αυτή κάθε αυτή εμπεριέχουν ειδικότερες εκφάνσεις της, όπως τοδικαίωμα κάθε πολίτη στην πρόσβαση επί ίσοις όροις στις δημόσιες παροχές του κράτους ,για το δικαιωμαπρόσβασης όλων σε μέρη ή υπηρεσίες που σκοπούν στην εξυπηρέτηση γενικού συμφέροντος, γεγονός πουοδηγεί στη δημιουργία ενός νομικού προηγούμενου στη διεθνή προστασία των δικαιωμάτων τουανθρώπου, που αφορά την αναγνώριση ενός δικαιώματος στην πρόσβαση per se.159 Η πεποίθηση αυτήενισχύεται και από το γεγονός ότι η Σύμβαση ΑμεΑ βασίζεται στην αρχή της προσβασιμότητας θεωρώνταςτην το κλειδί για την απόλαυση των λοιπών δικαιωμάτων των ΑμεΑ. Η παρατήρηση αυτή έγινε και απότην Επιτροπή για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα που την περιήγαγε σε υποχρέωσητων κρατών. Επιπρόσθετα η Επιτροπή για τα δικαιώματα του παιδιού στο Γενικό Σχόλιο 9 αναφέρθηκε στογεγονός ότι η έλλειψη πρόσβασης σε κυβερνητικά και δημόσια κτήρια καθώς και σε χώρους αναψυχήςαποτελεί παράγοντα υψηλού κινδύνου που μπορεί εύκολα να οδηγήσει στην περιθωριοποίηση των παιδιών,κάτι που επανέλαβε και στο πρόσφατο Γενικό Σχόλιο 17 σχετικά με το δικαίωμα του παιδιού στηναναψυχή. Στα παραπάνω έρχονται να προστεθούν οι διαπιστώσεις της Παγκόσμιας Εκθέση για τηνΑναπηρία που εκδόθηκε από την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας η οποία έκρινε ότι η έλλειψη πρόσβασηςαποκλείει τα άτομα με αναπηρία από την απόλαυση μιας ομάδας δικαιωμάτων, περιορίζοντας τους μόνοστα βασικά και αυτονόητα δικαιώματα της ανθρώπινης ύπαρξης και ζωής χωρίς να τους δίνεται τελικά τοερέθισμα να αναπτυχθούν φυσιολογικά ως μέλη του κοινωνικό συνόλου.Αν προσθέσουμε και την πλούσιανομοθεσία της ΕΕ ,της ΔΟΕ και τα δρώμενα σε άλλες περιοχές του πλανήτη καταλήγουμε στοσυμπέρασμα ότι το δικαίωμα στη προσβασιμότητα αρχίζει να ενδύεται παγκοσμίως με υψηλό κανονιστικόπεριεχόμενο. Τα κράτη μέρη υποχρεούντα να πάρουν τα απαραίτητα μέτρα ώστε να εξασφαλίσουν ότι ταΑμεΑ έχουν πρόσβαση στο περιβάλλουν, στις μεταφορές, στην πληροφορία, στις επικοινωνίαςσυμπεριλαμβανομένων και των τεχνολογικών συστημάτων αλλά και σε άλλες παροχές που απευθύνονταιστο ευρύ κοινό, τόσο σε αστικές όσο και σε αγροτικές περιοχές. Η συνθετότατη λοιπόν αυτή διάταξη τουάρθρου 9 της Σύμβασης ΑμεΑ,αν αναγνωστεί σε συνδυασμό με τον γενικό ερμηνευτικό κανόνα τουάρθρου 31 της Σύμβασης της Βιέννης, 160φαίνεται ότι παρέχει στα άτομα αυτά νέο δικαίωμα. Τα παραπάνω ,με μια δόση βέβαια αμφισβήτησης σχετικά με την κανονιστική υφή του δικαιώματος,διαφαίνονται καθαρά στο Γενικό Σχόλιο για το άρθρο 9 της Επιτροπής ΑμεΑ. Είναι δε ενδιαφέρον να

158 General Comment No. 2 (2014), o.π.§1 159 Ibid, §2 αναφέρει χαρακτηριστικά ‘’ Οι διατάξεις του θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση της ενσωμάτωσης του δικαιώματος πρόσβασης στον πυρήνα των διεθνών πράξεων προστασίας δικαιωμάτων του ανθρώπου’’. 160 Το άρθρο 31 της Σύμβασης της Βιέννης αναφέρεται στο θέμα της ερμηνείας των συνθηκών ‘’που θα πρέπει να γίνεται με καλήπίστη σύμφωνα με το σύνηθες νόημα που δίδεται στους όρους της συνθήκης, μέσα στο γενικό πλαίσιο και υπό το φως του αντικειμένου και του σκοπού της.’’

