Το πρüΒλημα τηò διÜδοσηò σΛμερα

ΔΡ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Β ΓΡΑΜΜΕΝΟΣΠροßστÜlιενοò Αρχοιολογιτòοý Ινστττοýτου Βορεßου ΕλλÜδοò

Δεν γ.νωρßζω αν ο ΘεοχÜρηò θα μηοροýσενα φανταστεß üτι, παρÜ την θεαl,ιατικιß αýξησητων προ-νεολιθικþν δεδομιÝνων στην χþρα μιαòκαι παρÜ την μεσολÜΒηση θετικιστιιιþν και κα-τüπιν μη θετικιστικþι, θεωρητικþν εκδοχþν τηòαρχαιολογßαò, εκδοχþν δηλαδÞ που απορρß-πτουν την διÜδοση εκ προοιμßου, θα μποροý-σαν τα προΒλüματα που σχετßζονται με το θÝμααυτü να μην Ýχουν πια σταματÜσει να συζητοý-νται, αλλÜ να θÝτονται ακüμιτ δυναμικÜ. ΒÝΒαιατα προΒλüματα αυτÜ Ýχουν 1,ιετασχηματισθεßστιò μÝρεò μαò. ¸τσι, τα δýο Βασικüτερα απüαυτÜ, το πρüΒλημα δηλαδÞ τηò αρχüò τηò νεο-λιθικßò εποχüò και το πρüΒλημα των Ινδοευ-

ρωπαßων, ýστερα απü τι-ιν συνεχιζüμενη μιÝχρισιßμερα παρÝμΒαση του RenΓrer,ι., συζητιοýνταιαπü πολλοýò συνδυασμÝνα. Το πρüΒλημα τηòαρχüò τηò νεολιθικιßò εποχüò καθαυτü εξελß-

χθηκε με τρüπο συστημικü-θετικιστικü με τηνθεωρßα τηò ''κυματοειδοýò" διÜδοσηò των Am-merman, Cavalli-SΓorza (7984), ιß με ηαραλ\α-

γÝò του Þ, αι<üμη, και με μεταδιαδικαστικÝò πα-

ρεμΒÜσειò. ΑλλÜ μÜλλον, στο σημεßο αυτü, θαÝπρεπε να δοýμιε τα ηρÜγματα σýντομα και μετιτ σειρÜ τουò, αφοý αναφÝρουμε πρþτα, üτι Ý-νη üλ\ο σι-ιl-ιεßο που ανÝκαθεν σχετιζüταν 1-ιε τοθÝμα τι-ιò διÜδοσηò, εßγαι το θÝμα των πολιτι-στικþν στοιχεßων του υλικοý πολιτισμοý απüτα οποßα η κεραμικü θα αποτελÝσει Ýνα Üλλοσημεßο στο οποßο, σýντοlια επßσηò, θα αναφερ-θοýμε,

Α. Η αρχÞ τηò νεολlθικÞò εποχÞò

Τιò πρüσφατεò συστηl]ατικÝò και μιß, ντιφου-

ζιονιστικÝò ωστüσο, üπωò διατεßνεται, απüψειòγια τιò προτεραιüτητεò τηò Ανατολßαò (σημερι-

νüò Τουρκßαò) ωò μεσολαΒÞτριαò μεταξý Εl.γýòΑνατολüò και Βαλκανικηò, Ýχει συνοιμßσει ο

Ozdogan (1997), αηüψειò ηου Βασßζονται στα

ανασκαφικÜ ευρüματα και ΒÝΒαια προýποθÝ-τουν την Ýνταξη τηò Ανατολßαò στιò περιοχÝòτηò γÝνεσηò του νεολιθικοý τρüπου ζωfrò ΟιακεραμικÝò ΒÝΒαια φÜσειò επιμÝνουν να ανευ-

ρßσκονται στην περιοχü του Τßγρη και του Ευ-

φρÜτη, αλλÜ και δυτικüτερα -μÝσα στην Τουρ-κßα (πρüσφατη παρÜθεση δεδομÝνων Yakar1994)- και τα μεγÜλα και θωμαστÜ" πρÜγματιιòατÜλοιπÜ τουò δßνουν λαΒη, ακüμη και σÞμε-

ρα (üΖdοξαη 1995, ß997), για παραλ\α1l_ιÝνεò,αλλÜ παλαιοý τýπου, τελικÜ, προτÜσειò: ýπαρ-

ξη ιερατεßου, απü τüτε, Üρα ιεραρχικüò οργÜ-νωσηò, μεγÜλη πληθυσμιακÞ πßεση η οποßα με-ταφÝρει το νεολιθικü μοντÝλο ανατολικÜ, αλλÜκαι δυτικÜ, προò την Ανατολßα και ακολοýθωòπροò ΘρÜκη, Αιγαßο κ.λ. (Βλ. και ΚωτσÜκη7992, Ι26 κ,εξ, για το üτι τÝτοιεò απüψειò α-ποτελοýν τελικÜ Ýναι, θετικισμü συστημικοý τý-

