ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗΣ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΘΕΜΑ

Οι διαστάσεις μιας ψυχοκοινωνικής παρέμβασης για το πρόβλημα της

εξάρτησης σε μια τοπική κοινωνία: Το παράδειγμα του Προγράμματος

Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας.

Αδαμοπούλου Ευγενία

Γαβριηλίδου Δήμητρα

Επιβλέπων καθηγητής: Ζαφειρίδης Φοίβος

Σητεία, 2014

2

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε για τη συμβολή τους στην παρούσα μελέτη όλους τους

συμμετέχοντες στις δράσεις, χωρίς τους οποίους αυτή δε θα μπορούσε να

πραγματοποιηθεί.

Θα θέλαμε, επίσης, να ευχαριστήσουμε τη συνάδελφό μας, Κική Δημητριάδου, η οποία

ήταν δίπλα μας κατά το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα διεξαγωγής της έρευνας.

Τον «κριτικό» μας φίλο, Σωτήρη Λαϊνά, για την πολύτιμη βοήθεια και συμπαράσταση.

Τους δικούς μας ανθρώπους για την υπομονή και την υποστήριξή τους όλο αυτό το

διάστημα.

Τέλος, πάνω από όλους, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τον επιβλέποντα καθηγητή μας και

επιστημονικά υπεύθυνο του Προγράμματος, Φοίβο Ζαφειρίδη, για τη διαρκή καθοδήγηση

και έμπνευση που μας προσφέρει.

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Περίληψη………………………………………………………………………………………………………………….σελ. 5

Abstract…………………………………………………………………………………………………………………….σελ. 6

Κεφάλαιο 1ο: Θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας…………………………………………………….……σελ. 7

1. Εισαγωγή………………………………………………………………………................................σελ. 7

2. Κριτική του κυρίαρχου ρεύματος στην επιστήμη της Ψυχολογίας……………..…σελ. 8

3. Η ανάδυση εναλλακτικών παραδειγμάτων στην επιστήμη της Ψυχολογίας…σελ. 8

4. Εναλλακτικές προσεγγίσεις στο πεδίο της εξάρτησης…………………………..…….σελ. 10

Κεφάλαιο 2ο: Σκοπός, ταυτότητα και μεθοδολογία της έρευνας……………………………..σελ. 14

1. Σκοπός της έρευνας……………………………………………..……………………………………..σελ. 14

2. Πλαίσιο διεξαγωγής της έρευνας και ταυτότητα των ερευνητριών……………..σελ. 15

3. Ερευνητικό σχέδιο………………………………………………………..…………………………….σελ. 18

4. Συμμετέχοντες στην έρευνα…………………………………………………………………..……σελ. 18

5. Θεωρητικό πλαίσιο της ακολουθούμενης μεθοδολογίας…………………………….σελ. 19

6. Συλλογή δεδομένων……………………………………………………………………..…………….σελ. 28

7. Ανάλυση των δεδομένων……………………………………….……………………………………σελ. 30

8. Παρουσίαση και συγγραφή των αποτελεσμάτων της έρευνας……………………σελ. 34

9. Εγκυρότητα της έρευνας……………………………………………………………………………..σελ. 35

10. Σημασία της έρευνας και γενικευσιμότητα των αποτελεσμάτων………………..σελ. 38

11. Ζητήματα δεοντολογίας………………………………………………………………………………σελ. 39

Κεφάλαιο 3ο: Αποτελέσματα…………………………………………………………….…..………………..σελ. 40

Μέρος Α’: Αφήγηση των κύκλων δράσης με βάση τις αρχές της έρευνας

δράσης……………………………………………………………………….…………………………………………..σελ. 40

1. Πρώτος Κύκλος Δράσης: Η αρχική φάση της έρευνας………………………………… σελ. 40

2. Δεύτερος Κύκλος Δράσης: Η κύρια φάση της έρευνας…………………...…………..σελ. 58

Μέρος Β’: Οι αναδυόμενες κατηγορίες με βάση τις αρχές της θεμελιωμένης

θεωρίας…………………………………………………………………………………………………………………..σελ. 83

1. Η αναδυόμενη προσέγγιση για την υποστήριξη ανθρώπων με προβλήματα

εξάρτησης και το περιβάλλον τους……………………………………………………………..σελ. 83

2. Αναπτύσσοντας δράσεις με την τοπική κοινότητα…………………………..…….….σελ. 102

3. Aναδυόμενα ζητήματα που σχετίζονται με τον επαγγελματία…………….……σελ. 119

4. Αναδυόμενα ζητήματα για την παρέμβαση………………………………………………σελ. 132

Κεφάλαιο 4ο: Συμπεράσματα..................................................................................σελ. 149

4

Μέρος Α’: Η αναδυόμενη προσέγγιση με βάση τις αρχές της θεμελιωμένης

θεωρίας………………………………………………………………………………………………………..……….σελ. 149

Μέρος Β’: Συζήτηση……………………………………………………………………………………….……..σελ. 153

Βιβλιογραφία………………………………………………………………………………………………………..σελ. 158

Παράρτημα…………………………………………………………………..……………………………….………σελ. 168

5

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η παρούσα μελέτη αφορά στις διαστάσεις μιας ψυχοκοινωνικής παρέμβασης για το

πρόβλημα της εξάρτησης, όπως αυτές αναδεικνύονται μέσα από το παράδειγμα του

Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας.

Επιμέρους στόχοι της έρευνας αυτής αποτελούν η αξιολόγηση της παρέμβασης, η

ανάδειξη των δυσκολιών κατά την πορεία υλοποίησής της και των τρόπων υπέρβασής τους,

η ανάδειξη των δυσκολιών για το νέο επαγγελματία, η ανάδειξη των αλλαγών στον τρόπο

δουλειάς του επαγγελματία κατά την πορεία υλοποίησής της, καθώς και τα αποτελέσματα

των δράσεων που πραγματοποιήθηκαν.

Στο 1ο κεφάλαιο σκιαγραφείται συνοπτικά το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας με

βάση τη βιβλιογραφία, το οποίο είναι επηρεασμένο από τις εναλλακτικές προσεγγίσεις

στην επιστήμη της Ψυχολογίας και ειδικότερα στο πεδίο της εξάρτησης.

Στο 2ο κεφάλαιο αναλύεται η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την επίτευξη των

σκοπών της έρευνας αυτής, η οποία βασίζεται στις αρχές της έρευνας δράσης και κυρίως

αυτής που υλοποιείται από τους ίδιους τους επαγγελματίες στην παρέμβαση.

Στο 3ο κεφάλαιο παρουσιάζονται αναλυτικά τα αποτελέσματα της έρευνας με δυο

τρόπους, όπως αυτοί προκύπτουν από τις δυο μεθόδους ανάλυσης που χρησιμοποιήθηκαν.

Έτσι, στο Α’ μέρος παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της ανάλυσης των δεδομένων με βάση

τις αρχές της έρευνας δράσης υπό τη μορφή αφήγησης. Στο Β’ μέρος παρουσιάζονται τα

αποτελέσματα της ανάλυσης με βάση τις αρχές της θεμελιωμένης θεωρίας, υπό τη μορφή

κατηγοριών.

Τέλος, στο 4ο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της παρούσας μελέτης.

Στο Α’ μέρος σκιαγραφείται η αναδυόμενη προσέγγιση με βάση τα αποτελέσματα, ενώ στο

Β’ μέρος γίνεται μια συζήτηση επί των αποτελεσμάτων.

Λέξεις- κλειδιά: Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας, εξάρτηση, ψυχοκοινωνικές

παρεμβάσεις, έρευνα δράσης

6

ABSTRACT

This study concerns with the dimensions of a psychosocial intervention for the

problem of addiction, as they emerge through the example of the Self Help Promotion

Program of Sitia.

Further goals of this research are to evaluate the intervention, to show the

difficulties during the course of its implementation and the ways to surpass them, to show

the difficulties for the new professional, to show the changes in his/her work during the

course of its implementation, as well as the results of the actions that took place.

The 1st chapter describes briefly the theoretical background of this research based

on the literature, which is influenced by alternative approaches in the field of Psychology

and in that of addiction.

The 2nd chapter analyses the methodology that was followed for the achievement of

the research goals, a research based on the principles of action research and specially that,

that is conducted by the practitioners in the intervention.

The 3rd chapter presents thoroughly the research results in two different ways, as

they emerge from the two methods of analysis that were used. So, part A presents the

results of the analysis of the data based on the principles of action research in a narrative

form. Part B presents the results of the analysis of the data based on the principles of

grounded theory through emergent categories.

Finally, the 4th chapter presents the conclusions of this study. Part A describes the

emergent approach based on the results, while part B presents a discussion on the results.

Keywords: Self Help Promotion Program of Sitia, addiction, psychosocial interventions,

action research

7

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

1. Εισαγωγή

Μέσα στα σχεδόν δυο χρόνια που διήρκεσε η παρούσα έρευνα, παράλληλα

αναζητήσαμε στη βιβλιογραφία είτε να απαντήσουμε στους προβληματισμούς που

οδήγησαν στην έρευνα αυτή, είτε να δούμε ζητήματα που αναδύονταν στην

καθημερινότητα της δουλειάς και στα δεδομένα μας.

Οδηγηθήκαμε λοιπόν συχνά στην αναζήτηση εναλλακτικών παραδειγμάτων απάντησης

στα ψυχοκοινωνικά προβλήματα όπως η κριτική που ασκείται στην παραδοσιακή

Ψυχολογία (Sarason, 1981. Μπαϊρακτάρης, 1994. Albee, 1998. Μοsher, 1998), η ψυχολογία

της απελευθέρωσης (Martín- Baró, 1994. Moane, 2003. Watts & Serrano-Garcia, 2003.

Watkins & Shulman, 2008) και τα κινήματα στην παιδαγωγική στη Λατινική Αμερική (Freire,

1970), η κοινοτική ψυχολογία (Sarason, 1974. Rappaport, 1977. Prilleltensky & Nelson,

1997. Orford, 2008α. Kagan et al., 2011.), η κριτική ψυχολογία (Prilleltensky & Fox, 1997.

Parker, 1999. Prilleltensky & Nelson, 2002. Kagan et al., 2011), οι εναλλακτικές προσεγγίσεις

στο πεδίο της εξάρτησης που μεταξύ άλλων αμφισβητούν την ιατρική/ νοσολογική

αντίληψη (Peele, 1985. Ζαφειρίδης, 1988. Ζαφειρίδης, 1993. Peele, 1998. Alexander, 2001α.

Kurtz, 2002. White, Boyle & Loveland, 2002. Alexander, 2004. Ζαφειρίδης, 2004. Ζαφειρίδης

& Λαϊνάς, 2009), η χρήση της έννοιας της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας στην

αντιμετώπιση του ζητήματος της εξάρτησης και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων

(Humphreys & Rappaport 1994. Makela et al., 1996. Kelly, 2003. Humphreys et al., 2004.

Ζαφειρίδης & Λαϊνάς, 2007), καθώς και η χρησιμότητα που μπορεί να έχουν οι προτάσεις

των παραπάνω παραδειγμάτων στην κλινική πράξη και την εκπαίδευση (Ivey & Collins,

2003. Toporek & McNally, 2006. O’Brien, Patel, Hensler-McGinnis & Kaplan, 2006).

Στην παρούσα βιβλιογραφική επισκόπηση θεωρούμε σκόπιμο να μην αναπτύξουμε

διεξοδικά το θεωρητικό πλαίσιο που συνόδεψε την μελέτη μας, αλλά να κάνουμε μια

σύντομη αναφορά στα σημεία που θεωρούμε ότι σχετίζονται με τα ζητήματα που η

παρούσα έρευνα μελετά ή αναδύονται σε αυτή. Ταυτόχρονα, η παρούσα βιβλιογραφική

επισκόπηση σκιαγραφεί και το θεωρητικό υπόβαθρο της υπό μελέτη παρέμβασης, του

Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας.

8

2. Κριτική του κυρίαρχου ρεύματος στην επιστήμη της Ψυχολογίας

Το κυρίαρχο παράδειγμα της επιστήμης της Ψυχολογίας και της Ψυχιατρικής στην

αντιμετώπιση των ανθρώπινων προβλημάτων έχει φανεί ανεπαρκές στο να απαντήσει στις

αιτίες των προβλημάτων αυτών με ένα τέτοιο τρόπο που τουλάχιστον να συμβάλλει στη

μείωσή τους (Sarason, 1981. Μπαϊρακτάρης, 1994. Martín- Baró, 1994. Prilleltensky &

Nelson, 1997. Μπαϊρακτάρης, 2004. Watkins & Shulman, 2008). Αντιθέτως, το κυρίαρχο

επιστημονικό παράδειγμα και οι εκπρόσωποί του στην πλειοψηφία τους έχουν

τοποθετήσει τις αιτίες των ανθρώπινων προβλημάτων κυρίως στο άτομο, παραβλέποντας ή

θεωρώντας δευτερεύον το τοπικό, κοινωνικό, πολιτισμικό, πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο

μέσα στο οποίο αναπτύσσονται (Prilleltensky & Nelson, 1997. Watkins & Shulman, 2008).

Η Ψυχολογία έγινε με αυτόν τον τρόπο μια επιστήμη που στο βωμό του θετικισμού και

της ουδετερότητας θυσίασε την εγγύτητα και το γνήσιο ενδιαφέρον της για τον άνθρωπο

και που οι «αντικειμενικές» απαντήσεις της αντικατοπτρίζουν συγκεκριμένες μόνο όψεις

των προβλημάτων του (Prilleltensky & Fox, 1997. Watkins & Shulman, 2008). Ταυτόχρονα,

έγινε μια επιστήμη η οποία δεν αμφισβητεί το υπάρχον σύστημα, που παράγει τα

προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου και των σύγχρονων κοινωνιών, και η οποία μάλιστα

υποστηρίζεται από έγκυρους επιστήμονες του πεδίου ότι σε μεγάλο βαθμό το εξυπηρετεί

(Sarason, 1981. Prilleltensky, 1989. Prilleltensky & Fox, 1997. Prilleltensky & Nelson, 1997.

Albee, 1998. Μπαϊρακτάρης, 2004).

3. Η ανάδυση εναλλακτικών παραδειγμάτων στην επιστήμη της Ψυχολογίας

Σε αυτό το πλαίσιο, αναπτύχθηκαν παράλληλα με το κυρίαρχο ρεύμα στην Ψυχολογία,

άλλες προσεγγίσεις, εναλλακτικές, που συχνά έτυχαν μικρότερης προσοχής από την

επιστημονική κοινότητα. Οι προσεγγίσεις αυτές λαμβάνοντας υπόψιν τα ελλείμματα του

κυρίαρχου παραδείγματος προσπάθησαν να απαντήσουν με ένα διαφορετικό τρόπο στον

ανθρώπινο πόνο (Prilleltensky & Fox, 1997. Watkins & Shulman, 2008).

Μέσα από τις εναλλακτικές αυτές προσεγγίσεις λοιπόν αναδύεται μια Ψυχολογία

βασισμένη σε αξίες, που ενδιαφέρεται για την προαγωγή της συνολικής υγείας του

ανθρώπου, που δίνει έμφαση στις δυνατότητές του και που ασχολείται με τις κοινωνικές

και πολιτικές διαστάσεις των προβλημάτων του, χωρίς βέβαια να παραβλέπει τις ατομικές

ή οικογενειακές (Prilleltensky & Fox, 1997. Nelson & Prilleltensky, 2001. Prilleltensky, 2001.

Watkins & Shulman, 2008). Μια Ψυχολογία που δίνει έμφαση στο συλλογικό, στο τοπικό,

στο πολιτισμικό και που αναζητά νέους τρόπους δόμησης και διερεύνησης των

9

παρεμβάσεών της (Kidder & Fine, 1997. Kagan, Burton & Siddiquee, 2008. Watkins &

Shulman, 2008. Kagan et al., 2011). Μια Ψυχολογία που θέτει ως βασικούς της

προσανατολισμούς την χειραφέτηση των ανθρώπων και την κοινωνική αλλαγή (Prilleltensky

& Fox, 1997. Orford, 2008α. Μπαϊρακτάρης, 2004. Watkins & Shulman, 2008).

Οι εναλλακτικές αυτές προσεγγίσεις θέλουν μια Ψυχολογία προσανατολισμένη στην και

καθοδηγούμενη από την πράξη. Η θεωρία συνοδεύει την πράξη και είναι σε αδιάκοπη

αμφίδρομη επικοινωνία με αυτή. Αυτός είναι ένας ακόμη λόγος που αυτές οι προσεγγίσεις

χρησιμοποιούν και άλλες μεθοδολογίες στην έρευνα, κατά βάση ποιοτικές (Kidder & Fine,

1997. Parker, 2005. Willig, 2008).

Κεντρική σε αυτές τις προσεγγίσεις είναι η έννοια της ενδυνάμωσης, η οποία συνοπτικά

έχει οριστεί ως ο μηχανισμός μέσω του οποίου οι άνθρωποι κερδίζουν μεγαλύτερο έλεγχο

στις ζωές τους, κριτική σκέψη για το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό σύστημα που τους

περιβάλλει καθώς και δημοκρατική συμμετοχή στην κοινωνία. Η έννοια της ενδυνάμωσης

φαίνεται να συνδέεται και με την ανάγκη για έναν διαφορετικό ρόλο για τον ειδικό (Perkins

& Zimmerman, 1995. Orford, 2008α).

Σ’ αυτό το εναλλακτικό παράδειγμα, λοιπόν, ο «ειδικός» καλείται να επιτελέσει έναν

διαφορετικό ρόλο. Καλείται να ακούσει και να μάθει το κάθε πλαίσιο, την κάθε κοινότητα ή

την κάθε ομάδα και να την υποστηρίξει στη διαδικασία αναζήτησης απαντήσεων στα

προβλήματά της και κυρίως στην ανάληψη δράσης γι’ αυτά. Κυρίως όμως, αυτό το

παράδειγμα θεωρεί τους ανθρώπους ισότιμους και ενεργούς συνεργάτες στις παρεμβάσεις

του (Prilleltensky & Nelson, 1997. Watkins & Shulman, 2008). Έτσι, ο ειδικός καλείται να μην

εγκλωβίζεται στην αντίληψη που έχει ο ίδιος αλλά και η κοινωνία για το ρόλο του, αλλά να

είναι ανοιχτός, να αναζητά διαρκώς νέες απαντήσεις μαζί με τους άμεσα ενδιαφερόμενους

και να θέτει σε προτεραιότητα τις ανάγκες και τα δικαιώματά τους (Basaglia, 1966.

Prilleltensky & Fox, 1997. Μπαϊρακτάρης, 2004. Orford. 2008α).

Στις προσεγγίσεις αυτές, λοιπόν, βασικά ζητούμενα αποτελούν η κινητοποίηση

πολιτών, η ενεργή συμμετοχή τους στα ζητήματα που τους αφορούν, η ενδυνάμωση αυτών

και των κοινοτήτων τους, η ανάληψη δράσης για την επίλυση των προβλημάτων τους με

βασικό προσανατολισμό και απώτερο στόχο την αποκατάσταση της κοινωνικής

δικαιοσύνης και την κοινωνική αλλαγή (Prilleltensky & Fox, 1997. Prilleltensky & Nelson,

1997. Orford, 2008α. Watkins & Shulman, 2008. Δικαίου, 2009).

10

4. Εναλλακτικές προσεγγίσεις στο πεδίο της εξάρτησης

Παρόμοια, στο πεδίο της εξάρτησης οι κυρίαρχες προσεγγίσεις έχουν φανεί ανεπαρκείς

είτε στην αντιμετώπιση είτε στην πρόληψη του προβλήματος (Ζαφειρίδης, 1993.

Ζαφειρίδης, 1998. White, 1998. Granfield, 2004. Klingemann et al., 2001 στο Ζαφειρίδης,

2004. Sobell et al. 2000 στο Ζαφειρίδης, 2004). Ταυτόχρονα, οι προσεγγίσεις αυτές τείνουν

να προτείνουν παρεμβάσεις που κατακερματίζουν τον άνθρωπο και την εμπειρία του

(Μπαϊρακτάρης, 2007).

Ως αποτέλεσμα, εναλλακτικά παραδείγματα, που είτε έκαναν την εμφάνισή τους είτε

κέρδισαν προσοχή τα τελευταία χρόνια, αναδύθηκαν και στο πεδίο της εξάρτησης. Τα

παραδείγματα αυτά ξεκινούν καταρχάς από μια διαφορετική αντίληψη για το πρόβλημα

της εξάρτησης καθώς και για την αιτιολογία της, μη ιατρική/ νοσολογική (Peele, 1985.

Ζαφειρίδης, 1988. Ζαφειρίδης, 1993. Peele, 1998. Alexander, 2001α. Kurtz, 2002.. Alexander,

2004. Ζαφειρίδης, 2004. Ζαφειρίδης & Λαϊνάς, 2007. Zafiridis, 2011).

Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις εν λόγω προσεγγίσεις οφείλουμε να δούμε τις αιτίες

της εξάρτησης και εν γένει των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων στο κοινωνικό, πολιτισμικό,

πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο. Συνεπώς, οφείλουμε να εξετάσουμε το υπάρχον σύστημα

και το σύγχρονο μοντέλο ανάπτυξης, καθώς και τις συνέπειες που αυτά έχουν για τις

κοινωνίες και το σύγχρονο άνθρωπο (Ζαφειρίδης, 1983. Ζαφειρίδης, 1990. Μάτσα, 2000.

Μάτσα, 2003. Ζαφειρίδης, 2001α. Alexander, 2008).

Μερικές από αυτές τις συνέπειες για ένα μεγάλο κομμάτι ανθρώπων είναι η ανεργία, η

επισφάλεια, η φτώχεια, η περιθωριοποίηση, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η στέρηση

βασικών δικαιωμάτων και η καταπίεση (Martín- Baró, 1994. Nelson & Prilleltensky, 2004.

Watkins & Shulman, 2008. Μάτσα, 2000. Μάτσα, 2003. Ζαφειρίδης, 2001α).

Πέρα από τις υλικές και κοινωνικές συνέπειες όμως, οι άνθρωποι σήμερα υφίστανται

και στην υγεία τους συνέπειες αυτών των καταπιεστικών συνθηκών, καθώς και του

προτάγματος για αέναη οικονομική ανάπτυξη και της ταύτισης της ευημερίας του

ανθρώπου με την υλική ευημερία1 (Martín- Baró, 1994. Prilleltensky & Nelson, 1997. Nelson

& Prilleltensky, 2004. Navarro & Schmitt, 2005. Navarro, 2007. Watkins & Shulman, 2008.

Μάτσα, 2003. Ζαφειρίδης, 2001α). Δηλαδή, οφείλουμε να δούμε ότι μέσα σε αυτό το

1 Για την κριτική κοινοτική ψυχολογία η ευημερία είναι ηρεμία, είναι το να ανήκεις σε μια κοινότητα,

είναι ασφάλεια, είναι ελευθερία επιλογής και δράσης, είναι τροφή κα. Η μη ευημερία (ill-being) πέρα από τις υλικές διαστάσεις ορίζεται ως κακές εμπειρίες και άσχημα συναισθήματα για τον εαυτό. Επίσης, σχετίζεται με την αίσθηση αδυναμίας και έλλειψης ελέγχου πάνω στη ζωή καθώς και με άγχος και φόβο για το μέλλον. Αυτή η ευημερία τίθεται ως ζητούμενο, λοιπόν, στις παρεμβάσεις αυτών των προσεγγίσεων και μάλιστα εξίσου η προσωπική και η συλλογική ευημερία (Nelson & Prilleltensky, 2004).

11

οικονομικό σύστημα, στο οποίο δημιουργούνται μεταξύ των ανθρώπων οικονομικές

ανισότητες με επακόλουθες τις κοινωνικές ανισότητες, οι άνθρωποι υφίστανται άμεσες

συνέπειες στη σωματική και ψυχική τους υγεία (Wilkinson, 1996).

Κάποιες από τις ψυχολογικές συνέπειες του υπάρχοντος συστήματος και του

σύγχρονου τρόπου ζωής είναι η απουσία νοήματος, το αίσθημα του κενού, ο έντονος

ατομικισμός, η ανάγκη για διαρκή κατανάλωση (υλικών αγαθών και όχι μόνο), η

απομόνωση του ανθρώπου, η αποξένωση του από τις πραγματικές του ανάγκες, ο

ανταγωνισμός (Cushman, 1990. Ζαφειρίδης, 1998. Ζαφειρίδης, 2001α. Kosik, 2003).

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, οι ψυχοτρόπες ουσίες έρχονται ως μια απάντηση σε

αυτές τις ανάγκες ή σε αυτά τα ελλείμματα και μάλιστα ως μια απάντηση άμεση και εύκολη

(Ζαφειρίδης, 2001α. Μάτσα, 2003. Granfield, 2004). Ταυτόχρονα, το υπάρχον σύστημα με

διάφορους τρόπους συντηρεί ή και κάποιες φορές ενισχύει τέτοιου είδους επιλογές των

ανθρώπων2, αφενός για να τους ελέγξει και αφετέρου για να εξασφαλίσει την επιβίωσή του

(Ζαφειρίδης, 2001α. Μάτσα, 2000). Επιπλέον, η καταφυγή στη χρήση ουσιών αποτελεί ένα

τρόπο προσαρμογής των ανθρώπων στο παρόν σύστημα, παρέχει με κάποιο τρόπο σε έναν

άνθρωπο ταυτότητα, σκοπό και ασφάλεια (Alexander & Hadaway, 1982 στο Kooyman,

1993. Granfield, 2004).

Έτσι, λοιπόν, οι εναλλακτικές αυτές προσεγγίσεις προτείνουν ότι αν ξεφύγουμε από τις

προσεγγίσεις που τοποθετούν τις αιτίες της εξάρτησης στη βιολογία του ατόμου, στην

ψυχική του ευαλωτότητα ή στην οικογένειά του και τις αναζητήσουμε στην κοινωνία, τον

πολιτισμό και το πολιτικό και οικονομικό σύστημα που ζούμε, τότε δεν μπορούμε να

παραβλέψουμε το γεγονός ότι το πρόβλημα της εξάρτησης εξαπλώθηκε παράλληλα με το

παρόν πολιτικο- οικονομικό σύστημα, τον τρόπο ζωής όπως διαμορφώθηκε στη

νεωτερικότητα και με τις συνέπειες που είχαν τα προηγούμενα για την κοινωνία και τον

άνθρωπο (Alexander, 2001β. Granfield, 2004. Ζαφειρίδης, 1988. Ζαφειρίδης, 2001α).

Η εν λόγω αντίληψη για τις αιτίες της εξάρτησης, χωρίς αυτή να σημαίνει ακύρωση ή

παραγνώριση και για τις άλλες, θέτει ως ζητούμενο στις απαντήσεις που δίνουμε είτε

αναφορικά με την αντιμετώπιση είτε αναφορικά με την πρόληψη της εξάρτησης, να

στοχεύουμε πρωταρχικά στην άρση των αιτιών αυτών (Ζαφειρίδης, 1998. Ζαφειρίδης,

2001α).

