Χρυσό στεφάνι βελανιδιάς από το ταφικό σύνολο της αγοράς των Αιγών,

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ

ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΊΑ

ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΆΚΗ

22, 2008

Ένα νέο εργαστήριο κεραμικής στην Πέλλα

Μαρία Λιλιμπάκτι-Ακαμάτη, Νίκος Ακαμάτης

Η ανασκαφική έρείΑία του 2008 συνεχίστηκε στην περιοχή της νέας εισόδου, όπου βρίσκονται τα

κτήρια εξυπηρέτησης των επισκεπτών, στο πλαίσιο της συντήρησης και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώ-ρου της Πέλλας. Έγιναν εργασίες συντήρησης των τοίχων των οικοδομικών τετραγώνων και επιστρώθη-καν οι αρχαίοι δρόμοι, που αποτελούν και τις διαδρο-μές των επισκετΓτών, μετά τη διενέργεια δοκιμαστικών τομών που αποκάλυψαν νεκροταφεία της πρώιμης εποχής του χαλκού, της εποχής του σιδήρου και των κλασικών χρόνων. Ακόμα, άρχισαν οι εργασίες αντι-κατάστασης του ξύλινου προστατευτικού στεγάστρου του δημόσιου λουτρού από μεταλλικό^

Το 2007 είχε ολοκληρωθεί η ανασκαφή του δημόσι-ου λουτρού στο βορειοανατολικό τμήμα του οικοδομι-κού τετραγώνου «Ενημέρωσης», που εξετάστηκε στη συνάντηση για την παρουσίαση του αρχαιολογικού έργου του 2007^. Κατά το 2008 η έρευνα συνεχίστηκε στο βορειοδυτικό τμήμα του οικοδομικού τετραγώνου, όπου οι ανασκαφικές εργασίες είχαν διεξαχθεί σε μικρή έκταση την περίοδο 1997-1998 και το 2007. Στόχος ήταν η ολοκλήρωση της ανασκαφής, ο συσχετισμός του συγκροτήματος με το δημόσιο λουτρό στα ανατο-λικά και η δημιουργία ενός ενιαίου ττυρήνα ενδιαφέρο-ντος των επισκετΓτών στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου.

Τα παλαιότερα στοιχεία ανθρώπινης παρουσίας ανάγονται στην πρώιμη εποχή του χαλκού. Στην πε-

ι . Για την περιοχή της νέας εισόδου του αρχαιολογικού χώρου της Πέλλας, ρ ν Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, ΑΕΜΘ11,1997,193-203, της ίδιας, ΑΕΜΘ14,2000,410-417, της ίδιας, «Για τη μεταλλοτεχνία της Πέλλας», στο Μνείας Χάριν. Τόμος στη μνήμη Μαρίας Σιγανίδου (1998) 127-140, της ίδιας, ΑΔ 52.1997. Χρον. Β'2,712-716. της ίδιας, ΑΔ 53,1998. Χρον. Β'2,639-640.

2. Το τετράγωνο ονομάστηκε συμβατικά, κατά την ανασκαφή. «Ενημέρωσης», λόγω της ύπαρξης σ' αυτό του κτηρίου ενημέρωσης των επισκεπτών. Για τα πορίσματα της έρευνας στο δημόσιο λουτρό, βλ. Μ. Λιλιμπάκη, Ν. Ακαμάτης. ΑΕΜΘ 21,2007.99-108.

ρίοδο αυτή τοποθετούνται κατά πάσα πιθανότητα δύο ταφές που εντοπίστηκαν σε στρωματογραφικές τομές στο εσωτερικό του οικοδομικού τετραγώνου. Ο πρώτος τάφος είναι λιθοπερίκλειστος ωοειδής, διαστ. 0,80x0,35 μ., και ο δεύτερος εγχυτρισμός σε χειροποί-ητο πιθοειδές αγγείο'. Τα ευρήματα αυτά συσχετίζο-νται με το προϊστορικό νεκροταφείο της Πέλλας που εντοπίστηκε ανατολικότερα^. Η ανασκαφική έρευνα της φετινής περιόδου έφερε ακόμη στο φως κινητά ευρήματα ανοικτών και κλειστών αγγείων της εποχής του χαλκού και της εποχής του σιδήρου®.

Η πρωιμότερη αρχιτεκτονική φάση του ανασκαφθέ-ντος τμήματος του οικοδομικού τετραγώνου τοποθε-τείται στα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια και συνδέεται με την επέκταση της πόλης, που συντελέστηκε αυτή την περίοδο. Το νέο συγκρότημα βρίσκεται στην βο-ρειοδυτική γωνία του τετραγώνου «Ενημέρωσης», καταλαμβάνοντας περίπου το μισό πλάτος του. Εί-ναι τετράγωνο στην κάτοψή του, με πλευρά μήκους 21,50 μ., πλήρως ενταγμένο στο πολεοδομικό σχέδιο

3. Ο λιθοπερίκλειστος τάφος ήταν προσανατολισμένος στον άξονα Β-Ν και οι τιλευρές του σχηματίζονταν με κάθετα τοποθετημένες αδρά επεξεργασμένες λίθινες πλάκες, διαστ. 0.50x0,30 μ. Στο εσωτερικό του τάφου βρέθηκαν ελάχιστα διάσπαρτα οστά και ένα πήλινο σφονδύλι. Στη δεύτερη ταφή το αγγείο ήταν κάθετα τοποθετημένο στον φυσικό βράχο και στηριγμένο στη μία του πλευρά από αδρά δουλεμένη λίθινη πλάκα. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν λίγα οστά μικρού μεγέθους, που ανήκαν πιθανόν σε βρέφος.

