11. Ακαμάτης Ι.Μ., Η ανασκαφή της Αγοράς της Πέλλας κατά...

I. Μ. ΑΚΑΜΑΤΗΣ

Η ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΤΗΣ ΠΕΛΛΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ 1998 ΚΑΙ 1999

Οι αρχαιολογικές εργασίες των ανασκαφικών περιόδων του 1998 και 1999 στην αγορά της Πέλλας επικεντρώθηκαν στη νότια περιοχή της, όπου πραγμα-τοποιήθηκαν διερευνητικές τομές στη νότια στοά και στους χώρους στα νότιά της με στόχο τη διευκρίνηση αρχαιολογικών φάσεων κάτω από τα δάπεδα της τελευταίας φάσης του κτηρίου και την προετοιμασία των χώρων για τη συντή-ρηση και τη μερική αποκατάστασή τους. Επίσης έγινε ενδελεχής καθαρισμός των αρχαιολογικών λειψάνων του αρχείου για την αποτύπωση και την αναλυ-τική καταγραφή και σχεδίαση των αρχιτεκτονικών μελών του, με στόχο τη σχε-διαστική αποκατάστασή του και την προώθηση της πρότασης για την τελική συντήρηση και ανάδειξή του1. Ακόμα, διεξήχθησαν περιορισμένες σε έκταση έρευνες στην ανατολική λεωφόρο, στη ΒΑ πρόσβαση του συγκροτήματος και έγινε καθαρισμός της αίθουσας των Πολιταρχών και μικρού μέρους της κεντρι-κής πλατείας (Σχ. 1). Τέλος, μεγάλο μέρος του δυναμικού της ανασκαφής ανα-λώθηκε στον έλεγχο και στη συνέχεια στη μεταφορά του συνόλου των ευρη-μάτων της αγοράς σε νέες, οργανωμένες αποθήκες. Δόθηκε έτσι η δυνατότητα για την οριστική καταστροφή των παλιότερων κατασκευών που παραμόρφω-ναν μέρος του αρχαιολογικού χώρου2.

Αναλυτικότερα το αρχαιολογικό έργο έχει ως εξής: Περί το κέντρο της βόρειας στοάς ύστερα από μια καταρρακτώδη βροχή

εμφανίστηκε μικρό κομμάτι ενός μαρμάρινου αντικειμένου. Ο καθαρισμός του

1. Οι εργασίες συντήρησης στο ΑΕΜΘ 12,1998, 327-336. Επίσης, Εγνατία 5,2000 (τυπώνεται). 2. Η έρευνα στην περιοχή της αγοράς της Πέλλας, δε θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την

αμέριστη συμπαράσταση της διεύθυνσης και του τεχνικού προσωπικού της ΙΖ' ΕΠΚΑ, από το οποίο ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στους Μ. Μυλωνά, Ε. Τσιμπουχτσάκη, Ν. Αναστασιάδη. Στις εργασίες πεδίου συμμετείχαν πολλοί μεταπτυχιακοί και προπτυχιακοί φοιτητές. Από αυτούς οι μεταπτυχιακοί φοι-τητές και φοιτήτριες Α. Καγιούλη, Ν. Παππάς, Π. Κοντοπούλου και Ν. Πουλάκάκης επέβλεψαν την έρευνα σε επιμέρους τομείς. Οι Α. Δαλαβέρας, Μ. Ελευθεριάδης, Κ. Καλλιγά και I. Σαχανά επιμελήθη-καν τη μεταφορά και τακτοποίηση των ευρημάτων στις νέες αποθήκες και επόπτευσαν την καταγραφή τους. Τη φροντίδα της συντήρησης των ευρημάτων είχαν οι Μ. Κυρανούδη και Γ. Θεοδώρου, ενώ στην ηλεκτρονική τεκμηρίωση βοήθησαν οι Κ. Αρβανίτης και Κ. Χ'Έυσταθίου. Τον αρχιτέκτονα-μηχανικό της ανασκαφής Ζ. Αλ Σααγιάχ πλαισίωσε ομάδα σχεδίασης αρχιτεκτονικών μελών του αρχείου αποτελού-μενη από τον Ν. Χατζηδάκι, την Κ. Κακαγιά και την Ά. Τσάκου. Τέλος, ό Β. Πράππας σχεδίασε κινητά ευρήματα και κατηύθυνε τους φοιτητές στο μάθημα σχεδίου. Τα σχέδια αρ. 4, 5, 7 και 8 είναι του Ζ. Αλ Σααγιάχ, το αρ. 9 του Β. Πράππα και το αρ. 3 της Π. Κοντοπούλου.

474 I. Μ. Ακαμάτης

Π ΒΛ Λ A ΑΓΟΡΑ

1 9 9 9

ι μ ι& ΕΓ _

ί h .1 !

Φ \

1

' Ί3-Ζ Ι'(Π J I I I T W f f i

•"ΛΛΛΗΜΛητιΙ-τ^ Ι J

i t ! •+

"Π

• I

3 C T

• ι

: n 14 1 1 i-1

τ τ ι η π p r a li ΊΪη 1 I Γ

__LJIj_i ra

Σχ. 1. Κάτοψη Αγοράς (1999) με αριθμημένες τις περιοχές επέμβασης.

έφερε στο φως και άλλα θραύσματα από μαρμάρινο άγαλμα υπερφυσικού με-γέθους. Ο χώρος εύρεσης ανήκει στην αίθουσα των Πολιταρχών, που έχει ταυ-τιστεί από αγάλματα, επιγραφές και σφραγίσματα3 (Σχ. 1, αρ. 2). Καθαρίσαμε τον λάκκο εύρεσης του γλυπτού και του χώρου του (Εικ. 1). Στο δάπεδο εντο-πίστηκαν και άλλα κομμάτια που προέρχονται από αυτό (Εικ. 2). Αποδείχτηκε τελικά πως ανήκει σε υπερφυσικού μεγέθους ερμάίκή στήλη γενειοφόρου Ηρα-κλή, τμήματα του οποίου είχαν βρεθεί παλιότερα. Το κοσκίνισμα του χώρου με τα μαρμάρινα θραύσματα έδωσε και άλλα σφραγίσματα που εικονίζουν έφιππη μορφή, αλλά και ένα, αποσπασματικά σωζόμενο, με την επιγραφή ΠΕΛ]ΛΗΣ / ΠΟΛΙΤ]ΑΡΧ[ΩΝ που προστίθεται στα παλιότερα (Εικ. 3).