2 Εννοείται επιλογές που τον απομακρύνουν περισσότερο από τις πραγματικές του ανάγκες, που του

παρέχουν προσωρινά και πλαστά νοήματα, που είναι εύκολες, κλπ (Ζαφειρίδης, 1984α.

Ζαφειρίδης, 2001

α). Στις σύγχρονες κοινωνίες, μια μόνο από αυτές τις επιλογές είναι η χρήση ουσιών. Άλλες

μπορεί να είναι ο καταναλωτισμός, η εργασιομανία, κα (West, 2005).

12

Επιπλέον, τα εναλλακτικά παραδείγματα που αναδύθηκαν στο πεδίο της εξάρτησης,

είτε στην αντιμετώπιση είτε στην πρόληψη της, ενσωμάτωσαν στοιχεία που μπορούν να

απαντήσουν ή που είχαν απαντήσει στο παρελθόν με επιτυχία στις αιτίες αυτές (Zafiridis,

2011).

Καταρχήν, τα παραδείγματα αυτά ενσωματώνουν πολλές από τις αρχές της κοινοτικής

και κριτικής ψυχολογίας και της ψυχολογίας της απελευθέρωσης. Όπως πρωταρχικά ο

τρόπος που αντιλαμβάνονται και ορίζουν το πρόβλημα της εξάρτησης και έπειτα η έμφαση

που δίνουν στην ενεργοποίηση και κινητοποίηση των ανθρώπων, η συνδιαμόρφωση από

κοινού με τους ανθρώπους, οι αξίες που προτάσσουν και η χρήση εναλλακτικών μεθόδων

έρευνας (Kidder & Fine, 1997. Prilleltensky & Nelson, 1997. Orford, 2008α. Orford, 2008β.

Watkins & Shulman, 2008. Kagan et al., 2011).

Ενδεικτικά, στην πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών αλλά και άλλων

ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, οι τρίτης γενιάς παρεμβάσεις πρόληψης, προτάσσουν την

ενεργοποίηση και την ανάληψη δράσης από τους άμεσα ενδιαφερόμενους (ιδιαίτερα της

σχολικής κοινότητας), την ανάδειξη των αναγκών τους από τους ίδιους, το συμμετοχικό

σχεδιασμό των δράσεων, τον περιφερειακό ρόλο του ειδικού, την προαγωγή της συνολικής

υγείας των ανθρώπων και αξίες όπως η συλλογικότητα, η συνεργατικότητα ή η αλληλεγγύη

(Wheller, 1990. Ζαφειρίδης, Ζιώγου- Καραστεργίου, & Χαρίτου- Φατούρου, 1995.

Ζαφειρίδης, 1998. Ζαφειρίδης, 2001β).

Κατά δεύτερον, τα εν λόγω παραδείγματα στρέφουν την προσοχή σε μη

επαγγελματικές προσεγγίσεις που υπάρχουν σχεδόν έναν αιώνα, έχουν φανεί

αποτελεσματικές στην αντιμετώπιση του προβλήματος της εξάρτησης και έχουν επηρεάσει

σημαντικά τις επαγγελματικές παρεμβάσεις (White, 1998. Ζαφειρίδης & Λαϊνάς, 2007.

Λαϊνάς, 2008). Σημαντικότερες από αυτές τις μη επαγγελματικές προσεγγίσεις είναι οι

πρωτοβουλίες ή ομάδες αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας, με κύριες τους Αλκοολικούς

Ανώνυμους (Α.Α.) και τους Ναρκομανείς Ανώνυμους (Ν.Α.) (Makela et al., 1996. Banks,

1997. Ζαφειρίδης, 2001γ. Kelly, 2003), καθώς και την κοινότητα Synanon (Yablonsky, 1967.

Ζαφειρίδης, 2007. Zafiridis, 2011).

Ιδιαίτερα, η μελέτη της ιστορίας της απεξάρτησης δίνει εξέχοντα ρόλο στα

παραδείγματα που χρησιμοποιούν την αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια (White, 1998).

Εξάλλου, έχει φανεί η συνέπεια και η διαχρονικότητα των αποτελεσμάτων των ομάδων

αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας και των επαγγελματικών προσεγγίσεων που τη

χρησιμοποιούν (Makela et al., 1996. White, 1998. Humphreys et al., 2004).

13

Τέλος, στα εναλλακτικά αυτά παραδείγματα στο πεδίο της εξάρτησης αναδεικνύονται

μεταξύ άλλων η σημασία της τοποθέτησης στο επίκεντρο των παρεμβάσεων των ίδιων των

ανθρώπων και των αναγκών τους, η σημασία της ενεργοποίησης και της ανάληψης δράσης,

η σημασία της συλλογικότητας (Ζαφειρίδης, 1998. Λαϊνάς, 2013). Αυτή η αλλαγή στην

δόμηση των παρεμβάσεων οδηγεί έτσι και στην αλλαγή του ρόλου του ειδικού, ο οποίος

τίθεται πλέον στην περιφέρεια της παρέμβασης, έχοντας υποστηρικτικό και διευκολυντικό

ρόλο (Ζαφειρίδης, 2001α. Ζαφειρίδης & Λαϊνάς, 2007).

14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο

ΣΚΟΠΟΣ, ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

1. Σκοπός της έρευνας

Βασικός σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να αναδείξει τις διαστάσεις μιας

ψυχοκοινωνικής παρέμβασης που αφορά την αντιμετώπιση και την πρόληψη του

προβλήματος της εξάρτησης σε μια τοπική κοινωνία. Πιο συγκεκριμένα, η συγκεκριμένη

έρευνα αποτελεί μια προσπάθεια αξιολόγησης της πορείας των δράσεων του

Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας3 για μια χρονική διάρκεια περίπου ενός

έτους.

Επιμέρους στόχοι της έρευνας είναι:

Α) Η αξιολόγηση μιας ολιστικής4 ψυχοκοινωνικής παρέμβασης (Πρόγραμμα Προαγωγής

Αυτοβοήθειας) σε μια τοπική κοινωνία (Σητεία).

Β) Η ανάδειξη των δυσκολιών που αναδύονται στην πορεία της παρέμβασης και των

τρόπων υπέρβασής τους, καθώς και της επιρροή τους (και των δυσκολιών και των τρόπων

υπέρβασής τους) στο πλαίσιο.

Γ) Η ανάδειξη των δυσκολιών που αντιμετωπίζει ο επαγγελματίας στη δουλειά στην

κοινότητα και κυρίως ο νέος επαγγελματίας όπως εμείς.

3 Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2008 με την

υποστήριξη και τη χρηματοδότηση της Αστικής μη Κερδοσκοπικής Εταιρίας «Κόντρα» και από το 2010 του Δήμου Σητείας. Από το 2013 το Πρόγραμμα χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Υγείας σε συνεργασία με τον Οργανισμό κατά των Ναρκωτικών (ΟΚΑΝΑ). Επιστημονικός υπεύθυνος του είναι ο κ. Φοίβος Ζαφειρίδης. Βασική δράση του Προγράμματος είναι η παροχή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης σε χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών και στις οικογένειές τους. Επιπλέον, αναπτύσσει παρεμβάσεις στην κοινότητα με στόχο την πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων σε συνεργασία με όλα τα υποσυστήματα της τοπικής κοινωνίας της Σητείας (οικογένεια, σχολείο, φορείς και συλλογικότητες, υπηρεσίες, ΜΜΕ). Βασικές συνιστώσες της φιλοσοφίας του Προγράμματος αποτελούν: η έμφαση στην κοινωνική και πολιτική διάσταση των αιτιών της εξάρτησης και των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, η εκπαίδευση σε πρακτικές αυτοβοήθειας και η ενίσχυση της συλλογικότητας, η κριτική προσέγγιση του ρόλου των λειτουργών υγείας και των λογικών των κυρίαρχων παρεμβάσεων, η αλλαγή των παραδειγμάτων παροχής βοήθειας, καθώς και η αναζήτηση νέων μεθόδων έρευνας και σχεδιασμού παρεμβάσεων. 4 Ο όρος ολιστική αφορά το γεγονός ότι το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας διέπεται

από τη λογική ότι η ανθρώπινη εμπειρία οφείλει να μην κατακερματίζεται και άρα οι απαντήσεις στα προβλήματα των ανθρώπων οφείλουν να μην είναι κατακερματισμένες (βλ. Θεωρητικό Πλαίσιο). Έτσι, πρώτον, το Πρόγραμμα αποτελεί και πρόταση αντιμετώπισης για το πρόβλημα της εξάρτησης αλλά και πρόταση πρόληψης του. Δεύτερον, η λειτουργία τους ως προς την αντιμετώπιση του προβλήματος της εξάρτησης δεν ακολουθεί το σύνηθες μοντέλο που θέλει διαφορετικές δομές για διαφορετικές φάσεις της απεξαρτητικής διαδικασίας.

15

Δ) Η ανάδειξη των αλλαγών στο τρόπο δουλειάς του επαγγελματία μέσα από την

πορεία της παρέμβασης και των επακόλουθων αλλαγών στην ίδια την παρέμβαση.

Ε) Τα αποτελέσματα των δράσεων για τους ανθρώπους που συμμετέχουν στο

Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας στα πλαίσια της υποστήριξης ανθρώπων με

προβλήματα εξάρτησης και του περιβάλλοντός τους.

ΣΤ) Τα αποτελέσματα των δράσεων για τους συμμετέχοντες στις δράσεις στην τοπική

κοινωνία και για την ίδια την τοπική κοινωνία.

Η εν λόγω μελέτη βασίζεται στη φιλοσοφία και τις αρχές της έρευνας δράσης, καθώς

και της θεμελιωμένης θεωρίας, όπως θα εξηγηθεί παρακάτω.

2. Πλαίσιο διεξαγωγής της έρευνας και ταυτότητα των ερευνητριών

Η παρούσα έρευνα διενεργήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράμματος

Σπουδών Κοινωνικής Κλινικής Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων και των Ψυχοκοινωνικών

Προβλημάτων του Τμήματος Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Αφορά τη μελέτη της πορείας των δράσεων του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας

Σητείας από τον Δεκέμβριο του 2011 μέχρι και τον Φεβρουάριο του 20135 από δυο

εργαζόμενες του Προγράμματος, μεταπτυχιακές φοιτήτριες στο εν λόγω μεταπτυχιακό.

Η ιδέα για τη διεξαγωγή της συγκεκριμένης έρευνας προέκυψε από:

Α) Το γεγονός ότι βρεθήκαμε6 στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας ως

νέες εργαζόμενες έχοντας να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις της δουλειάς με έναν, όσο το

δυνατό, γρήγορο και επαρκή τρόπο.

Β) Το γεγονός ότι με την αλλαγή του προσωπικού στο Πρόγραμμα7 συντελέστηκαν

κάποιες αλλαγές στο πλαίσιο.

5 Η χρονική διάρκεια της έρευνας δεν αποφασίστηκε εξαρχής. Η αρχή της ήταν το ξεκίνημα της μιας

από εμάς ως εργαζόμενης του Προγράμματος. Το τέλος αποφασίστηκε όταν κάποια στιγμή νιώσαμε ότι είχαμε συλλέξει έναν ικανοποιητικό όγκο δεδομένων για να σχηματίσουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα για τις δράσεις και όταν νιώσαμε ότι κλείνει ένα κύκλος για τις δράσεις αυτές (βλ. Συλλογή δεδομένων). Πιο συγκεκριμένα, ο Φεβρουάριος του 2013 που ήταν ο τελευταίος μήνας που ερευνήθηκε, αποτέλεσε το κλείσιμο μιας περιόδου συνολικού αναστοχασμού επί των δράσεων του Προγράμματος και επανασχεδιασμού τους (βλ. Αποτελέσματα, Αφήγηση των κύκλων δράσης). Να αναφερθεί βέβαια ότι το τέλος της έρευνας αφορά αποκλειστικά τη συγκεκριμένη μελέτη, καθώς εμείς συνεχίζουμε να εργαζόμαστε στο Πρόγραμμα και οι δράσεις του συνεχίζουν την πορεία τους στην ίδια λογική, δηλαδή αυτής που διέπεται από τις αρχές της έρευνας δράσης. 6 Η χρήση του πρώτου προσώπου σε όλη τη μελέτη σχετίζεται με το γεγονός ότι ήμασταν σημαντικό

μέρος της παρούσας έρευνας και επιπλέον με το ότι είναι συνήθης στις έρευνες που βασίζονται στη λογική της έρευνα δράσης (Evans, 1995 στο Herr & Anderson, 2005).

16

Γ) Από την ανάγκη να επιβεβαιώσουμε ή όχι το αν οι δράσεις μας και ο τρόπος που

είμαστε μέσα σε αυτές απαντούν στα προβλήματα/ ζητήματα για τα οποία σχεδιάστηκαν8.

Το πλαίσιο, ο τρόπος λειτουργίας και η φιλοσοφία του Προγράμματος ήταν σε εμάς

οικεία λόγω της διετούς εμπλοκής μας στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας

Θεσσαλονίκης9 στα πλαίσια της πρακτικής άσκησης του Μ.Π.Σ Κοινωνικής Κλινικής

Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων και των Ψυχοκοινωνικών Προβλημάτων. Από την άλλη, ήταν

κατά ένα μεγάλο μέρος άγνωστο σε εμάς μεταξύ άλλων το τοπικό πλαίσιο, οι νοοτροπίες

και η τοπική κουλτούρα, οι αναπαραστάσεις των κατοίκων της Σητείας σχετικά με την

εξάρτηση.

Το θεωρητικό υπόβαθρό μας ως επαγγελματιών, που αποτελεί και το θεωρητικό

πλαίσιο10 της παρούσας έρευνας, είναι επηρεασμένο από τη δουλειά στο πεδίο των

εξαρτήσεων τα τελευταία 30 χρόνια, του καθηγητή μας στο μεταπτυχιακό (τ. Αναπληρωτή

Καθηγητή Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων του Τμήματος Ψυχολογίας του Α.Π.Θ.) και

επιστημονικά υπεύθυνου του Προγράμματος, κ. Φοίβου Ζαφειρίδη, από την παράδοση της

κοινοτικής και κριτικής ψυχολογίας και από τη δουλειά του επίσης καθηγητή μας στο

μεταπτυχιακό (Αναπληρωτή Καθηγητή Κλινικής Ψυχολογίας του Τμήματος Ψυχολογίας του

Α.Π.Θ.) , κ. Κώστα Μπαϊρακτάρη, στο πεδίο των ψυχοκοινωνικών παρεμβάσεων.

Η λειτουργία του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας βασίζεται στις ίδιες

αρχές με το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης, αυτές της έμφασης στις

πολιτικές και κοινωνικές αιτίες της εξάρτησης και των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, της

υιοθέτησης ενός διαφορετικού ρόλου από τους λειτουργούς υγείας (περιφερειακός ρόλος)

και ενός διαφορετικού παραδείγματος παροχής βοήθειας καθώς και της αναζήτησης νέων

μεθόδων έρευνας και σχεδιασμού παρεμβάσεων (Λαϊνάς, 2007. Λαϊνάς, 2013).

Βασικό στοιχείο της φιλοσοφίας του Προγράμματος είναι η από κοινού

συνδιαμόρφωση των δράσεων με τους άμεσα εμπλεκόμενους σε αυτές (Λαϊνάς, 2007). Για

7 Χάριν συντομίας στο εξής αναφερόμαστε στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας ως

Πρόγραμμα. 8 Το τελευταίο αυτό ζητούμενο ουσιαστικά αφορά την αξιολόγηση των δράσεων του Προγράμματος,

η οποία αποτελεί κομμάτι της κυκλικής διαδικασίας που ακολουθεί η έρευνα δράσης (βλ. Στόχοι και χαρακτηριστικά της έρευνας δράσης), κομμάτι απαραίτητο για τις ακόλουθες φάσεις του αναστοχασμού, του επανασχεδιασμού των δράσεων, κοκ. 9 Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας είναι ένα πρόγραμμα του Τμήματος Ψυχολογίας του

Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.). Βασικοί του στόχοι είναι η προαγωγή της αυτοβοήθειας για την αντιμετώπιση της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες και γενικότερα των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, η εκπαίδευση των λειτουργών υγείας σε νέους ρόλους περιφερειακής υποστήριξης και εμψύχωσης των άμεσα εμπλεκομένων πολιτών και η έρευνα δράσης για τις εφαρμογές της αυτοβοήθειας στην αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. 10

Βλ. Θεωρητικό Πλαίσιο.

17

το λόγο αυτό οι δράσεις του Προγράμματος βασίζονται στις αρχές της έρευνας δράσης και

πιο συγκεκριμένα της συμμετοχικής έρευνας δράσης .

Ειδικότερα για το παράδειγμα της Σητείας, αυτό που είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι

ότι το Πρόγραμμα ξεκίνησε τη λειτουργία του μετά από την πρωτοβουλία κάποιων πολιτών

να αναλάβουν δράση στο όλο και αυξανόμενο πρόβλημα εξάρτησης στην περιοχή. Έτσι, το

2007 ήρθαν σε επαφή με τον επιστημονικά υπεύθυνο του Προγράμματος, κ. Φοίβο

Ζαφειρίδη, ίδρυσαν μια Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία (Α.μ.Κ.Ε.), την «Κόντρα», και

ανέλαβαν την οικονομική και έμπρακτη υποστήριξη των δράσεων του Προγράμματος

Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας, το οποίο ξεκίνησε να λειτουργεί το 200811.

Το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας λειτουργεί σε δυο άξονες. Ο

πρώτος αφορά την υποστήριξη ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης και του

περιβάλλοντός τους και ο δεύτερος αφορά το σχεδιασμό και την υλοποίηση δράσεων στην

τοπική κοινωνία με κύριο στόχο την πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων

ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Βασικό ζητούμενο στις δράσεις του Προγράμματος είναι ο

πολίτης να συμμετέχει ενεργά στα ζητήματα που τον απασχολούν και να μην παρακολουθεί

παθητικός και απομονωμένος τις εξελίξεις (Λαϊνάς, 2004).

Έτσι, λοιπόν, η επιλογή της λογικής της έρευνας δράσης ως τη μεθοδολογία για τη

συγκεκριμένη έρευνα ήταν για εμάς αυτονόητη, καθώς συνδέεται άρρηκτα με την

εκπαίδευσή μας και τον τρόπο δουλειάς μας. Δηλαδή, ο σχεδιασμός και η υλοποίηση των

δράσεων του Προγράμματος γίνονται ούτως ή άλλως με βάση τη λογική της έρευνας

δράσης (συμμετοχικός σχεδιασμός, κυκλική φύση –σχεδιάζω, δρω, παρατηρώ,

αναστοχάζομαι, επανασχεδιάζω, κοκ-, δουλειά συνδεδεμένη με συγκεκριμένες αξίες –

ενδυνάμωση και ενεργοποίηση πολιτών, συλλογικότητα, αλληλεγγύη-).

Εξάλλου, τα τελευταία χρόνια έχει υποστηριχθεί και για το πεδίο της εξάρτησης η

ανάγκη να χρησιμοποιηθούν ποιοτικές μέθοδοι διερεύνησης των παρεμβάσεων, οι οποίες

αφενός λαμβάνουν υπόψιν την οπτική των ίδιων των άμεσα ενδιαφερόμενων, στη

συγκεκριμένη περίπτωση των εξαρτημένων, και αφετέρου είναι προσανατολισμένες στην

προαγωγή της ευημερίας των συμμετεχόντων σε αυτές. Ταυτόχρονα, οι ποιοτικές

11

Αναλυτικό ιστορικό αναφορικά με τη δημιουργία της ΑμΚΕ «Κόντρα» και του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας καθώς και περιγραφή της πρώτης φάσης λειτουργίας του Προγράμματος είναι καταγεγραμμένα στην μεταπτυχιακή εργασία της Γεωργιάδου Ιωάννας (2009) με θέμα: «Πρωτοβουλίες ενεργοποιημένων πολιτών στο κοινωνικοψυχολογικό πεδίο της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες: Το παράδειγμα του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας και της Κόντρα».

18

μεθοδολογίες έρευνας δίνουν τη δυνατότητα να διερευνηθούν διαστάσεις των

παρεμβάσεων που οι ποσοτικές μεθοδολογίες αδυνατούν να φωτίσουν (Orford, 2008β).

Κατά τη χρονική περίοδο διεξαγωγής της έρευνας το προσωπικό του Προγράμματος

αποτελούνταν από τρεις εργαζόμενες, εκτός του επιστημονικά υπευθύνου. Η μια από εμάς

ξεκίνησε να εργάζεται στο Πρόγραμμα το Δεκέμβριο του 2011 και η άλλη από τον Μάρτιο

του 2012. Η τρίτη συνάδελφός μας εργάστηκε στο Πρόγραμμα από το Σεπτέμβριο του 2011

μέχρι και τον Οκτώβριο του 2012, οπότε και ξεκίνησε να εργάζεται στο Πρόγραμμα

Προαγωγής Αυτοβοήθειας Χανίων.

3. Ερευνητικό σχέδιο

Το πρώτο βήμα για την πραγματοποίηση της προτεινόμενης έρευνας ήταν η ενημέρωση

των συμμετεχόντων στις δράσεις του Προγράμματος για την πραγματοποίηση της και η

ερώτησή τους για το αν θέλουν να συμμετέχουν σε αυτή.

Στη συνέχεια κρατήσαμε η καθεμιά ερευνήτρια ημερολόγιο των δράσεων, συλλέγοντας

ταυτόχρονα και τα υπόλοιπα δεδομένα12. Στην πορεία, αποφασίσαμε να αναλύσουμε τα

δεδομένα όχι μόνο με τον τρόπο που προτείνει η έρευνα δράσης αλλά και με βάση τις

αρχές της θεμελιωμένης θεωρίας13 (Charmaz, 2008).

Αφού κωδικοποιήσαμε και κάναμε την ανάλυση των δεδομένων μας, αποφασίσαμε τα

αποτελέσματα της έρευνας να παρουσιαστούν14 με δυο τρόπους. Ο βασικός είναι μέσα από

τις κατηγορίες που προέκυψαν από την ανάλυση με τη λογική της θεμελιωμένης θεωρίας.

Παράλληλα, όμως έγινε και μια περιγραφή των κύκλων δράσης της έρευνας υπό τη μορφή

αφήγησης όπως προτείνεται με βάση τις αρχές της έρευνας δράσης (Winter & Munn –

Giddings, 2001).

4. Συμμετέχοντες στην έρευνα

Όπως αναφέρουν οι Kagan, Burton & Siddiquee (2008) στην έρευνα δράσης είναι

δύσκολος ο εκ των προτέρων καθορισμός του αριθμού των συμμετεχόντων, του τρόπου

εμπλοκής τους και επίσης της επιρροής των δράσεων στους συμμετέχοντες (Kagan, Burton

& Siddiquee, 2008).

Επίσης, επειδή η φύση των δράσεων του Προγράμματος είναι τέτοια ο αριθμός των

συμμετεχόντων σε αυτές μεταβάλλεται διαρκώς.

12

Βλ. Συλλογή δεδομένων. 13

Βλ. Ανάλυση δεδομένων. 14

Βλ. Παρουσίαση και συγγραφή των αποτελεσμάτων της έρευνας.

19

Συνοπτικά, συμμετέχοντες στην παρούσα έρευνα είναι όλοι οι άνθρωποι που

συμμετείχαν στις δράσεις του Προγράμματος κατά τη χρονική περίοδο διεξαγωγής της

έρευνας15.

Ο βαθμός της συμμετοχής των εμπλεκομένων στην κάθε δράση και ιδιαίτερα σε όλα

της τα στάδια (σχεδιασμός, υλοποίηση, αναστοχασμός) διαφέρει ανάλογα με τη φύση και

τους στόχους της. Έτσι, λοιπόν, στις δράσεις που πραγματοποιούνται στον άξονα της

υποστήριξης των ανθρώπων, επειδή οι ανάγκες τους είναι πιο πρωτογενείς και αφορούν

την άμεση πραγματικότητά τους, ο βαθμός συμμετοχής τους έχει διακυμάνσεις ανάλογα με

τη φάση στην οποία βρίσκονται στην διαδικασία απεξάρτησής τους. Παρόλα αυτά, βασικός

προσανατολισμός του Προγράμματος είναι να αφουγκράζεται τις ανάγκες των ανθρώπων,

να τις πλαισιώνει και να στοχεύει στην ενεργοποίησή τους, έτσι ώστε όλο και περισσότερο

οι δράσεις του Προγράμματος να είναι προϊόν συνδιαμόρφωσης. Άρα, σε διαφορετικές

φάσεις στο Πρόγραμμα υπάρχει και διαφορετικός βαθμός συμμετοχής των ανθρώπων στο

σχεδιασμό των δράσεων. Αναφορικά με τις δράσεις που πραγματοποιούνται στον άξονα

της δράσης στην κοινότητα με στόχο την πρόληψη, εκεί οι άμεσα εμπλεκόμενοι σε κάθε

δράση συμμετέχουν ενεργά και ισότιμα. Ο προσανατολισμός στις δράσεις αυτές είναι η

ενεργοποίηση και η συμμετοχή περισσότερων ανθρώπων, έτσι ώστε να εκφράζονται όλο

και περισσότερες φωνές και ανάγκες της κοινότητας.

5. Θεωρητικό πλαίσιο της ακολουθούμενης μεθοδολογίας

5.1 Η ποιοτική μεθοδολογία στην επιστήμη της Ψυχολογίας

Τις τελευταίες δεκαετίες αναδύεται στην επιστήμη της Ψυχολογίας ένα νέο

επιστημονικό παράδειγμα και μαζί με αυτό και νέες μέθοδοι έρευνας, ποιοτικές. Η ποιοτική

μεθοδολογία ασκεί κριτική στην παραδοσιακή θετικιστική έρευνα, κυρίως γιατί δεν

λαμβάνει υπόψιν της τη φωνή των συμμετεχόντων σε αυτή, γιατί δεν λαμβάνει υπόψιν της

την υποκειμενικότητα και κυρίως γιατί πραγματοποιείται σε εργαστήρια ή τεχνητά πλαίσια

με στόχο την εξαγωγή αντικειμενικών και ουδέτερων συμπερασμάτων για την ανθρώπινη

συμπεριφορά (Parker, 2005).

Εξάλλου, η παραδοσιακή έρευνα έχει φανεί ότι δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις

ανάγκες αυτού του νέου επιστημονικούς παραδείγματος που περιλαμβάνει προσεγγίσεις

15

Περισσότερα στοιχεία για τους συμμετέχοντες στις δράσεις του Προγράμματος μπορούν να αναζητηθούν στον απολογισμό έργου του Προγράμματος για το έτος 2012 (που αποτελεί και το κύριο χρονικό διάστημα διεξαγωγής της έρευνας), σχετικό απόσπασμα του οποίου επισυνάπτεται ως παράρτημα της παρούσας εργασίας.