4. Για το νεκροταφείο της πρώιμης εποχής του χαλκού, βλ. Ι.Μ. Ακαμάτης. «Προϊστορική Πέλλα. Νεκροταφείο Εποχής Χαλκού», στο Κερμάτια Φιλίας. Τιμητικός τόμος για τον I. Τουράτσογλου (2009) 193 κ.ε.

5. Σχετικά με την εποχή του σιδήρου στην Πέλλα έχουν έρθει στο φως τα τελευταία χρόνια αρκετά στοιχεία. Κατά τις εργασίες διάνοιξης των πελμάτων για την κατασκευή του νέου στεγάστρου του λουτρού, αποκαλύφθηκαν αρκετοί τάφοι της εποχής του σιδήρου. Πρόκειται κατά κανόνα για λακκοειδείς τάφους, λαξευτούς στον φυσικό βράχο με λιγο-στά κτερίσματα, χειροποίητα και τροχήλατα ανοικτά και κλειστά αγγεία, κοσμήματα και εργαλεία. Τα ευρήματα αυτά είναι ιδιαίτερα σημαντικά, καθώς συνδέονται με μια περίοδο που μέχρι πριν από λίγα χρόνια ήταν σχεδόν άγνωστη για την Πέλλα.

ΕΝΑ ΝΕΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΠΕΛΛΑ 147

ΙΖ κ Ι1.ΙΪ.Α. Α 1» Χ Α I Α II Ε Α Α Α

Τ<>ΙΙθηΆ'·ΊΜ» ALiri 'AiPlA J1 K A i a w t

+

^ · π =1

i u

η ^ L· — a ri 1)

Τ 3·

IP +

* t + r

} +

+ ... ^

f

T - • '

r i + .

Σχ. I. Οικοδομικό τετράγωνο του εργαστηρίου. Τοπογραφικό σχέδιο.

της πόλης (Σχ. 1, ELK. 1). Ο διαχωρισμός του σε σχέση με το λουτρό στα ανατολικά και το συγκρότημα στα νότια είναι σαφής και επιτυγχάνεται με τοίχους που έχουν επιμελή τοιχοδομία. Βόρειο και δυτικό όριό του αποτελούν αντίστοιχα ο βόρειος και δυτικός τοίχος του οικοδομικού τετραγώνου. Σύμφωνα με τα πιο πά-νω στοιχεία το συγκρότημα που εξετάζεται ήταν κατά πάσα πιθανότητα αυτόνομο, εφόσον δεν διαφαίνεται

εμφανής σχέση με τα υπόλοιπα®. Η εύρεση κεραμικών κλιβάνων και πηλοκατασκευών, απορριμματικών λάκ-κων με πληθώρα παραμορφωμένων και κακοψημένων αγγείων, δακτυλίων στήριξης αγγείων και άλλων ερ-

6. Μόνη δυνατότητα σύνδεσης με το λουτρό μπορεί να «πήρχε στο νοτιότερο τμήμα του ανατολικού τοίχου, που διαχωρίζει τα δύο κτήρια. Καθώς, όμως, ο τοίχος ήταν διαρπαγμένος στο σημείο αυτό, δεν μπορεί το ενδεχόμενο αυτό να επιβεβαιωθεί.

148 ι τ ο ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ | 22, 2008

φ

Σχ. 2. Κάτοψη χου εργαστηρίου κεραμικής.

γαστηριακών καταλοίπων οδηγούν στην ταύτιση του χώρου με εργαστήριο κεραμικής (Εικ. 4).

Κατά την ανασκαφική έρευνα του εργαστηρίου εντοπίστηκαν δύο αρχιτεκτονικές φάσεις, από τις οποίες είναι καλύτερα κατανοητή η υστερότερη ως προς την ερμηνεία των χώρων της^. Η μορφή του συγκροτήματος ακολουθεί σε γενικές γραμμές την οικιστική αρχιτεκτονική (Σχ. 2). Το κέντρο του κατα-λαμβάνει αυλή με στοά μόνο στη βόρεια πτέρυγα και δωμάτια στη βόρεια, στην ανατολική και στη δυτική πλευρά®.