Ο καθαρισμός της ανατολικής λεωφόρου απέδειξε πως η πρόσβαση είχε

3. Για την αίθουσα των Πολιταρχών βλ. στο Αρχαία Μακεδονία VI Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 15-19 Οκτωβρίου 1996 (1999) 28-29 με σημ. 29 (όπου η προηγούμενη βιβλιογραφία) και Εγνατία 5, 2000 με σημ. 8 (τυπώνεται).

Η ανασκαφή της αγοράς της Πέλλας κατά το 1998 και 1999 475

διαμορφωθεί πάνω από το παλιότερο νεκροταφείο, που είχε σε προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους εντοπιστεί στην περιοχή4 (Σχ. 1, αρ. 1). Το οδόστρωμα παρουσιάζει κλίση από ανατολικά προς τα δυτικά με σταδιακή λάξευση της επιφάνειας του φυσικού βράχου ως το επίπεδο της ανατολικής στοάς. Έτσι με-ρικοί τάφοι από το παλιότερο νεκροταφείο της περιοχής που φάνηκαν να δια-μορφώνονται στον φυσικό βράχο βρέθηκαν διαταραγμένοι και μεγάλο μέρος τους απολαξευμένο. Σε μικρό μέρος της λεωφόρου διατηρήθηκε αριθμός από μεγάλους εγγώνιους λίθους που ανήκουν σε πλακόστρωση του οδοστρώματος της5 (Σχ. 2).

4. Για το νεκροταφείο βλ. Αρχαία Μακεδονία, ό.π., 23-24 με σημ. 2-5. 5. Από το πλακόστρωτο διατηρούνται στη θέση τους πέντε εγγώνιοι λίθοι. Έχουν ύψος περίπου 0,30

μ. και μήκος που ποικίλλει από 0,70-1,10 μ., ενώ το πλάτος τους φτάνει τα 0,60-0,90 μ. Αλλοι μεγάλοι εγγώνιοι λίθοι περί το κέντρο και το βόρειο μέρος της λεωφόρου έχουν μεν εντοπιστεί αλλά δεν έχουν ακόμα εξεταστεί. Με βεβαιότητα κατά την τελευταία περίοδο μεγάλο μέρος της επιφάνειας της λεωφόρου ήταν χωμάτινο, όπως δείχνουν τριμμένα κεραμικά και άμμος, ενώ σε τμήματά της έχουν πακτωθεί στο δάπεδο χαλίκια, έμβολα αμφορέων και σκωρίες σιδήρου. Το λαμπρότερο παράδειγμα πλακοστρωμένης λεωφόρου βρέθηκε στην περιοχή του καναλιού, ΑΕΜ© 1, 1987, 140, εικ. 2. Ένα παρεμφερές, αλλά μι-κρότερο τμήμα εντοπίστηκε και στη διασταύρωση της νοτιοανατολικής γωνίας της αγοράς. Επίσης ένα μικρό τμήμα αποκαλύφτηκε και στην οδό δυτικά του συγκροτήματος. Όμως η μορφή των μικρών πλα-


Κατά μήκος της λεωφόρου λαξεύτηκε στον βράχο αυλάκι μέσα στο οποίο τοποθε-τήθηκαν πηλοσωλήνες υδροδότησης για τη μεταφορά νερού προς την κεντρική πλατεία. Οι πηλοσωλήνες είχαν εντοπιστεί και παλιό-τερα στη διασταύρωση της λεωφόρου με την οδό ανατολικά της αγοράς. Εκεί οι πηλοσω-λήνες κάμπτονται προς ΒΑ σε λίθινη λαξευ-μένη γωνία. Κοντά στη νοτιοδυτική γωνία του οικοδομικού τετραγώνου στα ΒΑ της λε-ωφόρου εντοπίστηκε φρεάτιο καθαρισμού και διακλάδωση των πηλοσωλήνων6. Αμέ-σως νότια των πηλοσωλήνων ανοίγεται βαθύ αυλάκι, πλάτους 1 μ. στην επιφάνεια του βράχου, που στενεύει στον πυθμένα του, σε

βάθος περίπου 2 μ., περί το 0,50 μ. (Σχ. 2 αρ. 1). Η διαμόρφωση αυτή θα μπο-ρούσε να θεωρηθεί ως κατάλοιπο αποχετευτικού έργου. Όμως δεν αποκλείεται η χρήση του και για την τοποθέτηση πηλοσωλήνων, που όμως έχουν απο-σπαστεί7 (Σχ. 3).