20

όπως η κοινοτική ψυχολογία και η κριτική ψυχολογία (Orford, 2008α). Αντίθετα, η ποιοτική

μεθοδολογία μπορεί να υποστηρίξει τις βασικές αξίες της κοινοτικής ψυχολογίας (Banyard

& Miller, 1998 στο Orford, 2008α), δηλαδή την διαφορετικότητα, τη σημασία του πλαισίου

και την έννοια της ενδυνάμωσης (Rappaport, 1990 στο Orford, 2008α).

Σημαντικό είναι επίσης το ερώτημα που θέτει ο Rappaport (1990) σχετικά με το ποιος

ωφελείται από την έρευνα, ερώτημα το οποίο θέτει στην ποιοτική μεθοδολογία ένα

σημαντικό ζητούμενο. Μέσα από τη διαδικασία απόκτησης σημαντικών πληροφοριών από

την ανθρώπινη εμπειρία από την πλευρά του ερευνητή, να υπάρχει μια θετική επίδραση

στις ζωές των ανθρώπων που συμμετέχουν στην έρευνα (Rappaport, 1990 στο Orford,

2008α. Orford, 2008β).

5.2 Η έρευνα δράσης

5.2.1 Ορίζοντας την έρευνα δράσης

Η έρευνα δράσης (action research) είναι περισσότερο ένας προσανατολισμός στην

έρευνα παρά μια συγκεκριμένη μέθοδος. Προσπαθεί, μένοντας συνδεδεμένη με την

εμπειρία και μέσα από συμμετοχικές διαδικασίες, να συνδυάσει την κατανόηση ή την

παραγωγή θεωρίας με την δράση και την αλλαγή (Kagan, Burton & Siddiquee, 2008).

Η έρευνα δράσης είναι ταυτόχρονα ένας τρόπος διερεύνησης και ένας τρόπος

έμπρακτης δράσης, που γεμίζει το αιώνιο χάσμα μεταξύ θεωρίας και πράξης16. Παράλληλα,

υποστηρίζει έναν τρόπο δουλειάς τέτοιο που να προάγει τη μάθηση για αυτούς που

εμπλέκονται σε αυτήν (Winter & Munn- Giddings, 2001).

Έχουν δοθεί πολλοί ορισμοί για την έρευνα δράσης (πχ. Winter & Munn- Giddings,

2001· Kemmis & McTaggart, 1987 στο Herr & Anderson, 2005· Argyris & Schon, 1991 στο

Herr & Anderson, 2005· Reason & Bradbury, 2001. Kagan, Burton & Siddiquee, 2008). Ο

ερευνητής βέβαια οφείλει να διαλέξει τον ορισμό που συμπεριλαμβάνει τα

επιστημολογικά, ηθικά και πολιτικά ζητήματα που τον απασχολούν στην μελέτη του (Herr &

Anderson, 2005).

Διαλέγουμε έτσι τον ορισμό των Reason και Bradbury (2001) οι οποίοι ορίζουν την

έρευνα δράσης ως «μια συμμετοχική, δημοκρατική διαδικασία που ενδιαφέρεται για την

ανάπτυξη πρακτικής γνώσης κατά την επιδίωξη αξιόλογων ανθρώπινων σκοπών,

θεμελιωμένη σε μια συμμετοχική θεώρηση του κόσμου, η οποία θεωρούμε ότι αναδύεται

16

Στην παρούσα εργασία χρησιμοποιούνται οι όροι «πράξη» και «πρακτική» ως μεταφράσεις του ίδιου αγγλικού όρου (practice), ανάλογα με το ποιος θεωρούμε ότι αποδίδει καλύτερα το νόημα του κειμένου.

21

κατά τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Αποσκοπεί (η έρευνα δράσης) να συνδέσει την

δράση και τον αναστοχασμό, τη θεωρία και την πράξη, με τη συμμετοχή άλλων, στην

επιδίωξη πρακτικών λύσεων σε ζητήματα που απασχολούν έντονα τους ανθρώπους και

γενικότερα στην ανάπτυξη των ατόμων και των κοινοτήτων τους» (Reason & Bradbury,

2001).

5.2.2 Οι ρίζες της έρευνας δράσης

Η αρχή της έρευνας δράσης μπορεί να εντοπιστεί στη δουλειά του Kurt Lewin

(1946), o οποίος επινόησε τον όρο για να περιγράψει την έρευνα που αποτελείται από

κύκλους δράσης εστιασμένης στην επίλυση πραγματικών προβλημάτων (Lewin, 1946·

Montero, 2000· Orford, 2008α· Kagan, Burton & Siddiquee, 2008· Herr & Anderson, 2005) και

ο οποίος μεταξύ άλλων θεωρούσε ότι η γνώση οφείλει να δημιουργείται από την επίλυση

των προβλημάτων σε πραγματικές συνθήκες (Lewin, 1940 στο Herr & Anderson, 2005). Στη

συνέχεια η έρευνα δράσης χρησιμοποιήθηκε, κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960 στις

ΗΠΑ και λίγο αργότερα στην Ευρώπη, στον τομέα της διοίκησης επιχειρήσεων (π.χ. W.E.

Deming στο Herr & Anderson, 2005) για την ανάπτυξη οργανισμών και τον εκδημοκρατισμό

στον χώρο εργασίας. Όμως, κατά τη δεκαετία του 1970 με τη δουλειά του Paulo Freire η

έρευνα δράσης (και ειδικά η συμμετοχική έρευνα δράσης) διαμορφώνεται στη Λατινική

Αμερική ως μια διαδικασία απελευθέρωσης (Freire, 1970. Orford, 2008α), ως μια

διαδικασία χειραφετιτική που έχει στόχο να βοηθήσει μια καταπιεσμένη ομάδα να

αναγνωρίσει και να δράσει εναντίον κοινωνικών πολιτικών και πρακτικών που διατηρούν

τις άνισες σχέσεις εξουσίας (Freire, 1970. Herr & Anderson, 2005).

Συγκεκριμένα ο Freire (1970) υπογράμμισε την ενεργή συμμετοχή των ανθρώπων

στις έρευνες που αφορούν τους ίδιους και το περιβάλλον τους, καθώς και το ρόλο του

διαλόγου στην συμμετοχική αναζήτηση ιδεών για την επίτευξη μιας νέας κατανόησης και

την κινητοποίηση του κόσμου (Freire, 1970. Kagan, Burton & Siddiquee, 2008).

Έτσι, η έρευνα δράσης διαμορφώνεται ως ένας τρόπος πρόκλησης των

παραδοσιακών μοντέλων που θέλουν την αλλαγή να έρχεται από εξωτερικούς ειδικούς που

λύνουν τοπικά προβλήματα. Ειδικότερα η συμμετοχική έρευνα δράσης διαμορφώνεται ως

μια διαδικασία από την οποία η γνώση που προκύπτει είναι ένα κράμα της γνώσης των

ειδικών με την εμπειρία των ντόπιων για τα προβλήματά τους και τη λύση τους (Herr &

Anderson, 2005).

22

5.2.3 Είδη της έρευνας δράσης

Αναφέρονται από τον Grundy (1982) τρία είδη της έρευνας δράσης: η τεχνική, η

πρακτική και η χειραφετιτική (Grudy, 1982 στο Kagan, Burton & Siddiquee, 2008).

Στην πρακτική έρευνα δράσης (practical action research), επαγγελματίες και

ερευνητές συνεργάζονται για να αναγνωρίσουν πιθανά προβλήματα, τις αιτίες τους και

εφικτά πλαίσια αλλαγής. Ζητούμενο είναι η αμοιβαία κατανόηση, η κατανόηση της

πρακτικής και η επίλυση άμεσων προβλημάτων (Grudy, 1982 στο Kagan, Burton &

Siddiquee, 2008).

Η χειραφετιτική έρευνα δράσης (emancipatory action research) προάγει μια

«κριτική συνείδηση, η οποία φανερώνεται μέσα από πολιτική και πρακτική δράση με σκοπό

την αλλαγή» (Grundy, 1987 στο Montero, 2000). Βασικό ζητούμενο είναι ανάδυση της

συλλογικής συνείδησης των συμμετεχόντων για την επίλυση των προβλημάτων τους

(Montero, 2000. Kagan, Burton & Siddiquee, 2008).

Αναφέρονται όμως και παραδείγματα που συνδυάζουν τα δυο παραπάνω είδη

κρατώντας κάποια χαρακτηριστικά που έχουν κοινά όπως την βασισμένη σε αξίες και

προσανατολισμένη στο μέλλον πρακτική, τη συνεργασία μεταξύ διαφορετικών πεδίων, την

κυκλικότητα, τον συνδυασμό μεθόδων συλλογής δεδομένων, τη μάθηση μέσα από το

διάλογο και το μοίρασμα, τον συνδυασμό θεωρίας και πράξης, την σύνδεση με το εκάστοτε

πλαίσιο, το ενδιαφέρον για την αλλαγή και τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα της

παρέμβασης (Kagan, Burton & Siddiquee, 2008).

Θεωρούμε ότι η παρούσα έρευνα ανήκει στις περιπτώσεις συνδυασμού των αρχών

της πρακτικής και χειραφετιτικής έρευνας δράσης, καθώς οι δράσεις του Προγράμματος

Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας σχεδιάζονται, υλοποιούνται, αξιολογούνται και

επανασχεδιάζονται με βάση τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Ταυτόχρονα αποτελεί και μια

συμμετοχική έρευνα δράσης (η οποία είναι χειραφετιτική), καθώς πάνω στις αρχές της

είναι στημένη η λειτουργία του Προγράμματος.

5.2.4 Συμμετοχική έρευνα δράσης

Ενώ η έρευνα δράσης γενικότερα ενέχει το στοιχείο της συμμετοχής, στη Λατινική

Αμερική διαμορφώθηκε ένα συγκεκριμένο είδος έρευνας δράσης, η συμμετοχική έρευνα

δράσης (participatory action research) (Montero, 2000. Kagan, Burton & Siddiquee, 2008).

Η συμμετοχική έρευνα δράσης είναι μια «μεθοδολογική διαδικασία και στρατηγική

που ενσωματώνει ενεργά τους ανθρώπους και τις ομάδες που επηρεάζονται από ένα

23

πρόβλημα, με τέτοιο τρόπο που γίνονται συν-ερευνητές μέσα από τη δράση τους σε

διάφορες φάσεις και στιγμές διεξαγωγής της έρευνας που γίνεται για την επίλυσή του»

(Montero, 2000). Μέσα από τη συμμετοχή τους οι άνθρωποι είναι ζητούμενο να

ανακτήσουν την εξουσία τους και τον έλεγχο στη ζωή τους, να αξιοποιήσουν τους πόρους

και να αποκτήσουν καινούριους, να αλλάξουν τις συνθήκες ζωής και το άμεσο περιβάλλον

τους και να μετασχηματίσουν τις εγκαθιδρυμένες σχέσεις εξουσίας με άλλες ομάδες ή

θεσμούς στην κοινωνία τους (Kagan, Burton & Siddiquee, 2008). Η συμμετοχική έρευνα

δράσης είναι μια προσέγγιση στην έρευνα που αφοσιώνεται έντονα στη δουλειά με μέλη

κοινοτήτων που παραδοσιακά είναι υπό εκμετάλλευση και καταπίεση και σε μια συλλογική

προσπάθεια για κοινωνική αλλαγή (Maguire, 1987 στο Brydon-Miller, 1997).

O Fals Borda (1985) μιλώντας για τη συμμετοχική έρευνα δράσης αναφέρεται σε

μια διαδικασία που παντρεύει την εκπαίδευση ενηλίκων, την επιστημονική έρευνα και την

πολιτική δράση και που αντιλαμβάνεται την κριτική ανάλυση, την διάγνωση των

καταστάσεων και της πρακτικής ως πηγές γνώσης, ενώ ταυτόχρονα χτίζει τη δύναμη των

ανθρώπων (Fals Borda, 1985 στο Montero, 2000).

5.2.5 Στόχοι και χαρακτηριστικά της έρευνας δράσης

Οι βασικοί στόχοι της έρευνας δράσης αφορούν την παραγωγή πρακτικής γνώσης

χρήσιμης στην καθημερινότητα των ανθρώπων, τη συμβολή μέσω αυτής της γνώσης στην

οικονομική, πολιτική, ψυχολογική, πνευματική ευημερία των ανθρώπων και των

κοινοτήτων, καθώς και στην περισσότερο ισότιμη και βιώσιμη σχέση με την ευρύτερη

οικολογία του πλανήτη και τέλος, τον συνδυασμό των πρακτικών αποτελεσμάτων με μια

νέα κατανόηση «γιατί η δράση χωρίς τη θεωρία είναι τυφλή, όπως και η θεωρία χωρίς τη

δράση είναι άνευ σημασίας» (Reason & Bradbury, 2001).

Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της έρευνας δράσης είναι το γεγονός ότι τοποθετεί

τον έλεγχο της έρευνας όχι μόνο στους ερευνητές, αλλά κυρίως στους συμμετέχοντες σε

αυτήν, δηλαδή σε αυτούς που συνήθως αποκαλούμε «υποκείμενα» της (Herr & Anderson,

2005). Όπως αναφέρεται, η έρευνα δράσης γίνεται μαζί με και για τους ανθρώπους και όχι

πάνω στους ανθρώπους ή σχετικά με αυτούς (Reason 1988. Heron & Reason, 2001).

Για να πραγματοποιηθεί η έρευνα δράσης προϋποθέτει μια κάποιου είδους

παρέμβαση σε φυσικά, κοινωνικά πλαίσια και όχι σε τεχνητά, ερευνητικά (Herr & Anderson,

2005). Για τον ερευνητή αυτές οι παρεμβάσεις συνιστούν μια σπείρα κύκλων δράσης στις

οποίες επιχειρείται: α) Η ανάπτυξη ενός σχεδίου δράσης για τη βελτίωση αυτού που

24

συμβαίνει ήδη (Σχεδιάζω), β) η δράση για την εφαρμογή αυτού του σχεδίου (Δρω), γ) η

παρατήρηση των επιδράσεων της δράσης στο πλαίσιο που πραγματοποιείται (Παρατηρώ)

και δ) ο αναστοχασμός πάνω σ’ αυτές τις επιδράσεις, έτσι ώστε να προκύψει περαιτέρω

σχεδιασμός, ακόλουθη δράση, κοκ μέσα από μια διαδοχή των κύκλων (Αναστοχάζομαι17,

Επανασχεδιάζω) (Kemmis, 1982, σελ. 7 στο Herr & Anderson, 2005). Αυτοί οι κύκλοι

δημιουργούν τη σπείρα της έρευνας δράσης, όπου ο κάθε κύκλος αυξάνει τη γνώση του

ερευνητή για το αρχικό ερώτημα ή πρόβλημα και ίσως οδηγεί στη λύση του (Herr &

Anderson, 2005).

Συνεπώς, η έρευνα δράσης περιλαμβάνει: την έμφαση σε πρακτικά ζητήματα, τον

αναστοχασμό κάποιου πάνω στην πρακτική του, τη συνεργασία ερευνητών και

συμμετεχόντων, την σπείρα των κύκλων δράσης, την ανάπτυξη ενός σχεδίου δράσης που να

απαντά σε ένα πρακτικό ζήτημα, το μοίρασμα των ευρημάτων με όλους τους

εμπλεκόμενους (Kagan, Burton & Siddiquee, 2008).

Ο Collier (1945) αναφέρεται στην ανάγκη να δοθεί στις τοπικές κουλτούρες κύρος,

ευθύνη και δύναμη για να ενισχυθεί η εκπαίδευση και η τοπική οργάνωση (Collier, 1945

στο Winter & Munn- Giddings, 2001), πράγματα που αποτελούν κεντρικά ζητούμενα για την

έρευνα δράσης. Έτσι, λοιπόν, η πολιτική και κριτική διάσταση της έρευνας δράσης

σχετίζεται άμεσα με την κοινοτική ανάπτυξη. Η κοινοτική ανάπτυξη μέσω της έρευνας

δράσης στοχεύει στην ενδυνάμωση των αποδυναμωμένων και αποτελεί μια προσπάθεια

αλλαγής των δομικών προβλημάτων των σύγχρονων κοινωνικών, στις οποίες μεταξύ άλλων

έχουν φθίνει οι ανθρώπινες αξίες που σχετίζονται με την «κοινότητα» και η κοινοτική ζωή

έχει μετατραπεί σε μια κοινή ζωή ατόμων που ενδιαφέρονται μόνο για τους ίδιους (Winter

& Munn- Giddings, 2001). Είναι λοιπόν σημαντικό να αναφερθεί ότι η έρευνα δράσης είναι

μια μεθοδολογία που είναι συνδεδεμένη με συγκεκριμένες αξίες. Κάποιες από αυτές είναι

η δικαιότερη κατανομή των πόρων και της εξουσίας, η συνεργατικότητα και η

συλλογικότητα (Herr & Anderson, 2005).

Ακόμη, η αξιακή βάση της έρευνας δράσης μέσα στην επαγγελματική πρακτική

υπογραμμίζει και την έννοια της ενδυνάμωσης, αλλά και τη θέαση των ανθρώπων ως

ανθρώπους και όχι ως ταμπέλες, περιστατικά, προβλήματα, υποκείμενα/ αντικείμενα

έρευνας (Mullender et al., 1993/4 στο Winter & Munn- Giddings, 2001). Η έμφαση στην

17

Ο αναστοχασμός στην έρευνα δράσης μπορεί να περιγραφεί συνοπτικά ως η διαδικασία μέσα από την οποία ο ερευνητής κάνει συνδέσεις, διαψεύδεται, παίρνει υπόψιν άλλες οπτικές, σημειώνει την επίδραση των συναισθημάτων του και αναστέλλει την εύκολη εξαγωγή συμπερασμάτων (Hall, 1995 στο Winter & Munn- Giddings, 2001).

25

ενδυνάμωση δεν αφορά μόνο τον ατομικό αναστοχασμό αλλά μια αμοιβαία συλλογική

υποστηρικτική προσπάθεια (Carr & Kemmis, 1986 στο Winter & Munn- Giddings, 2001).

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της έρευνας δράσης είναι το γεγονός ότι την αφορά εξίσου η

διαδικασία της έρευνας με τα ευρήματα της. Η διαδικασία αυτή δημιουργεί σχέσεις μεταξύ

των εμπλεκόμενων και η ίδια διαδικασία μπορεί να εμπλουτίσει τη γνώση για αυτές

(Winter & Munn- Giddings, 2001).

5.3 Έρευνα δράσης από ερευνητές- επαγγελματίες

Η παρούσα έρευνα, εκτός των παραπάνω, αποτελεί μια έρευνα από τους ίδιους τους

επαγγελματίες που εργάζονται στο συγκεκριμένο πλαίσιο. Δηλαδή, οι δυο ερευνήτριες

είμαστε ταυτόχρονα και εργαζόμενες στο Πρόγραμμα. Παρακάτω αναπτύσσουμε κάποια

σημεία της βιβλιογραφίας σχετικά με την έρευνα δράσης από επαγγελματίες- ερευνητές, τα

οποία μας φάνηκαν χρήσιμα κατά την διάρκεια διεξαγωγής της μελέτης μας.

Σε κάποια πεδία όπως η εκπαίδευση, η νοσηλευτική, η κοινωνική εργασία, κα έχει

αρχίσει εδώ και κάποια χρόνια να κερδίζει έδαφος η ιδέα της έρευνας από επαγγελματίες

(practitioner research). Αυτό το είδος έρευνας πραγματοποιείται από τον επαγγελματία/ εκ

των έσω ερευνητή (practitioner/ insider) και όχι από κάποιον εξωτερικό (outsider) . Ένα

σημείο στο οποίο όμως χρειάζεται προσοχή είναι ο ερευνητής- επαγγελματίας να μην

επισκιάσει άλλους σημαντικούς εμπλεκόμενους (stakeholders) στο πλαίσιο εργασίας του,

όπως πελάτες ή μέλη της κοινότητας (Herr & Anderson, 2005).

Συχνά, έρευνες δράσης γίνονται από ερευνητές- επαγγελματίες στους οργανισμούς,

έτσι ώστε να εμβαθύνουν τον αναστοχασμό τους για την πρακτική τους σχετικά με την

επίλυση προβλημάτων και για επαγγελματική εξέλιξη. Ο επαγγελματίας και ο ερευνητής

είναι το ίδιο άτομο (Herr & Anderson, 2005). Το πλεονέκτημα σε αυτήν την περίπτωση είναι

το ότι ο επαγγελματίας έχει για το πλαίσιο του ένα βαθύ επίπεδο άδηλης γνώσης (tacit

knowledge) (Anderson & Jones, 2000 στο Herr & Anderson, 2005). Επιπλέον, ο

επαγγελματίας μέσα από την έρευνά του θέλει να επιδράσει στο πλαίσιο δουλειάς του και

να ενδυναμώσει τους εμπλεκόμενους σ’ αυτό καθώς και τον ίδιο –προσωπικά και

επαγγελματικά- έτσι ώστε να μπορέσει να φέρει αλλαγές (Herr & Anderson, 2005).

Η άδηλη γνώση είναι κατά κάποιο τρόπο το αντίθετο της τυπικής γνώσης. Είναι η γνώση

που είναι δύσκολο να μεταφερθεί σε κάποιον γραπτά ή λεκτικά. Αφορά πράγματα που

γνωρίζουμε αλλά δεν μπορούμε να αρθρώσουμε (πχ. γνώσεις δεξιοτήτων) (Polanyi, 1958

στο Herr & Anderson, 2005. Polanyi, 1962). Η γνώση αυτή που είναι άδηλη, είναι

26

διαισθητική και μη αρθρώσιμη. Για να μπορέσει να μεταφερθεί, να επικοινωνηθεί , να

κατανοηθεί ή να χρησιμοποιηθεί προϋποθέτει την παρουσία του υποκειμένου που την

κατέχει (Lam, 2000).

Η άδηλη γνώση για το πλαίσιο που έχει ο επαγγελματίας λόγω του χρόνου που έχει

δουλέψει σ’ αυτό, από τη μια αποτελεί πλεονέκτημα έναντι ενός εξωτερικού ερευνητή (πχ

εθνογραφικής έρευνας) που θα χρειαστεί να την αποκτήσει από την αρχή. Από την άλλη,

όμως, η άδηλη γνώση τείνει να βρίθει μεροληψιών, προκαταλήψεων, ανεξέταστων

εντυπώσεων και υποθέσεων, οι οποίες είναι ζητούμενο να γίνουν αντιληπτές και να

εξεταστούν (Herr & Anderson, 2005).

Οι Clandinin και Connelly (1995) παρατηρούν ότι στην έρευνα δράσης που γίνεται από

κάποιον εξωτερικό στο πλαίσιο, ο ερευνητής βλέπει το πλαίσιο υπό το πρίσμα της

θεωρητικής του γνώσης και ως αποτέλεσμα έχει λιγότερη κατανόηση για όσα σχετίζονται

με το προσωπικό στοιχείο, με το πλαίσιο, με την υποκειμενικότητα, με το εφήμερο, με την

ιστορία και με τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων (Clandinin & Connelly, 1995 στο Herr &

Anderson, 2005).

Στην περίπτωση της έρευνας δράσης από επαγγελματία, ο ερευνητής ουσιαστικά

μελετά τον εαυτό του και την πρακτική του, όμως στην περίπτωση που μια ομάδα

επαγγελματιών μελετούν το πλαίσιο δουλειάς τους, τότε η έρευνα εστιάζει ταυτόχρονα και

στις δράσεις που ξεκίνησαν μέσα στο πλαίσιο. Σ’ αυτήν την περίπτωση λοιπόν οι

επαγγελματίες- ερευνητές συνήθως θέλουν να μελετήσουν τα αποτελέσματα των δράσεων

μέσα στο πλαίσιό τους, δηλαδή η έρευνα αποτελεί ενός είδους εσωτερική αξιολόγηση (Herr

& Anderson, 2005).

Σε αυτό το είδος έρευνας δράσης είναι πολύ σημαντικό οι επαγγελματίες- ερευνητές να

αναγνωρίζουν σε κάθε βήμα τους ότι είναι εσωτερικοί στο πλαίσιο και αφοσιωμένοι στην

επιτυχία των δράσεων και όχι εξωτερικοί παρατηρητές. Χρειάζεται επίσης να αναγνωρίσουν

και να υπερνικήσουν την πιθανή τάση τους για αυτοπροβολή (Herr & Anderson, 2005).

Επίσης, οι ερευνητές-επαγγελματίες, επειδή πιστεύουν πραγματικά στην πρακτική τους

συνήθως δίνουν μια θετική χροιά στα δεδομένα τους. Γι’ αυτό το λόγο χρειάζεται να

αντιμετωπίσουν τις μεροληψίες τους. Ένας τρόπος είναι να αναγνωρίσουν τη θέση τους

στην έρευνα (εσωτερικός- εξωτερικός) και επίσης να δώσουν έμφαση στον αναστοχασμό

για τους ίδιους.

Επιπλέον, αυτού του είδους η έρευνα απαντά στην ανάγκη των επαγγελματιών να

δώσουν νόημα στην πρακτική τους (Evans, 1995 στο Herr & Anderson, 2005) αλλά και στην

ανάγκη τους να μαθαίνουν για την πρακτική τους. Ο Schon (1983) αναφέρεται στον

27

αναστοχαστικό επαγγελματία (reflective practitioner), δηλαδή στον επαγγελματία που μέσα

από την ερευνητική διαδικασία «μαθαίνει να μαθαίνει» για τη δουλειά του και γι’ αυτό το

λόγο γίνεται καλύτερος επαγγελματίας (Schon, 1983 στο Herr & Anderson, 2005).

Στην έρευνα δράσης με ερευνητή- επαγγελματία υπάρχει συχνά η αίσθηση ότι δεν

υπάρχει ξεκάθαρη αρχή ή ξεκάθαρο τέλος της έρευνας. Τα ερευνητικά ερωτήματα είναι

συνήθως τυπικές διατυπώσεις των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο επαγγελματίας και

ίσως των δράσεων που αναλαμβάνει για την επίλυσή τους. Με αυτήν την έννοια η έρευνα

είναι μια προσπάθεια απόκτησης προοπτικής πάνω στη δουλειά του μέσω συστηματικής

εξέτασης και είναι ένας τρόπος βελτίωσης της δουλειάς του. Τα ερευνητικά ερωτήματα

συχνά απαντούν σε κάτι που ο επαγγελματίας θέλει να κάνει ή να κατανοήσει καλύτερα

(Herr & Anderson, 2005).