που), ΒÝΒαια ι-ι ανεýρεσιτ ανÜλογων με του Τß-γρη και του ΕυφρÜτη ευρημÜτων στιò θεωροý-

μενεò ωò τþρα "ακατοßκητεò" περιοχÝò κατÜ τιrvακεραμικü ιß και μεσολιθικÞ εποχιß, θα αναι-

ροýσε αυτüν την Üποιρι-ι η οποßα μερικÜ Ýχει α-

ναιρεθεß ýστερα απü τιrv μεγÜλη αýξηση τωνπαλαιολιθικþν ευρημÜτων στον ελλαδικü, καιüχι μüνο, χþρο, αλλÜ κυρßωò με τιò ανασκαφÝòστα σπÞλαια ΦρÜχθι τηò Αργολßδαò και Θεü-πετρα τηò ΚαλαμιπÜκαò (Παπαθανασüπουλοò1996). ιηε ΒÜση, εξÜλλου, αυτιß τη λογικü, θαÝπρεπε να ρωτüσει κανεßò μιηπωò η αρχαιüτερηνεολιθικü νüτια απ' την περιοχη του LepenskiVir (Srejoviü er α1. 1981) και γενικÜ ü,τι Ýχει α-

ποκληθεß πολιτισμüò Starüevo, και η αρχαιüτε-

69

70 Δημιßτριοò ΓραlιμÝτ,οò

ρη νεολιθικÞ στην πεδιÜδα των Για\,νιτσþν π.χ.,

οφεßλεται σε ανÜλογο φαινüμενο, θα πρÝπει ε-πßσηò στο σημεΙο αυτü να τονßσουμε üτι ηχρüση χαλκοý, σε φυσικÞ κατÜσταση ΒÝΒαια, ü

μαλαχßτη, για την παραγωγιß χαντρþτ,, διαπι-στωμÝνη τουλÜχιστο στο ακεραμικü Asikli τηò

κεντρικιßò Ανατολßαò ü στο Cayonu τιτò ΝΑ Α-

νατολßαò, σαφþò δεν σχετßζεται ιτε τιò μετÜ απü

μερικÝò χιλιετßεò νεολιθικÝò μεταλλουργικÝòδιαδικασßεò τηò Ανατολßαò και ιδιαßτερα τηò

Βαλκανικüò, üηωò τιò 1,νωρßζουμε μÜλιστα ý-

στερα αηü το εýρημα τιτò ΒÜρναò.

¸να Üλλο σημαντικü, το σημαντικüτερο ßσωò,

σημεßο τηò συζüτησηò εßναι κατÜ πüσο η εμφÜ-

νιση των εξημερωμÝνων φυτþν και ζþων εξακο-

λουθεß ι,,α εßναι "απüτομη" (ΚωτσÜκιτò 1992), ý-

στερα μÜλιστα, ειδικÜ για την ΕλλÜδα, απü το

εýρημα τηò ΦρÜχθηò (Halsτead 1996) και ιδι-αßτερα τηò Θεüηετραò, το οποßο φαßνεται Þτι

μαò επιφυλÜσσει πολλÜ, αν και "η υιοθÝτησιτ

μιαò νεολιθικηò οικονομßαò δεν εξαρτÜται κα-

ταρχιτν αηü την παρουσßα των Üγριων προγü-νων" και η καθιÝρωση του ιεολιθικοý τρüπου

ζωηò σημαßνει πρþτα απ' üλα εντατικοποßησητηò παραγωγüò (ΚωτσÜκηò 1992,128-132). Και,

τελικÜ, εßτε τιrv Üποψη αυτü δεχθεß κατ,εßò. εßτε

τιτν Üηοψη τηò ιδεολογικιßò επικρÜτησηò αντι-

θετικþν δομικþν σχÝσεων του τýπου Ülριοò/οßκοò (agrios/domus) (Hodder 1990) και τιτò διÜ-

χυσüò τηò, αò ηοýμε στη Βαλκαγικιß, εßτε διÜ-

φορεò θετικιστικÝò απüψειò και τιò παραλλα-

γÝò τουò, εκεßτ,ο που δεν θα πρÝπει \ια συνεχΙ-

σε1 να συζητεßται, γιατß δεν εξηγεß τßποτε αηο-

λýτωò πια, με ΒÜσιτ την σημερινü κατÜστασι-ι

των πραγμÜτων, εßναι αυτιß η ατÝρμων σειρÜ

των εξαρτüσεων, που εμφανßστιτκε ýστερα κυ-

ρßωò απü το Ýργο του Childe. Ε,κεßγο που πρþ-

τιστα ενδιαφÝρει εßναι ιr ανßχνευση üλου του

φÜσματοò των διαδικασιþν στιò τοπικÝò μικρο-κλßμακεò. Προò την κατεýθυτ,ση αυτü φαßνεταιüτι κινεßται, για τιò περιοχÝò τηò Βαλκανικιßò,üπου τα δεδομÝνα το επιτρÝηουν, πρüσφατη