Στην ύστατη φάση, στο τέλος του 2ου ή τις αρχές του 1ου αι. π.Χ., μικρό τμήμα της λεωφόρου, στη βορειοανατολική γωνία του νότιου μέρους της ανα-τολικής στοάς, πλάτους περί τα 2,50 μ., καταλήφθηκε από εργαστήριο κορο-πλαστικής, το οποίο στοιχειοθετείται κατά κύριο λόγο από μικρό κλίβανο που είχε εντοπιστεί παλιότερα (Εικ. 4). Ο κλίβανος βρέθηκε γεμάτος από ειδώλια Αφροδίτης και προτομές. Σε συνδυασμό και με άλλα ευρήματα συνδέθηκε με την τελική καταστροφή του συγκροτήματος της αγοράς από σεισμό στις αρχές του 1ου αι. π.Χ.8 (Σχ. 2 αρ. 2). Ο κλίβανος βρισκόταν σε επαφή με τον νότιο τοίχο της λεωφόρου, ενώ μικρές αργές πέτρες αμέσως προς βορρά και δυτικά

κοειδών λίθων του είναι τοποθετημένοι πάνω σε σχετικά μαλακό σκούρο χώμα, πράγμα που παραπέμπει σε μια περιορισμένη τοπική διευθέτηση του δρόμου στην περιοχή αυτή κατά την ύστατη φάση του δεύτε-ρου μισού του 2ου αι. π.Χ. και των αρχών του 1ου, και έτσι αποσυνδέεται από τις προηγούμενες φιλόδο-ξες διαμορφώσεις που πρέπει να ανάγονται στην περίοδο κατασκευής του κτηρίου.

6. Η διασωλήνωση προς βορρά απλώνεται στην ανατολική πλευρά της οδού ανατολικά της αγοράς και αποκαλύφτηκε σε μήκος 30 μ., βλ. ΑΔ 35,1980 (1988) Χρον. Β2, 394 πίν. 226α.

7. Η τομή εντοπισμού των πηλοσωλήνων και του βαθιού αυλακιού βρίσκεται στα 25,60-26,60 μ. ανατολικά του στυλοβάτη της ανατολικής στοάς και 5,75-7,50 μ. βόρεια του νότιου τοίχου της λεωφόρου. Η τοποθέτηση στο βαθύ αυλάκι σωλήνων ύδρευσης φαίνεται πιθανή, αν συνδυαστεί με την ανακάλυψη στις σωστικές ανασκαφές του 1980 ανατολικότερα, κάτω από τον δρόμο που οδηγεί προς την κωμόπολη της Πέλλας, παρόμοιας αύλακας με την ίδια κατεύθυνση μέσα στην οποία διατηρήθηκε αποσπασματική σειρά πηλοσωλήνων.

8. Άσχετα με την αποδοχή ή όχι της καταστροφής του κλιβάνου από τον σεισμό των αρχών του 1ου αι. π.Χ. τα ευρήματα μέσα στον κλίβανο ανήκαν στην τελευταία χρήση του και φαίνεται πως χρονολο-γούνται στις αρχές του 1ου αι. π.Χ. Τα ειδώλια της εγκατάστασης αυτής αποτελούν την κύρια μεταπτυ-χιακή εργασία της Π. Κοντοπούλου.

Σχ. 3. Τομή στην ανατολική λεωφόρο.


του πιθανόν αποτελούσαν τα θεμέλια για μια μικρή προστατευτική του κλιβά-νου εργαστηριακή κατασκευή ή προστατευτικό του κλιβάνου περιφράγματος9.

Στην πρόσβαση της βορειοανατολικής γωνίας της αγοράς έγιναν διευκρινι-στικές τομές για την τελική πρόταση συντήρησής της. Οι εργασίες επικεντρώ-θηκαν στο αυλάκι διαρπαγής του δυτικού τοίχου του κεκλιμένου επιπέδου. Καθαρίστηκαν οι κοίτες τοποθέτησης των λιθόπλινθων πάνω στον φυσικό βράχο και αποκαταστάθηκε σχηματικά ο πρώτος δόμος τους. Ο ισχυρός τοίχος μαζί με τον αντίστοιχο ανατολικό λειτουργούσαν ως αναλημματικοί, συγκρα-τούσαν τους όγκους των επιχώσεων του κεκλιμένου επιπέδου και της κλίμακας

9. Ο κλίβανος και η πιθανή εργαστηριακή κατασκευή βρίσκονται στη βορειοανατολική εξωτερική γωνία του βόρειου τοίχου του νότιου τμήματος της ανατολικής στοάς της Αγοράς, μέσα στο νότιο τμήμα της λεωφόρου. Το συνολικό μήκος της αποδιδόμενης εγκατάστασης φτάνει περίπου τα 3,00 μ. και το πλάτος τα 2,70 μ. Μερικά μικρά ορύγματα στον φυσικό βράχο, στα δυτικά, δεν έχει διευκρινιστεί ακόμα αν πρέπει να συσχετιστούν με την εργαστηριακή κατασκευή, ή αν ανήκουν σε παλιότερη φάση, ενώ κο-ντά τους εντοπίστηκε όρυγμα διάνοιξης, πιθανόν δημόσιου πηγαδιού, που όμως δεν ολοκληρώθηκε.


κάτω από τις οποίες κρύβεται μεγάλος χτιστός αποχετευτικός αγωγός, ενώ στην κλίμακα σε δεύτερη φάση τοποθετήθηκαν δύο κίονες εν παραστάσι (Σχ. 4). Η ίδια αρχιτεκτονική διαμόρφωση έχει επιβεβαιωθεί στη νοτιοδυτική γωνία της αγοράς. Η έρευνα στη νοτιοδυτική πρόσβαση, που διαμορφώνεται μεταξύ του αρχείου στα δυτικά και του «δημόσιου κτηρίου» στα ανατολικά, πραγμα-τοποιήθηκε σε διαφορετικές περιόδους με δοκιμαστικές τομές και δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Αποδείχτηκε πως στη νότια πλευρά της πρόσβασης υπήρχε κλίμακα με τέσσερις τουλάχιστον αναβαθμούς, πλάτους περίπου 0,38 μ. που ξεκινούσαν από τη νότια παρειά του νότιου τοίχου του συγκροτήματος της αγοράς. Αργότερα σε έναν από τους αναβαθμούς, τοποθετήθηκαν δύο κίο-νες ανάμεσα σε παραστάδες10. Στη συνέχεια υπήρχε κεκλιμένο επίπεδο, που προφανώς έφερε στο επίπεδο της δυτικής στοάς. Κάτω από το κεκλιμένο επί-πεδο διαμορφωνόταν αποχετευτικός αγωγός. Η αρχική του μορφή και η θέση του εντοπίστηκαν σε δοκιμαστική τομή. Στον πυθμένα του έφερε μεγάλους εγ-γώνιους λίθους, πλάτους περίπου 2,15 μ. με λαξευμένο στην πάνω επιφάνειά τους αυλάκι ρείθρου, μέγιστου πλάτους περίπου 0,92 μ. Έχει κατεύθυνση προς τα ΒΑ, έτσι ώστε αποκόμιζε τα νερά από το μεγάλο φρεάτιο στη νοτιοδυτική γωνία της πλατείας της αγοράς μέσω του κεκλιμένου επιπέδου και της κλίμα-κας προς τον ανοιχτό χώρο νότια της αγοράς, πιθανόν και νοτιότερα11. Τα ανασκαφικά στοιχεία φαίνεται πως δικαιολογούν ανάλογη διαμόρφωση και στη βορειοδυτική γωνία, στην αντίστοιχη πρόσβαση με αυτή της νοτιοδυτικής, στο βόρειο δηλαδή άκρο της δυτικής στοάς, που όμως ακόμα δεν έχει ανασκαφεί12.