Τέλος, υπάρχει μια συζήτηση αν για τον ερευνητή- επαγγελματία η έρευνα

αποτελεί διακοπή από τη δουλειά του ή έναν τρόπο να την προχωρήσει και να την εξελίξει

(Winter & Munn- Giddings, 2001). Η δική μας εμπειρία είναι ότι μέσα από αυτή τη

διαδικασία μεγαλώνεις μέσα στη δουλειά σου, μαθαίνεις για την δουλειά σου και τη

δουλειά σου, μαθαίνεις να ακούς τις ανάγκες των εμπλεκόμενων στις δράσεις και πώς να

τις ακούς, γίνεσαι δημιουργικός και κατανοείς στην πράξη την αξία του διαρκούς

αναστοχασμού πάνω σε αυτό που κάνεις.

5.3.1 Η μάθηση ως κομμάτι της έρευνας

Ο Chris Argyris (1982) στη δουλειά του στην επιστήμη της δράσης (action science)

υπογράμμισε την ικανότητα των οργανισμών για μάθηση και αντιλαμβανόμενος τους

οργανισμούς ως αυτοδιορθούμενα συστήματα τόνισε τη σημασία της επικοινωνίας στην

αλλαγή τους. Ο ίδιος τόνισε και την επιστημονική διάσταση της έρευνας δράσης λέγοντας

ότι στόχος της είναι η παραγωγή γνώσης που είναι χρήσιμη, έγκυρη, περιγραφική για τον

κόσμο και που πληροφορεί για το πώς μπορούμε να τον αλλάξουμε. Θεωρεί ότι αυτή η

γνώση που παράγεται πρέπει να υπηρετεί την δράση. Ταυτόχρονα, ασκεί κριτική σε

κάποιες μορφές έρευνας δράσης οι οποίες εμμένουν στα κριτήρια της παραδοσιακής

κοινωνικής έρευνας κι έτσι με αυτόν τον τρόπο κινδυνεύουν να μην είναι χρήσιμες, καθώς

θεωρεί ότι η ακαμψία και η αυστηρότητα μπορούν να αποσυνδέσουν την έρευνα από την

πραγματικότητα την οποία έχει κατασκευαστεί να κατανοήσει (Argyris , 1982 στο Argyris,

Putnam & Mc Lain Smith, 1985).

28

Για την παρούσα έρευνα αυτές οι ιδέες του Chris Argyris μας φάνηκαν

ενδιαφέρουσες και χρήσιμες γιατί η ιδέα ότι ένας οργανισμός έχει τη ικανότητα να

μαθαίνει και έτσι να αλλάζει, απαντά σε ένα πολύ σημαντικό ζητούμενο αυτής της

διαδικασίας για μας. Θεωρήσαμε από την αρχή πολύ σημαντικό μέσα από την εν λόγω

έρευνα πέρα από την επίτευξη των στόχων του Προγράμματος και την υλοποίηση των

δράσεων του και τον αναστοχασμό πάνω στα αποτελέσματά τους, καθώς και η διαδικασία

αυτή να είναι διδακτική για μας και για τους εκάστοτε συμμετέχοντες στις δράσεις.

Διδακτική ως προς το τι κάναμε σωστά και τι όχι και γιατί ήταν σωστό και γιατί όχι. Με άλλα

λόγια, η κάθε εμπειρία που αποκτήσαμε μέσα από κάθε δράση να αφήσει κι ένα

απόσταγμα γνώσης χρήσιμο για τη συνέχεια, τόσο για εμάς και τους εμπλεκόμενους στις

δράσεις, όσο και για συναδέρφους σε άλλους χώρους που πιθανόν να έρθουν αντιμέτωποι

με παρόμοια ζητήματα με εμάς.

Επιπλέον, ήταν πολύ χρήσιμη για μας η ιδέα του να είναι η έρευνα μας άμεσα

συνδεδεμένη με την πραγματικότητα του Προγράμματος, η οποία ούτως ή άλλως λόγω της

φύσης των δράσεων του δεν μπορεί να μπει κάτω από αυστηρό έλεγχο καθώς σ’ αυτήν

εμπλέκονται πολλοί και διαφορετικοί άνθρωποι, με διαφορετικά αιτήματα, οι δράσεις

πραγματοποιούνται σε διάφορα πλαίσια και συχνά με διαφορετικούς στόχους και

ζητούμενα.

Επίσης, χρήσιμη ήταν για μας η έννοια της μάθησης μέσω της δράσης (action learning)

που ορίζεται ως μια διαδικασία μάθησης μέσω της πράξης, η οποία περιλαμβάνει τον

αναστοχασμό αυτού που μαθαίνει και την απομνημόνευση της εμπειρίας της δράσης και

των αποτελεσμάτων της. Είναι η μάθηση ως ένα σημαντικό και επιδιωκόμενο κομμάτι μιας

δράσης. Είναι μια μορφή βιωματικής μάθησης (Jarvis, 1990).

6. Συλλογή δεδομένων

Η έρευνα δράσης παρόλο που σχετίζεται με μια ευρύτερη κοινωνικο-

κονστρουξιονιστική προσέγγιση, δεν είναι δεσμευμένη σε μια συγκεκριμένη μεθοδολογία

(Burton & Kagan, 1998 στο Kagan, Burton & Siddiquee, 2008). Η κατάλληλη μεθοδολογία

καθορίζεται από τα πραγματιστικά ενδιαφέροντα που σχετίζονται με το ζήτημα που

μελετάται (Kagan, Burton & Siddiquee, 2008).

Ο Cresswell (2002) προτείνει τρεις κατηγορίες δεδομένων:

29

Α) Τα βιωματικά, τα οποία σχετίζονται με την εμπλοκή των ίδιων των ερευνητών, που

μπορούν να είναι: συμμετοχή, παρουσιάσεις και τέχνες όπως φωτογραφίες, γραπτά και

τοπικά έθιμα, ιστορίες, αυτό-αναστοχασμός, στοχευμένες συζητήσεις.

Β) Τα διερευνητικά, από τα οποία ο ερευνητής συλλέγει καινούριες πληροφορίες με

διαφορετικούς τρόπους, που μπορούν να είναι: συνεντεύξεις (μη δομημένες και άτυπες,

ημι-δομημένες, δομημένες, κλπ), ομάδες εστίασης, γεγονότα ολόκληρου του συστήματος,

καθοδηγούμενες συζητήσεις.

Γ) Τα εξεταστικά, με τα οποία ο ερευνητής κρατάει αρχείο, που μπορούν να είναι:

αρχεία, κείμενα, χάρτες, κασέτες ήχου και βιντεοκασέτες, αντικείμενα, αφηγήσεις,

σημειώσεις πεδίου από παρατηρήσεις, συναισθήματα και αναστοχασμούς (Cresswell, 2002

στο Kagan, Burton & Siddiquee, 2008).

Στην έρευνα δράσης από ερευνητές- επαγγελματίες χρησιμοποιούνται συνήθως ως

κύριες πηγές συλλογής δεδομένων τα ημερολόγια των ερευνητών (Herr & Anderson, 2005).

Στη δική μας περίπτωση η συλλογή των δεδομένων μας έγινε από τις εξής πηγές:

A) Προσωπικά ημερολόγια της καθεμίας από εμάς στα οποία αποτυπώνονται η πορεία

των δράσεων αναλυτικά, προσωπικές σκέψεις και συναισθήματα, καθώς και συζητήσεις,

τυπικές και άτυπες, με τους άμεσα εμπλεκόμενους σε κάθε δράση. Τα ημερολόγια

κρατούνταν σχεδόν καθημερινά και στο τέλος του κάθε μήνα καταγράφονταν οι

προβληματισμοί και οι αναστοχαστικές σκέψεις για το συγκεκριμένο διάστημα.

B) Σημειώσεις πεδίου της καθεμιάς από παρατηρήσεις, σκέψεις, συναισθήματα και

αναστοχαστικές σκέψεις. Συνήθως τα παραπάνω καταγράφονταν πρόχειρα κατά τη

διάρκεια συζητήσεων ή συναντήσεων ή της καθημερινότητας. Πολλές από τις σημειώσεις

αυτές ενσωματώνονταν στη συνέχεια στα ημερολόγια, ενώ άλλες όχι.

Γ) Πρακτικά οργανωτικών συναντήσεων του προσωπικού του Προγράμματος.

Δ) Σημειώσεις από τις συναντήσεις με τους επόπτες.

Ε) Πρακτικά συναντήσεων της εκάστοτε δράσης.

ΣΤ) Απολογισμοί έργου του Προγράμματος.

Ζ) Αρχείο του Προγράμματος: Εισερχόμενη και εξερχόμενη αλληλογραφία (και η

ηλεκτρονική), φόρμες πρώτης επαφής ανθρώπων που υποστηρίζονται από το Πρόγραμμα,

φωτογραφίες και βίντεο18 από τις δράσεις, κα.

18

Μερικά από τα βίντεο που αποτέλεσαν πηγές για την παρούσα έρευνα είναι από τα τοπικά ΜΜΕ και μπορούν να αναζητηθούν στους παρακάτω συνδέσμους: https://www.youtube.com/watch?v=MVabPNBqjBA, https://www.youtube.com/watch?v=DUXjBTAQmPs,

30

Η) Αποδελτίωση τύπου σχετικού με τις δράσεις του Προγράμματος.

Θ) Απομαγνητοφωνημένο απόσπασμα19 από συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου

που περιέχει συζήτηση σχετική με το Πρόγραμμα.

Παράλληλα, όμως, μια δεξαμενή δεδομένων για μας ήταν και το γεγονός ότι ζούμε

μέσα σ’ αυτήν την τοπική κοινωνία. Έχουμε έναν κοινωνικό περίγυρο, παρακολουθούμε τα

κοινωνικά, πολιτικά, πολιτιστικά ή τα οποιαδήποτε δρώμενα της πόλης, διαβάζουμε τον

τοπικό τύπο, κλπ και άρα, βρισκόμαστε σε πολλές και διαφορετικές περιστάσεις όπου μέσα

από άτυπους τρόπους αφουγκραζόμαστε τις ανάγκες της κοινότητας. Ο Valla (1994)

αναφέρει ότι ο ερευνητής στην κοινότητα είναι απαραίτητο να χρησιμοποιήσει και τέτοιους

άτυπους τρόπους συλλογής δεδομένων, μέσα από τους οποίους εκτός των άλλων

επιτυγχάνει και μεγαλύτερο βαθμό συμμετοχής της κοινότητας (Valla, 1994 στο Winter &

Munn- Giddings, 2001).

7. Ανάλυση των δεδομένων

Αναφερθήκαμε παραπάνω αναλυτικά στις πηγές και στον τρόπο συλλογής των

δεδομένων μας για την παρούσα έρευνα. Θέλοντας τα αποτελέσματα της παρούσας

έρευνας να είναι περισσότερο έγκυρα, αποφασίσαμε να αναλύσουμε τα δεδομένα μας με

δυο τρόπους.

Διαλέξαμε, λοιπόν, να κάνουμε την ανάλυση των δεδομένων μας χρησιμοποιώντας

αφενός τη λογική της έρευνας δράσης και τη μέθοδο της συνεχούς σύγκρισης20 που

προτείνει (Winter & Munn – Giddings, 2001) και αφετέρου τις αρχές της θεμελιωμένης

θεωρίας.

Η έρευνα δράσης όπως και η θεμελιωμένη θεωρία (grounded theory) είναι

προσεγγίσεις στην έρευνα οδηγούμενες περισσότερο από τα δεδομένα παρά από τη

θεωρία (Herr & Anderson, 2005) και άρα, είναι μέθοδοι που θεωρήσαμε κατάλληλες για

την έρευνά μας. Έτσι στην περίπτωσή μας, η λογική της έρευνα δράσης κυρίως «γεννά» τα

δεδομένα μας και η θεμελιωμένη θεωρία τα αναλύει (Λαϊνάς, 2013)21.

https://www.youtube.com/watch?v=NksKEbsj4S4, https://www.youtube.com/watch?v=uGtbiRpMSS8. 19

Η εν λόγω απομαγνητοφώνηση έχει γίνει από τα επίσημα πρακτικά του δημοτικού συμβουλίου, τα οποία αναρτώνται στον παρακάτω σύνδεσμο: http://www.sitia.gr/city/web-camera.html. 20

Η συνεχής σύγκριση έγινε και επί των δεδομένων της έρευνας αλλά και επί των κωδικών που προέκυψαν από την κωδικοποίησή τους με βάση τις αρχές της θεμελιωμένης θεωρίας. 21

Η επιλογή του συνδυασμού των αρχών της έρευνας δράσης με αυτές της θεμελιωμένης θεωρίας βασίστηκε και στη χρήση τους για τη μελέτη του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας στα πλαίσια διδακτορικής διατριβής του Λαϊνά Σωτήρη με θέμα: «Ψυχοκοινωνικές Παρεμβάσεις και

31

7.1 Η θεμελιωμένη θεωρία

Η θεμελιωμένη θεωρία (grounded theory) έχει τις ρίζες της στη δουλειά των Barney

G. Glaser και Anselm L. Strauss (1967) και αποτελεί μια προσπάθεια γεφύρωσης του

χάσματος ανάμεσα στη θεωρία και την έρευνα (Pidgeon, 1996. Charmaz, 2008. Charmaz &

Henwood, 2008). Μετά από 40 χρόνια ιστορίας έχει πλέον διάφορες παραλλαγές που όλες

όμως βασίζονται στην ιδέα της ανάδυσης νέων θεωριών μέσα από τα ίδια τα δεδομένα της

έρευνας, δηλαδή στην γέννηση θεωριών που θεμελιώνονται μέσα από τα δεδομένα

(Charmaz, 2008. Charmaz & Henwood, 2008 ).

Η θεμελιωμένη θεωρία προσφέρει στρατηγικές ανάλυσης των δεδομένων που

συνδυάζουν τη σαφήνεια με την ευελιξία. Βασικά της χαρακτηριστικά είναι: α) η

ελαχιστοποίηση των προσχεδιασμένων ιδεών για το υπό μελέτη πρόβλημα και για τα

δεδομένα, β) η παράλληλη συλλογή και ανάλυση των δεδομένων έτσι ώστε να

αλληλοενημερώνονται, γ) η διατήρηση μιας ανοιχτής θέσης για διαφορετικές εξηγήσεις και

αναγνώσεις των δεδομένων από τον ερευνητή και δ) η εστίαση στην ανάλυση δεδομένων

με στόχο την ανάδυση θεωριών (Charmaz, 2008).

Σ’ αυτό το σημείο οφείλουμε να αναφέρουμε ότι η επιλογή μας να αναλύσουμε τα

δεδομένα μας με βάση τη θεμελιωμένη θεωρία δεν έγινε εξαρχής. Αυτό σημαίνει ότι η

συλλογή και η ανάλυση των δεδομένων μας δεν ήταν παράλληλη. Η επιλογή αυτή έγινε

όταν είχαμε συγκεντρώσει το μεγαλύτερο μέρος των δεδομένων μας και αποφασίσαμε ότι

το υλικό μας θέλουμε να το «δούμε» και με έναν άλλο τρόπο από αυτόν που υποδεικνύει η

έρευνα δράσης, ο οποίος αφενός να συνάδει με τη φύση της, τους στόχους της και τα

ζητούμενά της και αφετέρου να προσθέτει στις απαντήσεις των στόχων και των

ερωτημάτων της μελέτης μας. Κατά τη διαδικασία της ανάλυσης όμως η θεμελιωμένη

θεωρία μας οδήγησε στο να προσθέσουμε κι άλλες πηγές δεδομένων στο υλικό μας.

Η θεμελιωμένη θεωρία δίνει έμφαση όχι μόνο στα αποτελέσματα της έρευνας αλλά

κυρίως στη διαδικασία της ανάλυσης και στην ανάδυση των θεωρητικών κατηγοριών

Charmaz, 2008). Η πιο πρόσφατη εκδοχή της θεμελιωμένης θεωρίας, που υιοθετεί μια

κοστρουκτιβιστική λογική (Charmaz, 2000, 2005, 2006, 2008), συνεχίζει να δίνει έμφαση

στην ανάδυση, αλλά δίνει επίσης έμφαση και στις συνθήκες της έρευνας καθώς και στις

απόψεις και τις αλληλεπιδράσεις των ερευνητών. Έτσι, το αποτέλεσμα της έρευνας

περιλαμβάνει και όσα μαθαίνει ο ερευνητής στο πεδίο. Η κονστρουκτιβιστική θέση

αντιλαμβάνεται την έρευνα ως ένα αναδυόμενο αποτέλεσμα συγκεκριμένης χρονικής

Αυτοβοήθεια στον τομέα των Εξαρτήσεων. Το παράδειγμα του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας στο Α.Π.Θ.».

32

στιγμής, κοινωνικών συνθηκών και αλληλεπιδράσεων. Άρα, με βάση αυτή τη λογική ο

ερευνητής είναι κομμάτι της έρευνας και όχι ένας απόμακρος παρατηρητής22 (Charmaz,

2008).

Σύμφωνα με τη Charmaz (2008), η ανάλυση με τη λογική της θεμελιωμένης θεωρίας

βασίζεται στα εξής: α) κωδικοποίηση των δεδομένων, β) γράψιμο υπομνημάτων (memo

writing), γ) θεωρητική δειγματοληψία, δ) θεωρητικός κορεσμός (Charmaz, 2006. Charmaz,

2008. Charmaz & Henwood, 2008).

Ο τρόπος κωδικοποίησης των δεδομένων που προτείνει η θεμελιωμένη θεωρία

θέτει και τη βάση της και ξεκινά τη διαδικασία της ανάλυσης. Η κωδικοποίηση γίνεται σε

δυο φάσεις, την αρχική και την εστιασμένη κωδικοποίηση. Στη θεμελιωμένη θεωρία η

κωδικοποίηση αφορά δράσεις και πιθανά ψύγματα θεωρίας. Προτείνεται η κωδικοποίηση

να γίνεται σε μορφή γερουνδίου23 ακριβώς για να μπορούν οι κωδικοί να αποδίδουν τη

δράση. Επίσης, στη θεμελιωμένη θεωρία η κωδικοποίηση είναι διαδραστική και

συγκριτική. Ιδιαίτερα η κωδικοποίηση «σειρά- σειρά» οδηγεί τον ερευνητή σε μια διαρκή

αλληλεπίδραση με τα δεδομένα (Charmaz, 2008).

Μετά την αρχική κωδικοποίηση και αφού ο ερευνητής έχει αναγνωρίσει τους πιο

συχνούς ή σημαντικούς κωδικούς, προχωράει σε μια πιο εστιασμένη κωδικοποίηση που

του επιτρέπει να βάλει σε τάξη και να συνθέσει μεγάλο όγκο δεδομένων. Στη συνέχεια,

ελέγχει λεπτομερώς τους κωδικούς που προκύπτουν από την εστιασμένη κωδικοποίηση και

αξιολογεί ποιοί εξηγούν ή ερμηνεύουν καλύτερα το υπό μελέτη ζήτημα. Οι κωδικοί που

προκύπτουν από αυτή τη διαδικασία αποτελούν δοκιμαστικές θεωρητικές κατηγορίες του.

Βασισμένες στις παραπάνω αρχές κωδικοποιήσαμε αρχικά το υλικό μας «σειρά

σειρά» ή και πολλές φορές «λέξη- λέξη», όπου ήταν απαραίτητο (πρώτο επίπεδο

ανάλυσης). Στη συνέχεια, αφού αναγνωρίσαμε τους σημαντικότερους και συχνότερους

κωδικούς και αρχίσαμε να βλέπουμε κάποια ζητήματα να αναδύονται, προχωρήσαμε σε

μια πιο εστιασμένη κωδικοποίηση των δεδομένων μας (δεύτερο επίπεδο ανάλυσης). Τα

δυο αυτά επίπεδα ανάλυσης έγιναν ξεχωριστά από την καθεμιά πάνω στα δεδομένα μας,

χωρίζοντας το υλικό μας στα δυο24, έτσι ώστε να διασφαλιστεί η εγκυρότητα των

22

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά της θεμελιωμένης θεωρίας και ειδικά αυτής που υιοθετεί μια κονστρουκτιβιστική θέση μας έκαναν να την επιλέξουμε ως μέθοδο ανάλυσης, αφενός γιατί ταιριάζουν με τους στόχους της έρευνας δράσης και αφετέρου γιατί ταιριάζουν με τα δικά μας ερευνητικά ζητούμενα. 23

Για την ελληνική γλώσσα εμείς επιλέξαμε την κωδικοποίηση με τη μορφή ενεργητικών ή παθητικών μετοχών. 24

Δηλαδή, η καθεμιά κωδικοποίησε το προσωπικό της ημερολόγιο και τις σημειώσεις πεδίου της, καθώς το ήμισυ των υπόλοιπων δεδομένων.

33

αποτελεσμάτων. Αξίζει να αναφέρουμε ότι οι δυο αυτές κωδικοποιήσεις είχαν ελάχιστες

αποκλίσεις μεταξύ τους. Έπειτα δημιουργήσαμε δοκιμαστικές κατηγορίες (tentative

categories), ενώνοντας τους κωδικούς της καθεμιάς, οι οποίες αναδύονταν από τα

δεδομένα και οι οποίες διαμορφώθηκαν με βάση τους κωδικούς και του πρώτου αλλά

κυρίως του δεύτερου επιπέδου ανάλυσης (τρίτο επίπεδο ανάλυσης). Τέλος, έγινε η

διαμόρφωση και η συγγραφή των γενικών κατηγοριών που αναδύονται από τα δεδομένα,

οι οποίες τεκμηριώνονται με βάση τις πηγές δεδομένων και τη βιβλιογραφία.

Όμως, ο όγκος των δεδομένων μας ήταν αρκετά μεγάλος και οι πηγές δεδομένων

που χρειαζόταν σε κάποια σημεία για την τεκμηρίωση τους ήταν πολλές. Αποφασίσαμε,

λοιπόν, αφού επιλέξουμε τις πηγές που τεκμηριώνουν ένα ζήτημα, να τα επεξεργαζόμαστε,

έτσι ώστε να αποτελούν ένα ενιαίο απόσπασμα, δηλώνοντας βέβαια τις αρχικές πηγές των

δεδομένων μας.

Δεύτερον, το γράψιμο προοδευτικά όλο και περισσότερων αναλυτικών

υπομνημάτων προχωρεί την διαδικασία της ανάλυσης. Αυτή η διαδικασία ουσιαστικά

αποτελεί μια γέφυρα ανάμεσα στη συλλογή των δεδομένων και το τελικό γράψιμο της

εργασίας (Charmaz, 2003, 2006) και αφορά την αιχμαλώτιση των ιδεών μέσα από τη

διαδικασία της ανάλυσης προοδευτικά (Charmaz, 2008). Η χρήση των υπομνημάτων

φάνηκε ιδιαίτερα πολύτιμη για μας, καθώς μας έδινε την ευκαιρία να καταγράφουμε

διαρκώς τις σκέψεις και τις αναγνώσεις μας πάνω στα δεδομένα σε κάθε στάδιο της

ανάλυσης και επίσης ήταν ιδιαίτερα πολύτιμη για τη συγγραφή της εργασίας.

Η θεωρητική δειγματοληψία κρατά την μελέτη θεμελιωμένη. Είναι μια μέθοδος

δειγματοληψίας των δεδομένων για την ανάπτυξη μιας κατηγορίας. Για τους ερευνητές της

θεμελιωμένης θεωρίας οι αναδυόμενες κατηγορίες σχηματίζουν τη βάση της θεωρητικής

δειγματοληψίας, καθώς δεν γνωρίζουν που θα τους οδηγήσει η θεωρητική διερεύνησή

τους. Οι δοκιμαστικές κατηγορίες αναδύονται κατά την διαδικασίας της ανάλυσης και

μέσω της θεωρητικής δειγματοληψίας οι ερευνητές οδηγούνται σε περαιτέρω διερεύνηση

για την ανάπτυξή τους. Έτσι, το ζητούμενο για τη θεωρητική δειγματοληψία είναι να

συμπληρώνει τις ιδιότητες των κατηγοριών (Charmaz, 2008).

Ο θεωρητικός κορεσμός σημαίνει κορεσμό των ιδιοτήτων των κατηγοριών και

επέρχεται όταν η συγκέντρωση περισσότερων δεδομένων δεν διαφωτίζει πλέον τις

κατηγορίες (Charmaz, 2008).

Λαμβάνοντας υπόψιν ότι η παρούσα μελέτη βασίζεται στις αρχές της έρευνας δράσης

και μάλιστα αφορά μια διαρκή παρέμβαση, αφού η λειτουργία του Προγράμματος δεν

αρχίζει και τελειώνει στα πλαίσια αυτής της μελέτης, ο κορεσμός των δεδομένων δεν θα

34

μπορούσε να επέλθει πλήρως κάποια στιγμή. Σταματήσαμε να συλλέγουμε δεδομένα όταν

πλέον νιώσαμε ότι έχουμε μια ξεκάθαρη εικόνα της πορείας των δράσεων και όταν

νιώσαμε ότι ολοκληρώνεται μια φάση της πορείας αυτής.

8. Παρουσίαση και συγγραφή των αποτελεσμάτων της έρευνας

Αποφασίσαμε τα αποτελέσματα της έρευνάς μας να τα παρουσιάσουμε με δυο

τρόπους. Ο βασικός είναι, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, μέσα από τις κατηγορίες που

προέκυψαν από την ανάλυση με τη λογική της θεμελιωμένης θεωρίας.

Παράλληλα, όμως θελήσαμε να περιγράψουμε και τους κύκλους δράσης της έρευνας

υπό τη μορφή αφήγησης όπως προτείνεται από τη βιβλιογραφία (Winter & Munn –

Giddings, 2001), θέτοντας κάποιους άξονες πάνω στους οποίους βασίστηκε η περιγραφή.

Η κυκλική λογική της έρευνας δράσης διατρέχει ούτως ή άλλως την καθημερινότητα της

δουλειάς μας στο Πρόγραμμα καθώς και την πορεία της εκάστοτε δράσης. Όμως, θέλοντας

να περιγράψουμε τους κύκλους της έρευνας δράσης για το σύνολο της παρέμβασης,

καταλήξαμε ότι στα πλαίσια της παρούσας μελέτης μπορούμε να δούμε τα εξής:

Α) Το κλείσιμο του προηγούμενου κύκλου δράσης με την αλλαγή του προσωπικού του

Προγράμματος, ο οποίος κλείνει περίπου το Νοέμβριο του 2011 όταν φεύγει οριστικά η

τελευταία προηγούμενη εργαζόμενη.

Β) Έναν αρχικό κύκλο στον οποίο εμείς συνεχίσαμε τις δράσεις του Προγράμματος με

τον τρόπο που τις παραλάβαμε και άρα, ξεκινάμε από τη φάση της δράσης25 στην πορεία

του σχεδιάζω, δρω, παρατηρώ, αναστοχάζομαι, επανασχεδιάζω, κοκ. Ο κύκλος αυτός

κλείνει αρχές της άνοιξης του 2012, όπου αρχίζουμε πλέον ενεργά να σχεδιάζουμε τις

δράσεις του Προγράμματος.