Η είσοδος στο συγκρότημα βρισκόταν στο μέσον

7. Το συγκρότημα φαίνεται ότι λειτουργούσε ως εργαστήριο ήδη από την πρώτη του φάση. Στο συμπέρασμα αυτό οδηγούμαστε από τα εργα-στηριακά κατάλοιπα που εντοπίστηκαν σε απορριμματικούς λάκκους και από τις μικρές διαφοροποιήσεις που συναντώνται στην αρχιτεκτονική μορφή των χώρων στις δύο περιόδους.

8. Στους χώρους του συγκροτήματος δόθηκε κατά την ανασκαφή συμβατικά λατινική αρίθμηση, I - XI, που ακολουθείται και εδώ.

περίπου του δυτικού εξωτερικού τοίχου και γινόταν από τον δρόμο στα δυτικά, μέσω επιμήκους προθα-λάμου, διαστ. 5,60x2,50 μ. (χώρος IX)®. Στη βορειο-ανατολική γωνία του προθαλάμου υπήρχε ξύλινη θύρα που επέτρεπε την πρόσβαση στη βόρεια στοά του εργαστηρίου'". Κατά την έρευνα του δρόμου, πολύ κοντά στην είσοδο του χώρου, ήρθε στο φως λίθος με βάθυνση για την τοποθέτηση στήλης-όρου, πιθανόν με την ονομασία του εργαστηρίου".

9. Στην πρώτη φάση η είσοδος βρισκόταν νοτιότερα, στη νοτιοδυ-τική γωνία του συγκροτήματος, και γινόταν μέσω προθαλάμου, διαστ. 4,20x2,00 μ. (χώρος XI). Στη θέση αυτή βρέθηκε in situ λίθινο κατώφλι, που αργότερα καταργήθηκε.

10. Στο σημείο αυτό βρέθηκαν δύο λίθοι με κυκλικές βαθύνσεις για την τοποθέτηση των στροφίγγων της κάσας της ξύλινης θύρας. Το κα-τώφλι ανάμεσα στους λίθους ήταν κατά πάσα πιθανότητα ξύλινο.

11. Αντίστοιχες βάσεις έχουν βρεθεί και σε άλλα σημεία των δρόμων της Πέλλας, συνήθως κοντά σε εισόδους, αλλά και σε σταυροδρόμια. Δυστυχώς, δεν έχουν διασωθεί οι λίθινες στήλες που ήταν στημένες επά-

ΕΝΑ ΝΕΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΠΕΛΛΑ 149

Εικ. I. Αεροφωτογραφία της περιοχής της νέας εισόδου

του αρχαιολογικού χώρου με το οικοδομικό τετράγωνο του

εργαστηρίου.

Εικ. 3. Το σύστημα των δεξαμενών.

150 ι τ ο ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ | 22, 2008

08/379α-β

Εικ. 4. Δακτύλιοι στήριξης αγγείων σε κλιβάνους.

Η αυλή, που αποτελούσε τον μεγαλύτερο χώρο του εργαστηρίου, ήταν ορθογώνια κατά την ύστερη φάση, με διαστάσεις 10,00x6,50 μ.̂ ^ (Εικ. 2). Η πρόσβαση γι-νόταν από το μέσον περίπου της βόρειας στοάς, μέσω ανοίγματος, πλάτους περίπου 1,00 μ.'^. Το δάπεδο της αυλής ήταν λιθόστρωτο με αδρούς, μικρούς κυρίως, λίθους. Σχεδόν στο κέντρο της υπήρχε πηγάδι για τη συλλογή των όμβριων υδάτων'^ και λίγο νοτιότερα βωμός, από τον οποίο διατηρούνται μόνο δυο εγγώνι-01 λίθοι της βάσης του'®. Στο δυτικό τμήμα της αυλής αποκαλύφθηκαν δύο δεξαμενές που συνδέονται μεταξύ τους με πηλοσωλήνα (Εικ. 3). Τα τοιχώματά τους είναι κατασκευασμένα με κομμάτια κεραμιδιών. Η μεγαλύ-τερη δεξαμενή είναι τραπεζιόσχημη, διαστ. 3,00x2,00 μ., με πολύ μικρό βάθος, μόλις 0,20 μ., και δάπεδο από στρωμένα κεραμίδια'®. Στο ανατολικό τοίχωμά της δια-κρίνεται πηλοσωλήνας, που συνδέεται με την τετράγω-νη μικρότερη δεξαμενή, διαστ. 0,80x0,80 μ. και βάθους

12. Κατά την πρώτη φάση του εργαστηρίου η αυλή ήταν τετράγωνη, καθώς έφτανε ως τον δυτικό τοίχο του χώρου III ανατολικά. Ο χώρος II αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη.

13. Στο άνοιγμα της εισόδου δεν συνεχίζεται η θεμελίωση του τοίχου. Δεξιά και αριστερά της εισόδου βρέθηκαν δύο λίθοι με λειασμένη την επάνω επιφάνειά τους, για την τοποθέτηση ξύλινων παραστάδων.