Στη νοτιοδυτική γωνία της αγοράς, στο οικοδόμημα που ταυτίστηκε με αρχείο της πόλης έγινε λεπτομερής καθαρισμός των χώρων του και χαράχτη-

10. Έχουν εντοπιστεί αμέσως νότια τμήματα των σφονδύλων, καθώς και μικρότερα τμήματα από τις παραστάδες με τα επίκρανά τους.

11. Το φρεάτιο στη νοτιοδυτική γωνία της αγοράς εντοπίστηκε σε παλιότερη ανασκαφική περίοδο, βλ. ΠΑΕ 1982, 59, πίν. 43β και I. Μ. Ακαμάτης, «Η Αγορά της Πέλλας. Τα πρώτα αρχαιολογικά συμπε-ράσματα», Μνήμη Δ. Λαζαρίδη. Πόλις και Χώρα στην Αρχαία Μακεδονία και Θράκη. Πρακτικά Αρχαιο-λογικού Συνεδρίου, Καβάλα 9-11 Μαΐου 1986 (1990) 179 έικ. 8. Παλιότερα είχε εντοπιστεί και το πάνω μέρος πιθανού αποχετευτικού αγωγού της μεταγενέστερης φάσης. Το αρχικό ρείθρο αποκομιδής των υδάτων διερευνήθηκε σε τομή που έγινε στην προέκταση του βόρειου αναλημματικού τοίχου του «δη-μόσιου κτηρίου», που αποτελεί τον πίσω τοίχο της νότιας στοάς, και βρίσκεται αμέσως δυτικά της τομής για την τοποθέτηση σύγχρονου φρεατίου συγκέντρωσης των νερών πίσω από τον νότιο τοίχο της στοάς, για το οποίο βλ. στο ΑΕΜΘ 12, 1998, 333, εικ. 7 και σχ. 3-7. Οι μεγάλοι λιθόπλινθοι του ρείθρου πατούν σε στρώμα λατύπης, ενώ στις επίπεδες καλοδιαμορφωμένες επιφάνειες τους στις δύο πλευρές και κατά μήκος του ρείθρου φαίνεται πως πατούσαν ορθοστάτες. Διαμορφωνόταν κατ' αυτόν τον τρόπο μεγάλος οχετός, που διατηρείται αποσπασματικά, αλλά μορφολογικά θα μπορούσε να συγκριθεί με έναν άλλο αποχετευτικό αγωγό απορροής των υδάτων από το κέντρο του νότιου τμήματος της κεντρικής πλατείας της αγοράς, κάτω από το νότιο μέρος της αγοράς, προς την οδό μεταξύ των τετραγώνων 1/2 και 1/4. Η κατασκευή αυτή διατηρεί ακόμα τους πλαϊνούς ορθοστάτες του, αλλά και τμήματα των καλυπτήριων πλακών της, βλ. I. Μ. Ακαμάτης, ό.π. (σημ. 11) 179 εικ. 7.

12. Το στρώμα καταστροφής των κεραμίδων οροφής διατηρήθηκε στη θέση του για να προστατέψει τα υποκείμενα αρχιτεκτονικά μέλη, στα οποία διακρίνονται τμήμα σφονδύλου, παραστάδας και τμήμα κιονοκράνου.


αρκετές περιπτώσεις διακρινόταν η θέση κατάπτωσης των ξύλινων δοκαριών καθώς και η μορφή των πλινθαριών. Στο στρώμα καταστροφή^ της αυλής εντο-πίστηκαν αρκετά κινητά ευρήματα, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνονται χρυσά κοσμήματα, αρκετά σφραγίσματα από έγγραφα παπύρων, μικρές μάζες πηλού για σφραγίσματα και άλλα μικροευρήματα που προέρχονται από τον όροφο (Εικ. 5). Ένα από τα ευρήματα ανήκει σε μεταλλικό αγγείο του τύπου των μελανοδοχείων, που φέρει διπλή χυτή λαβή για τη μεταφορά του (Εικ. 6). Μικρές δοκιμαστικές τομές στους χώρους της δυτικής πλευράς απέβλεπαν στη διευκρίνηση των διαδοχικών χωμάτινων δαπέδων τους.