σýνθεση του Clrapman (Ι994) προτεßνοντοò Ý-

να μοντÝλο ανßχ,νευσηò δικτýου ανταλ\αγþν με-ταξý συλλεκτþν και αγροτþν, θετικοποιþνταòκÜπωò δηλαδÞ την πρüταση του Hodder και εμ-

πλουτßζοντÜò την, αφοý την στρÝφει 1(αι προò

μια συγκεκριμÝνη κοινωνικü και οικοι,ομικιß υ-

ηüσταση. Η ελληνικιß Ýρευι,α για το θÝμα αυτü

προò αυτιτν την κατεýθυνση θα πρÝηει να στρα-

φεß και αυτü θα πρÝπει τ,α θεωρεßται σßγουρο,

αφοý Ýχει τιò ρßζεò τηò στιò παρακαταθüκεòτου ΘεοχÜρη.

Β. Οτ Ινδοευρωπαßοτ

Ο ΘεοχÜρι-ιò (1970, 722-725, Ι6Ο-ι63) χω-

ρßò να αρνεßται την εκδοχÜ τηò μικρüò κλßμα-

καò ετ,δοελλαδικιßò πληθυσμιακιßò μετακßνησηγια τιlν μετÜΒαση στην πρþιμη και στη 1ιÝση ε-

ποχü του χαλκοý, σαφÝστατα ηρüτεινε πολý

σημαντικüτερα πρÜγμιατα. Σýμφωνα με τlιν ου-

σιαστικÞ του διατýηωση π.χ, για τιlν αρχü τηò

πρþιμηò εποχιßò του γαλκοý: "Αδýναττι επομÝ-νωò ψαßνεται 11 ανα\τωγιß των δτψοροποιrιμÝ-νων αυτþν απαρχþι, σε ]ιια ι<οιι,Λ ρßζα" (1970,

122). Ετ.νοοýσε τιò διαφορÝò των "τοπικþν πο-

λιτισμþν" που εξελßχθηκαν σε πρωτοl-ιινωικü,

πρωτοκυκλοδιι<ü και πρωτοελλαδικü πολιτισμü

και καθιστοýσαι, αδýτ.ατη τητ, εκδοχιß τηò εισ-

ροιßò πληθυσμοý, σýμφωτ,α με την εκσυ\¾ρονι-

σμÝτ,η πρüταση του 1.ιεσοπολÝμου, απü τιrv ΝΔλΙ, Ασßα.

Το πρüΒλημα των Ινδοευρωπαßωτ,, κατü τιòτρειò δεκαετßεò που ακολοýθησαγ, πÝρασε πολ-

λÝò διακυμÜνσειò καιJ πÜντωò, Ýνα εßτ,αι το σß-

\ιουΡο: ουδÝηοτε Ýπαψε r,,a αηασχλεß την Ýρευ-

να. Καταρχιτν Ýπαιρε να την απασχολεß το θÝμα

τηò εσωτεριlßßò Þ τηò απü απüσταση μετακßνη-

σηò ελληνικþν φýλων κατÜ τιò αρχÝò τηò μÝ-σηò εποχιßò του Χαλκοý και το κýριο ΒÜροò,

λüγο τηò επßδρασηò του Ýργου τηò πρüσφατα

χαμÝνηò Gimbιitas, δüθηκε στον εντοπισμü τηò

κοιτßδαò τωτ. Ινδοευρωπαßων, στον χρονικü κα-

θορισμü των ιιετακινÞσεþν τουò προò νüτον

και προò την ΕλλÜδα, και στο εßδοò των αντι-

κειμÝνων που εßγαι τα πειστιºρια αυτüò τηò ε-

ξÜηλωσηò, Τιò απüψειò αυτÝò, με τιò οποßεò ου,

δÝποτε υπιßρξε κÜποια αντιπαρÜθεση απü τιrv

πλευρÜ τηò Βαλκανικüò Ýρευναò, Ýρχονται να

ενισχýσουν το διαπιστωμÝνο σε πολλοýò οικι-σμοýò χρονιιòü κενü (lriatus) στην κατοßκησηστο τÝλοò τηò νεüτερηò νεολιθικιßò και στιò

αρχÝò τηò πρþιμηò εποχιßò του Χαλκοý, αλλÜ

και η γενικü ειιιüνα τηò απüτομιηò σχετικÜ μεß-

Γο αρüΒλημα τιτò διüδοσαò σüμερα 7"ι

ωσηò του αριθμοý των οικισμþν και τηò ερÞ-

μωσηò (πρüσφατη σýνθεσι-ι απü τον Coleman,εκδ.). Η συστηματικτß και συνθετικü Üποψη

