ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΚΑΜΑΤΗΣ

ΣΩΣΤΙΚΗ ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΚΑΤΩ ΚΛΕΙΝΩΝ

Κατά τη χρονική περίοδο 1-16 Σεπτεμβρίου του 1981 πραγματοποιήθηκε σωστι-κή ανασκαφική έρευνα περιορισμένης κλίμακας στην περιοχή Κάτω Κλεινών του νομού της Φλώρινας1. Η έρευνα έγινε σε χωράφι, πού είχε απαλλοτριωθεί από την Αρχαιολογική Υπηρεσία, ύστερα από πληροφορίες για την ανεύρεση ψηφίδων μω-σαϊκού και άλλων αρχαιολογικών λειψάνων2, και υποστηρίχτηκε οικονομικά από το Υπουργείο Βορείου Ελλάδος.

Το απαλλοτριωμένο χωράφι βρίσκεται στη θέση Κρούσια πάνω σε χαμηλό φυ-σικό γήλοφο, μέσα σε μια σχετικά εκτεταμένη καλλιεργήσιμη πεδιάδα και κατέχει το χαμηλό εδαφικό έξαρμα που διαμορφώνεται στη συμβολή δύο μικρών χειμάρρων. Η θέση απέχει μερικά μόνο χιλιόμετρα από τη Φλώρινα και γύρω στα 200 μ. νότια του δημόσιου δρόμου από Κάτω Κλεινές προς Άνω Καλλίνικη (Σχ. I)3.

Ύστερα από επιτόπια εξέταση επιλέχτηκε χώρος 35x40 μ., όπου χαράχτηκαν αρ-χικά τέσσερις δοκιμαστικές τομές στα ανατολικά, δυτικά και κατά πλάτος του αγρο-τικού δρόμου, που διασχίζει το απαλλοτριωμένο χωράφι στην ανατολική του περιο-χή, όπου περιορισμένος αριθμός ψηφίδων και οστράκων σηματοδοτούσε την περιο-χή στην οποία είχε γίνει καταστροφή οικοδομικών καταλοίπων (Σχ. 2). Στην τομή κατά πλάτος του δρόμου, σε ελάχιστο βάθος από την επιφάνεια του οδοστρώματος, μόλις 25-30 εκ., εντοπίστηκε και στη συνέχεια αποκαλύφτηκε ψηφιδωτό δάπεδο. Η διατήρηση του νοτιοανατολικού μόνο τμήματος είναι ικανοποιητική. Το βόρειο και δυτικό μέρος του, ωστόσο, είχε ήδη καταστραφεί παλαιότερα από την άροση και τη διάνοιξη του αγροτικού δρόμου.

Η επιφάνεια του δαπέδου και του υποστρώματος καθαρίστηκε σε ένα συνολικό μήκος περί τα 10 μ. και μέγιστο σωζόμενο πλάτος 5,66 μ. Στη φθαρμένη από τον χρόνο επιφάνεια εμφανίστηκαν διακοσμητικές ζώνες, πού περιτρέχουν τις πλευρές του οριοθετώντας ορθογώνια διάχωρα στο κέντρο, όπου βρέθηκε χτιστό αναβρυτή-ριο (Σχ. 3). Τα διακοσμητικά μοτίβα αποτυπώθηκαν στη θέση τους με σχεδιασμό

1. Την ανασκαφική έρευνα crto πεδίο επόπτευσαν η επιμελήτρια του Σπουδαστηρίου Αρχαιολογίας και Ι-στορίας της Τέχνης του ΑΠΘ Μ. Βογιατζή και ο υπογράφων εκπροσωπώντας τότε και την ΙΖ' ΕΠΚΑ ως επι-στημονικός συνεργάτης της. Για μικρότερο χρονικό διάστημα βοήθησε με την παρουσία της στην ανασκαφή και τη συμμετοχή της στις εργασίες πεδίου η Τρ. Τρανταλίδο».

2. Βλ. Αριστοτέλης, τεύχος 35-36, 1962. Αναφορά στην επέμβαση του 1981 γίνεται από τη Μ. Σιγανίδου, ΑΔ 36, 1981, Χρονικά, 325.

3. Ο χώρος απέχει περί τα 14 χλμ. από την ελληνιστική πόλη της Φλώρινας, 13,4 χλμ. από τη Φλώρινα και 4,4 χλμ. από τις Κάτω Κλεινές. Την παράκαμψη από τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο στην αγροτική οδό διευκολύ-νει πινακίδα που τοποθετήθηκε από τις υπηρεσίες του ΥΠΠΟ.