14. Το πηγάδι διέθετε λίθινο κτιστό πηγαδόστομο με εγκοπές στην επάνω επιφάνειά του για την τοποθέτηση ξύλινης κατασκευής άντλη-σης του νερού. Διακρίνονται αυλακώσεις από τη χρήση σχοινιού, στο άκρο του οποίου ήταν στερεωμένος ο κάδος άντλησης. Το άνοιγμα του πηγαδιού είχε διάμετρο 0,50 μ. και στα τοιχώματά του υπήρχαν μικρά λαξεύματα που διευκόλυναν την κάθοδο για τον καθαρισμό του. Για τη σημασία του νερού σε εργαστήρια κεραμικής των ελληνιστικών χρόνων, βλ. Α. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, «Εργαστήρια κεραμικής ελληνιστικής εποχής στην αρχαία πόλη Φερών», στο Διεθνές συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δ.Ρ. Θεοχάρη, Βόλος 29/10-1/11/1987 (1992) 440, Φ. Δακορώνια, «Κεραμικοί κλίβανοι της ύστερης ελληνιστικής πε-ριόδου από την ανατολική Λοκρίδα», στο ΣΤ' Επιστημονική Συνάντηση για την ελληνιστική κεραμική. Βόλος 17-23 Απριλίου 2000 (2004) 516.

15. Οι λίθοι, διαστ. 0,70x1,20 μ., ήταν επιμελώς επεξεργασμένοι με ράσπα στο ορατό τους τμήμα και συνδέονταν μεταξύ τους με πελεκίνους συνδέσμους. Ο βωμός οριοθετείτο ανατολικά και δυτικά από μικρούς αργούς λίθους, τοποθετημένους στη σειρά.

16. Η δεξαμενή, η οποία κατήργησε τμήμα του δυτικού τοίχου της αυλής, ανήκει σε μεταγενέστερη αρχιτεκτονική φάση.

0,60 μ., που είχε δάπεδο από πατημένο πηλόχωμα'^. Οι δεξαμενές αυτές σχετίζονται με την επεξεργασία (πλύ-σιμο) του πηλού'®.

Στο βορειοανατολικό τμήμα της αυλής εντοπίστηκε σειρά μικρών αδρών λίθων σε δεύτερη χρήση, οι οποίοι πιθανόν οριοθετούν μικρή στοά'®. Στο εσωτερικό της αυλής βρέθηκαν ακόμη πέντε απορριμματικοί λάκκοι, που απέδωσαν μεγάλη ποσότητα κεραμικής και εργα-στηριακά κατάλοιπα^". Η απομάκρυνση των υδάτων της αυλής γινόταν με πηλοσωλήνα, που εντοπίστηκε στη νοτιοδυτική γωνία του εργαστηρίου (χώρος XI). Οι αντηρίδες στη βόρεια όψη του νότιου τοίχου του κτηρίου χρησίμευαν πιθανόν για τη στήριξη πάγκου, ενώ οι ισχυρότερες αντηρίδες της νότιας παρειάς του συνδέονται με την αντιστήριξη του τοίχου αυτού, καθώς το δάπεδο του εργαστηρίου βρισκόταν σε ψηλότερο επί-πεδο από τα δάπεδα των χώρων του κτηρίου νότια.

Στο ανατολικό τμήμα του συγκροτήματος αποκα-λύφθηκαν δύο χώροι (II, ΙΙΙ)^'. Ο χώρος II ήταν ορθο-γώνιος, διαστ. 7,00x2,50 μ., και κατασκευάστηκε μετά την κατάργηση του ανατολικού τμήματος της αυλής. Στο στρώμα καταστροφής του εντοπίστηκαν in situ αρκετά αβαφή κυρίως αγγεία (αρυτήρες, καλύμματα λεκανίδων, μία οινοχόη), που παρέχουν σημαντικά στοιχεία για την παραγωγή αβαφούς κεραμικής κα-τά την τελευταία περίοδο χρήσης του εργαστηρίου (Εικ. 5,6). Τα περισσότερα από τα αγγεία ήταν τοπο-θετημένα πάνω στο πηλόχριστο δάπεδο του χώρου και αρκετά από αυτά βρέθηκαν ακέραια^^. Η εύρεση των συγκεκριμένων αγγείων μάς οδηγεί στην υπόθεση της ταύτισης του δωματίου με χώρο αποθήκευσης των αγγείων του εργαστηρίου μετά το ψήσιμο τους στους κλιβάνους. Σε αντίθεση με τον χώρο II, στον χώρο III (διαστ. 7,00x5,00 μ.) δεν βρέθηκε κανένα εύρημα που να επιτρέπει την ερμηνεία της χρήσης του^^.

17. Με την κλίση του πηλοσωλήνα, το περιεχόμενο της μεγάλης δε-ξαμενής κατέληγε στη μικρότερη.