του RenfΓe\\,(1987, ß996) που συναρτÜ το üλοθÝμα με την εξÜπλωση τηò γεωργßαò αηü τιòαρχÝò τιτò αρχαιüτερηò νεολιθικιßò, εΙναι ιιια,κατÜ τη 1.τþμη μου, απü τιò εντυπωσιακüτερεòπροτÜσειò τωτ, τελευταßων ετþν για το παρελ-θüτ,, σε τελικιß üμωò ανÜλυση κÜνει πολý πιολειτουρl,ικß, ü συστημικιß καλýτερα, την πρü-ταση τηò διÜδοσηò, αφοý δεν την ΒλÝπει ωòαπλιß διαδικασßα πληθυσμιακþν μετακινlßσεων.Αr\\Ü ßσωò στο σημεßο αυτü θα μποροýσαμε ναπÜρουμε και τιÜλι τα πρÜl,ματα με την σειρÜ,üσο αυτü γßνεται ΒÝΒαια,

Καταρχην σüμερα το "πρüΒλημα" φαßνεταιüτι περιορßζεται μüνο στην κυρßωò Ελ\Üδα καιüχι στο Αιγαßο και τιιν Κρητη. Το "πλüρεò κε-νü" στην κατοßκηση τηò νüτιαò ΕλλÜδαò περιο-

ρßζεται ατο 3500-3200 π,Χ. (complete gap), η"σποραδικü κατοßκηση" (sporadic οòcιιραtßοη)απü το 3800-3500 π.Χ., πιθανολογεßται κÜτι α-νÜλογο για τη Θεσσαλßα (Coleιnan 1997 καισυνολικÝò παραθÝσειò και εκτιμüσειò δεδομÝ-νων για την Θεσσαλßα - λºακεδονßα - ΘρÜκη,ΓρομμÝνοò 1,995), ετ,þ Ýχει προταθεß για την ε-

ξüγηση του "κενοý" \ιια την ευρýτερη περιοχüτηò ΒÜρναò τηò Βουλγαρßαò π,χ, και üχι μüνο(Todorova 1993, 1995), μια οικολογικιß κρßσηπου ευθýνεται για την Üνοδο τηò στÜθμηò τωννερþν και την μαζικü εγκατÜλειψη εκατοντÜδωνοικισμþν και για την Ýναρξη μιαò "μεταΒατικüò

φÜσηò" τουλÜχιστο στη Βουλγαρßα.Εκεßνα που θα μποροýσε να αντιπροτεßνει

κανεßò σχετικÜ με το σýνολο üλων αυτþν τωναπüqιεων, εßναι τα εξüò:

Στην Θεσσαλßα ουσιαστικÜ υπÜρχει ακüμηκενü στην ανασκαφικÞ Ýρευνα τηò ηεριüδουπου αναφερüμαστε. Τα γνωστÜ "κεγü" του Μαν-δÜλου, Μεlüλου Νησιοý ΓαλÜνηò, ßσωò των Σι-ταγρþν και του Ντικιλß Ταò, μπορεß και να εß-ναι κενÜ των δειγματοληψιþν ü, ακüμη κι αν οιοικισμοß εγκαταλεßφθηκαν, επανακατοικüθηκαν

μετÜ το "κενü". Δεν υπÜρχει δηλαδü κενü αλλÜÝναò συνεχüò εσωτερικüò μετασχηματισμüò μεσυνεχεßò πληθυσμιακÝò και πολιτιστικÝò διερ-

γασßεò Üλλοτε με üπια και Üλλοτε με Ýντονη

μορφÞ, διεργασßεò για τιò οηοßεò θα μιποροý-σε, ωò Ýνα Βαθμü, να ευθýνεται και ο οικολογι-κüò παρÜγονταò. Ευθýνεò μüνο στουò Ινδοευ-

ρωπαßουò και στον αποδιδüμενο σ' αυτοýò πο-λιτισμü Kurgan δεν θα πρÝπει να αποδßδονται.

Για να γυρßσουμε -οτο θÝμα των οικισμþνÝχονταò υπüψη τα δεδομÝνα απü την ΝΙακεδο-νßα: Στην ΑνατολικÞ λ,Ιακεδονßα η ΠΕΧ αντι-ηροσωπεýεται αε 25 απü τουò 41 τ,εολιθικοýòοικισμοýò και σε 32 απü τουò 58 στουò οποß-ουò αντιπροοωπεýεται η εποχιß του Χαλκοý.¸χουμε δηλαδü μüνο 7 νÝουò οικισl_ιοýò. ΣτnνΚεντρικη Μακεδοτ.ßα η ΠΕΧ αντιπροσωπεýεταισε 23 απü τουò 57 νεολιθικοýò οικισμοýò καισε 74 αηü τουò 165 στουò οποßουò αντιπρο-σωπεýεται η εποχÞ του Χαλκοý. ¸χουμε δηλα-διß 51 τÝουò οιιτισl_ιοýò (ΓραμμÝνοò κ.Ü. 7997,ΓραμμÝνοò 1995). Οι ηληθυσμικοß μετασχllμα-τισl-ιοß δηλαδÞ στην ΚεντρικÞ Μακεδονßα φαß-νεται να Ýχουν εντονüτερο χαρακτιßρα, ßσωò λü-