Στον χώρο 2 της πτέρυγας αυτής, που βρίσκεται στην προέκταση της νότιας στοάς, σε χαμηλότερο επίπεδο, ήρθαν στο φως μικρές πλάκες, προφανώς υπο-λείμματα παλιότερης πλακόστρωσης του χώρου, ενώ στη δυτική άκρη του ίδιου χώρου παρουσιάστηκαν στοιχεία διαμόρφωσης εισόδου με μεγάλη θύρα. Εδώ λοιπόν, στην παλιότερη φάση του οικοδομήματος διαμορφωνόταν πρό-σβαση, που άνοιγε στον δρόμο δυτικά της αγοράς, όπου αρχικά γινόταν και η απορροή των υδάτων από το κεντρικό περιστύλιο με καλοδουλεμένο ρείθρο, που διατηρείται μόνο αποσπασματικά, κάτω από το δάπεδο της διόδου και της στοάς ανατολικότερα (Σχ. 6). Στον διπλανό χώρο, αμέσως βόρεια της δυτικής πρόσβασης, σε μικρή τομή της βορειοδυτικής γωνίας του χώρου 3 χαράχτηκε μικρή στρωματογραφική τομή. Το δάπεδο του χώρου καθαρίστηκε στο βάθος 22 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Σε χαμηλότερο επίπεδο (21,85 μ.) εντοπίστηκε προγενέστερο δάπεδο. Στο γέμισμα μεταξύ των δύο δαπέδων αποκαλύφτηκε ακέραιο χάλκινο αντικείμενο, σημαντικό μνημείο της μακε-δονικής χαλκοπλαστικής. Αποδίδει κεφαλή ενός σατύρου, περί τα 25 εκ., κα-μωμένη με εξαιρετική επιμέλεια στις λεπτομέρειες. Το χυτό κεφάλι ήταν κολ-λημένο σε ασπιδόμορφο στέλεχος στην περίμετρο του οποίου ανοίγονται τέσ-σερις οπές για την εφήλωσή του. Πιθανότατα ήταν καρφωμένο σε ξύλινο φό-ντο, πιθανότατα θύρα (Εικ. 7). Αν η υπόθεση αυτή είναι ορθή, τότε δεν απο-κλείεται να διακοσμούσε τη^ παλιότερη είσοδο στο αρχείο, δίπλα από την οποία θάφτηκε κάτω από το δάπεδο, ίσως μάλιστα για να διασωθεί από τη ρωμαϊκή σύληση του 168 π.Χ. Η χρήση του ως εξαρτήματος θύρας σε ένα από τα επάνω τύμπανα (πίνακες) των θυρόφυλλων14 παραπέμπει σε ανάλογη από-δοση γοργονείων στα θυρόφυλλα του τάφου Δ' της Πέλλας15 και στις πόρτες του μακεδονικού τάφου στον Λαγκαδά, αλλά και της θύρας του προνάου του

λησή τους. Μεγάλος όμως αριθμός θρυμματισμένων και κομματιασμένων μελών καλύφτηκαν για την προστασία τους και παραμένουν στη θέση εύρεσης τους μέσα στην αυλή, ώσπου να γίνει δυνατή η συνο-λική αποκατάστασή τους.

14. Ο όρος tympana για τους πίνακες των θυρών χρησιμοποιείται ήδη από τον Βιτρούβιο στην περι-γραφή των θυρών των ναών, βλ. De Architecture IV, 6, 5.

15. Για τον τάφο Δ' της Πέλλας βλ. την έκθεση από τον ανασκαφέα Π. Χρυσοστόμου στο ΑΕΜΘ 8, 1994, 56-60. Στο πάνω τύμπανο του αριστερού θυρόφυλλου της θύρας του προθαλάμου εικονίζεται ανά-γλυφο γοργόνειο με λευκό κονίαμα, ό.π., 58 εικ. 11. Στην αντίστοιχη θέση της θύρας του θαλάμου αποδί-δεται δεύτερη ασπιδίσκη με μαρμάρινη κεφαλή Μέδουσας, ό.π., 59 εικ. 12.


Παρθενώνα16. Η σταδιακή ανύψωση της οδού δυτικά του αρχείου είχε ως αποτέλεσμα την κατάργηση της δυτικής πρόσβασης προς το αρχείο και της εγκατάλειψης του αποχετευτικού αγωγού, μάλλον στο δεύτερο τέταρτο του 2ου αι. π.Χ. Τότε ο νότιος στυλοβάτης του περιστυλίου του αρχείου κόπηκε για να διευκολυνθεί η απορροή των υδάτων, ενώ ένας αποχετευτικός αγωγός μετέ-φερε τα νερά από το περιστύλιο του οικοδομήματος κάτω από τη νότια πρό-σβαση στο ανοιχτό οικοδομικό τετράγωνο προς νότο.

Στον κύκλο των εργασιών στο αρχείο περιλήφθηκε η έρευνα στο πηγάδι που έχει ανοιχτεί στον δυτικό στυλοβάτη του οικοδομήματος, οι εργασίες στο οποίο είχαν σταματήσει σε βάθος 10,60 μ. από τον στυλοβάτη λόγω εντοπι-σμού του υδροφόρου ορίζοντα. Το γέμισμά του αποτελείτο από διαλυμένα πλι-θιά και λίγα ευρήματα. Ο πυθμένας του εντοπίστηκε σε βάθος 14,76 μ. από την επιφάνεια του στυλοβάτη. Τα κατώτερα στρώματα περιείχαν τμήματα μι-κρών εγγώνιων λίθων, κομμάτια αμφορέων και κεραμίδων17.

Από το γέμισμα του δρόμου δυτικά της αγοράς και του αρχείου προέρχεται και ένα ταπεινό εύρημα μιας ενσφράγιστης λαβής αμφορέα που με ιδιαίτερη δυσκολία αναγνώστηκε το εθνικό Πυδ/ναί[ων. Στα δεκάδες χιλιάδες δημοσιευ-μένα σφραγίσματα και ενσφράγιστους αμφορείς ως σήμερα δε γνωρίζω παρά-δειγμα με το εθνικό αυτό. Συμπεραίνεται, πάντα με τη σχετική πιθανότητα λάθους, πως ενσφράγιστος αμφορέας από την Πύδνα, μας είναι άγνωστος από αλλού. Έτσι, το ταπεινό μνημείο από την Πέλλα μας υποχρεώνει να αναγνω-ρίσουμε ένα ακόμα εργαστήριο παραγωγής ενσφράγιστων αμφορέων. Αυτό της Πύδνας. Η σπανιότητα των σωζόμενων παραδειγμάτων του εργαστηρίου, πέρα από τα προβλήματα ανάγνωσης της σφραγίδας, πρέπει να συσχετιστεί και με τον μικρό αριθμό παραγωγής του σε ενσφράγιστους αμφορείς, εξαιτίας, πιθανότατα, της σύντομης διάρκειας δραστηριότητάς του.