18. Για τη διαδικασία καθαρισμού του πηλού, βλ. ενδεικτικά, I. Scheibler, Ελληνική κεραμική. Παραγωγή, εμπόριο και χρήση των αρ-χαίων ελληνικών αγγείων (μτφρ. Ε. Μανακίδου) (1992) 93. Για αντίστοιχο σύστημα δεξαμενών σε αυλή κεραμικού εργαστηρίου, βλ. Α. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, ό.π. (σημ. 14).

19. Η προχειρότητα της κατασκευής αυτής, που βρέθηκε στο επιφα-νειακό στρώμα, οδηγεί στη σύνδεσή της με την υστερότερη φάση του εργαστηρίου.

20. Οι λάκκοι ήταν κυκλικοί ή ωοειδείς με μέγιστη διάμετρο 1,00 μ. Ένας από τους λάκκους είχε στόμιο οριοθετημένο με κεραμίδια, ενώ το κατώτερο τμήμα άλλου ήταν λαξευμένο στον φυσικό βράχο.

21. Ο χώρος II, που ήταν προσβάσιμος από την αυλή, επέτρεπε την είσοδο στον χώρο III.

22. Την έλλειψη ξύλινων ραφιών ή κάποιου ερμαρίου ενισχύει η πα ντελής απουσία καρφιών στο δωμάτιο αυτό.

23. Σε στρωματογραφική τομή που έγινε στο εσωτερικό του χώρου III αποκαλύφθηκε αποθέτης με αρκετή κεραμική και άλλα ευρήματα, που χρονολογούνται κυρίως στο πρώτο μισό του 4°" αι. π.Χ.

ΕΝΑ ΝΕΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ Σ Τ Η Ν ΠΕΛΛΑ 151

Εικ. 5. Αρυτήρας.

Εικ. 6. Κάλυμμα λεκανίδας.

Εικ. 7. Αμφορέας μακεδονικού τύπου.

08/391

Εικ. 8. Κάνθαρος με διακό-σμηση τύπου δυτικής κλι-τύος.

07/91

Εικ. 9. Ασκός με διακόσμηση τύπου δυτικής κλιτύος.

Από τη βόρεια στοά (διαστ. 3,70x15,00 μ.) ήταν προσβάσιμοι όλοι οι χώροι της βόρειας πτέρυγας. Ιδι-αίτερα σημαντικός για τη λειτουργία του εργαστηρίου ήταν αναμφίβολα ο χώρος IV (διαστ. 6,00x10,50). Στο βόρειο τμήμα του εντοπίστηκαν δύο κεραμικοί κλίβα-νοι σε κακή κατάσταση διατήρησης. Πρόκειται για ωο-ειδείς κλιβάνους, από τους οποίους διατηρείται μόνον το κατώτερο τμήμα των τοιχωμάτων^''. Στο εσωτερικό τους βρέθηκαν πολλά τμήματα των πλίνθινων τοιχω-μάτων τους, που κατέρρευσαν μετά την καταστροφή τους, πάρα πολλά όστρακα και τμήματα αβαφών αγ-γείων. Το στοιχείο αυτό υποδεικνύει ότι κατά την κατα-στροφή των κλιβάνων υπήρχαν στο εσωτερικό αγγεία, το ψήσιμο των οποίων δεν ολοκληρώθηκε. Η έντονη κλίση του δαπέδου στο βόρειο τμήμα του δωματίου βεβαιώνει ότι οι κλίβανοι βρίσκονταν σε χαμηλότερο επίπεδο. Στο εσωτερικό του χώρου IV εντοπίστηκαν, ακόμα, δύο πηλοκατασκευές^^ και λάκκος με πολλή στάχτη και διαλυμένα πλιθιά στο εσωτερικό του^®. Σε όλη την έκταση του χώρου υπήρχαν εντονότατα ίχνη καύσης, αρκετή κεραμική, τμήματα σιδερένιων εργα-λείων και πολλά εργαστηριακά κατάλοιπα.

Ο χώρος V (διαστ. 5,00x1,00 μ.) λειτουργούσε ως προθάλαμος του χώρου VI. Στην ανατολική γωνία βρέθηκε τμήμα οξυπύθμενου αμφορέα, που μαρτυρεί αποθηκευτική δραστηριότητα, ενώ επάνω στο δάπεδο ήρθαν στο φως τρία σχεδόν ακέραια ειδώλια ένθρο-νων γυναικείων θεοτήτων και μήτρα για την κατα-σκευή μεταλλίου πυξίδας με προτομή Μαινάδας. Στην ανατολική πλευρά του χώρου VI (διαστ. 4,50x4,80 μ.) αποκαλύφθηκε δάπεδο με κεραμίδες οροφής, τοποθε-τημένες σε κυκλική διάταξη (διαμ. 1,20 μ.)^^.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς τη χρήση του παρου-σιάζει ο χώρος VII. Πρόκειται για μεγάλο ορθογώνιο δωμάτιο (διαστ. 6,00x6,50 μ.), στο δάπεδο του οποίου εντοπίστηκε εκτεταμένο στρώμα πηλού σε όλη την έκταση. Το στοιχείο αυτό οδηγεί στην υπόθεση ότι στον συγκεκριμένο χώρο γινόταν η αποθήκευση του πηλού που ήταν αναγκαίος για την κατασκευή των αγ-