γω τηò σταδιακüò διÜσπασι-ιò των τερÜστιωνκαι πολυÜνθρωπων επßπεδωγ νεολιθικþν οικι-σμþν (Tringham 1992). ΠΕΧ ριε μικρüτερη σεποσοστÜ αντιπροσþπευση απü την ΚεντρικüΜακεδονßα, εντοπßζεται σε ηεριοχÝò τηò Δυτι-κüò λ'Ιακεδονßαò στιò οποßεò Ýχουν γ[γ61 6η1-

φανειακÝò Ýρευνεò σε αντßθεση με την πεδιÜδατων Γιατ,.νιτσþν üπου τα ηοσοστÜ τωτ. οικισιιþγτηò ΠΕΧ εßι.αι πολý υψηλÜ (Kokkinidou-Tran-dalidoιι 1991, ΧονδρογιÜ\¾η 1996, ΝΙεροýσιτò-Στεφανιß 1993/94,1996) και σε αντßθεση με τιòλεκÜνεò τηò Φλþριναò και του Αμυνταßου(Τρανταλßδου 1993). ΒλÝπουμε δηλαδιß üτι κÜ-θε περιοχÞ Ýχει τα ιδιαßτερÜ τηò χαρακτηριστι-κÜ, ο γενικüò ηÜντωò κανüναò εßτ,αι üτι σß.,ιρμ-

ρο υπÜρχουν οικιστικοß και πληθυσμιακοß με-τασχηματισμοß οι οποßοι φαßτ,εται üτι οδηγοýνσε μεßωση οικισμþν και πληθυσμοý.

ΑλλÜ αò ξαναγυρßσουμε στουò Ινδοευρω-παßουò, Η ανανÝωση ιß, μÜλλον, ιr εκ ΒÜθρωνεπανατοποθÝτηση του θÝματοò (Renfreιι. 1987),εκτüò απü το üτι επÝφερε μια ομοΒροντßα απüεπιφυλακτικÝò, καταρχüν, κριτικÝò (Alram-Sτern1996,196-197) φαßνεται üτι, οε συνδυασμü μετιò παλιÝò απüψειò για το θÝμα. οδüγησε σεÝνα νÝο "σενÜριο" (Coleman 7997): Τα προσφý-

ματα -σσüò και -νθ -θεωροýνται ινδοευρωπαß-

72 Δημüτριιιò ΓραμμÝνοò

κÜ με προÝλευση την Ανατολßα, σχετßζονται δη-λαδιß με γλþσσεò üπωò η ΛουΒιακü. ¶ρα ο ε-ντοπισμüò τουò στην Κριßτη και τιò ΚυκλÜδεòσημαßνει γλωσσικü υπüστρωμα πριν την Üιριξητων "πρωτο-ΕλλÞνων" το 3200 π,Χ., στο 1λωσ-σικü υπüστρωμα δηλαδü το οποßο θα πρÝπεινα σχετßζεται με την νεüτερη νεολιθικü ΙΙ (LNΙΙ) η οποßα σαφþò διαφοροηοιεßται απü τητ,

LN Ι και θα πρÝπει να εßναι πρωτοαι.ατολικü.δηλαδÞ πρωτοινδοευρωπαßκü. ΜÝσω κÜθε εß-δουò επαφþν, το υπüστρωμα ουτü πÝρασε καιστην κυρßωò Ελ\Üδα, Εδþ, υποκαταστÜθηκε απüτο 3200 π.Χ. απü τουò πρωτοÝλληγεò, η μετα-κßνηση των οποßων απü την περιοχü τηò Ιßα-σηßαò - Ευξεßνου Πüντου προò ΕλλÜδα και Β1Ανατολßα Üρχισε απü τιò αρχÝò τηò LN ΙΙ

Ο Renfrerv, ωò 1νωστüν, δεν στομüτηοε \,α

συζητÜ τιò κρßσειò για τιò προτÜσειò του καινα τιò Βε,\τιþνει (πρüσφατα ]996). Συτ.δÝει τοθÝμα τηò εξÜπλωσηò τηò γεωργßαò με το θÝματηò εξÜπλωσηò των τεσσÜρων μεl-Üλωτ. 1,,\ωσσι-κþν οικογενειþν, μια απü τιò οποßεò εßναι καιη ινδοευρωπαßκü. Το ενδιαφÝροτ. σ' αυτÝò τιòσýγχρονεò προσεγγßσειò εßναι üτι στην üλη συ-

ζüτηση εισÜγεται και ο παρÜlιο\ιταò τηò γενετι-κιßò üδη απü τη δεκαετßα του ]98Ο, ΦοΒÜμαιüμωò üτι η, αυτονüητη πιαJ σýτ,δεση στιò μÝ-

ρεò μαò των 1λωσσικÞγ 91κ9lτ5γ5ιþν με τιτ διÜ-δοση τηò γεωργßαò δεν αηοτελεß παρÜ μßα πα-ραλλαγü των εθνογενετικþτ, εκδοχþν του πα-ρελθüντοò -με την ισχυρüτατη ΒÝβαια επιρροιßτου θετικισμοý τηò διαδικαστικιßò αρχαιολο-

γßαò- ηου θα περιμÝνει τητ, επιΒεβαßωση τττò

με την γενικευμÝνη εφαρμογÞ των αναλýσεωνDNA (Βλ, και ΓραμμÝνοò 1997Β).