650 I. Ακαμάτης

των ψηφίδων στο φυσικό μέγεθος (Εικ. I)4. Μετά τη γρήγορη εξάντληση των οικο-νομικών πόρων το εύρημα καλύφτηκε και το ανασκαμμένο τμήμα περιφράχτηκε α-ναμένοντας νέα χρηματοδότηση, που όμως δεν ήρθε τα επόμενα χρόνια.

Το 1996 σε βαθιά άροση παρακείμενου αγροτεμαχίου στα δυτικά του περιφραγ-μένου χώρου με το ψηφιδωτό δάπεδο καταστράφηκαν τμήματα ψηφιδωτού και ανα-μοχλεύτηκαν κομμάτια κυρίως της υποδομής του. Η Υπηρεσία του ΥΠΠΟ επενέβη άμεσα και περιέφραξε τον χώρο αποτρέποντας έτσι παραπέρα φθορές του δαπέδου. Στη συνέχεια, οργανώθηκε η αποτύπωση και η αποκόλλησή του το 1998 χάρη στην ένταξη των εργασιών με μικρό ποσό στο Β' ΚΠΣ. Τις εργασίες συντήρησης πραγμα-τοποίησε ο συντηρητής Θ. Μπογοΐτσης με τη βοήθεια του Σ. Μπογοΐτση και δύο ερ-γατών (Εικ. 2). Μετά τον καθαρισμό της επιφάνειας έγινε τοπογραφική αποτύπωση από το γραφείο των Γκάτσιου - Τριανταφυλλίδη, αρχιτεκτονική σχεδίαση από τον Ζ. αλ Σααγιάχ και φωτογράφηση από τον Μ. Στεφανίδη. Την αποκόλληση του ψηφιδω-τού σε αριθμημένα τμήματα κατά μήκος των ρηγματώσεών του ακολούθησε στο ερ-γαστήριο της Έδεσσας αφαίρεση και αντικατάσταση των υλικών του υποστρώματος σύμφωνα με την αρχική σύνθεσή τους (Εικ. 3). Τα πλαίσια στήριξης και ο οπλισμός έγιναν κατά τέτοιο τρόπο ώστε να είναι εύκολη η αποσύνδεση των τμημάτων (Εικ. 4). Τελικά το έργο εντάχτηκε στην έκθεση που οργανώθηκε το 1998 από τη ΙΖ' ΕΠ-ΚΑ και τοποθετήθηκε σε αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου της Φλώρινας (Εικ. 5-6)5. Στη συνέχεια πραγματοποιήθηκε και η μεταφορά στο Μουσείο του αναβρυτη-ρίου (Εικ. 7). Χάρη στην αποκόλληση του ψηφιδωτού κατέστη δυνατή η διενέργεια μικρών τομών κάτω από το υπόστρωμα του δαπέδου με τη βοήθεια της Λ. Γκέλου και της Α. Καγιούλη. Ακολούθησε σωστικού χαρακτήρα ανασκαφική έρευνα για την αποσαφήνιση και της αρχιτεκτονικής δομής του οικοδομήματος, οι τοίχοι του οποίου βρίσκονταν σε πολύ μικρό βάθος από την επιφάνεια του αγροτικού δρόμου και των παρακάμψεών του στην ίδια θέση. Τις εργασίες στο πεδίο επόπτευσε ο Ν. Πουλακά-κης6.

Το σύνολο των θεμελίων που διέλαθε της καταστροφής έχει γίνει με λογάδες πο-ταμίσιες ως επί το πλείστον πέτρες χωρίς κανένα συνδετικό υλικό (Εικ. 8). Απότμη-ση σε μία ή περισσότερες πλευρές για την καλύτερη άρμοση χρησιμοποιήθηκε σε

4. Οι εργασίες αποτύπωσης ολοκληρώθηκαν με την αφιλοκερδή προσφορά των αείμνηστων Ε. Dusenbery και Cr. Ridley, καθώς και του R. Hubbard.

5. Η νέα έκθεση του Μουσείου της Φλώρινας περιλαμβάνει την αναμόρφωση του ισογείου και εγκαινιά-στηκε τον Μάιο του 1999. Το ψηφιδωτό των Κάτω Κλεινών εκτίθεται μέσα σε γκριζωπό χαλίκι στην τελευταία, τέταρτη αίθουσα του Μουσείου. Η κατόπτευση του γίνεται από υπερυψωμένη κατασκευή. Περιμετρικά στους τοίχους έχουν αναρτηθεί πίνακες επιλεγμένων λεπτομερειών, φωτογραφική τεκμηρίωση των εργασιών συντήρη-σης και αποκατάστασης, ενώ σε μικρή προθήκη εκτίθενται υλικά και εργαλεία συντήρησης και αποκατάστασης ψηφιδωτών. Για την έκθεση βλ. Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη - Κ. Τροχίδης, AAA XXXII-XXXIV 1999-2001, 127-137, και για την αίθουσα του ψηφιδωτού, ό.π., 136-7· επίσης βλ. Μ. Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, ΑΕΜΘ 12,1998, 302-304.