Γ) Ξεκινάει έτσι ο επόμενος κύκλος που κλείνει λίγο περίπου πριν το τέλος της

παρούσας έρευνας, η οποία ουσιαστικά σταματά με την έναρξη του επόμενου κύκλου. Η

περιγραφή του συγκεκριμένου κύκλου, ο οποίος διαρκεί από τις αρχές της άνοιξης του

2012 μέχρι και τις αρχές του 2013, είναι κεντρικό ζητούμενο για μας καθώς είναι ο κύκλος

στον οποίο συμμετείχαμε σε κάθε φάση του26.

25

Ακριβώς επειδή η μελέτη αφορά μια πραγματική και διαρκή ψυχοκοινωνική παρέμβαση, η οποία δεν θα μπορούσε να σταματήσει με την αλλαγή του προσωπικού, ξεκινώντας έτσι εμείς από τη φάση του σχεδιασμού της, είναι φυσικό επακόλουθο το ότι εμείς μπήκαμε σε αυτή τη σπείρα δρώντας. 26

Ο χωρισμός των παραπάνω κύκλων γίνεται χάριν της παρούσας εργασίας και δεν είναι απόλυτος καθώς υπάρχουν φάσεις που αλληλοεπικαλύπτονται ή συμβαίνουν παράλληλα.

35

Οι άξονες πάνω στους οποίους βασίστηκε οι περιγραφή των κύκλων δράσης είναι

οι εξής:

Α) Περιγραφή των δράσεων του κάθε κύκλου.

Β) Συμμετέχοντες σε κάθε δράση.

Γ) Αξιολόγηση των δράσεων.

Δ) Τα κρίσιμα συμβάντα που επηρέασαν την παρέμβαση.

Ε) Επανασχεδιασμός των δράσεων και σχεδιασμός νέων.

9. Εγκυρότητα της έρευνας

Στην ποιοτική μεθοδολογία γενικότερα υπάρχει συχνά μια ασυμφωνία σχετικά με τα

κριτήρια εγκυρότητας και αξιοπιστίας μιας έρευνας. Ειδικά στην έρευνα δράσης και ειδικά

όταν ο ερευνητής είναι και επαγγελματίας, θεωρείται ακόμη δυσκολότερο να

προσδιοριστούν τα κριτήρια αυτά. Ο επαγγελματίας θεωρείται «ντόπιος» στο πλαίσιό του

και άρα, τίθεται το ζητούμενο γι’ αυτόν να μπορέσει να αναγνωρίσει τις δεδομένες πλευρές

της πρακτικής του σαν να ήταν εξωτερικός παρατηρητής (Herr & Anderson, 2005).

Τα κριτήρια για μια καλή έρευνα δράσης λόγω της φύσης της, δηλαδή του

προσανατολισμού της στη δράση, δεν μπορούν να είναι τα ίδια που ισχύουν για άλλες

θετικιστικές ή νατουραλιστικές έρευνες. Είναι περισσότερο προσαρμοσμένα στους κανόνες

της ποιοτικής μεθοδολογίας (Herr & Anderson, 2005).

Οι Herr και Anderson (2005) προτείνουν πέντε κριτήρια εγκυρότητας της έρευνας

δράσης που συνδέονται άμεσα με τους βασικούς στόχους της, δηλαδή:

Α) την παραγωγή νέας γνώσης: διαλογική και διαδικαστική εγκυρότητα

Β) την επίτευξη αποτελεσμάτων προσανατολισμένων στη δράση: εγκυρότητα

αποτελέσματος

Γ) την εκπαίδευση των ερευνητών και των συμμετεχόντων: καταλυτική εγκυρότητα

Δ) τα αποτελέσματα να είναι σχετικά με το συγκεκριμένο πλαίσιο: δημοκρατική

εγκυρότητα

Ε) μια στιβαρή και κατάλληλη μεθοδολογία έρευνας: διαδικαστική εγκυρότητα

Η εγκυρότητα αποτελέσματος αφορά το βαθμό στον οποίο οι δράσεις οδηγούν στην

επίλυση του προβλήματος για το οποίο σχεδιάστηκαν. Δηλαδή, αφορά στην επιτυχία των

δράσεων ως προς την επίλυση αυτών των προβλημάτων. Στην έρευνα δράσης, λόγω της

κυκλικής της φύσης, οι δράσεις διαρκώς επανασχεδιάζονται, ώστε να απαντούν σε ένα

36

πρόβλημα, ενώ ταυτόχρονα και το πρόβλημα επανορίζεται με βάση τα αποτελέσματα των

δράσεων (Herr & Anderson, 2005).

Η διαδικαστική εγκυρότητα αφορά το βαθμό στον οποίο ο ορισμός και η επίλυση του

προβλήματος έχει γίνει με τέτοιο τρόπο που να επιτρέπει τη διαρκή μάθηση, γεγονός που

αντανακλάται και στα αποτελέσματα των δράσεων. Επίσης, αφορά το βαθμό στον οποίο οι

υπό μελέτη πρακτικές τίθενται υπό διαρκή αναστοχασμό. Για τη διασφάλιση της

διαδικαστικής εγκυρότητας είναι σημαντική η έννοια της τριγωνοποίησης, δηλαδή της

συμπερίληψης πολλαπλών οπτικών, έτσι ώστε να αποφευχθεί μια απλοϊκή, υποκειμενική

ματιά στα δεδομένα (Herr & Anderson, 2005).

Η δημοκρατική εγκυρότητα αφορά το βαθμό στον οποίο η έρευνα γίνεται σε

συνεργασία με τους άμεσα εμπλεκόμενους στο υπό διερεύνηση πρόβλημα (Herr &

Anderson, 2005).

Η καταλυτική εγκυρότητα αφορά το βαθμό στον οποίο «η διαδικασία της έρευνας

επαναπροσανατολίζει, εστιάζει και ενεργοποιεί τους συμμετέχοντες στην κατεύθυνση της

γνώσης της πραγματικότητας, έτσι ώστε να την αλλάξουν» (Lather, 1986b, σελ. 272 στο Herr

& Anderson, 2005).

Τα παραπάνω τέσσερα κριτήρια εγκυρότητας διασφαλίζονται στην παρούσα έρευνα

από το γεγονός ότι η ίδια η υπό μελέτη παρέμβαση βασίζεται στις αρχές της έρευνας

δράσης καθώς και από την τριγωνοποίηση των μεθόδων, η οποία θα αναλυθεί παρακάτω.

Κυρίως, όμως, τα εν λόγω είδη εγκυρότητας θα διασφαλιστούν μέσα από τα ίδια τα

αποτελέσματά της έρευνας.

Αναφορικά με την τριγωνοποίηση των μεθόδων, για την επίτευξή της

χρησιμοποιήσαμε:

Α) Διάφορες πηγές δεδομένων, προσπαθώντας να περιλαμβάνονται περισσότερες από

μια οπτικές για τα ίδια συμβάντα.

Β) Δυο μεθόδους ανάλυσης των δεδομένων μας και αντίστοιχα δυο τρόπους

παρουσίασης των αποτελεσμάτων.

Η διαλογική εγκυρότητα αφορά το βαθμό στον οποίο η έρευνα είναι ανοιχτή και σε

άλλους, οι οποίοι σε διάλογο με τους ερευνητές ασκούν κριτική στην ερευνητική

διαδικασία. Συστήνεται γι’ αυτό το λόγο η συνεργασία με έναν κριτικό φίλο (critical friend)

που γνωρίζει το πλαίσιο και μπορεί να παρέχει εναλλακτικές αναγνώσεις των δεδομένων

της έρευνας (Herr & Anderson, 2005). Οι Lomax, Woodward και Parker (1996) μιλούν για τη

σημασία συναντήσεων με έναν ή περισσότερους κριτικούς φίλους για την επικύρωση των

ευρημάτων (Lomax, Woodward & Parker, 1996 στο Herr & Anderson, 2005).

37

Η ιδέα του κριτικού φίλου αφορά ουσιαστικά ένα συνεργάτη που δίνει συμβουλές

στους ερευνητές και δουλεύει μαζί τους. Δεν είναι σύμβουλος ή επόπτης, αλλά ένας

«φίλος» του επαγγελματία- ερευνητή. Έχει το ρόλο να διευκολύνει τη διαδικασία της

έρευνας, επεκτείνοντας την ικανότητα του ερευνητή για αναστοχασμό και μάθηση, με ένα

υποστηρικτικό και συνεργατικό τρόπο (Stenhouse, 1975 στο Kember et al., 1997).

Για την παρούσα μελέτη συνεργαστήκαμε και είχαμε ως κριτικό φίλο τον Σωτήρη Λαϊνά,

εργαζόμενο και συντονιστή του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης

επί 12 χρόνια και πλέον εργαζόμενο και συντονιστή του Προγράμματος Προαγωγής

Αυτοβοήθειας Χανίων, Δρ. Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Ταυτόχρονα, καθόλη τη διάρκεια της έρευνας πέρα από τον προσωπικό αναστοχασμό

πάνω στη δουλειά που έκανε η καθεμία προσωπικά, πραγματοποιούνταν σε εβδομαδιαία

βάση συναντήσεις του προσωπικού του Προγράμματος, που κατά το μεγαλύτερο χρονικό

διάστημα διεξαγωγής της έρευνας αποτελούνταν από εμάς και μια ακόμη συνάδελφο, την

Κική Δημητριάδου. Επιπλέον, σε τακτά χρονικά διαστήματα είχαμε συναντήσεις με τον

επιστημονικά υπεύθυνο του Προγράμματος κ. Φοίβο Ζαφειρίδη, στις οποίες το

σημαντικότερο κομμάτι αποτελούσε ο αναστοχασμός πάνω στη δουλειά. Η «εξωτερική

ματιά» δηλαδή αποτελεί ουσιαστικό συστατικό της δουλειάς του Προγράμματος και

συνεπώς και της παρούσας έρευνας.

Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε ότι υπάρχει η κριτική στην έρευνα δράσης ότι η

εγκυρότητά της μειώνεται από το γεγονός ότι κατά τη διαδικασία της οι ερευνητές και οι

συμμετέχοντες αποκτούν σχέση. Αντίθετα, κάποιοι ψυχολόγοι αναγνωρίζουν ότι η σχέση

που χτίζει η έρευνα δράσης ανάμεσα στους ερευνητές και στους συμμετέχοντες αποτελεί

όφελος παρά απειλή της εγκυρότητας (Tolman & Brydon- Miller, 2001 στο Herr & Anderson,

2005).

Επειδή το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας έχει ως βασικό στοιχείο της

φιλοσοφίας του τη σχέση μεταξύ των εμπλεκομένων σε οποιαδήποτε δράση, σχέση η οποία

αναπτύσσεται και εξελίσσεται καθημερινά μέσα από τις δράσεις, αλλά και αποτελεί

έναυσμα για καινούριες δράσεις, για μας το γεγονός ότι η έρευνα δράσης χτίζει σχέσεις

μεταξύ ερευνητών και συμμετεχόντων την κατέστησε την ιδανική μέθοδο για μας. Εξάλλου,

το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας βασίζει συνολικά τη λειτουργία του στις

αρχές της έρευνας δράσης.

38

10. Σημασία της έρευνας και γενικευσιμότητα των αποτελεσμάτων

Όπως αναφέρεται στη βιβλιογραφία η έρευνα δράσης αποτελεί μια ποιοτική μέθοδο

έρευνας, της οποίας απώτερος σκοπός είναι να παράγει γνώση για ένα σύστημα με τη

συνεργασία της επιστημονικής κοινότητας και της κοινότητας που ερευνάται αλλάζοντάς το

προς το καλύτερο. Κάθε δράση που σχεδιάζεται και υλοποιείται στοχεύει στο μεγαλύτερο

δυνατό όφελος των ανθρώπων που εμπλέκονται σε αυτή (Willig, 2008).

Στην ακαδημαϊκή κοινότητα η έρευνα δράσης είναι περισσότερο αποδεκτή ως μια

μορφή τοπικής γνώσης που οδηγεί σε αλλαγές στο πλαίσιο που ερευνάται και όχι τόσο ως

μια πηγή επιστημονικής γνώσης που υπερβαίνει το συγκεκριμένο πλαίσιο δουλειάς. Αυτό

που θεωρείται περισσότερο προβληματικό είναι ότι η γνώση που παράγεται από την

έρευνα δράσης είναι οδηγούμενη περισσότερο από την πράξη παρά από τη θεωρία (Herr &

Anderson, 2005).

Η έρευνα δράσης δίνει έμφαση στην αξία της γνώσης που μπορεί να προκύψει από την

έμπρακτη εμπλοκή σε μια κατάσταση (Winter & Munn- Giddings, 2001). Συχνά, τέτοιου

είδους εργασίες θεωρούνται περισσότερο ως μια προσπάθεια των επαγγελματιών να

μάθουν για την τέχνη τους μέσα από μια ερασιτεχνική έρευνα. Αντίθετα, αυτού του είδους

η έρευνας δράσης μπορεί να είναι πολύ χρήσιμη, καθώς αποτελεί έναν τρόπο να δούμε

«πώς τα πήγε» ένας επαγγελματίας μαθαίνοντας την τέχνη του και τί έμαθε σ’ αυτή τη

διαδικασία, πράγμα που είναι σημαντικό να μεταφερθεί και σε άλλους επαγγελματίες

(μεταφερσιμότητα των αποτελεσμάτων από ένα πλαίσιο σε ένα άλλο) (Lincoln & Guba,

1985 στο Herr & Anderson, 2005. Herr & Anderson, 2005).

Λαμβάνοντας υπόψιν ότι εμείς τη χρονική περίοδο που ξεκίνησε η έρευνα βρεθήκαμε

για πρώτη φορά σε ένα πλαίσιο δουλειάς ως επαγγελματίες, θεωρούμε ότι μέσα από αυτή

τη διαδικασία μπορέσαμε, πέρα από το να ανταποκριθούμε στις προκλήσεις της δουλειάς,

κυρίως να τις κατανοήσουμε και επιπλέον μπορέσαμε να αξιοποιήσουμε τα λάθη που

πηγάζουν από την ελλιπή εμπειρία μας, όχι απλώς διορθώνοντάς τα.

Ταυτόχρονα, η χρησιμότητα της συγκεκριμένης έρευνας σε τοπικό κοινωνικό επίπεδο

σχετίζεται με το γεγονός ότι αποτελεί μια προσπάθεια βελτίωσης της δουλειάς μας και των

δράσεων του Προγράμματος και άρα, τα συμπεράσματα και τα αποτελέσματα της θα

«επιστρέψουν» στην τοπική κοινωνία.

Αναφορικά με την γενικευσιμότητα των αποτελεσμάτων της έρευνας δράσης θα πρέπει

να έχουμε υπόψιν ότι μια καλή έρευνα δράσης δεν αποτελεί απλά μια υποκειμενική ματιά,

αλλά είναι μια προσπάθεια που δίνει έμφαση στην αξιολόγηση της πρακτικής αλλαγής και

39

στη διαπραγμάτευση νοήματος μεταξύ διάφορων συμμετεχόντων (Winter & Munn-

Giddings, 2001). Η γνώση που παράγει η έρευνα δράσης δεν είναι μόνο γενικεύσιμη, αλλά

είναι και απαραίτητο να γίνεται δημόσια (Stenhouse, 1985a στο Winter & Munn- Giddings,

2001).

11. Ζητήματα δεοντολογίας

Οι ερευνητές- επαγγελματίες δράσης οφείλουν να αναγνωρίζουν τη θέση τους και άρα

και τις καταστάσεις στις οποίες έχουν ήδη ηθικές και δεοντολογικές δεσμεύσεις απέναντι

στους άλλους ως συναδέρφους, χρήστες της υπηρεσίας τους, κα. Κάνοντας έρευνα δράσης

συνεχίζουν να τους δεσμεύουν η ηθική και η δεοντολογία τους ως επαγγελματίες. Μ’ αυτήν

την έννοια, είναι ήδη διασφαλισμένες αρχές όπως το μέλημα για την ευημερία των άλλων,

η μη πρόκληση βλάβης, ο σεβασμός των δικαιωμάτων τους, η διευκόλυνση της αυτονομίας

τους και η διατήρηση του απορρήτου (Winter & Munn- Giddings, 2001).

Στα πλαίσια της παρούσας έρευνας, όπου η θέση μας ήταν πολλαπλή (ερευνήτριες,

επαγγελματίες, συνάδελφοι ή μια για την άλλη) αναφορικά με τα ζητήματα δεοντολογίας

οδηγηθήκαμε κυρίως με βάση το ρόλο μας ως επαγγελματίες στο πλαίσιο.

Έτσι, τηρήθηκε το απόρρητο και η ανωνυμία όλων των εμπλεκομένων στις δράσεις, τα

οποία φροντίζουμε να τα διασφαλίζουμε διαρκώς και μέσα στην καθημερινή μας πρακτική.

Επίσης, η συμμετοχή στην έρευνα όπως και στις δράσεις ήταν εθελοντική και οποιαδήποτε

στιγμή κάποιος μπορούσε να αποχωρήσει από μια δράση. Αυτό είναι συνυφασμένο ούτως

ή άλλως με τη φύση της δουλειάς μας είτε γιατί ένας άνθρωπος που έχει πρόβλημα με τις

ουσίες δεν θέλει να συνεχίσει να έρχεται στο Πρόγραμμα, είτε γιατί κάποιος αποφασίζει να

μη συμμετέχει πια σε μια οποιαδήποτε δράση.

40

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

ΜΕΡΟΣ Α’

Αφήγηση των κύκλων δράσης με βάση τις αρχές της έρευνας δράσης

Στο παρόν κεφάλαιο θα παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας

υπό τη μορφή αφήγησης σε κύκλους δράσης με βάση της αρχές της έρευνας δράσης. Το

χρονικό διάστημα που πραγματοποιείται η παρούσα μελέτη χωρίζεται σε δύο κύκλους

δράσης με βάση τις αρχές της έρευνας δράσης. Ο πρώτος αφορά στο διάστημα από τις

αρχές Δεκέμβρη του 2011 μέχρι τον Μάρτιο του 2012. Ο δεύτερος ξεκινά τον Μάρτιο του

2012 και τελειώνει τον Φλεβάρη του 2013.

Όπως αναφέρθηκε στη μεθοδολογία, η αφήγηση κάθε κύκλου βασίζεται σε

κάποιους συγκεκριμένους άξονες. Έτσι, σε καθέναν από αυτούς τους κύκλους πρώτον, θα

περιγράψουμε από τη μία, τις δράσεις του Προγράμματος που αφορούν στην υποστήριξη

των ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης και του περιβάλλοντός τους και από την άλλη,

τις δράσεις που πραγματοποίησε το Πρόγραμμα με την τοπική κοινότητα με κύριο στόχο

την πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων.

Επιπλέον, σε κάθε δράση θα αναφερθούμε στους συμμετέχοντες για καθεμιά από τις

δράσεις του Προγράμματος.

Ακόμη, θα παραθέσουμε μια αξιολόγηση για την κάθε δράση, όπως αυτή

προκύπτει από τα δεδομένα μας. Στη συνέχεια, θα περιγράψουμε το κλείσιμο του κάθε

κύκλου δράσης, καθώς και τον επανασχεδιασμό των δράσεων του Προγράμματος ή τον

σχεδιασμό νέων για τον επόμενο κύκλο.

Τέλος, σε κάθε κύκλο θα περιγράψουμε τα κρίσιμα συμβάντα. Τα κρίσιμα

συμβάντα αποτελούν κομβικά συμβάντα κατά τη διάρκεια της παρέμβασης που

επηρεάζουν καταλυτικά τις δράσεις ή επιμέρους διαστάσεις τους, επιφέρουν αλλαγές στον

προσανατολισμό τους, και ταυτόχρονα επηρεάζουν την εμπλοκή και τη στάση των

συμμετεχόντων σε αυτές.

1. Πρώτος Κύκλος Δράσης: Η αρχική φάση της έρευνας

1.1 Εισαγωγικά

Ο πρώτος κύκλος ξεκίνησε στις αρχές του Δεκέμβρη του 2011 και τελείωσε τον

Μάρτιο του 2012. Τον Δεκέμβριο του 2011 ξεκίνησε να εργάζεται στο Πρόγραμμα η μία από

41

εμάς. Στο Πρόγραμμα εργαζόταν ήδη η τρίτη συνάδελφος μας περίπου από τέλη

Σεπτεμβρίου του 2011. Έτσι, στο Πρόγραμμα εργάζονταν δύο ψυχολόγοι στην έναρξη

αυτού του κύκλου, οι οποίες είναι νέες επαγγελματίες.

Όσον αφορά στην υποστήριξη, το διάστημα του πρώτου κύκλου συνεχίστηκε η

κύρια δράση του Προγράμματος, το Ανοιχτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης

Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών.

Όσον αφορά στις δράσεις που πραγματοποίησε το Πρόγραμμα με την τοπική

κοινωνία, το διάστημα του πρώτου κύκλου συνέχισαν να πραγματοποιούνται οι δράσεις

που προϋπήρχαν από τον προηγούμενο κύκλο και βρίσκονταν ακόμη σε εξέλιξη. Ακόμη,

ξεκίνησε η υλοποίηση δράσεων, που σχεδιάστηκαν στον προηγούμενο κύκλο.

Πρώτος κύκλος δράσης: Η αρχική φάση της έρευνας

Δράσεις που

υλοποιήθηκαν

Δράσεις υποστήριξης ανθρώπων με

προβλήματα εξάρτησης

Δράσεις στην τοπική κοινότητα

Αξιολόγηση

-Σταδιακή δημιουργία σχέσεων και

εμπιστοσύνης με τους ανθρώπους του

χώρου

-Έμφαση στην κινητοποίηση των

ανθρώπων να συνεχίσουν την

προσπάθεια απεξάρτησής τους σε

συστηματική βάση

-Ασυνέπεια των ανθρώπων του χώρου

στις δράσεις

-Αλλαγές στην καθημερινότητα του

χώρου με στόχο το μοίρασμα της

ευθύνης γι’ αυτόν

-Έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των

ανθρώπων του χώρου

-Έλλειψη ομαδικότητας

-Δυσκολία να λειτουργήσει η

αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια

-Μεγάλη απήχηση κάποιων δράσεων

και συμμετοχή σε αυτές, χαμηλή

συμμετοχή σε άλλες

-Σταδιακή δημιουργία σχέσεων με

τους συμμετέχοντες στις δράσεις

-Συνέχιση των δράσεων όπως

πραγματοποιούνταν ή όπως

σχεδιάστηκαν στον προηγούμενο

κύκλο

Συμμετέχοντες

Άνθρωποι που υποστηρίζονται από το

Πρόγραμμα, μέλη του περιβάλλοντός

τους, μέλη της ΑμΚΕ «Κόντρα»,

άνθρωποι ή φορείς από την κοινότητα

στα πλαίσια συνεργασίας για κάποιες

Γονείς, παιδιά & έφηβοι (μαθητές),

εκπαιδευτικοί, πολίτες της Σητείας,

άνθρωποι που υποστηρίζονται από

το Πρόγραμμα, μέλη του

περιβάλλοντός τους, μέλη της ΑμΚΕ

42

δράσεις, πολίτες της Σητεία στις

δράσεις που ανοιχτές για συμμετοχή

στην τοπική κοινότητα, άνθρωποι που

εκφράζουν αιτήματα πέρα της

εξάρτησης, εργαζόμενες του

Προγράμματος

«Κόντρα», εργαζόμενες του

Προγράμματος

Επανασχεδιασμός

-Περισσότερη έμφαση στην

κινητοποίηση των ανθρώπων για την

προσπάθειά τους

-Περισσότερη έμφαση στο μοίρασμα

της ευθύνης για το χώρο

-Προσπάθεια ενίσχυσης της

ομαδικότητας του χώρου

-Προσπάθεια ενίσχυσης της

αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας στο

χώρο

-Αναστολή ή προσπάθεια ενίσχυσης

των δράσεων που έχουν χαμηλή

συμμετοχή

-Σχεδιασμός των καινούριων

δράσεων πλέον από τις καινούριες

εργαζόμενες και τους συμμετέχοντες

στις δράσεις

Κρίσιμα συμβάντα -Έναρξη χρηματοδότησης του Προγράμματος από το Δήμο Σητείας

-Αλλαγή προσωπικού στο Πρόγραμμα

1.2 Υποστήριξη ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης και του περιβάλλοντος τους

Περιγραφή των δράσεων27

Οι δράσεις που πραγματοποιούνταν στο Πρόγραμμα την περίοδο που ξεκίνησε η

έρευνα αναφορικά με την υποστήριξη ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης και του

περιβάλλοντος τους, αποτελούσαν το Ανοιχτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης

Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών και πιο συγκεκριμένα:

Α) Το Ημερήσιο Κέντρο Υποστήριξης Εξαρτημένων Ατόμων: Το Ημερήσιο Κέντρο

λειτουργούσε καθημερινά 1000-1400 και 1700-2000. Αποτελεί έναν χώρο συνάντησης σε

27

Στην αφήγηση των κύκλων δράσης έχουμε επιλέξει να παρουσιάσουμε με διαφορετικούς τρόπους τους άξονες της περιγραφής και της αξιολόγησης ανάλογα με τη φύση των δράσεων. Πιο συγκεκριμένα, για τις δράσεις που αφορούν στην υποστήριξη ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης, δίνουμε μια περιγραφή για όλες, καθώς είναι αλληλοσυνδεόμενες, και μια συνολική αξιολόγηση. Παρόλα αυτά για όσες δράσεις χρειάζεται, αναφέρονται επιμέρους οι συμμετέχοντες και η αξιολόγησή τους. Για τις δράσεις με την τοπική κοινότητα δίνουμε μια περιγραφή για όλες και μια αξιολόγηση για την καθεμιά, καθώς η κάθε δράση μπορεί να είναι ξεχωριστή, με άλλους στόχους, κλπ.

43

καθημερινή βάση, τον οποίο οι άνθρωποι του χώρου και οι εργαζόμενες ονομάζουμε

"στέκι". Βασικός προσανατολισμός ήταν να υπάρχει ένα ασφαλές και υποστηρικτικό

περιβάλλον για ανθρώπους με προβλήματα εξάρτησης, και άρα βασική συμφωνία με τους

ανθρώπους ήταν να έρχονται στο στέκι μη έχοντας κάνει χρήση ουσιών. Έτσι, οι άνθρωποι

που υποστηρίζονταν από το Πρόγραμμα μπορούσαν να έρθουν καθημερινά στο στέκι

καθαροί από ουσίες, να έρθουν σε επαφή με άλλους ανθρώπους που βρίσκονταν σε

διάφορες φάσεις της διαδικασίας απεξάρτησης, να κινητοποιηθούν και να υποστηριχθούν

στην έναρξη ή τη συνέχιση της προσπάθειας απεξάρτησής τους σε συστηματική βάση και

από εμάς και από τους υπόλοιπους ανθρώπους του χώρου. Κεντρική στην καθημερινότητα

του στεκιού ήταν η έννοια της αυτοβοήθειας και η εκπαίδευση σε αυτήν. Κεντρικής

σημασίας ήταν επίσης η κινητοποίηση των ανθρώπων που υποστηρίζονταν από το χώρο για

συμμετοχή στις υπόλοιπες δράσεις του Ανοιχτού Προγράμματος και στις δράσεις που

πραγματοποιούσε το Πρόγραμμα στην τοπική κοινότητα.