Εκτός όμως από τις εισαγωγές από την Πύδνα στη μακεδόνικη πρωτεύουσα στα ύστερα κλασικά χρόνια, που προανέφερα, πρέπει να σημειώσουμε και τη

16. Μία χάλκινη μορφή Μέδουσας πρέπει να ήταν εφηλωμένη στην ξύλινη εξωτερική θύρα του τά-φου του Λαγκαδά, Th. Macridy, Jdl 26, 1911, 198 εικ. 8 και 17, ενώ μια δεύτερη μορφή Μέδουσας απει-κονιζόταν στη μαρμάρινη πόρτα του θαλάμου του ίδιου τάφου, ό.π. 198 εικ. 4-5 και 209 εικ. 23-24. Πρβλ. και Β. Gossel, Makedonische Kamergraeber (διατριβή) (1980) 149 και 151. Με κεφαλή Μέδουσας διακο-σμείτο και ένα από τα τύμπανα θύρας του προνάου του Παρθενώνα, όπως μαρτυρεί επιγραφή παραδό-σεως των ταμιών της θεάς του έτους 340/39 π.Χ. (IG 22 (1) 1457), όπου παράλληλα στην ίδια θύρα μνη-μονεύονται «λέοντος κεφαλή» και «κριού προτομή». Πρβλ. και τα δύο εξαρτήματα από την Πύδνα στο Μ. Μπέσιος - Μ. Παππά, Πύδνα (1995) 86Α.

17. Το πηγάδι έχει κοπεί στον δυτικό στυλοβάτη και χαμηλότερα έχει ανοιχτεί στον φυσικό βράχο. Η διάμετρος του φτάνει τα 0,80 μ. Το νερό έτρεχε στο εσωτερικό του από τρεις σχισμές στον φυσικό βράχο. Η πρώτη από αυτές βρίσκεται στη νότια πλευρά σε βάθος 10,75 μ., η δεύτερη στη νοτιοδυτική, σε βάθος 13,85 μ., και η τρίτη στη νοτιοανατολική πλευρά, περίπου 0,70 μ. πάνω από τον πυθμένα του πηγαδιού. Στα τοιχώματά του δύο λαξεύματα, ύψους 0,52 μ. και βάθους 0,25 μ. το πρώτο, στα βορειοανατολικά και το δεύτερο στη νότια πλευρά, ύψους 0,60 μ. και βάθους 0,15 μ., που σταματά στην ίδια περίπου θέση με το -πρώτο. Τα πέρατα και των δύο σχισμών βρίσκονται περίπου 0,90 μ. πάνω από τον πυθμένα. Στους ει-δικευμένους στην έρευνα των πηγαδιών εργάτες, Π. Ρίσκο και Κ. Γκέτσιο, οφείλονται ευχαριστίες.


δραστηριοποίηση στην ίδια πόλη εργαστηρίου κατασκευής κεραμίδων οροφής της πρώιμης ελληνιστικής περιόδου, ο ιδιοκτήτης του οποίου καταγόταν από την Πύδνα. Σε γεμίσματα της περιοχής της αγοράς έχουν βρεθεί μερικές κε-ραμίδες λακωνικού τύπου που η ανάγνωσή τους ήταν αδύνατη. Ο εντοπισμός όμως ενός καλά διατηρημένου παραδείγματος μας έδωσε το όνομα του «ερ-γαστηριάρχη» και μας πληροφόρησε για την καταγωγή του από την πόλη της Πύδνας18. Υπενθυμίζεται η δραστηριοποίηση στον κεραμικό της Πέλλας του Πολυκράτη εκ Λαρίσης που παρουσιάστηκε στη συνάντηση του 199719 καθώς και των κεραμίδων οροφής του εργαστηρίου των Μονδαιείων, που έχουν μελε-τηθεί σε σχέση με την κεράμωση του ανακτόρου της Πέλλας20.

Ένας μεγάλος αριθμός από δοκιμαστικές τομές στη νότια στοά και η διά-νοιξη αύλακας στη βόρεια παρειά του νότιου τοίχου της στοάς για την απορροή των υδάτων, μας έδωσε τη δυνατότητα για τη μερική μόνο αποκατάσταση της κάτοψης στο δυτικό μέρος της νότιας στοάς (Εικ. 8-9). Οι υποθεμελιώσεις που εντοπίστηκαν εδώ μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε πως η διάταξη του συ-γκροτήματος στην πλευρά αυτή δεν είναι ανάλογη εκείνων με την ανατολική και βόρεια πλευρά της. Διαμόρφωση σειράς χώρων πίσω από τη στοά παρατη-ρήθηκε μόνο στο ανατολικό τμήμα της, καθώς και στο δυτικό άκρο της σε άμεση γειτνίαση με την εσωτερική πρόσβαση που βρίσκεται ανατολικά του αρχείου και ίσως σχετίζεται με τις δραστηριότητες της διόδου αυτής. Στα ΒΑ των χώρων αυτών εντοπίστηκε πηγάδι στο γέμισμα της νότιας στοάς. Το μα-λακό γέμισμα λατύπης στο ανώτερο τμήμα του πηγαδιού συγκρατείτο από πήλινες ημικυλινδρικές κεραμίδες (Εικ. 10). Χαμηλότερα οι παρειές του λα-ξεύτηκαν στον φυσικό βράχο. Στο γέμισμά του είχαν πεταχτεί μεγάλες ποσό-τητες μελαμβαφούς και αβαφούς κεραμικής, τμήματα πηλοπλαστικής, λίθινα και μεταλλικά ευρήματα, όπως επίσης όστρεα και οστά. Οι εργασίες σταμάτη-σαν με τον εντοπισμό του υδροφόρου ορίζοντα στα 15,35 μ. από την επιφάνειά του.