¼,τι διαστÜσειò και τροπÝò να πÜρει πÜντωòστο μÝλλον η Ýρευνα σε ü,τι αφορü τον συσχε-τισμü διÜδοσηò γεωργßαò - οικογενειþν γλωσ-σþν, ακüμη δηλαδÞ και να αποδειχθεß η ορθü-τητα τηò Üποψηò, θα πρüκειται για διαδικα-σßεò που συντελÝστηκαν σε διÜρκεια χιλιετιþν,ßσωò μη ανιχ.νεýσιμεò αρχαιολογικÜ,

Και επειδÞ οι διαδικασßεò στο χþρο δεν εß-ναι φαινüμενα μονüπλευρα αλλÜ αμφßπλευρα,

μüπωò θα Ýπρεπε η Ýρευνα να στρεφüταν καιπροò την αντßθετη κατεýθυνσιι, δηλαδÞ απüδυσμÜò προò ανατολÜò, Αλλιþò δεν θα Ýπαυε

να Ýχει καταρχιτν ενθοlενετικü χαρακτιßρα, Η1τεταδιαδικαστικιß Üποψιτ για τα ηρÜγlιατα,τουλÜχιστο üπωò εßχε εκφραστεß μÝχρι πρüτι-νοò απü τον Hodder (1990, 300-3Ο7), φαßτ.εται\,α μην απασχολεßται Üμεσα με αυτÜ τα ζι"ιτüμα-τα ενþ, αντßθετα, την απασχολεß ο συσχετισμüòτηò 1.νωστηò τριμεροýò κατÜ Dunresil κοιτ.ωνι-ιιιßò διαστρωμÜτωσηò των Ινδοευρωπαßων (Βü-

ρεια Ιτ.δßα) -ιερεßò, πολεμιστÝò, αl,ρüτεò- μετο διμερÝò δομικü σχüμα Ül,ριοò/οικßα.

Γ. Η κεραμικÞλ\\Ü ο τομÝαò εκεßνοò τηò Ýρευναò που Ý-

δειξε üτι ]:ιο τm. εξÝτασιι των ψαιτιομÝνων τουυλικοý πολιτισμοý. πριττ απü οποιανδιßποτε γε-ι.ßκευση \ιια θÝματα διÜδοσηò, εßγαι απαραßττιτο να εξατ,τλεßται ιι Ýρευττα τηò 1ιικροκλßμακαòαπü την Üποιρrτ του χþρου τηò εξÜπλωσιτò, εß-\ιαι η κεραμικιß. Το ßδιο και η λιθοτεχτ,ßα, τακÜθε εßδουò τÝχνεργα και γετ,ικÜ üλα τα arra-σκαφικÜ προßüντα. Ειδιι<üτερα, η üποια μελÝτητηò κεραμικιßò δεν μπορεß παρÜ να εντÜσσεταικαταρχüν στα χωρικÜ üρια ομÜδων οικισμþν οιοποßεò θα μποροýσαν ηαντοý να ορισθοýν (1,ια

Κεντρικü και ΑνατολικÞ Μακεδονßα, ΓραμριÝνοò79972, 19972) με ΒÜση μια δÝσμη αηü κριτÞρια.Αυτιß τη στιγμιß υπÜρχει üλη η σχετικιß προερ-γασßα για r,a συζητηθοýν με τρüπο συστιιι]ατι-κü και με οποιαδßποτε θεωρßα και μÝθοδο, γιαüλη σχεδüν τη λ'Ιακεδογßα και τη Θεσσαλßα, ιτ

εξÜπλωση στο χþρο των διαφüρων, π,χ. \ιι]α-πτþν και μτι, τrεολιθικþν κεραμικþν κατllγο-

ριþν. λ{ια πρþτη εκτßμηση των δεδομÝνων πουπροιτýπτουν απü την ανÜλυση τηò συμμετρßαòτων διακοσμητικþν μοτßΒων τrιò γραπτιßò κερα-μικüò (ΓραμμÝνοò 1997,1990, CυΙΙòη 1985)δεßχ,νει üτι εκτιμüσειò üπωò εκεßνη π.χ. πι)ι\ιτριÜντα σχεδüν χρüνια του ΘεοχÜρη για την ε-ξßγησιτ τι-ιò ανεýρεσηò black οη red κερομικüòτου οικισlιοý ΠευκÜκια του Βüλου "ßδιαò" μεεκεßνηò των οικισμþν τηò ΔρÜμαò, θα μποροý-σαν να Ýχουτ, Üλλο περιεχüμετ,ο. LI εκτßμnσητου ΘεοχÜρη Þταν (1973, 104) üτι μιεταφÝρθη-καν εκεß "δια θαλÜσσιτò" και αυτü θα μποροýσεσιßμερα να αποτελεß μια απü τιò εκδοχÝò πουÝχουν προταθεß 1rlq τιò ανταλλαγÝò, το πιθαγü-τερο üμιωò εßναι η κεραμικιß αυτÞ να μην εßναι

Γο πρüθλημα τιτò διÜδοσηò σßlιερα 73

μεμονωμÝνο φαινüμενο, για τα ΠευκÜκια, αλλÜνα αποτελεß προΤüν που παρα)τüταν κατÜ τογÜλφα ü Βüτα τρüπο στουò οιlτισμοýò τηò ομÜ-δαò των οικισμþν που ανÞκουν τα ΠευκÜκια.