6. Η συμμετοχή του Ν. Πουλακάκη και της Λ. Γκέλου επεκτάθηκε και σε διάφορα πρακτικά ζητήματα. Η βοήθεια της ΙΖ' ΕΠΚΑ ήταν συνεχής. Η τοπογράφηση των νέων τμημάτων έγινε από τους Γ. Γκάτσιο και Α. Τριανταφυλλίδη και η αρχιτεκτονική σχεδίαση από τον Ζ. αλ Σααγιάχ, στον οποίο ανήκουν τα σχ. 3-5, ενώ το σχ. 2 έγινε από τον υπογράφοντα. Προς όλους αυτούς τους καλούς συνεργάτες οι ευχαριστίες είναι αυτονόητες.

656 I. Ακαμάτης

οικοδομήματος. Στους πρόσθετους χώρους προς βορρά και νότο εντάσσονται οι βο-ηθητικοί χώροι για την εξυπηρέτηση της αίθουσας, όπως αυτοί της υγιεινής και η cusina, όπου εντοπίστηκε και αποχετευτικός αγωγός ορθογώνιας διατομής, που εν-σωματωνόταν στην αποχέτευση του αναβρυτηρίου και της μεγάλης αίθουσας αμέ-σως έξω από το κτήριο.

Το δάπεδο, διακοσμείται με επάλληλες ζώνες από ρόμβους και ημιρόμβια, α-στράγαλο, μαίανδρο, σύνθετο πλοχμό και πέλτες, που περιβάλλουν κεντρική σύνθε-ση τετραγώνων με κόμβο του Σολομώντος και επιγραφές, σε πλέγμα από πλοχμό και επάλληλα τρίγωνα περιβάλλοντας το οκταγωνικό περιρραντήριο εν είδει κεντρικού εμβλήματος. Το σύνολο έχει εκτελεστεί με λευκές, σκούρες και κόκκινες ψηφίδες, οι τελευταίες χρησιμοποιούνται στα κοσμήματα μόνο της κεντρικής σύνθεσης (Εικ. Π-Ι 8). Σε δύο τετράγωνα επαναλαμβάνεται η ίδια επιγραφή. Άλλες δύο μεγαλύτερων διαστάσεων αλλά δυσανάγνωστες επιγραφές αναπτύσσονται σε δύο ορθογώνια πλαί-σια αμέσως δυτικά.

Το σταθερότερο terminus postquem για την κατασκευή του ψηφιδωτού βρέθηκε σε τομή κάτω από το υπόστρωμά του. Ανήκει σε χτυπημένο για να αχρηστευτεί χάλ-κινο νόμισμα του Κοινού των Μακεδόνων επί Αντωνίνου Πίου, ορίζοντας ένα χρο-νικό πλαίσιο μετά το 161 μ.Χ. (Εικ. 19)10. Η περιορισμένη και αποσπασματική κε-ραμική δε φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση με το δεύτερο μισό του 2ου αι. μ.Χ. ή και λίγο αργότερα. Η στιλιστική ανάλυση κοσμημάτων και σύνθεσης του ψηφιδωτού μας οδηγεί σε πρότυπα που έχουν τις ρίζες τους στα δίχρωμα ψηφιδωτά της δύσης, τα καλύτερα παράλληλα των οποίων φαίνεται να χρονολογούνται όχι πριν από τον ύστερο 2ο ούτε μετά τα μέσα του 3ου αι. Προκαταρκτικά μια χρονολόγηση κατά την περίοδο των Σεβήρων, και μάλιστα στην ύστερη, φαίνεται η πιθανότερη.

Η εξέταση των ανασκαφικών δεδομένων παρέχουν τα στοιχεία μιας έπαυλης που ιδρύθηκε κατά την ύστερη ελληνιστική περίοδο. Η κεραμική των θεμελίων καθώς και των τομών των κατώτερων στρωμάτων μας οδηγούν στο τρίτο τέταρτο του 2ου αι. π.Χ. Ένα νόμισμα αυτόνομης κοπής Θεσσαλονίκης βρέθηκε στο θεμέλιο χώρου της νότιας πτέρυγας11, ενώ κεραμική από την περίοδο χρήσης του οικοδομήματος ανάγεται στον ύστερο 2ο και Ιο αι. π.Χ. (Εικ. 20). Αναλογικά σημαντική είναι και η κεραμική της πρώιμης αυτοκρατορικής περιόδου.