24. Τα τοιχώματά τους ήταν κατασκευασμένα με πηλόχωμα, τμήμα-τα πλίνθων και κεραμίδων. Καλύτερα σωζόμενος είναι ο κλίβανος της βορειοανατολικής γωνίας, που διατηρείται σε ύψος 0,30 μ. Είχε μέγιστη διάμετρο 1,34 μ. και προσανατολισμό ΒΔ - ΝΑ. Ο κλίβανος της βορειοδυ-τικής γωνίας ήταν μεγαλύτερος, με διάμετρο 1,50 μ. και προσανατολισμό Β - Ν. Στους κλιβάνους δεν εντοπίστηκε κεντρικό στήριγμα.

25. Η πρώτη πηλοκατασκευή που βρέθηκε ανάμεσα στους δύο κλι-βάνους ήταν τετράγωνη (διαστ. 0,80x0,80 μ.), με αποτύπωμα αγγείου χύτευσης (;) στην επάνω επιφάνειά της. Η δεύτερη, πολύ κατεστραμμένη, ορθογώνια (διαστ. 0,90χ 1,55 μ.), ήταν σε επαφή με τον ανατολικό τοίχο του χώρου.

26. Επίθημα πίθου που ήρθε στο φως σε μικρή απόσταση πιθανόν συνδέεται με την κάλυψη του λάκκου.

27. Η κατασκευή θα μπορούσε να σχετίζεται με τη στερέωση τρο-χού.

152 ι τ ο ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ | 22, 2008

γείων. Από τον χώρο VII γινόταν η πρόσβαση σε δύο μικρότερους, που βρίσκονταν σε επαφή με τον δυτικό τοίχο του οικοδομικού τετραγώνου (χώροι Vila και νΐΙβ)28. Στον χώρο Vila (διαστ. 3,50x2,50 μ.) βρέθηκε αρκετή κεραμική. Αξίζει να σημειωθεί η εύρεση αμφο-ρέα μακεδονικού τύπου με graffito, ΑΕΥΚΟ, ίσως το όνομα κάποιου τεχνίτη του εργαστηρίου. Η θέση του χώρου αυτού κοντά στην είσοδο του εργαστηρίου ενι-σχύει την ταύτισή του με αποθήκη, που χρησιμοποι-ούσαν οι τεχνίτες για τα προσωπικά τους αντικείμενα. Τέλος, ο μικρός χώρος νΐΐβ (διαστ. 2,00x2,50 μ.) της βορειοδυτικής γωνίας του κτηρίου, που είχε δάπεδο στρωμένο με υδραυλικό κονίαμα, λειτουργούσε πιθα-νότατα ως χώρος υγιεινής^'.

Η έναρξη λειτουργίας του εργαστηρίου μπορεί να χρονολογηθεί με βάση τα κλειστά αδιατάρακτα στρώ-ματα που εντοπίστηκαν κάτω από τα δάπεδα και τις υποθεμελιώσεις. Στα ευρήματα συγκαταλέγονται τμήματα σκυφιδίων, κανθάρων και bolsaP". Χαρα-κτηριστική είναι η έλλειψη κεραμικής τύπου δυτικής κλιτύος, ενώ στις υστερότερες κοπές περιλαμβάνονται χάλκινα νομίσματα Φιλίππου Β' και Αλεξάνδρου Γ'. Κατά συνέπεια, η κατασκευή του εργαστηρίου μπορεί να χρονολογηθεί πιθανότατα στο τελευταίο τέταρτο του αι. π.Χ.

Η εγκατάλειψη του συγκροτήματος χρονολογείται με βάση τα ευρήματα του στρώματος καταστροφής. Στα υστερότερα παραδείγματα περιέχονται πολλά αβαφή αγγεία, χυτροειδή και μακεδονικοί αμφορείς^' (Εικ. 7), οινοχόες αβαφείς και με λευκό επίχρισμα^^,

28. Η είσοδος στον χώρο Vila από τον χώρο VII καταργήθηκε σε με-ταγενέστερη φάση και το δωμάτιο φαίνεται ότι ήταν πλέον προσβάσιμο από τη βόρεια στοά.

29. Επάνω στο δάπεδο βρέθηκε σχεδόν ακέραιος ασκός τύπου guttus με διακόσμηση δυτικής κλιτύος, που χρησιμοποιούσαν πιθανόν για την καθαριότητά τους οι τεχνίτες του εργαστηρίου.

30. Για τα σκυφίδια, βλ. S. Rotroff, The Athenian Agora 29. Hellenistic Pottery. Athenian and Imported Wheelmade Table Ware and Related Material (1997) 340, αρ. 983-987, πίν. 75 (310-300 π.Χ.), 341, αρ. 996, πίν. 76 (300 π.Χ.). Για τους κανθάρους, βλ., Β. Sparkes, L. Talcott, The Athenian Agora 12. Black and Plain Pottery (1970) 283, αρ. 658, πίν. 28 (350 π.Χ.). Για τα bolsal, ό.π., 275, αρ. 561, σχ. 6 (350 π.Χ.).