Κατά την περίοδο του 1998 ολοκληρώθηκε η αποκατάσταση του συνόλου των χώρων της πυργοειδούς κατασκευής, «του δημόσιου κτηρίου» ανατολικά του αρχείου, αφού προηγήθηκε εκτεταμένη έρευνα με δοκιμαστικές τομές στο γέμισμα της στοάς (Εικ. 11). Στην περιοχή κατά την περίοδο του 1999 στερε-ώθηκαν οκτώ χώροι, που βρίσκονται αμέσως ανατολικά του προηγούμενου

18. Η ενσφράγιστη λαβή του οξυπύθμενου αμφορέα από την Πύδνα και το σφράγισμα στην κερα-μίδα οροφής θα παρουσιαστούν σε ανεξάρτητη μελέτη προσεχώς.

19. Αναφορά στον σκύφο με τη χαραγμένη στη μία του πλευρά επιγραφή βλ. ΑΕΜΘ 11,1997, 209. 20. Β. Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, «Ενσφράγιστες κεραμίδες από το ανάκτορο της Πέλλας», Αρχαία

Μακεδονία V, ανακοινώσεις κατά το Ε' Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989 (1993) 975-997. Ειδικότερα για τις ενσφράγιστες κεραμίδες με την επιγραφή Μονδε/είων βλ. ό.π., 976-977, εικ. 1. Αναφορά του ίδιου εργαστηρίου και στο I. Μ. Ακαμάτης, Ενσφράγιστες λαβές αμφορέων από την Αγορά της Πέλλας. Ανασκαφή 1980-1987, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας αρ. 197 (2000) 13 με σημ. 10.


Σχ. 7. Καταστήματα στα νότια της νότιας στοάς με θέσεις ταφών στους χώρους XV-XXIV.

τμήματος21 (Σχ. 1, αρ. 4, Εικ. 12). Κατά τον καθαρισμό των λιθόπλινθων των τοίχων και την επανατοποθέ-

τησή τους βρέθηκε μέσα σε μικρή κόγχη ενός από τους χώρους, θησαυρός χάλκινων νομισμάτων. Σε άλλη όμως περίπτωση η απόκρυψη έγινε σε κρύπτες κάτω από τα πατώματα. Εδώ τα αντικείμενα ήταν πολυτιμότερα. Ανήκαν σε χρυσούς στατήρες και υποδιαιρέσεις τους, και ανάμεσά τους αργυρή δραχμή. Όλα αποδίδονται σε κοπές του Φιλίππου Β' και του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Εικ. 13).

Στη γωνία ενός από τους χώρους (χώρος XX), δίπλα στον δρόμο βρέθηκε πηγάδι με καλοδιαμορφωμένο με πλάκες πηγαδόστομο (Εικ. 14). Το γέμισμά του περιλάμβανε αβαφή και μελαμβαφή αγγεία, λεκανίδες με γραπτό διάκο-σμο και άλλα ευρήματα μεταξύ των οποίων πρωτοροδιακούς αμφορείς των αρχών του 3ου αιώνα, αλλά και τμήματα ανθρώπινου σκελετού, που αρχικά μας προβλημάτισε ως προς την προέλευσή του και τους λόγους απόρριψής του στο πηγάδι. Εγκληματική ενέργεια δε φαινόταν να συγκεντρώνει μεγάλες πιθα-νότητες, λόγω της αποσπασματικότητας των οστών. Η απάντηση δόθηκε σύ-ντομα από την έρευνα. Κατά τη διερεύνηση των στρωμάτων κάτω από τα δά-πεδα των χώρων εντοπίστηκαν μεταξύ άλλων θραύσματα από πελίκες, λίγα θραύσματα από λευκές ληκύθους, αρυβαλλοειδή ληκύθεια αλλά και τμήματα ανθρώπινων οστών και άλλα ευρήματα, που παρέπεμπαν σε γεμίσματα που ανήκαν σε ταφικά σύνολα. Η πρόοδος των τομών στους χώρους έφερε στο φως σειρά από ταφές, μερικές από τις οποίες βρίσκονταν ακριβώς κάτω από τους

21. Οι εργασίες αναλύονται στο I. Μ. Ακαμάτης-Ζ. Αλ Σααγιάχ, ΑΕΜΘ 12, 1998, 327-336.


τοίχους και άλλες σε πολύ μεγαλύτερο βάθος (Σχ. 7). Παρά τη διατάραξη των ανώτερων στρωμάτων από την τοποθέτηση των θεμελίων των καταστημάτων της αγοράς στην περιοχή διακρίνονται οι τύμβοι των ταφών, μερικοί από τους οποίους οριοθετούνταν από περιμετρικά τοποθετημένες λογάδες πέτρες (Σχ. 8).

Μερικές από τις ταφές σημαδεύονταν από επιτύμβιους πεσσούς. Διαβά-στηκαν τρεις. Και στις τρεις περιπτώσεις καταγράφονται ονόματα γυναικών. Αξιοπρόσεκτη είναι η προσπάθεια των κατασκευαστών της πτέρυγας της αγο-ράς να διατηρήσουν τα επιτύμβια σήματα στη θέση τους. Ένας κυβόλιθος που έχει στη μια του όψη χαραγμένο το όνομα της Ζωβίας παραμένει αδιατάραχτος από τη θεμελίωση του μεταγενέστερου τοίχου (Εικ. 15). Ένα άλλο σήμα διατη-ρήθηκε σχεδόν στη θέση του μέσα στη δίοδο του μεταγενέστερου χώρου. Ανή-κε σε ταφή που εντοπίστηκε κοντά στο δάπεδο. Η επιγραφή ΕΥΓΕΝΕΙΑ ΞΕΝΩ-ΝΟΣ/ΘΥΓΑΤΗΡ ταυτίζει τη νεκρή.