ΒιΒλιογραφßαAlran,ι-Sτern, Ε (1996) Die zigλisclle Fruhzeit, Β(11. Ο-

sτerreichiscl-ιen Akademie der \X/issensclraften,

Ammerman, AJ, & Caι.alli-SΓorza, L,L, (1984) Ile .\reo_]ithιc Transiτion and ιbe Ge,nerιcs of ΡορτιΙαtßοιιsßη Europe, Princeton University Press.

Qambel, Η,. igin (1995) Rear\jngs ßη Prehistory, Sruc/ιespre.senrec/ to Ha\et Qambel Istanbul: Graplιis,

Chapmann, J α994) The Origins οf Farming in-SouthEasτ Europe. Prehisτoire Europoenn, 6, 133,156.

ΧονδρογιÜννιι, Α. (1996) Αηü την προßοτορικιß Ýρευνασττιν κοιλÜδα του μÝσου ρου του ,{λιÜκμονα. ΣτοΣΤ' ΔιεθνÝò Συμπüοιο για τπν Αρχαßα Μακεδοι,ßα,Ι]\,ΙΚΑ Θεσ/νßκη (ειòδ.).

Coleman, J Ε, (υπο Ýκδ,) Αη Archaeological scenario forthe "Coιning οf Greeks" ca, )2Ο0. AJA.

Cullen, Τ, (1985) Social lmplications of Ceramic Styleßη the ΝεοΙßτΙßßò Peloponnese. Αηcιετ]r tec}lnolog,vand nodern science, ειl. W.D, Kingery, AmericanCeraιnic Society,

Esin, υ, (1995) Early Copper J\{etallurgy at the Pre-Poτ-τery Siτe οf Α§ßΚΙß, Ιη Reading ßη P.eΛisror1,, Sru-dies presenled to Haber Qambel, ßòßη Η. Qambel,ρρ 61-77, Insτanbul: Graplris.

ΓραμμÝνοò, Δ Β (1990) Η Ýννοια τηò πολιτιστικιßò ο-μÜδαò στη νεολιθικιß εποχιß τηò Νüτιαò Βαλκανι-κηò (J\{N ΙΙΙ και ΝΝ), ΘρακικΤ Επετιιρ|δα, 7,1L)B7,199o, 49-55,

ΓραμμÝνοò, Δ. Β. (1995) Η λ4ακεδονßα κατÜ την εποχητου χαλκοý. ΝΙια κοινωγικιιοικονοlιικιß θεþρηστι 1ιετα ι5εδομÝνα κυρßωò τηò επιφανειακιßò Ýρευναò.Στο Το Αιγαßο και ιι Ευρþπη κατÜ την 2 χιλιετßαπ,Χ,, Αθτνα 9-11 Ιουνßου (υπü Ýκδ,),

ΓραμμÝνοò, Δ. Β. (1991º ,\rεο,λιθικÝò ¸ρευνεò στιιγ Α-νατολικΛ τ<αι Κεντρικý ]ν[ακεδονßα. ΑθÜνα: Αρχαιο-λογικιß Εταιρεßα.

ΓραμμÝνοò, Δ. Β. (1997α) ,\¸ο,Ιιθικιß ,Λ,lαχεδογια. ΑθÞ-νa: Ταμεßο Αρχαιολογικþτ, Πüρων.

ΓραlιμÝνοò, Δ. Β. (1997β) ΕθνογÝνεσιτ και Αρχαιολογßα.ΘεσσαλονικÝων Πüλιò, 1, 18-2Ο,

ΓραlιμÝνοò, Δ.Β,, λ'ΙπÝσιοò λιΙ,, Κþτσοò Σ. (1L)9D Απüτουò προΙστορικοýò οικισμοýò τιιò Κειπριιιιßò Μα-κεδον[αò. Εταιρεßα λ,Ιακεδονικþν Σπουδþν αρ, 8Β,Θεσαλονßκη.

Halstead, Ρ. ß1996) The deγelopmenτ οΓ agricuΙτure ancΙpastoΓalism ßη Greece: rvhen, Ιτοιηr, lvlro and τηÞαt?

Ιη Πle ollgτns and spread of agriculture and ρα-sruralsm ßη eιιrasia, ed, D, R, Harris, ρρ. 296-3Ο9.UCL Press. D,R. Harris GcI),29§-399

Harris, D.R,, ed (1996) TIle origins and spreacl ο[ agricukure and pasrιιrallsrn irι Eιιrasia. UCL Press,

Hodder, 1. (1990) The Donlestjcatio:,) of ELιΓope, Oxford:Blackτvell.