31. Για λεκάνες, βλ. S.I. Rotroff, The Athenian Agora 33. Hellenistic Pottery The Plain Wares (2006) 272, αρ. 251-253, πίν. 35 (από σύνολα που χρονολογούνται από το 325 ως το 210 π.Χ.). Για τους μακεδονικούς αμφορείς γενικά, βλ. Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, «Αιανή: ελληνιστικοί τάφοι στη βασιλική νεκρόπολη», στο ΣΤ' Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Βόλος 17-23 Απριλίου 2000 (2004) 207-218. Για παράλληλα από το εργαστήριο κεραμικής, βλ. Στ. Δρούγου, I. Του-ράτσογλου, «Χρονολογημένα σύνολα Ελληνιστικής Κεραμικής από την Μακεδονία», στο Γ' Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κερα-μική. Χρονολογημένα σύνολα-εργαστήρια. Θεσσαλονίκη 24-27 Σεπτεμ-βρίου 1991 (1994) 135 και πίν. 74ε (με νόμισμα Αντιγόνου Γονατά).

32. Για οινοχόες με λευκό επίχρισμα, βλ. ενδεικτικά Α. Αουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, «Κλειστό σύνολο φεράίκής κεραμικής ελληνιστικής επο-χής», στο Δ' Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Μυτιλήνη Μάρτιος 1994 (1997) 66-67 και πίν. 51.

Εικ. 10. Ενσφράγιοπη λαβή αμφορέα.

σκυφίδια^^, κάνθαροι^^ (Εικ. 8), ένας ασκός^^ (Εικ. 9), λύχνοι^®, ενσφράγιστες λαβές Θάσου (Νικάνωρος, Αργείου^^, του τρίτου τέταρτου του αι. π.Χ., Εικ. 10). Χαρακτηριστική είναι η εύρεση κεραμικής τύπου δυτικής κλιτύος με χάραξη και λευκό χρώμα και αρ-κετά χάλκινα νομίσματα. Βρέθηκαν, ακόμη, τμήματα μητρών για την κατασκευή ανάγλυφων αγγείων (Εικ. 11). Τα υστερότερα νομίσματα είναι κοπές Αντιγόνου Γονατά ποικίλων τύπων. Αείπουν τελείως νομίσματα Φιλίππου Ε'. Κατά συνέπεια, η εγκατάλειψη του εργα-στηρίου μπορεί να χρονολογηθεί στο τρίτο τέταρτο του αι. π.Χ., με περιορισμένη πιθανόν χρήση του χώρου στον 2° αι. π.Χ.

Το κεραμικό εργαστήριο αποτελούσε ανεξάρτητη μονάδα και δεν διαφαίνεται σύνδεσή του με το λουτρό ανατολικά, τουλάχιστον στην ύστερη φάση του. Με την ανασκαφή της περιόδου 2007-2008 στο οικοδομικό τε-τράγωνο του εργαστηρίου και του λουτρού διευκρινί-στηκε σαφέστερα η χωροθέτηση των κτηριακών μονά-δων σ' αυτό. Αποδείχτηκε, δηλαδή, ότι, όπως συμβαίνει

33. Για σκυφίδια με εξωστρεφές χείλος, βλ., S.I. Rotroff, The Athenian Agora 39, 333, αρ. 906-908, πίν. 72 (275-250 π.Χ.). Για σκυφίδια με εσω-στρεφές χείλος, βλ. S. Rotroff, ό.π. (σημ. 30), 341, αρ. 1000-1001, πίν. 76 (290-275 π.Χ.).

34. Για κανθάρους, βλ. S. Rotroff, ό.π., 245, αρ. 32-33, πίν. 3 (290-275 π.Χ.).

35. Το σχήμα του ασκού είναι κοντά σε αυτό της Ρ6291 της Αθηνα-ϊκής Αγοράς (250-225 π.Χ.), ίσως κάπως πιο πρώιμο. Rotroff, ό.π. (σημ. 30), 353, αρ. 1148, πίν. 84 (250-225 π.Χ.).

36. Οι λύχνοι είναι κυρίως δισκόμορφοι και σφαιρικοί-φακοειδείς, βλ. Στ. Δρούγου, Ανασκαφή Πέλλας 1957-1961. Οι πήλινοι λύχνοι (1992) πίν. 27, εικ. 112 (μέσα 3°" αι. π.Χ.), πίν. 16, εικ. 67 (δεύτερο μισό 3"" αι. π.Χ.), Α. Τσόκα, «Πήλινοι λύχνοι από την Μαρώνεια», στο ΣΤ' Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Βόλος 17-23 Απριλίου 2000 (2004) πίν. 89α (δεύτερο μισό 3™ αι. π.Χ.).