Συμμετέχοντες

Στο Ημερήσιο Κέντρο συμμετείχαν οι άνθρωποι που υποστηρίζονταν σε σταθερή

βάση από το χώρο και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Β) Οι ατομικές συναντήσεις: Ατομικές συναντήσεις κάναμε με τους ανθρώπους που

προσέρχονταν πρώτη φορά στο Πρόγραμμα με αίτημα βοήθειας, στις οποίες ενημερώναμε

για τον τρόπο λειτουργίας του και εστιάζαμε στην κινητοποίηση των ανθρώπων για την

προσπάθεια απεξάρτησής τους. Επιπλέον, στις ατομικές συναντήσεις συμφωνούσαμε το

εξατομικευμένο πλάνο παρέμβασης28 με τον άνθρωπο, είτε ο ίδιος ήταν καινούριος στον

χώρο, είτε ο ίδιος υποστηριζόταν ήδη από αυτόν. Στην περίπτωση που ο άνθρωπος

υποστηριζόταν ήδη από το Πρόγραμμα, πολλές φορές χρειαζόταν να ξανασυμφωνήσουμε

μαζί του το εξατομικευμένο πλάνο που τον αφορούσε, ώστε να ανταποκρίνεται εκ νέου στις

ανάγκες του και στο αίτημά του σε σχέση με τον χώρο. Τέλος, συναντιόμασταν ατομικά με

τους ανθρώπους, όταν οι ίδιοι διατύπωναν ανάλογο αίτημα για να συζητήσουμε

συγκεκριμένα ζητήματα που αντιμετώπιζαν στη ζωή τους.

Συμμετέχοντες

Σε κάθε ατομική συνάντηση συμμετείχε μία από τις εργαζόμενες και ένας

άνθρωπος που είχε προβλήματα εξάρτησης. Συνολικά συμμετείχαν σε ατομικές

28

Το εξατομικευμένο πλάνο παρέμβασης αποτελεί τον συμφωνημένο τρόπο εμπλοκής του κάθε ανθρώπου στο χώρο, υπολογίζοντας τις ανάγκες του και τη φάση στην οποία βρίσκεται στη διαδικασία απεξάρτησης.

44

συναντήσεις όλοι οι άνθρωποι που προσήλθαν το εν λόγω διάστημα στο Πρόγραμμα, είτε

στα πλαίσια μιας πρώτης επαφής, είτε στην περίπτωση που έρχονταν σταθερά στο χώρο.

Γ) Η υποστήριξη σε ιατρικά, νομικά, εκπαιδευτικά και επαγγελματικά ζητήματα: Σε

αυτές τις δράσεις αναζητούσαμε τρόπους για την υποστήριξη των ανθρώπων γύρω από τα

ιατρικά, νομικά, εκπαιδευτικά και επαγγελματικά ζητήματα που αντιμετώπιζαν, λόγω της

χρόνιας εμπλοκής τους με τις ουσίες. Βασικός προσανατολισμός ήταν να κινητοποιήσουμε

τους ίδιους τους ανθρώπους προς την ανάληψη ευθύνης και αντιμετώπιση των ζητημάτων

τους, με εμάς να έχουμε έναν υποστηρικτικό και διευκολυντικό ρόλο σε αυτή τη

διαδικασία.

Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η υποστήριξη στα παραπάνω ζητήματα ήταν

αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας με τους ανθρώπους. Αυτό γιατί

αφορούσαν κεντρικά ζητήματα της ζωής τους και οι ανάγκες για αυτά μας εκφράζονταν,

είτε άμεσα, είτε έμμεσα, διαρκώς. Με αυτήν την έννοια, είναι αδύνατο να περιγραφεί η

κάθε πτυχή υποστήριξης των ανθρώπων σε αυτούς τους τομείς. Θα δοθεί, λοιπόν, μία

γενική περιγραφή που θα περικλείει το τί μπορεί να περιλαμβάνει σε όλο το φάσμα της

καθημερινότητας η υποστήριξη των ανθρώπων σε αυτά τα ζητήματα. Μετέπειτα, θα

περιγραφούν οι δράσεις που πραγματοποιήθηκαν επιπροσθέτως στον πρώτο κύκλο

δράσης, για να καλυφθούν οι ανάγκες των ανθρώπων σε ιατρικά, νομικά, εκπαιδευτικά,

επαγγελματικά ζητήματα.

- Υποστήριξη σε ιατρικά ζητήματα:

Ως προς τα ζητήματα ιατρικής φύσης, προσπαθούσαμε να κινητοποιήσουμε τους

ανθρώπους, και ειδικότερα αυτούς που βρίσκονταν στα πρώτα στάδια απεξάρτησης, να

φροντίσουν τη σωματική τους υγεία. Ενδεικτικά, προσπαθούσαμε να κινητοποιήσουμε τους

ανθρώπους να κάνουν εξετάσεις για μεταδιδόμενες ασθένειες, να φροντίσουν τη

στοματική υγιεινή τους ή να λάβουν παράπλευρη ψυχιατρική υποστήριξη, όσοι είχαν

ανάλογα προβλήματα.

- Υποστήριξη σε νομικά ζητήματα:

Στα πλαίσια αυτής της δράσης υποστηρίζαμε τους ανθρώπους σε ζητήματα νομικά

αλλά και σε ζητήματα που σχετίζονται με τη δημόσια διοίκηση. Ενδεικτικά,

κινητοποιούσαμε τους ανθρώπους να φροντίσουν τις δικαστικές τους εκκρεμότητες, να

διευθετήσουν εκκρεμότητες με την δημόσια διοίκηση, να εκδώσουν πιστοποιητικά, π.χ.

βιβλιάριο υγείας, ταυτότητα.

45

Εκτός από τα παραπάνω, στον πρώτο κύκλο πραγματοποιήθηκαν συζητήσεις με

τους ανθρώπους του χώρου για τη νομοθεσία που αφορά στα ναρκωτικά με αφορμή το νέο

σχέδιο νόμου "Κώδικας Ναρκωτικών", μετά από ανάλογο αίτημά τους.

- Υποστήριξη σε εκπαιδευτικά ζητήματα:

Στις δράσεις αυτές κεντρικής σημασίας ήταν από τη μία η κινητοποίηση των

ανθρώπων να ολοκληρώσουν τη βασική υποχρεωτική εκπαίδευση, που πιθανόν λόγω της

εμπλοκής τους με τις ουσίες είχαν διακόψει. Από την άλλη, προσπαθούσαμε να

κινητοποιήσουμε τους ανθρώπους να συνεχίσουν την κατάρτιση και την εκπαίδευσή τους

σε συγκεκριμένα εκπαιδευτικά αντικείμενα, με στόχο την ομαλότερη και ευκολότερη

ένταξή τους και την εργασιακή τους αποκατάσταση. Από τον προηγούμενο κύκλο δράσης το

Πρόγραμμα είχε αναπτύξει ένα δίκτυο επαφών με εκπαιδευτικούς οργανισμούς στη Σητεία,

όπως το Εσπερινό Λύκειο και το Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας (Σ.Δ.Ε.).

Κατά τη διάρκεια του πρώτου κύκλου, τον Φεβρουάριο του 2012, και αφού

ενημερωθήκαμε ότι το Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας ξεκίνησε τη λειτουργία του,

προσπαθήσαμε να κινητοποιήσουμε κάποιους ανθρώπους του χώρου, οι οποίοι

βρίσκονταν σε κατάλληλη φάση να ξεκινήσουν μία εκπαιδευτική διαδικασία, να

ολοκληρώσουν την εκπαίδευσή τους. Έτσι, ένας άνθρωπος του χώρου ξεκίνησε τη φοίτησή

του στο Σ.Δ.Ε. Από την αρχή της φοίτησής του, ο άνθρωπος ήταν ασυνεπής στο σχολείο, με

αποτέλεσμα να διακόψει στα τέλη του πρώτου κύκλου δράσης.

- Υποστήριξη σε επαγγελματικά ζητήματα:

Αυτές οι δράσεις ήταν κομβικής σημασίας, καθώς η επαγγελματική αποκατάσταση

των ανθρώπων είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες για τη σταθεροποίηση

της πορείας απεξάρτησης και την ομαλή ένταξή τους. Η υποστήριξη σε επαγγελματικά

ζητήματα αφορούσε τους παρακάτω τομείς: αξιολόγηση των μέχρι τώρα αποκτηθέντων

εργασιακών εφοδίων κάθε ανθρώπου, υποστήριξη της συνεχιζόμενης επαγγελματικής

κατάρτισης, παροχή επαγγελματικού προσανατολισμού και συμβουλευτικής, υποστήριξη

στη σύνταξη βιογραφικού σημειώματος, υποστήριξη στην αναζήτηση εργασίας, ενημέρωση

για τα επιδοτούμενα προγράμματα του Οργανισμού Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού

(Ο.Α.Ε.Δ.) για τα απεξαρτημένα άτομα.

Συμμετέχοντες

Στις δράσεις αυτές συμμετείχαν όλοι οι άνθρωποι που υποστηρίζονταν από το

Πρόγραμμα, ανάλογα με τις ανάγκες τους, και οι εργαζόμενες του Προγράμματος. Πολλές

φορές ήταν απαραίτητο να συνεργαστούμε με ανθρώπους ή φορείς από την κοινότητα, για

46

να απαντήσουμε στις ανάγκες των ανθρώπων του χώρου σε σχέση με τα παραπάνω

ζητήματα.

Δ) Τα εκπαιδευτικά σεμινάρια: Τα εκπαιδευτικά σεμινάρια προέκυπταν κατά κύριο

λόγο από τις ανάγκες των ανθρώπων του χώρου. Στόχος των σεμιναρίων ήταν οι άμεσα

ενδιαφερόμενοι από τη μία να αποκτήσουν γνώσεις και δεξιότητες και από τη άλλη να

αξιοποιήσουν δημιουργικά τον ελεύθερο χρόνο τους. Βασική φιλοσοφία της δόμησης και

της λειτουργίας των εκπαιδευτικών σεμιναρίων ήταν να αποτελούν πρόσχημα για την

ενεργοποίηση, τη γνωριμία, την επικοινωνία και τη δημιουργία σχέσεων των ανθρώπων

που συμμετείχαν σε αυτά, χωρίς βέβαια να υποτιμώνται οι δεξιότητες που αποκτήθηκαν σε

αυτά τα σεμινάρια.

Στον πρώτο κύκλο, λοιπόν, πραγματοποιήθηκαν τα εξής εκπαιδευτικά σεμινάρια:

- Τα μαθήματα φωτογραφίας: Η δράση περιγράφεται στο υποκεφάλαιο «Δράσεις

στην τοπική κοινότητα», καθώς αποτελούσε σεμινάριο ανοιχτό στη συμμετοχή ανθρώπων

από την κοινότητα.

- Τα μαθήματα ισπανικής γλώσσας: Η δράση περιγράφεται στο υποκεφάλαιο

«Δράσεις στην τοπική κοινότητα», καθώς αποτελούσε σεμινάριο ανοιχτό στη συμμετοχή

ανθρώπων από την κοινότητα.

- Τρίωρο σεμινάριο για τη χρήση του Διαδικτύου: Καθώς κάποιοι άνθρωποι του

χώρου ζήτησαν επανειλημμένα βοήθεια σχετικά με τη χρήση του Διαδικτύου, τους

προτείναμε να πραγματοποιήσουμε ένα σεμινάριο που βασιζόταν πάνω στις συγκεκριμένες

ανάγκες που εξέφρασαν οι ίδιοι. Έτσι, πραγματοποιήσαμε τον Ιανουάριο του 2012 τρίωρο

σεμινάριο για τη χρήση του Διαδικτύου. Το σεμινάριο προηγουμένως αναβλήθηκε δύο

φορές λόγω της ασυνέπειας των ανθρώπων.

Συμμετέχοντες

Στα εκπαιδευτικά σεμινάρια συμμετείχαν οι άνθρωποι που έδειχναν ανάλογα

ενδιαφέροντα και οι εργαζόμενες του Προγράμματος. Όσα από αυτά ήταν ανοιχτά σε

συμμετοχή για την τοπική κοινότητα, συμμετείχαν και μέλη της ΑμΚΕ «Κόντρα»29, καθώς

και πολίτες της Σητείας.

29

Όπως έχει αναφερθεί η ΑμΚΕ «Κόντρα» συστάθηκε από κάποιους πολίτες της Σητείας που θέλησαν να αναλάβουν δράση για τα αυξανόμενα προβλήματα σχετικά με τις ουσίες στην περιοχή. Το Πρόγραμμα δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία των μελών της και στηρίζεται οικονομικά από την «Κόντρα», είτε αποκλειστικά μέχρι το 2010, είτε εν μέρει έκτοτε. Ως αποτέλεσμα η σχέση Προγράμματος και «Κόντρα» είναι πολύ στενή. Από το 2008 που δημιουργήθηκε το Πρόγραμμα

47

Ε) Οι δράσεις ευαισθητοποίησης σε πολιτιστικά, κοινωνικά και οικολογικά

ζητήματα: Κομμάτι της υποστήριξης των ανθρώπων αποτελούσε η κινητοποίηση τους για

συμμετοχή σε δράσεις που αφορούν την τέχνη και την δημιουργία, τον κοινωνικό

προβληματισμό καθώς και την οικολογία. Αυτό γιατί, με βάση τη φιλοσοφία του

Προγράμματος, η απεξάρτηση αποτελεί μία συνολική διαδικασία επαναδιαπαιδαγώγησης,

μία πορεία νοηματοδότησης της ανθρώπινης ύπαρξης με αξίες και αρχές που να καλύπτουν

τις πραγματικές ανθρώπινες ανάγκες. Έτσι, οργανώναμε και συμμετείχαμε από κοινού οι

άνθρωποι του χώρου και εμείς σε δράσεις που μπορούν να δώσουν νέα ερεθίσματα και να

προτείνουν έναν διαφορετικό τρόπο ζωής. Επιπλέον, στα πλαίσια αυτής της δράσης

κινητοποιούσαμε τους ανθρώπους του προγράμματος να συμμετέχουμε από κοινού σε

διάφορα δρώμενα της πόλης.

Έτσι, στον πρώτο κύκλο, στα πλαίσια των δράσεων ευαισθητοποίησης σε

πολιτιστικά, κοινωνικά και οικολογικά ζητήματα πραγματοποιήθηκαν και σχεδιάστηκαν οι

εξής δράσεις:

- Παρακολούθηση διαφόρων θεατρικών παραστάσεων ή συναυλιών: Όταν υπήρχαν

θεατρικές παραστάσεις ή συναυλίες στην πόλη που συνάδουν με την παραπάνω

φιλοσοφία, προσπαθούσαμε να κινητοποιήσουμε τους ανθρώπους του χώρου να τις

παρακολουθήσουμε όλοι μαζί. Έτσι, παρακολουθήσαμε αρκετές από αυτές, για τις οποίες

οι άνθρωποι έδειξαν ενδιαφέρον.

- Πραγματοποίηση μονόωρης ραδιοφωνικής εκπομπής σε ραδιοφωνικό σταθμό της

πόλης: Σε προηγούμενο κύκλο δράσης η ΑμΚΕ «Κόντρα» από κοινού με το Πρόγραμμα

πραγματοποιούσαν εκπομπή στον συγκεκριμένο σταθμό και συμμετείχαν σε αυτήν και

άνθρωποι που υποστηρίζονταν από το Πρόγραμμα. Μέλος της ΑμΚΕ «Κόντρα» που

διατηρούσε ακόμη την εκπομπή, μας πρότεινε στον πρώτο κύκλο δράσης να

πραγματοποιήσουμε εκπομπή με ανθρώπους του Προγράμματος που ενδιαφέρονται. Ένας

άνθρωπος του χώρου έδειξε ενδιαφέρον και έτσι πραγματοποιήσαμε μία μονόωρη

εκπομπή από κοινού τον Φεβρουάριο του 2012. Ο άνθρωπος, ο οποίος είχε ιδιαίτερο

ενδιαφέρον για τη μουσική πρότεινε να ξεκινήσουμε ζωντανή εκπομπή σε σταθερή βάση σε

τοπικό σταθμό της πόλης.

μέχρι το Δεκέμβριο του 2011 που ξεκινά η παρούσα έρευνα η σχέση αυτή πέρασε από διάφορες διακυμάνσεις, οι οποίες δεν είναι σκόπιμο να αναπτυχθούν περαιτέρω.

48

Συμμετέχοντες

Στις δράσεις ευαισθητοποίησης σε πολιτιστικά, κοινωνικά και οικολογικά ζητήματα

σεμινάρια συμμετείχαν οι άνθρωποι που έδειχναν ανάλογο ενδιαφέρον και οι εργαζόμενες

του Προγράμματος.

ΣΤ) Η υποστήριξη συγγενών, συντρόφων και φίλων χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών:

Η υποστήριξη συγγενών, συντρόφων και φίλων ανθρώπων που έχουν προβλήματα

εξάρτησης γινόταν με δύο τρόπους. Ο πρώτος ήταν οι ατομικές συναντήσεις των συγγενών,

συντρόφων ή φίλων με μία από εμάς. Σε αυτές συζητούσαμε ζητήματα που αντιμετώπιζαν

οι ίδιοι σε σχέση με τον άνθρωπο τους που είχε προβλήματα εξάρτησης. Ο δεύτερος ήταν η

κινητοποίησή τους για συμμετοχή σε δράσεις που πραγματοποιούσε το Πρόγραμμα στην

κοινότητα. Ο λόγος που κινητοποιούσαμε τους συγγενείς, συντρόφους και φίλους να

συμμετέχουν στις δράσεις, είναι ότι συχνά οι ανάγκες τους, τα αιτήματά τους και η επίλυση

των προβλημάτων τους ήταν κοινά με αυτά των ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης.

Συμμετέχοντες

Στην δράση αυτή συμμετείχαν μέλη του περιβάλλοντος των ανθρώπων του χώρου,

καθώς και ανθρώπων που δεν έχουν προσέλθει σε αυτόν και οι εργαζόμενες του

Προγράμματος.

Ζ) Άλλα αιτήματα: Συχνά απευθύνονταν στο Πρόγραμμα άνθρωποι που

αντιμετώπιζαν άλλου είδους ψυχοκοινωνικά προβλήματα, πέραν της εξάρτησης. Με τους

ανθρώπους αυτούς συναντιόμασταν ατομικά, συνήθως σε μία ή δύο συναντήσεις, ανάλογα

το αίτημα και τα ζητήματα που αντιμετώπιζαν. Αν οι ίδιοι χρειάζονταν συστηματική

βοήθεια, αναζητούσαμε τρόπους να υποστηριχθούν κυρίως σε άλλους δημόσιους φορείς

που παρείχαν ανάλογη υποστήριξη, ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες τους και να επιλυθούν

τα ζητήματά τους.

Συμμετέχοντες

Στη δράση αυτή συμμετείχαν άνθρωποι που προσέρχονταν στο Πρόγραμμα με αιτήματα

πέρα της εξάρτησης και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση των δράσεων

Στο χρονικό διάστημα που αφορά στον πρώτο κύκλο δράσης οι σχέσεις μας με τους

ανθρώπους του χώρου πέρασαν από τα στάδια της πρώτης επαφής, της γνωριμίας και της

προσπάθειας δημιουργίας σχέσης. Καθότι στη διάρκεια του πρώτου κύκλου

49

προσπαθούσαμε ακόμη να γνωριστούμε, δεν υπήρχε εμπιστοσύνη μεταξύ μας. Στους

ανθρώπους είχε κοστίσει η φυγή της τελευταίας προηγούμενης εργαζόμενης. Επιπλέον, οι

περισσότεροι από αυτούς ήταν σε αρχική φάση απεξάρτησης. Δηλαδή, οι περισσότεροι από

τους ανθρώπους του χώρου είχαν μικρό διάστημα αποχής από τις ουσίες ή συνέχιζαν να

κάνουν περιστασιακή χρήση, ενώ είχαν ζητήσει βοήθεια από το Πρόγραμμα. Έτσι,

αναδύεται ως κεντρική η προσπάθειά μας να κινητοποιήσουμε τους ανθρώπους να

συνεχίσουν την προσπάθεια απεξάρτησης τους σε συστηματική βάση.

Ένα άλλο ζήτημα που ήταν κεντρικό στον πρώτο κύκλο δράσης είναι η ασυνέπεια

των ανθρώπων σχεδόν σε όλες τις δράσεις του Προγράμματος. Λόγω αυτής της ασυνέπειας

από τις αρχές του πρώτου κύκλου δράσης, αποφασίσαμε οι εργαζόμενες να δοκιμάσουμε

να συμφωνήσουμε με τους ανθρώπους τον Ιανουάριο του 2012 ένα σταθερό εβδομαδιαίο

Πρόγραμμα, ώστε οι άνθρωποι να έχουν μία πιο σταθερή και συνεπή στάση στις δράσεις

του Προγράμματος. Το σταθερό εβδομαδιαίο Πρόγραμμα δεν έφερε επίσης τα

αναμενόμενα αποτελέσματα κι έτσι πολλές φορές δράσεις αναβάλλονταν, ακυρώνονταν ή

γίνονταν με τη συμμετοχή λίγων. Από την πλευρά μας γίνονταν διαρκώς προσπάθειες,

κάνοντας αλλαγές και δοκιμάζοντας πράγματα στην καθημερινότητα, ώστε οι άνθρωποι να

σταματήσουν να είναι ασυνεπείς και να φέρνουν στο χώρο συμπεριφορές χρήσης και

επιπλέον, ώστε να μοιραστεί η ευθύνη για το χώρο. Ταυτόχρονα, προσπαθούσαμε να

αφουγκραστούμε τις ανάγκες τους και να τους κινητοποιήσουμε να πραγματοποιήσουμε

συλλογικές δράσεις από κοινού, ώστε να καλυφθούν αυτές οι ανάγκες. Οι περισσότερες

από αυτές τις προσπάθειες δεν ευοδώθηκαν. Τέλος, οι σχέσεις που είχαν οι άνθρωποι

μεταξύ τους που υποστηρίζονταν από τον χώρο δεν ήταν σχέσεις εμπιστοσύνης. Έτσι,

υπήρχε δυσκολία να λειτουργήσει στον χώρο η αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια και η

ομαδικότητα.

Επανασχεδιασμός των δράσεων

Στο τέλος του πρώτου κύκλου δράσης, οπότε πλέον οι δυο εργαζόμενες του

Προγράμματος έχουμε αποκτήσει σχέση με τους ανθρώπους του χώρου και έρχεται και η

τρίτη εργαζόμενη, αξιολογήσαμε συνολικά τις δράσεις υποστήριξης των ανθρώπων με

προβλήματα εξάρτησης και του περιβάλλοντός τους. Αποφασίσαμε οι δράσεις αυτές να

συνεχιστούν δίνοντας περισσότερη έμφαση στην κινητοποίηση των ανθρώπων αφενός για

την προσπάθειά τους και αφετέρου για ανάληψη ευθύνης στην καθημερινότητα του

50

Προγράμματος. Επίσης, δίνοντας έμφαση στην ενίσχυση της ομαδικότητας του χώρου και

της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας μεταξύ των ανθρώπων.

Επιπλέον, στο τέλος του πρώτου κύκλου σχεδιάστηκε η πραγματοποίηση

εβδομαδιαίας ραδιοφωνικής εκπομπής σε τοπικό ραδιοφωνικό σταθμό της πόλης. Μετά

την πρόταση ανθρώπου του χώρου για πραγματοποίηση σταθερής και ζωντανής εκπομπής,

ήρθαμε από κοινού σε επαφή με τους ιδιοκτήτες τοπικού ραδιοφωνικού σταθμού.

Συναποφασίσαμε ότι η εκπομπή θα πραγματοποιείται εβδομαδιαία και θα έχει διάρκεια

δύο ωρών.

1.3 Δράσεις στην τοπική κοινότητα

Οι δράσεις που πραγματοποιήθηκαν με την τοπική κοινότητα κατά τη διάρκεια του

πρώτου κύκλου αφορούν είτε δράσεις που βρίσκονταν ακόμη σε εξέλιξη από τον

προηγούμενο κύκλο και συνεχίστηκαν, είτε δράσεις που σχεδιάστηκαν στον προηγούμενο

κύκλο και υλοποιήθηκαν σε αυτόν.

Περιγραφή και αξιολόγηση των δράσεων

Πιο συγκεκριμένα στον πρώτο κύκλο δράσης πραγματοποιήθηκαν οι εξής δράσεις

στην κοινότητα:

Α) Εβδομαδιαίο εργαστήρι κατασκευής παιχνιδιών στο χώρο του Συνδετικού Κρίκου

Σητείας (SiCo)30:

Περιγραφή

Η εν λόγω δράση βρισκόταν σε εξέλιξη, όταν ξεκίνησε η παρούσα έρευνα και έτσι

στον πρώτο κύκλο δράσης συνεχίστηκε κανονικά. Στο εργαστήρι αυτό κατασκευάζαμε

«Παιχνίδια του Κόσμου»31, ανακυκλώνοντας παλιά ξύλινα αντικείμενα. Τα παιχνίδια που

30

Sitia Connection (SiCo) ή Συνδετικός Κρίκος Σητείας: ο χώρος στον οποίο πραγματοποιούνταν το εβδομαδιαίο εργαστήρι κατασκευής παιχνιδιών του Προγράμματος. 31

Τα «Παιχνίδια του Κόσμου» είναι ξύλινα παραδοσιακά παιχνίδια από διάφορες χώρες, τα οποία κατασκευάζονται από ανακυκλώσιμα υλικά. Αναλυτικότερα, το Πρόγραμμα συνεργάστηκε από το Νοέμβριο του 2010 με τη γαλλική οργάνωση Kaloumba. Η Kaloumba συνεργάζεται με κοινότητες και φορείς, τόσο στη Γαλλία όσο και αλλού, κατασκευάζοντας με τους συμμετέχοντες παιχνίδια από όλο τον κόσμο και πραγματοποιώντας συλλογικές δράσεις, με σκοπό τη γνωριμία με διάφορα παιχνίδια των 5 ηπείρων (επιτραπέζια στρατηγικής, παιχνίδια δεξιοτήτων, ομαδικά παιχνίδια εξωτερικού χώρου), τη χειροποίητη κατασκευή τους από ανακυκλωμένα και ανακυκλώσιμα υλικά (κυρίως ξύλο) και το κάλεσμα σε παιχνίδι. Το Πρόγραμμα χρησιμοποιεί τα «Παιχνίδια του Κόσμου» ως βασικό εργαλείο στις δράσεις που πραγματοποιεί στην τοπική κοινότητα με στόχο την πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Η επιλογή αυτή σχετίζεται με το γεγονός ότι η Kaloumba έχει ως στόχους την προώθηση της ανθρώπινης επικοινωνίας, τη διάδοση

51

κατασκευάζονταν τα χρησιμοποιούσε το Πρόγραμμα σε δράσεις με στόχο την πρόληψη και

σε δράσεις με εκπαιδευτικό και κοινωνικό-πολιτιστικό χαρακτήρα. Σε τοπικό επίπεδο είχε

δημιουργηθεί μία ομάδα για τα «Παιχνίδια του Κόσμου», που συντελούσε και στην

πραγματοποίηση των εργαστηρίων. Η ομάδα αυτή λειτουργούσε υπό τον συντονισμό του

Προγράμματος.