27

παρατηρήσουμε ότι το προσχέδιο του Γενικού Σχολίου τέθηκε σε δημόσια διαβούλευση στην οποίασυμμετείχαν πάνω από 40 οργανώσεις από όλον τον κόσμο που ασχολούνται με τα ΑμεΑ.161

Το κράτος, πρωταρχικά, ως κυρίαρχο είναι υποχρεωμένο να φροντίζει και να μεριμνεί ώστε όλοι οι πολίτεςνα απολαμβάνουν αυτά τα οποία είναι απαραίτητα για την ευδαιμονία τους και την συνεπακόλουθη υγιήκαι ισορροπημένη ανάπτυξη της προσωπικότητας τους, ενώ στον στόχο αυτόν οφείλει να συνεπικουρείταιαπό το διεθνές δίκαιο. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο το διεθνές σύστημα έχει στρέψει την προσοχή του στο άτομο τοοποίο αποκτά ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο και εξέχουσα θέση στις ημερήσιες διατάξεις των διεθνώνοργανισμών. Ο αιώνας αυτός αποτελεί ορόσημο καθώς μέσα από την επέλαση της παγκοσμιοποίησηςβαπτίζεται εκ νέου ως εποχή της διαφορετικότητας, της ανομοιογένειας και της ποικιλομορφίας. Ημοναδική πρόκληση που διανύει ο κόσμος μας στην εποχή της κρίσης έρχεται να συνδυαστεί με μιαμοναδική ευκαιρία που παρουσιάζει η ανάδειξη της διαφορετικότητας, η οποία και μπορεί να τοναναζωογονήσει και να του δώσει νέα πνοή. Τα άτομα είναι ευάλωτα σε ένα πολυμορφικό διεθνές περιβάλλον γεμάτο απειλές που παίρνουν ποικίλεςμορφές, με αποτέλεσμα το διεθνές δίκαιο της προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου να μην μπορείπάντοτε επιτυχημένα να παρακολουθεί όλες αυτές τις σύγχρονες προκλήσεις, περιοριζόμενο σε ένακατασταλτικό, συνεσταλμένο και όχι έναν προληπτικό και δυναμικό χαρακτήρα ,όπως έχει αποδείξει ηδιεθνής εμπειρία. Παρόλα αυτά δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τα αξιοσημείωτα βήματα που έχουν γίνειμέχρι στιγμής ειδικά στον τομέα της προστασίας των δικαιωμάτων των ΑμεΑ. Αν η προσβασιμότηταθεωρηθεί τελικά αυτόνομο και αυτοτελές δικαίωμα βρισκόμαστε μπροστά σε μια νέα δικαιοπλαστικήπρωτοπορία που αξίζει ιδιαίτερης μνείας και επαίνου, καθώς θα προσθέσει στον κατάλογο τωνδικαιωμάτων μια ακόμη ασφαλιστική δικλείδα υπέρ των ΑμεΑ. Ακόμη δε σημαντικότερο είναι ότι σεσυνδυασμό με το Πρωτόκολλο, αυτό το δικαίωμα αυτομάτως αποκτά αγωγιμότητα που δίνει άμεσα τηδυνατότητα στα ΑμεΑ να απαιτήσουν από τα κράτη θετική παροχή και την ουσιώδη ενσάρκωση τουδικαιώματος. Η πρόσφατη απόφαση του ΕΔΔΑ που έκρινε την έλλειψη πρόσβασης του Ρώσουκρατούμενου σε υγιεινή και τροφή , ως παραβιάζουσα το άρθρο 3 της ΕυρΣΔΑ, ανοίγει τον δρόμο γιαπεραιτέρω ερμηνείες. Θα μπορούσε δηλαδή, η έλλειψη προσβασιμότητα να επενδυθεί τον χαρακτήρα ενόςδικαιώματος αναγκαστικού δικαίου; Αναμένουμε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον την απόφαση του ΤμήματοςΕυρείας σύνθεσης του ΕΔΔΑ στο ζήτημα αυτό.

161 Η Επιτροπή έχει μέχρι στιγμής υιοθετήσει δύο Γενικά Σχόλια για το άρθρο 9 και 12 ενώ έχει εξαγγείλει ότι ετοιμάζει ένα

ακόμη για το άρθρο 6 της Σύμβασης που αφορά τις γυναίκες με αναπηρία.

28