37. Η δράση του Αργείου τοποθετείται στα 258-249 π.Χ. (Ομάδα XI κατά Garlan) και του Νικάνωρος στα 235-230 π.Χ. (Ομάδα XIV κατά Garlan), βλ. Υ. Garlan, BCH 128-129.1. fitudes, 2004-2005,326-327.

ΕΝΑ ΝΕΟ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΕΡΑΜΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΠΕΛΛΑ 153

Εικ. II. Μήτρα μεταλλίου πυξίδας. 08/380

και σε άλλα τετράγωνα, αυτό χωρίζεται στον άξονα Β-Ν με επιμήκη διάδρομο, πλ. 1,00-1,50 μ., τον οποίο διατρέ-χει πήλινος αγωγός ή λίθινο ρείθρο, που καταλήγουν στους υδροδοτικούς αγωγούς των δρόμων βόρεια και νότια. Εκατέρωθεν του διαδρόμου αναπτύσσονται κτη-ριακές μονάδες, που έχουν πρόσβαση από τους κάθε-τους δρόμους που περιβάλλουν το τετράγωνο και είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους^®. Η ύπαρξη εργαστηριακών εγκαταστάσεων διαπιστώθηκε και σε άλλες κτηριακές μονάδες αυτού του τετραγώνου νοτιότερα^'.

Η ταύτιση του κτηρίου με εργαστήριο είναι ιδιαί-τερα σημαντική, εφόσον πρόκειται για έναν νέο αυ-τόνομο εργαστηριακό χώρο της αρχαίας πόλης"*®, έξω από το μεγάλο παραγωγικό-εμπορικό κέντρο, την Αγορά. Ανάλογοι εργαστηριακοί χώροι έχουν αποκα-λυφθεί και σε άλλες περιοχές της πόλης^\ Η μελέτη της αρχιτεκτονικής μορφής και των ευρημάτων του συγκεκριμένου εργαστηρίου συμβάλλει ουσιαστικά στην κατανόηση της λειτουργίας των εργαστηρίων της αρχαιότητας και κατ' επέκταση στην ενημέρωσή μας για την τεχνογνωσία, αλλά και τους παραγωγικούς και οικονομικούς πόρους της μακεδονικής πρωτεύουσας.

Το εργαστήριο μαζί με το γειτονικό λουτρό εντάσ-σονται στον πρώτο πυρήνα πρόσβασης των επισκε-πτών. Γι' αυτό και ο χώρος προγραμματίζεται να συ-ντηρηθεί άμεσα και εξοπλισμένος με το κατάλληλο εποπτικό υλικό να αποτελέσει την πρώτη ενότητα γνωριμίας των επισκεπτών με τη δημόσια ζωή των κατοίκων της Πέλλας.

Έδεσσα,

ΙΖΈφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

Abstract

Α new pottery workshop in Pella

M a r i a L i l i m b a k i - A k a m a t i , N i k o s A k a m a t i s

In 2008, an organized pottery workshop was inves-tigated at the town block of the public bath (in the

area of the new entrance of the archaeological site). It is located on the northwest part of the town block. Its entrance was approached from the road to the west. Elements of domestic architecture can be seen in its plan, since all rooms are located on the sides of a cen-tral courtyard paved with stones. Inside the courtyard archaeological research brought to light a well, an al-tar, two cisterns for cleaning clay and debris pits. Two pottery kilns were found in the northeastern room. The rooms north of the courtyard were used for clay processing, raw clay storage and potters hygiene, while those to the east for vase storage. Construction of the

38. Αντίστοιχος σχεδιασμός έχει διαπιστωθεί και στα οικοδομικά τετράγωνα του ιερού του Δάρρωνος και του λεγόμενου εστιατορίου, νοτιοανατολικά του.

39. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, 11, ό.π. (σημ. 1), 193 κ.ε., της ίδιας, 14, ό.π. (σημ. 1),407 κ.ε.

workshop can be dated to the last quarter of the 4th century b. C. and its abandonment to the third quarter of the 3rd century B.C. with the aid of pottery and coins. Limited use of the area can be traced throughout the 2nd century B.C. The workshop was an independent area and doesn't seem to be related to the public bath to the east and the buildings to the south, at least during the latest architectural phases. Architectural form and archeological finds give us important information about how pottery workshops functioned in antiquity and the technology that was used. It also aids us on understand-ing various aspects of Pellas' pottery production and economy during the hellenistic period.

40. Για κεραμικά εργαστήρια, βλ. και Κ. Περιστέρη, F. Blonde, J.Υ. Perreault, Μ. Brunei, AAA 18,1985,29-38.

41. Για το εργαστήριο κεραμικής-κοροπλαστικής που ερευνήθηκε σε οικοδομικό τετράγωνο ΒΔ της Αγοράς, βλ. Μ. Αιλιμπάκη-Ακαμάτη, ΑΕΜΘ 7,1993,171 κ.ε.

154 ι το ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ | 22, 2008