Συμμετέχοντες

Στη δράση αυτή συμμετείχαν γονείς, παιδιά, εκπαιδευτικοί, πολίτες της Σητείας,

άνθρωποι που υποστηρίζονταν από το Πρόγραμμα και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Στον πρώτο κύκλο δράσης η ομάδα που αποτελούσε τον πυρήνα γύρω από τα

παιχνίδια είχε ατονήσει, με πολύ λίγους από αυτήν να συμμετέχουν στο εβδομαδιαίο

εργαστήρι. Επιπλέον, η συμμετοχή στο εργαστήρι ήταν γενικότερα χαμηλή από γονείς,

παιδιά και πολίτες της Σητείας.

Β) Παραστάσεις με τα «Παιχνίδια του Κόσμου»:

Περιγραφή

Η δράση αυτή υπήρχε επίσης από τον προηγούμενο κύκλο και συνεχίστηκε σε

αυτόν κανονικά. Οι παραστάσεις με τα «Παιχνίδια του Κόσμου» γίνονταν σε σχολεία,

φορείς και άλλους δημόσιους και κοινωνικούς χώρους. Κατά τη διάρκεια των παραστάσεων

οι συμμετέχοντες έρχονταν σε επαφή με τα «Παιχνίδια του Κόσμου», τα γνώριζαν, έπαιζαν,

μάθαιναν για την προέλευση και την κατασκευή τους. Επιπλέον, πολλές φορές σε

παραστάσεις με τα «Παιχνίδια του Κόσμου» ενημερώναμε τους συμμετέχοντες για το

Πρόγραμμα και τη λειτουργία του. Στις παραστάσεις, εκτός από μας και μέλη της ομάδας

για τα «Παιχνίδια του Κόσμου», οι συμμετέχοντες ποίκιλαν, ανάλογα με το πού αυτές

λάμβαναν χώρα.

Συμμετέχοντες

Στις παραστάσεις, εκτός από τις εργαζόμενες στο Πρόγραμμα και μέλη της ομάδας

για τα «Παιχνίδια του Κόσμου», οι συμμετέχοντες ποίκιλαν, ανάλογα με το πού αυτές

λάμβαναν χώρα. Ενδεικτικά στις παραστάσεις στα σχολεία συμμετείχαν μαθητές,

εκπαιδευτικοί και συχνά γονείς.

του παιχνιδιού ως εργαλείο εκπαίδευσης, κοινωνικής και πολιτισμικής εξέλιξης και την ευαισθητοποίηση στις πρακτικές ανακύκλωσης, στόχοι οι οποίοι συνάδουν με τους στόχους της πρόληψης. Επιπλέον, η Kaloumba για την επίτευξη των στόχων της πραγματοποιεί συλλογικές δράσεις (π.χ. εργαστήρια κατασκευής παιχνιδιών, παιχνίδι σε ανοιχτούς δημόσιους χώρους κα). Τέλος, οι αξίες που προάγει η ενασχόληση με τα «Παιχνίδια του Κόσμου» όπως επικοινωνία, η δημιουργικότητα, η ενεργοποίηση, η συνεργατικότητα κα συμφωνούν με τις αξίες της πρόληψης.

52

Αξιολόγηση

Στον πρώτο κύκλο δράσης πραγματοποιήσαμε τρεις παραστάσεις με τα «Παιχνίδια

του Κόσμου» σε σχολεία της Σητείας. Οι παραστάσεις είχαν μεγάλη απήχηση και παιδιά και

εκπαιδευτικοί ευχαριστήθηκαν πολύ το παιχνίδι. Επιπλέον, οι παραστάσεις ήταν ένα μέσο

να γνωρίσουμε καλύτερα μαθητές και εκπαιδευτικούς. Κάποιοι από τους εκπαιδευτικούς

στο ΕΠΑ.Λ., ένα από τα σχολεία που επισκεφτήκαμε, συζήτησαν μαζί μας πως έχουν

διάθεση να κάνουν δράσεις στο σχολείο. Έτσι, οι παραστάσεις με τα Παιχνίδια αποτέλεσαν

αφορμή για γνωριμία και το ξεκίνημα νέων δράσεων.

Γ) Εργαστήρι κατασκευής Παιχνιδιών του Κόσμου και δύο παραστάσεις με τα

«Παιχνίδια του Κόσμου» σε δημόσιους χώρους στο Ρέθυμνο:

Περιγραφή

Η δράση αυτή σχεδιάστηκε στον προηγούμενο κύκλο και υλοποιήθηκε στον πρώτο

κύκλο δράσης της παρούσας έρευνας. Τον Ιανουάριο του 2012 πραγματοποιήθηκε

εργαστήρι κατασκευής παιχνιδιών για μία εβδομάδα από την Kaloumba σε συνεργασία με

το Στέκι Πολιτιστικών Ομάδων του Πανεπιστημίου του Ρεθύμνου, με στόχο το Στέκι

Πολιτιστικών Ομάδων να δημιουργήσει τη δική του παιχνιδοθήκη, καθώς και να

δημιουργηθεί μία ομάδα σε τοπικό επίπεδο στο Ρέθυμνο για τα παιχνίδια. Επιπλέον,

πραγματοποιήθηκαν δύο παραστάσεις με τα Παιχνίδια του Κόσμου σε δημόσιους χώρους

στο Ρέθυμνο από τις πολιτιστικές ομάδες, την Kaloumba και το Πρόγραμμα.

Συμμετέχοντες

Συμμετέχοντες σε αυτή τη δράση ήταν φοιτητές του Πανεπιστημίου του Ρεθύμνου,

μέλη της Kaloumba και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Ήταν σημαντική εμπειρία για εμάς να συναντηθούμε με τους υπεύθυνους της

Κaloumba, καθώς εμπλουτίσαμε τις γνώσεις μας για τα εργαστήρια κατασκευής παιχνιδιών

και για τις παραστάσεις με αυτά. Επιπλέον, σημαντικό ήταν ότι άνοιξε μία δίοδος

επικοινωνίας και συνεργασίας με τις Πολιτιστικές Ομάδες στο Ρεθύμνο.

Δ) Προβολές ταινιών:

Περιγραφή

Η δράση πραγματοποιούνταν από τον προηγούμενο κύκλο και συνεχίστηκε στον

πρώτο κύκλο δράσης. Προβαλλόταν εβδομαδιαία στον χώρο του προγράμματος ταινίες, με

στόχο να δώσουν ερεθίσματα για σκέψη και συζήτηση και να προάγουν τον προβληματισμό

των συμμετεχόντων για διάφορα κοινωνικά ζητήματα.

53

Συμμετέχοντες

Στις προβολές συμμετείχαν άνθρωποι που υποστηρίζονταν από τον χώρο, μέλη της

ΑμΚΕ «Κόντρα», πολίτες της Σητείας και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Βλέποντας ότι οι προβολές δεν είχαν μεγάλη συμμετοχή ούτε από ανθρώπους που

υποστηρίζονταν από το Πρόγραμμα, ούτε από πολίτες της Σητείας, προσπαθήσαμε αρχές

Φεβρουαρίου του 2012 να εμπλέξουμε πιο ενεργά τους ανθρώπους του Προγράμματος σε

αυτές. Μετά από συζήτηση μαζί τους, συμφωνήσαμε να έχουμε μία εβδομαδιαία

συνάντηση, στην οποία θα συναποφασίζουμε ποιά ταινία θα προβληθεί, να κάνουμε από

κοινού την αφισοκόλληση για τις προβολές και ένας από τους ανθρώπους κάθε φορά που

έχουμε προβολή στον χώρο να έχει βάρδια, ούτως ώστε οι ίδιοι να έχουν την ευθύνη από

την προετοιμασία της δράσης μέχρι και την υλοποίησή της. Η προσπάθεια αυτή δεν

ευδοκίμησε και επειδή δεν υπήρχε συμμετοχή και από πολίτες και έτσι, τέλη Φεβρουαρίου

του 2012 αποφασίσαμε να τη διακόψουμε. Σε αναστοχαστική διαδικασία που κάναμε οι

εργαζόμενες μεταξύ μας συμφωνήσαμε πως οι προβολές δεν είχαν συμμετοχή από πολίτες

της Σητείας, γιατί δεν επικοινωνήθηκαν αρκετά.

Ε) Μαθήματα φωτογραφίας:

Περιγραφή

Πρόκειται για μία δράση που σχεδιάστηκε πριν την έναρξη της παρούσας μελέτης

και ξεκίνησε να υλοποιείται στην αρχή του πρώτου κύκλου δράσης, δηλαδή τον Δεκέμβριο

του 2012. Η δράση αυτή πραγματοποιούνταν σε εβδομαδιαία βάση στον χώρο του

Προγράμματος . Στην εν λόγω δράση δύο μέλη της ΑμΚΕ «Κόντρα» ήταν οι εισηγητές των

μαθημάτων και μετέφεραν τεχνικές και θεωρητικές γνώσεις στην υπόλοιπη ομάδα για την

τέχνη της φωτογραφίας, καθώς οι ίδιοι ασχολούνταν χρόνια με αυτήν.

Συμμετέχοντες

Στη δράση αυτή συμμετείχαν άνθρωποι που υποστηρίζονταν από τον χώρο και

μέλη του οικογενειακού τους περιβάλλοντος, πολίτες της Σητείας, μέλη της ΑμΚΕ «Κόντρα»

και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Κατά τη διάρκεια του πρώτου κύκλου τα μαθήματα φωτογραφίας αποτέλεσαν μία

αφορμή ώστε να γνωριστούμε καλύτερα με τους συμμετέχοντες (ανθρώπους που

υποστηρίζονταν από τον χώρο, μέλη της ΑμΚΕ «Κόντρα», πολίτες της Σητείας). Επίσης, τα

54

μαθήματα ενίσχυαν τις ήδη υπάρχουσες σχέσεις των συμμετεχόντων μεταξύ τους. Το κλίμα

κατά τη διάρκεια των μαθημάτων ήταν πολύ ζεστό και φιλικό.

ΣΤ) Μαθήματα ισπανικών:

Περιγραφή

Πρόκειται επίσης για μία δράση που σχεδιάστηκε πριν την έναρξη της παρούσας

μελέτης και ξεκίνησε να υλοποιείται στην αρχή του πρώτου κύκλου δράσης, δηλαδή τον

Δεκέμβριο του 2012. Και αυτή η δράση πραγματοποιούνταν σε εβδομαδιαία βάση στον

χώρο του Προγράμματος. Στην εν λόγω δράση η τρίτη συνάδελφός μας ήταν εισηγήτρια

των μαθημάτων ισπανικών, καθώς γνώριζε καλά τη γλώσσα, και μετέφερε στους

συμμετέχοντες τις γνώσεις της σχετικά με τη γλώσσα και τον πολιτισμό των ισπανόφωνων

χωρών.

Συμμετέχοντες

Στη δράση αυτή συμμετείχαν άνθρωποι που υποστηρίζονταν από τον χώρο και

μέλη του οικογενειακού τους περιβάλλοντος, πολίτες της Σητείας, μέλη της ΑμΚΕ «Κόντρα»

και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Στον πρώτο κύκλο δράσης τα μαθήματα ισπανικών προήγαγαν επίσης τη γνωριμία

και την επικοινωνία μεταξύ των συμμετεχόντων και χαρακτηρίζονταν επίσης από ζεστό και

φιλικό κλίμα.

Ζ) Δράση στο Επαγγελματικό/ Τεχνολογικό Λύκειο (ΕΠΑ.Λ./ ΤΕ.Λ.) Σητείας:

Περιγραφή

Η δράση ξεκίνησε να σχεδιάζεται και να υλοποιείται τον Ιανουάριο του 2012. Τον

Δεκέμβριο του 2011 σε μια παράσταση με τα «Παιχνίδια του Κόσμου» στο ΕΠΑ.Λ. Σητείας

ήρθαμε σε επαφή με κάποιους καθηγητές του σχολείου που έδειξαν ενδιαφέρον γι’ αυτά.

Συζητώντας μαζί τους, οι ίδιοι εξέφρασαν ενδιαφέρον και διάθεση να κάνουν δράσεις στο

σχολείο, καθώς και να φτιάξουμε παιχνίδια για το σχολείο. Ξεκίνησαν, έτσι, να

συμμετέχουν στο εβδομαδιαίο εργαστήρι κατασκευής παιχνιδιών του Προγράμματος στον

Συνδετικό Κρίκο Σητείας και να κατασκευάζουν παιχνίδια για το σχολείο τους. Επιπλέον,

πραγματοποιήσαμε συναντήσεις και συζητήσεις που αφορούσαν στην πρόληψη

ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και τις αξίες της. Τα

παραπάνω αποτελούν την πρώτη φάση της δράση ς, η οποία ολοκληρώθηκε περίπου στα

μέσα Μαρτίου, περίπου δηλαδή στο τέλος του πρώτου κύκλου δράσης.

55

Συμμετέχοντες

Στη δράση αυτή συμμετείχαν κάποιοι καθηγητές του σχολείου και οι εργαζόμενες

του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Στον πρώτο κύκλο δράσης, λοιπόν, οι καθηγητές του ΕΠΑ.Λ. είχαν ιδέες και διάθεση

για δράση, όμως χρειαζόταν από την πλευρά μας να προσπαθούμε να τους κινητοποιούμε

προς την υλοποίηση αυτής, καθώς κινούνταν με αργά βήματα και δεν είχαν ακόμη έναν

ξεκάθαρο προσανατολισμό για τη δράση. Εκτός από την κατασκευή παιχνιδιών και τις

συζητήσεις που πραγματοποιήσαμε για την πρόληψη, ήμασταν σε συνεχή συνδιαμόρφωση

των επόμενων βημάτων της δράσης, τα οποία και σχεδιάσαμε στον πρώτο κύκλο δράσης.

Επανασχεδιασμός των δράσεων

Ο πρώτος κύκλος δράσης ξεκίνησε για μας συνεχίζοντας δράσεις του

Προγράμματος που ήδη υπήρχαν και ξεκινώντας όσες είχαν σχεδιαστεί στον προηγούμενο

κύκλο δράσης. Κατά τη διάρκεια του πρώτου κύκλου δράσης ξεκίνησαν ήδη να

σχεδιάζονται δράσεις για το επόμενο διάστημα. Με την έλευση και της τρίτης εργαζόμενης,

η οποία μας έδωσε τη δυνατότητα να μπορούμε να πραγματοποιήσουμε περισσότερες

δράσεις στην κοινότητα, έγινε, από κοινού με τους συμμετέχοντες σε αυτές, μια

αξιολόγηση τους και ο επανασχεδιασμός τους. Έτσι, αποφασίστηκε να συνεχιστούν οι

συνεχείς δράσεις που πραγματοποιούνταν το προηγούμενο διάστημα, εκτός των

προβολών ταινιών. Επιπλέον, το εργαστήρι κατασκευής παιχνιδιών, αποφασίστηκε να

συνεχιστεί με έμφαση στην προσπάθεια κινητοποίησης περισσότερων ανθρώπων να

συμμετέχουν σε αυτό.

Οι δράσεις που σχεδιάστηκαν στον πρώτο κύκλο δράσης, ούτως ώστε να

υλοποιηθούν στον δεύτερο ήταν οι εξής:

Α) Δράση στο Επαγγελματικό/ Τεχνολογικό Λύκειο (ΕΠΑ.Λ./ ΤΕ.Λ.) Σητείας:

Σχεδιάσαμε από κοινού με τους καθηγητές του σχολείου ότι τα παιχνίδια που

κατασκευάζονταν από αυτούς στο εργαστήρι, θα ολοκληρώνονταν στο σχολείο από τους

μαθητές, ενώ αποφασίσαμε να διεκδικήσουμε την παραχώρηση μίας αίθουσας στο

σχολείο, οπού θα βρίσκονταν μόνιμα τα παιχνίδια. Στόχος της δράσης ήταν, με αφορμή το

παιχνίδι και την ολοκλήρωση των κατασκευών στην αίθουσα, η συνάντηση καθηγητή-

μαθητή με άλλους όρους και άρα η ενδυνάμωση της σχέσης τους, που αποτελεί

προστατευτικό παράγοντα για την έναρξη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων

56

ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Επιπλέον, με αφορμή αυτή τη διαφορετική συνάντηση

καθηγητή-μαθητή, στόχος ήταν να ξεκινήσουν συλλογικές δράσεις στο σχολείο με βάση τις

ανάγκες των συμμετεχόντων.

Β) Δημιουργία ενός χώρου συνάντησης και αλληλεπίδρασης παιδιών και εφήβων

στη Σητεία, «Στέκι Νέων»: Η ιδέα για τη δημιουργία ενός Στεκιού Νέων υπήρχε από τον

προηγούμενο κύκλο δράσης, ξεκίνησε όμως να σχεδιάζεται στον πρώτο κύκλο δράσης της

παρούσας έρευνας. Οι λόγοι που ενθάρρυναν το ξεκίνημα του σχεδιασμού ήταν αφενός η

ανάγκη ύπαρξης ενός χώρου για νέους, η οποία εκφραζόταν ανοιχτά και σε πολλές

συζητήσεις με Σητειακούς πολίτες, και αφετέρου η ανάγκη ύπαρξης ενός μόνιμου χώρου

για τα Παιχνίδια του Κόσμου, τα οποία είχαν μεγάλη απήχηση σε παιδιά, εφήβους και

νέους της πόλης. Στόχος της δράσης ήταν οι νέοι και οι έφηβοι συμμετέχοντες στον χώρο να

τον διαχειρίζονται οι ίδιοι και να διοργανώνουν δράσεις ανάλογα με τα ενδιαφέροντά τους,

με την υποστήριξη γονέων και εκπαιδευτικών. Ως αποτέλεσμα το Στέκι Νέων θα

αποτελούσε μία διαρκή παρέμβαση στην τοπική κοινωνία της Σητείας με στόχο την

πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων.

Στον τέλος του πρώτου κύκλου δράσης, λοιπόν, οι εργαζόμενες του Προγράμματος

καλέσαμε σε συνάντηση γονείς και εκπαιδευτικούς που ήδη γνωρίζαμε, καθώς και όλα τα

σχολεία και όλους τους συλλόγους γονέων της Σητείας, ώστε να παρουσιαστεί και να

συζητηθεί η πρόταση του Προγράμματος σε σχέση με τη δημιουργία του Στεκιού Νέων,

καθώς και να συζητηθεί η διεκδίκηση ενός χώρου από τον Δήμο Σητείας.

Γ) Δράση στο 4ο Νηπιαγωγείο Σητείας: Στον πρώτο κύκλο δράσης από τον

Δεκέμβριο του 2011 η προϊστάμενη νηπιαγωγός του 4ου Νηπιαγωγείου μας πρότεινε να

φτιάξουμε «Παιχνίδια του Κόσμου» για το νηπιαγωγείο, από άλλα υλικά για να είναι

κατάλληλα για τα μικρά παιδιά. Έτσι, ξεκινήσαμε να σχεδιάζουμε από κοινού με την

νηπιαγωγό μία δράση στο 4ο Νηπιαγωγείο στο οποίο θα συμμετείχαν γονείς, παιδιά και οι

υπόλοιποι νηπιαγωγοί του σχολείου. Στόχος της ήταν η ενδυνάμωση της σχέσης γονέα-

παιδιού, η οποία αποτελεί προστατευτικό παράγοντα στην πρόληψη της χρήσης

ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων.

1.4 Κρίσιμα συμβάντα

Ως κρίσιμα συμβάντα στον πρώτο κύκλο δράσης αναδύονται πρώτον, ένα σύνολο

ζητημάτων που σχετίζονται με τη χρηματοδότηση του Προγράμματος και δεύτερον, οι

57

αλλαγές προσωπικού. Έτσι, θα αναλύσουμε τα κρίσιμα συμβάντα και θα αναδείξουμε το

πώς επηρεάζουν την εξέλιξη των υπό σχεδιασμό ή υπό υλοποίηση δράσεων.

Α) Ζητήματα που σχετίζονται με την χρηματοδότηση του Προγράμματος:

Στον πρώτο κύκλο δράσης, τον Ιανουάριο του 2012, υπογράφηκε η σύμβαση

μεταξύ Δήμου Σητείας και Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, για να ξεκινήσει η

χρηματοδότηση του Προγράμματος για ένα εννιάμηνο από τον Δήμο Σητείας. Το συμβάν

αυτό δημιούργησε την αίσθηση και σε εμάς, αλλά και στα μέλη της ΑμΚΕ «Κόντρα», ότι το

οικονομικό πρόβλημα του Προγράμματος λύθηκε για ένα διάστημα. Έτσι, συζητήσαμε ότι

από τη μία η «Κόντρα» θα διοργανώνει πιο άνετα δράσεις, χωρίς να έχει το άγχος της

εξασφάλισης της μισθοδοσίας μας, ενώ από την άλλη ότι θα μπορεί να στηρίξει οικονομικά

τις δράσεις του Προγράμματος, όταν αυτές έχουν κάποιο μικρό κόστος.

Β) Ζητήματα που σχετίζονται με την αλλαγή προσωπικού του Προγράμματος

Όπως έχει προαναφερθεί, με την έναρξη του πρώτου κύκλου δράσης, ξεκίνησε να

εργάζεται μία από μας στο Πρόγραμμα, ενώ η τρίτη συνάδελφος μας εργαζόταν ήδη τρεις

μήνες σε αυτό. Οι δύο εργαζόμενες, λοιπόν, του Προγράμματος ήταν καινούριες στον χώρο,

ενώ η τελευταία προηγούμενη εργαζόμενη έφυγε στο τέλος του προηγούμενου κύκλου.

Το συμβάν αυτό της αλλαγής προσωπικού επηρέασε κυρίως τις δράσεις που αφορούσαν

στην υποστήριξη των ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης. Στους ανθρώπους κόστισε

αρκετά η φυγή της προηγούμενης εργαζόμενης. Επιπλέον, οι καινούριες εργαζόμενες δεν

είχαμε σχέσεις εμπιστοσύνης με τους ανθρώπους, με αποτέλεσμα να είναι δύσκολη η

κινητοποίησή τους για συνέχιση της προσπάθειας απεξάρτησής τους, καθώς και η

κινητοποίησή τους για συμμετοχή στις δράσεις του Προγράμματος συνολικά.

Όσον αφορά στις δράσεις του Προγράμματος στην κοινότητα, οι εργαζόμενες ως

καινούρια πρόσωπα σε αυτήν, γνωρίσαμε σταδιακά ανθρώπους και αρχίσαμε να

ερχόμαστε σε επαφή με τις ανάγκες τους. Με την πάροδο του χρόνου βλέπουμε να

κινητοποιούμε τους ανθρώπους να συμμετέχουν στις δράσεις που ήταν ήδη σε εξέλιξη ή

σχεδιάζουμε από κοινού νέες που ανταποκρίνονται στις ανάγκες τους.

58

2. Δεύτερος Κύκλος Δράσης: Η κύρια φάση της έρευνας

2.1 Εισαγωγικά

Ο δεύτερος κύκλος δράσης ξεκίνησε από τον Μάρτιο του 2012 και τελείωσε

περίπου τέλη Φεβρουαρίου του 2013. Τέλη Φεβρουαρίου του 2012 ξεκίνησε να εργάζεται

στο Πρόγραμμα και η δεύτερη ερευνήτρια της παρούσας έρευνας. Από τέλη Φεβρουαρίου

του 2012, λοιπόν, εργαζόμασταν στο Πρόγραμμα τρεις ψυχολόγοι, που ήμασταν νέες

επαγγελματίες.

Αναφορικά με τις δράσεις που αφορούν στην υποστήριξη ανθρώπων με

προβλήματα εξάρτησης και του περιβάλλοντος τους, συνεχίζεται στον δεύτερο κύκλο η

κύρια δράση του προγράμματος, το Ανοιχτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης

Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και Μελών Οικογενειών Χρηστών.

Αναφορικά με τις δράσεις με την τοπική κοινότητα, κάποιες από αυτές

συνεχίστηκαν στον δεύτερο κύκλο, κάποιες που σχεδιάστηκαν στον πρώτο κύκλο,

υλοποιήθηκαν σε αυτόν, ενώ τέλος άλλες επανασχεδιάζονται κατά τη διάρκεια ή στο τέλος

του δευτέρου κύκλου.

Δεύτερος κύκλος δράσης: Η κύρια φάση της έρευνας

Δράσεις που

υλοποιήθηκαν

Δράσεις υποστήριξης ανθρώπων

με προβλήματα εξάρτησης

Δράσεις στην τοπική κοινότητα

Αξιολόγηση

-Ύπαρξη σχέσης με τους

ανθρώπους του χώρου, σταδιακό

χτίσιμο εμπιστοσύνης

-Σταθερότητα στην προσπάθεια

κάποιων ανθρώπου του χώρου

-Έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ

των ανθρώπων του χώρου

-Σταδιακή ενίσχυση της

ομαδικότητας του χώρου

-Δυσκολία να λειτουργήσει η

αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια

-Προσπάθεια ενίσχυσης της

συνδιαμόρφωσης των δράσεων

από κοινού με τους ανθρώπους

-Ασυνέπεια των ανθρώπων του

-Έμφαση στην πραγματοποίηση

δράσεων με την τοπική κοινότητα

-Μεγάλη απήχηση των δράσεων και

συμμετοχή σε αυτές

-Ύπαρξη σχέσης με τους συμμετέχοντες

στις δράσεις

-Καλύτερη γνωριμία με την κοινότητα

-Κλίμα ομαδικότητας και συνεργασίας

στις δράσεις

59

χώρου στις δράσεις

-Κινητοποίηση των ανθρώπων για

σταθερή συμμετοχή στις δράσεις

Συμμετέχοντες

Άνθρωποι που υποστηρίζονται από

το Πρόγραμμα, μέλη του

περιβάλλοντός τους, μέλη της

ΑμΚΕ «Κόντρα», άνθρωποι ή

φορείς από την κοινότητα στα

πλαίσια συνεργασίας για κάποιες

δράσεις, πολίτες της Σητεία στις

δράσεις που ανοιχτές για

συμμετοχή στην τοπική κοινότητα,

άνθρωποι που εκφράζουν

αιτήματα πέρα της εξάρτησης,

εργαζόμενες του Προγράμματος

Γονείς, παιδιά & έφηβοι (μαθητές),

εκπαιδευτικοί, φοιτητές, πολίτες και

συλλογικότητες της Σητείας, άνθρωποι

που υποστηρίζονται από το

Πρόγραμμα, μέλη του περιβάλλοντός

τους, μέλη της ΑμΚΕ «Κόντρα»,

εργαζόμενες του Προγράμματος

Επανασχεδιασμός

-Συνολικός αναστοχασμός για τις

δράσεις

-Συνολικός επανασχεδιασμός των

δράσεων μαζί με τους ανθρώπους

του χώρου

-Επαναπροσδιορισμός του

πλαισίου λειτουργίας του χώρου

μαζί με τους ανθρώπους

-Συνολικός αναστοχασμός για τις

δράσεις

-Επανασχεδιασμός των δράσεων από

κοινού με τους συμμετέχοντες

-Επαναπροσδιορισμός του

προσανατολισμού κάποιων δράσεων

Κρίσιμα συμβάντα

-Προβλήματα με τη χρηματοδότηση του Προγράμματος και κίνδυνος

διακοπής της λειτουργίας του

-Αλλαγή του προσωπικού του Προγράμματος

-Ευρύτερη νομιμοποίηση του Προγράμματος στην τοπική κοινότητα

2.2 Υποστήριξη ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης και του περιβάλλοντος τους

Περιγραφή των δράσεων

Κατά τη διάρκεια του δευτέρου κύκλου συνεχίστηκε η κύρια δράση του

Προγράμματος ως προς την υποστήριξη ανθρώπων που έχουν προβλήματα εξάρτησης και

του περιβάλλοντος τους, δηλαδή το Ανοιχτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης

Χρηστών Ψυχοτρόπων Ουσιών και μελών Οικογενειών Χρηστών. Πιο συγκεκριμένα στα

πλαίσια του Ανοιχτού Προγράμματος κατά τη διάρκεια του δεύτερου κύκλου δράσης

συνεχίστηκαν, σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν οι εξής δράσεις:

60

Α) Το Ημερήσιο Κέντρο Υποστήριξης Εξαρτημένων Ατόμων: Η δράση αυτή

συνεχίστηκε ως το τέλος του δεύτερου κύκλου32.