Οι ταφές περιλαμβάνουν μερικούς εγχυτρισμούς, καύσεις και ενταφια-σμούς (Εικ. 16-18). Τα κοσμήματα είναι περιορισμένα σε αριθμό. Στα κτερί-σματα αναγνωρίζονται σκύφοι τύπου Bolsal, θήλαστρο, αγγείο τύπου «αλα-τιέρας», αρυβαλλοειδή ληκύθια, λίγα ειδώλια, στλεγγίδες. Σε μία ταφή εντο-πίστηκε διπλωμένο, μολύβδινο έλασμα, διάτρητο με μεγάλο σιδερένιο καρφί. Προφανώς πρόκειται για κατάδεσμο, που είχε τοποθετηθεί στο χέρι της νεκρής μορφής. Η επιβεβαίωση και της χάραξης του μαγικού κειμένου δεν κατέστη δυνατή. Το λυγισμένο γύρω από το διπλωμένο αντικείμενο σκουριασμένο καρφί σε συνδυασμό με την κακή διατήρηση του υλικού δεν επιτρέπουν το άμεσο άνοιγμα του καταδέσμου (Σχ. 9 )22.

22. Για τον εκτενή διαλεκτικό κατάδεσμο από το νεκροταφείο της ανατολικής πτέρυγας της αγοράς βλ. την τελική δημοσίευση στο Ε. Voutiras, Διονυσοφώντος Γάμοι. Marital Life and Magic in Fourth Century Pella (1998).


Ο | | | 5

Σχ. 9. Σχεδιαστική απόδοση του τυλιγμένου και εφηλωμένου καταδέσμου αρ. 99.593.

Ταφικό σύνολο στην περιοχή αυτή της αγοράς, βόρεια του οικοδομικού τε-τραγώνου 3 και 4 του παλιότερα ανασκαμμένου χώρου εντοπίζεται για πρώτη φορά. Οι ταφές σε πρώτη εκτίμηση ανήκουν στο τέλος του 5ου και στο πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ. Σε κοπές του Αρχελάου ανήκουν και τα δύο αργυρά νο-μίσματα που βρέθηκαν σε δύο από τους τάφους, το ένα μάλιστα στο στόμα του νεκρού. Οι τάφοι χρονικά συμπίπτουν με αυτούς που εντοπίστηκαν παλιότερα κάτω από την ανατολική πτέρυγα της Αγοράς, ανατολικά και νοτιοανατολικά της23. Μας είναι άγνωστο ακόμα αν και ο ενδιάμεσος χώρος αποτελούσε μέρος του ίδιου συνόλου ή ανήκει σε τμήμα νεκροταφείου που απλώνεται και δυτικά της Αγοράς. Το ζητούμενο βεβαίως παραμένει η οριοθέτηση της προκασσάν-δρειας Πέλλας. Με δεδομένο το γεγονός της έλλειψης εγκαταστάσεων της επο-χής αυτής στους λόφους και τις πλαγιές, όπου σήμερα βρίσκεται η κωμόπολη της Πέλλας και η Ακρόπολη, θα πρέπει να τοποθετήσουμε την προκασάνδρεια Πέλλα νοτιότερα, όπου έχουν εντοπιστεί οικοδομικά λείψανα που ανάγονται τουλάχιστον στις αρχές του 4ου αιώνα24.

Θεσσαλονίκη, Ιωάννης Μ. Ακαμάτης Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο

23. Για το νεκροταφείο της ανατολικής πτέρυγας της αγοράς βλ. παραπάνω σημ. 5. 24. ΑΕΜΘ 1, 1987, 137-143- ΑΕΜΘ 9, 1995, 111· ΑΕΜΘ 10, 1996, 93-101.

THE EXCAVATION OF THE AGORA IN PELLA IN 1998 AND 1999

by I. AKAMATIS

The archaeological investigations in the Agora in Pella in 1998 and 1999 focused on the S part, where exploratory sections were dug in the S stoa and areas to the S of it in order to clarify archaeological phases under the floors of the building and to prepare the rooms for conservation and partial restoration. One group of rooms was restored, and hoards of copper and gold coins were found under the floors. This part of the Agora was found to have been built on a cemetery of the late 5th and early 4th century BC. inhumation burials and a few jar burials and cremations Were found in tumuli which had been destroyed by the Agora complex, some of them marked by grave pillars. The archaeological remains of the Archive were carefully cleaned so that a detailed architectural plan could be made of its architectural members, which were then recorded and drawn in order to restore them on paper and present a proposal for their final conservation and display. Investigations here established the presence of an entrance from the road to the W of the building, and a bronze door fitting in the form of a satyr was found next to the entrance. The fill in the road to the W of the Agora complex yielded a stamped handle from a poiftted amphora bearing the ethnic Πυδ/ναί[ων, this being, as far as I know, the first evidence of the existence of a pointed-amphora workshop in Pydna. Limited investigations were also carried out in the e thoroughfare (where a pottery furnace full of figurines had already been found), and these located a paved area and the access points to the water-supply system. Limited work at the NE entrance to the complex was connected with the restoration proposal for this area. The Chamber of the Politarehs was also cleared after parts of a marble herm of a bearded Herakles were found there. Lastly, a considerable proportion of the excavational effort was devoted to checking all the finds from the Agora and moving them to new, organised storerooms. It will now be possible to demolish the older structures that have been distorting part of the archaeological site.

11. Ακαμάτης Ι.Μ., Η ανασκαφή της Αγοράς της Πέλλας κατά...

Documents

Transcript of 11. Ακαμάτης Ι.Μ., Η ανασκαφή της Αγοράς της Πέλλας κατά...