Γενικά κανένα εύρημα δε φαίνεται να στοιχειοθετεί ανθρώπινη δραστηριότητα στο οικοδόμημα που μπορεί να τοποθετηθεί περί ή μετά τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. Οδηγούμαστε κατ' αυτόν τον τρόπο στην πιθανή χρονολόγηση της καταστροφής του οικοδομήματος στην περίοδο μετά τον θάνατο του Τραϊανού Δεκίου και του γιου του Ερέννιου Ετρούσκου στον Άβριττο της μικράς Μυσίας το 251 μ.Χ.12 Η ολοκληρωτι-κή εκείνη καταστροφή του ρωμαϊκού στρατού επέτρεψε την εκδήλωση των εκτετα-

10. Εμπροσθότυπος: προτομή στεφανωμένου αυτοκράτορα προς τα δεξιά. Οπισθότυπος: φτερωτός κεραυ-νός. Οι επιγραφές είναι δυσδιάκριτες. Για τον τύπο βλ. SNG, Collection R. Η. Evelpidis, μέρος 2 XL, αριθ. 1489 και SNG Cop. αριθ. 1340.

11. Φθαρμένο. Εμπροσθότυπος: κεφαλή στεφανωμένου Δία προς τα δεξιά. Οπισθότυπος: πρώρα πλοίου προς τα δεξιά. Επάνω: [ΘΕΣΣΑΛΟ] κάτω: ΝΙΚΗΣ. Πρβλ. SNG Cop. αριθ. 364.

12. Για τη μεγάλη και μικρά Μυσία βλ: Ptol. 8,11,1. Πρβλ. DerNeue Pauly 8 στο λ. Μυσία.

Σωστική ανασκαφή Κάτω Κλεινών 657

μένων επιδρομών των Γότθων και των συγγενικών τους φύλων στη Μακεδονία και Αχαΐα επιβάλλοντας για την προστασία των πόλεων και των γύρω πληθυσμών τις οχυρώσεις της Θεσσαλονίκης, Κασσάνδρειας, Βέροιας, Δίου13. Οι απροστάτευτες περιοχές της υπαίθρου και επαύλεις, όπως αυτή στις Κάτω Κλεινές, υπέστησαν την καταστροφή, ακολουθώντας τις δηώσεις των πόλεων της περιοχής όπως αυτή των Στόβων, πιθανότατα και της γειτονικής Ηράκλειας Λυγκιστικής14.

Τελικά το οικοδόμημα σης Κάτω Κλεινές διέγραψε μια διαδρομή για περισσό-τερο από τέσσερις αιώνες και χάθηκε σε μια από τις κρισιμότερες περιόδους για τις επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο

13. Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου, Ανασκαφή Δίου, 1. Οχύρωση (1998). Ειδικότερα για τα χρονολογικά συμπε-ράσματα που σχετίζονται με την κατασκευή του υστερορωμάίκού τείχους, ό.π., 194-197 με σχετική βιβλιογρα-φία. Για το τείχος της Θεσσαλονίκης βλ. Γ. Βελένης, Τα τείχη της Θεσσαλονίκης (1998).

14. Για τους Στόβους βλ. F. Papazoglou, Les villes de Macedoine a l'epoque romaine, BCH Suppl. XVI (1988) 320-321. Έχει υποτεθεί πως οι συχνές πλημμύρες και τελικά η εισβολή των Γότθων επέβαλαν την εγκα-τάλειψη του κάτω τμήματος της πόλης και κατασκευής του εσωτερικού περιβόλου. Βλ. Studies III, 234. Επίσης I. MikulCic, «Der Untergang der Palaste im spatantiken Stobi Nordmakedonien», στο D. Papenfuss - V. M. Strocka (επιμ.), Palast und Htitte, TagungsbeitrSge eines Symposiums der A. v. Humboldt-Stiftung Bonn-Bad Godesberg veranstaltet vom 25.-30. November 1979 in Berlin (1982) 536, speaks about a «vollige Zerstorung», after which the city would have been rebuilt and pregnant of a new wall on a space appreciably lower than that of the city of the High-Empire. The center of the Roman city itself was in the low part Of the site, very close to bank of Erigon, which was abandoned because of devastations or the floods towards the end of Illrd or to the IV cen-tury. The ballasting deposited by water of the river has here a thickness of more than 4 meters; cf. Studies II, p. L sqq., and Studies III, p. 231 sqq. Πρβλ. και V. R. Anderson-Stojanovic, Stobi. The Hellenistic and Roman Pot-tery (1992) 191 με σημ. 35.