Kokkinidoιι, D. & Trandalidou, Κ, (1991) Neolitlric anc]Bronze Age Settlement ßη Ψestern Nlacedonia. Αη-ηυαΙ olτhe Briτιslι Sclrool oΓAτhens, S6, 93-1Ο6

ΚωτσÜκηò, Κ, (1992) Ο νεολιθικüò τρüποò παραl,ωγßò,Ιθαγενßò ιß üποικοò. Στο ,ιlιεθιεò συν.Ýδριο .},.ια τι]γαρχαßα ΘεσσαλΙα, στη μι,ιßμι,ι του Δ. Ρ, Θεοχüρη,σσ, 12Ο-ß35, Αθüνα: Ταμεßο Αρχαιολογικþτ, Πüρωγ,

λ,Ιεροýσηò, Ν. & ΣτειρανÞ, ^

(.1993/94) ΠροΤστοριιιοßοικισlιοß του νομοý Ημαθßαò, Α' ΛΙακεδüνικα 29,1993/ 94,339,366

λ{εροýσιτò, Ν, & Στεφανιß, Λ. (1996) Η προßστιιρικßκατοßκηση σττιν Ημαθßα: συμπερÜσμιατα ι(αι προο-πτικÝò απü την επιφανειακιß Ýρευνα των ετþτ.1L)93-1996. Στο ΔιεθνÝò Συlιπüσιο }τια τι]γ ΑργαßοΜακεδονßα, ΙΙνlΧΑ (ειιδ,),

üzclo§an, λ{ (]99r) NeolιtIlic ßη Turkey, The Status οΙResearche, Ιη Reading ßη Prelliòtory, Srudιes prc-senred το Llabet Qanlbel, ßΕßη Η. Qaιnbel, ρΡ 41-59, ΙηstαηbιιΙ: Graplris.

üzdo§an, Ν{. (1997) Tlre beginning οf Nòolitlric ecorιo_mies ßη Southeastern Europe: αη Anatolian ρεΓsρò-ctir.e, r[ourna1 ο[ European Archaeo\ogy, 5, Q) 1

33.

Παπαθανασüπουλοò, Γ.Α. (εκδ ) (1996) Νεο,{ιθικüò Πο-λιτισμüò στιιγ ΕλλÜδα. Αθηγα: λ{ουσεßο Κυκλòιδι-κÞò ΤÝχ.ι,ηò,

Renfrelv, C. (ß9Β7) Arcllaeo\ogy anc\ Ianguage, rhe ριιΖz]e of Indo-European οτßgßι,ιò, Jonatlraιι Cape.

Renfrelv, C. (1996) Langιιage fam.ilies and the spι-eaclοΙ farming. Ιη Πle orlgins and spread of αgτßòιιΙtιι-re and pastιιralIsn ßη eurasia, ecl, D.R, Harris, ρρ.79-92, UCL Press.

Strejovic, D. alιd Bacloγic, LJ. (19SO) iepensλl lir:l,{ensι]ιenbjlder eιneτ fru}le r ειι r opaiscJιen /(u/rur,Zamberι-ι.

ΘεοχÜρτ-ιò, Δ.Ρ. (1970) Ιστορßι του Ε,{,ληνικοý ¸θνουò,ΕκδοτικÞ Αθηνþτ,, Τομ, Α'.

ΘεοχÜρηò, Δ Ρ. (1973) Ιτεο,λιθικτß Ελλιlò, ΑθÞι.α: Εθνι-κιß ΤρÜπεζα τηò Ελ\Üδοò.

Todoι,ova, Η. (1993) Die Proτobronzezeit αηf ιler ΒαΙ,kanIralbinsel, Anato]ica ΧΙΧ, 1993, 307-31S.

Todorova, Η. (1995) The Neolithic, Eneolithic and Tran-sιtioι-ιal Period ßη Bιιlgarian Prel-ιistory, Ιη P-eii-storic ΒιιΙgατßα, ed, D,Ψ, Bailey & I. Panayotov,Ρρ, 79-9Β. Monographs ßη Ψorld Arclraeology Νο

Γ

Δημιlτριοò τρ"μμεδ74

22, Prehistory Press, Madison'W'isconsin,

Tringham, R, (1992) Life after Selevac: }Vhy and how α

Neoliτhic Settlement is abandoned. ΒαΙΚαηΙΚα §ΙΙL133-135,

Τρανταλßδου, Κ. (1993) Προßστορικοß οικιομοß στιò λε-

κÜνεò τηò Φλþριναò και του Αμυνταßου (ΔυτικÞ

Μακεδονßα). Στο Ε'ΔιεθνÝò Συμπüσιο για την Αρ-

χαßα Μακεδονßα, αα. 1593-'Ι622,

Yakar, J. a99q The Neo]iτhic Transformation and the

ΕατΙγ Chalko\ithic Periad. Suppl, Νο, 1, Monograph

Series οf the Institute of Archaeology, Tel Ανßν υ-

niversity,

ΦΦ