Β) Οι ατομικές Συναντήσεις: Η δράση αυτή συνεχίστηκε ως το τέλος του δεύτερου

κύκλου.

Γ) Η υποστήριξη σε ιατρικά, νομικά, εκπαιδευτικά και επαγγελματικά ζητήματα: Οι

δράσεις αυτές συνεχίστηκαν ως το τέλος του δεύτερου κύκλου.

Αυτές που σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν επιπροσθέτως σε σχέση με τα

παραπάνω ζητήματα είναι οι εξής:

Ως προς τα ζητήματα ιατρικής φύσης:

- Διασύνδεση με ηπατολόγο του Πανεπιστημιακού Γενικού Νοσοκομείου Ηρακλείου

(ΠΑ.Γ.Ν.Η): Τον Μάρτιο του 2012 κάναμε αυτήν την επαφή, με στόχο την συνεργασία και

την ιατρική υποστήριξη των ανθρώπων του Προγράμματος που διαγνώστηκαν με Ηπατίτιδα

Β ή C.

- Τρίωρο σεμινάριο για την Ηπατίτιδα τον Μάρτιο του 2012. Το σεμινάριο το

διοργανώσαμε, αφότου οι άνθρωποι που υποστηρίζονταν από τον χώρο και που είχαν

διαγνωστεί με Ηπατίτιδα, εξέφραζαν στην καθημερινότητα απορίες και ανησυχία για την

αντιμετώπιση της ασθένειας ή τη μετάδοση της. Εισηγητής του σεμιναρίου ήταν ιδιώτης

γιατρός της Σητείας.

Συμμετέχοντες

Συμμετείχαν σε αυτό άνθρωποι που υποστηρίζονταν από τον χώρο, μέλη του

περιβάλλοντος τους, ο εισηγητής του σεμιναρίου και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Τον ιδιώτη γιατρό που εισηγήθηκε του σεμιναρίου, τον είχαμε γνωρίσει στα

πλαίσια της δράσης της δικτύωσης με άλλους φορείς και ενημέρωσης λειτουργών υγείας

για ένα διαφορετικό παράδειγμα βοήθειας. Το σεμινάριο ήταν πολύ αποτελεσματικό,

καθώς ο γιατρός απάντησε σε όλα τα ερωτήματα των ανθρώπων σε σχέση με την

συγκεκριμένη ασθένεια. Ήταν καθησυχαστικός και πρόθυμος να στηρίξει τους ανθρώπους

του προγράμματος σε ό,τι χρειάζονταν σε σχέση με την υγεία τους αμισθί.

32

Οι δράσεις του Ανοιχτού Προγράμματος δεν περιγράφονται εκ νέου αναλυτικά ως προς τη λογική και τους συμμετέχοντές τους, καθώς τα παραπάνω δεν αλλάζουν σε σχέση με τον πρώτο κύκλο.

61

Δ) Τα εκπαιδευτικά σεμινάρια. Η δράση αυτή συνεχίστηκε ως το τέλος του

δεύτερου κύκλου. Στα πλαίσια των εκπαιδευτικών σεμιναρίων υλοποιήθηκαν οι παρακάτω

δράσεις:

- Μαθήματα φωτογραφίας. Η συνέχεια της δράσης περιγράφεται στο υποκεφάλαιο

"Δράσεις στην τοπική κοινότητα", καθώς αποτελούσε σεμινάριο ανοιχτό στη συμμετοχή

ανθρώπων από την κοινότητα.

- Μαθήματα ισπανικών. Η συνέχεια της δράσης περιγράφεται στο υποκεφάλαιο

"Δράσεις στην τοπική κοινότητα", καθώς αποτελούσε σεμινάριο ανοιχτό στη συμμετοχή

ανθρώπων από την κοινότητα.

- Τρίωρο σεμινάριο παροχής Πρώτων Βοηθειών: Πριν την έναρξη της παρούσας

έρευνας, είχε γίνει στο Πρόγραμμα ένας κύκλος σεμιναρίων Πρώτων Βοηθειών. Ο

εισηγητής τους μας είχε προτείνει, όποτε το επιθυμούμε να κάνουμε ένα επαναληπτικό

σεμινάριο. Κατά τη διάρκεια του δευτέρου κύκλου κάποιοι άνθρωποι του χώρου έδειξαν

ενδιαφέρον για το επαναληπτικό σεμινάριο. Έτσι, οι εργαζόμενες ήρθαμε σε επαφή με τον

εισηγητή και υλοποιήθηκε το σεμινάριο τον Απρίλιο του 2012.

Συμμετέχοντες

Στο σεμινάριο συμμετείχαν άνθρωποι που υποστηρίζονταν από τον χώρο, ο

εισηγητής του σεμιναρίου και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Το σεμινάριο διαπνεόταν από ομαδικότητα ανάμεσα σε όλους τους συμμετέχοντες.

Σημαντικό ρόλο στο κλίμα που δημιουργήθηκε έπαιξε η καλή σχέση των ανθρώπων του

χώρου με τον εισηγητή, λόγω των παλαιότερων σεμιναρίων που είχαν γίνει στο

Πρόγραμμα.

- Μαθήματα εκμάθησης χρήσης Η/Υ: Το εκπαιδευτικό αυτό σεμινάριο προέκυψε

μετά από αίτημα δύο ανθρώπων του χώρου κατά τη διάρκεια των συναντήσεων μας τον

Νοέμβριο του 2012 για τον σχεδιασμό των δράσεων που θα ξεκινούσαμε το επόμενο

διάστημα. Στον σχεδιασμό της δράσης συναποφασίσαμε ότι τα μαθήματα θα εισηγείται μία

από μας. Επιπλέον, οι άνθρωποι εξέφρασαν τις ανάγκες τους σε σχέση με τις γνώσεις που

ήθελαν να αποκομίσουν από το σεμινάριο. Τα μαθήματα ξεκίνησαν να υλοποιούνται τον

Δεκέμβριο του 2012 και συνεχίστηκαν μέχρι και τον επόμενο κύκλο.

Συμμετέχοντες

Στα μαθήματα συμμετείχαν οι δύο άνθρωποι του χώρου που είχαν ενδιαφέρον για

αυτά και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

62

Αξιολόγηση

Ένας εκ των δύο ανθρώπων ζήτησε την κατανόηση μας κατά τη διάρκεια του

διαστήματος υλοποίησης της συγκεκριμένης δράσης, διότι αντιμετώπιζε σοβαρά ζητήματα

στην προσωπική του ζωή που τον εμπόδιζαν να παρακολουθεί συστηματικά. Ο δεύτερος

άνθρωπος ήταν ασυνεπής και κάποια στιγμή σταμάτησε να παρακολουθεί τη δράση. Τα

μαθήματα, ωστόσο, συνεχίζονταν κανονικά, όταν ο πρώτος άνθρωπος είχε τη δυνατότητα

να παρακολουθεί. Η συνάντηση μας στα μαθήματα με αυτόν τον άνθρωπο ενίσχυσε κατά

πολύ τη σχέση μας και ήταν μία αφορμή να συζητάμε τα ζητήματα που τον απασχολούν και

να τον στηρίζουμε σε αυτά.

Ε) Οι δράσεις ευαισθητοποίησης σε πολιτιστικά, κοινωνικά, οικολογικά ζητήματα. Η

δράση αυτή συνεχίστηκε ως το τέλος του δεύτερου κύκλου.

Στα πλαίσια των δράσεων ευαισθητοποίησης σε πολιτιστικά, κοινωνικά, οικολογικά

ζητήματα συνεχίστηκαν και υλοποιήθηκαν επιπρόσθετα οι εξής δράσεις:

- Παρακολούθηση θεατρικών παραστάσεων και συναυλιών. Η δράση αυτή

συνεχίστηκε ως το τέλος του δεύτερου κύκλου.

- Συμμετοχή ανθρώπου του χώρου σε θεατρική παράσταση: Τον Απρίλιο του 2012,

μετά από πρόταση ενός μέλους της ΑμΚΕ «Κόντρα» που συμμετείχε στη συγκεκριμένη

θεατρική παράσταση, ένας άνθρωπος του χώρου έπαιξε έναν θεατρικό ρόλο σε αυτήν.

- Πραγματοποίηση εβδομαδιαίας δίωρης εκπομπής σε τοπικό ραδιοφωνικό σταθμό

της πόλης: Η δράση αυτή σχεδιάστηκε στον πρώτο κύκλο δράσης και ξεκίνησε να

υλοποιείται σε αυτόν, τον Μάρτιο του 2012. Η δράση περιλάμβανε την προετοιμασία της

εκπομπής που γινόταν στον χώρο του προγράμματος και την πραγματοποίηση αυτής στον

ραδιοφωνικό σταθμό. Στην προετοιμασία για την επιλογή τραγουδιών της εκπομπής

συμμετείχαν κάποιες φορές και άλλοι άνθρωποι του χώρου. Η δράση διακόπηκε τον

Ιανουάριο του 2013, αφότου ο άνθρωπος και εμείς το συμφωνήσαμε, γιατί ο ίδιος δεν

μπορούσε να συμμετέχει πλέον λόγω των εργασιακών του υποχρεώσεων.

Συμμετέχοντες

Στη δράση συμμετείχε ένας άνθρωπος του χώρου και οι εργαζόμενες του

Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Η συγκεκριμένη δράση ήταν καθοριστικής σημασίας για την σχέση μας με τον

άνθρωπο του χώρου που συμμετείχε. Μας έφερε πολύ κοντά και συντέλεσε στη

δημιουργία σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ μας. Επιπλέον, η ίδια η διαδικασία προετοιμασίας

63

και πραγματοποίησης της εκπομπής ήταν κάτι που μας ευχαριστούσε όλους πολύ και

αποτελούσε αφορμή να εμπλουτίσουμε τις γνώσεις μας στη μουσική. Πολλές φορές

προσπαθήσαμε να κινητοποιήσουμε και άλλους ανθρώπους να συμμετέχουν στη δράση

σταθερά, αλλά οι προσπάθειες αυτές δεν ευοδώθηκαν.

- Κατάβαση στο φαράγγι του Ρίχτη και επίσκεψη στον καταρράκτη: Ο σχεδιασμός

αυτής δράσης ξεκίνησε από κοινού με τους ανθρώπους του χώρου τον Απρίλιο του 2012,

μετά από αίτημά τους να πάμε όλοι μαζί εκδρομή. Αφού συναποφασίσαμε το μέρος και το

Πρόγραμμα της εκδρομής, μέσα στον Μάιο του 2012 κατεβήκαμε το φαράγγι του Ρίχτη και

επισκεφτήκαμε τον καταρράκτη εκεί.

Συμμετέχοντες

Στην εκδρομή συμμετείχαν άνθρωποι που υποστηρίζονταν από το Πρόγραμμα,

μέλη του περιβάλλοντός τους και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Στη δράση αυτή κάποιοι συμμετέχοντες ήταν ασυνεπείς και καθυστέρησαν την έναρξη της

εκδρομής. Επιπλέον, κάποιοι συμμετέχοντες δεν τήρησαν το πρόγραμμα της εκδρομής, με

αποτέλεσμα να ανακύψουν και ζητήματα ομαδικότητας. Στην αναστοχαστική διαδικασία

που κάναμε με τους ανθρώπους μετά από κάποιο καιρό, συζητήσαμε ξανά για τη σημασία

της συνέπειας και της ομαδικότητας στις δράσεις που πραγματοποιούμε.

- Μαθήματα Τένις: Ο σχεδιασμός για την υλοποίηση μίας αθλητικής

δραστηριότητας ξεκίνησε τον Απρίλιο του 2012, μετά από αίτημα ενός ανθρώπου που

υποστηριζόταν από τον χώρο. Κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού συναποφασίσαμε με τους

ανθρώπους του χώρου η αθλητική δραστηριότητα αυτή να είναι μαθήματα τένις. Τον

προπονητή τένις τον γνωρίζαμε λόγω της συμμετοχής του στα μαθήματα ισπανικών του

Προγράμματος. Ο ίδιος είχε δηλώσει την πρόθεση του σε μας να κάνει μαθήματα στους

ανθρώπους του Προγράμματος, όποτε το επιθυμούν.

Συμμετέχοντες

Στα μαθήματα τένις συμμετείχαν κάποιοι άνθρωποι του χώρου, ο προπονητής και

οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Τα μαθήματα ξεκίνησαν να υλοποιούνται τέλη Μαΐου του 2012 και διακόπηκαν

τέλη Ιουνίου του 2012, λόγω της ασυνέπειας των ανθρώπων που συμμετείχαν.

- Παιχνίδι Πινγκ Πονγκ σε εβδομαδιαία βάση στο χώρο του Συνδετικού Κρίκου

Σητείας (SiCo): Η δράση αυτή προέκυψε μετά από εκδήλωση ενδιαφέροντος ανθρώπων του

64

χώρου να παίζουμε πινγκ πονγκ. Υλοποιήθηκε τον Μάιο και διήρκησε μέχρι τον Ιούνιο του

2012.

Συμμετέχοντες

Συμμετείχαμε σε αυτήν την δράση οι άνθρωποι που υποστηρίζονται από τον χώρο,

πολίτες της Σητείας και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Η δράση διεκόπη λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος να συνεχιστεί κατά τη διάρκεια

του καλοκαιριού.

- Βοήθεια και συμμετοχή στο 4ημερο φεστιβάλ του Ναυτικού Ομίλου Σητείας και

της ΑμΚΕ «Κόντρα»: Τον Ιούλιο του 2012 πραγματοποιήθηκε στην πόλη της Σητείας ένα

4ημερο μουσικό φεστιβάλ από τον Ναυτικό Όμιλο Σητείας και την ΑμΚΕ «Κόντρα». Οι

άνθρωποι του χώρου και εμείς συμβάλλαμε στο στήσιμο του φεστιβάλ βοηθώντας σε

τεχνικά ζητήματα τις μέρες της προετοιμασίας του. Επιπλέον, παρακολουθήσαμε μετέπειτα

και τις μουσικές εκδηλώσεις.

ΣΤ) Η υποστήριξη συγγενών, συντρόφων και φίλων χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών.

Η δράση αυτή συνεχίστηκε ως το τέλος του δεύτερου κύκλου δράσης.

Ζ) Άλλα αιτήματα. Η δράση αυτή συνεχίστηκε ως το τέλος του δεύτερου κύκλου

δράσης.

Αξιολόγηση των δράσεων

Στον δεύτερο κύκλο δράσης, και ιδιαίτερα από το τέλος της άνοιξης και μετά, οι

σχέσεις μας με τους ανθρώπους του χώρου διαπνέονταν σιγά-σιγά από εμπιστοσύνη και

εγγύτητα. Κάποιοι από τους ανθρώπους κατάφεραν να διατηρήσουν μία σταθερότητα στην

αποχή τους από τις ουσίες και προσπαθούσαν να ξαναστήσουν τη ζωή τους με έναν

διαφορετικό τρόπο μακριά από αυτές. Άλλοι συνέχισαν να κάνουν περιστασιακή χρήση

ουσιών και/ ή να φέρνουν συμπεριφορές στον χώρο που σχετίζονται με τη χρήση ουσιών.

Ένα βασικό ζήτημα που δυσκόλευε αρκετά την καθημερινότητα του Ανοιχτού

Προγράμματος ήταν η έλλειψη σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ των ανθρώπων. Επειδή η

δράση υλοποιείται σε μικρή πόλη, οι περισσότεροι άνθρωποι γνωρίζονταν από την περίοδο

που έκαναν χρήση ουσιών, με αποτέλεσμα οι διαφορές που είχαν μεταξύ τους από εκείνη

την περίοδο, να μεταφέρονται στον χώρο. Αυτό επηρέαζε την προαγωγή της αυτοβοήθειας

στον χώρο, καθώς και την ομαδικότητα μεταξύ των ανθρώπων, η οποία άρχισε να χτίζεται

65

σιγά σιγά. Αναδύονται, λοιπόν, ως κεντρικές οι προσπάθειές μας για κινητοποίηση των

ανθρώπων να συμμετέχουν στις συλλογικές δράσεις του προγράμματος, ούτως ώστε να

χτίσουν μεταξύ τους σχέσεις με άλλους όρους. Επιπλέον, σημαντικές είναι και οι

προσπάθειές μας για τη θέσπιση συλλογικών διαδικασιών στην καθημερινότητα του

προγράμματος, ούτως ώστε να συζητάμε όλα τα θέματα που αφορούν στο Πρόγραμμα και

να ενισχύεται η αίσθηση της κοινότητας και της ομάδας μεταξύ όλων, καθώς και η

συνδιαμόρφωση των δράσεων.

Το δεύτερο ζήτημα που δυσκόλευε, επίσης, την καθημερινότητά μας με τους

ανθρώπους ήταν η ασυνέπειά τους, που συνέχισε να υφίσταται κατά ένα μεγάλο βαθμό.

Πολλές είναι οι προσπάθειες μας για κινητοποίηση των ανθρώπων για συμμετοχή και

σταθερή παρουσία στις δράσεις.

Επανασχεδιασμός των δράσεων

Περί τα μέσα Νοεμβρίου 2012, ξεκινήσαμε να πραγματοποιούμε μία σειρά

συναντήσεων με τους ανθρώπους, ώστε να επανασχεδιάσουμε από κοινού τις δράσεις που

θα υλοποιούσαμε το επόμενο διάστημα. Είχαμε αποφασίσει ότι, για όσο διάστημα

συνεχίσει να λειτουργεί το Πρόγραμμα, θα υλοποιήσουμε δράσεις, γεγονός που το

προηγούμενο διάστημα περίπου δύο μηνών εμπόδισαν τα σοβαρά οικονομικά προβλήματα

του Προγράμματος. Με αυτόν τον τρόπο προσπαθήσαμε να ξαναδώσουμε ώθηση στο

Ανοιχτό Πρόγραμμα. Ο κύκλος συναντήσεων ολοκληρώθηκε αρχές του Δεκέμβρη, οπότε και

συμφωνήσαμε να συνεχίσουμε τη δίωρη εβδομαδιαία ραδιοφωνική εκπομπή, και να

ξεκινήσουμε μαθήματα εκμάθησης Η/Υ, μαθήματα σπηλαιολογίας και αναρρίχησης και

μαθήματα τένις.

- Σχεδιασμός πραγματοποίησης μαθημάτων σπηλαιολογίας και αναρρίχησης: Στα

πλαίσια των συναντήσεων με τους ανθρώπους του χώρου τον Νοέμβριο του 2012 για να

σχεδιάσουμε τις δράσεις που θα ξεκινούσαμε το επόμενο διάστημα, εκφράστηκε

ενδιαφέρον από τους ανθρώπους για να ξεκινήσουμε μαθήματα σπηλαιολογίας και

αναρρίχησης. Η δράση αυτή συμφωνήθηκε να υλοποιηθεί στον επόμενο κύκλο, λόγω του

ότι την περίοδο του σχεδιασμού της δεν ήταν κατάλληλες οι καιρικές συνθήκες και ότι οι

περισσότεροι άνθρωποι του χώρου ασχολούνταν με τη συγκομιδή της ελιάς.

Τον Δεκέμβρη του 2012, όταν εξασφαλίστηκε χρηματοδότηση για το επόμενο έτος

από το Υπουργείο Υγείας, ξεκινήσαμε έναν συνολικό αναστοχασμό για τη δουλειά όλου του

προηγούμενου διαστήματος με την βοήθεια του επόπτη μας. Κατά τη διάρκεια αυτής της

66

διαδικασίας αναγνωρίσαμε τα ελλείμματα μας, τα λάθη μας, καθώς και τα ελλείμματα του

χώρου. Ένα από τα ελλείμματα του χώρου ήταν ότι το πλαίσιο λειτουργίας του33 δεν ήταν

ξεκάθαρο. Έτσι, αποφασίσαμε να καλέσουμε σε γενική συνέλευση τους ανθρώπους, ώστε

να κάνουμε από κοινού έναν συνολικό αναστοχασμό για τον χώρο, για την παρουσία τους

σε αυτόν, για εμάς και να θέσουμε και να ξανασυμφωνήσουμε το πλαίσιο. Η γενική

συνέλευση σχεδιάστηκε να γίνει αρχές Φεβρουαρίου, από τη μία για να ολοκληρώσουμε

τον αναστοχασμό από την πλευρά μας με τον επόπτη μας και από την άλλη για να δώσουμε

χρόνο σε έναν άνθρωπο να διευθετήσει σοβαρά προσωπικά προβλήματα που

αντιμετώπιζε, ώστε να είναι παρών. Παράλληλα από τα μέσα περίπου του Ιανουαρίου

κουβεντιάσαμε με κάθε άνθρωπο ξεχωριστά την πορεία του, τη συνολική του εικόνα στον

χώρο και ξανασυμφωνήσαμε μαζί του την παρουσία του σε αυτόν. Έτσι ουσιαστικά έκλεισε

ο δεύτερος κύκλος και ξεκίνησε ο επόμενος.

2.3 Δράσεις στην τοπική κοινότητα

Οι δράσεις που περιγράφονται σε αυτήν την ενότητα αφορούν δράσεις με την

τοπική κοινότητα και πιο συγκεκριμένα δράσεις που βρίσκονταν ακόμη σε εξέλιξη από τον

προηγούμενο κύκλο και συνεχίστηκαν, δράσεις που σχεδιάστηκαν στον πρώτο κύκλο και

υλοποιήθηκαν σε αυτόν, δράσεις που σχεδιάστηκαν και υλοποιήθηκαν μέσα σε αυτόν τον

κύκλο και τέλος δράσεις που επανασχεδιάστηκαν στο τέλος αυτού του κύκλου.

Περιγραφή και αξιολόγηση των δράσεων

Πιο συγκεκριμένα στον δεύτερο κύκλο δράσης συνεχίστηκαν και υλοποιήθηκαν οι

εξής δράσεις στην κοινότητα:

Α) Εβδομαδιαίο εργαστήρι κατασκευής παιχνιδιών στο χώρο του Συνδετικού Κρίκου

Σητείας: Η δράση συνεχίστηκε στον δεύτερο κύκλο δράσης και διακόπηκε τέλη Μαΐου του

2012.

Συμμετέχοντες

Στη δράση αυτή συμμετείχαν γονείς, παιδιά, εκπαιδευτικοί, πολίτες της Σητείας,

άνθρωποι που υποστηρίζονταν από το Πρόγραμμα και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

33

Το πλαίσιο είναι ένας συμφωνημένος τρόπος να συνυπάρχουμε εμείς και οι άνθρωποι του χώρου σε έναν χώρο που διέπεται από κάποιες βασικές αρχές (ισοτιμία, συλλογικότητα, ειλικρινείς και ουσιαστικές σχέσεις, καθαρός από ουσίες και ασφαλής χώρος συνάντησης) και έχει ένα συγκεκριμένο στόχο (να παρέχει υποστήριξη σε ανθρώπους που προσπαθούν να απέχουν από τις ουσίες).

67

Αξιολόγηση

Η συμμετοχή στο εργαστήρι συνέχισε να είναι χαμηλή. Σημαντικό ήταν ότι κατά τη

διάρκεια του δευτέρου κύκλου συμμετείχαν σε αυτό καθηγητές από το ΕΠΑ.Λ., για την

κατασκευή Παιχνιδιών για το σχολείο τους. Σε αναστοχαστική διαδικασία οι εργαζόμενες

μεταξύ μας συμφωνήσαμε πως ένας από τους βασικούς λόγους που η δράση είχε χαμηλή

συμμετοχή ήταν γιατί ο χώρος πραγματοποίησης του δεν ήταν κατάλληλος για την υποδοχή

γονέων με τα παιδιά τους.

Β) Παραστάσεις με τα Παιχνίδια του Κόσμου: Στον δεύτερο κύκλο δράσης

πραγματοποιήσαμε παραστάσεις με τα Παιχνίδια του Κόσμου σε σχολεία, στην κεντρική

πλατεία της Σητείας, σε εκδηλώσεις, φεστιβάλ και στην εκκλησιαστική κατασκήνωση του

Κέντρου Νεότητας Αγίου Νικολάου.

Συμμετέχοντες

Στις παραστάσεις, εκτός τις εργαζόμενες του Προγράμματος και μέλη της ομάδας

για τα «Παιχνίδια του Κόσμου», οι συμμετέχοντες ποίκιλαν, ανάλογα με το πού αυτές

λάμβαναν χώρα. Ενδεικτικά στις παραστάσεις στα σχολεία συμμετείχαν μαθητές,

εκπαιδευτικοί και συχνά γονείς.

Αξιολόγηση

Και στον δεύτερο κύκλο δράσης τα Παιχνίδια του Κόσμου συνέχισαν να έχουν

μεγάλη απήχηση και οι παραστάσεις με τα Παιχνίδια πολύ μεγάλη προσέλευση. Σχεδόν σε

κάθε παράσταση με τα Παιχνίδια του Κόσμου, άνθρωποι που έρχονταν πρώτη φορά σε

επαφή με τα Παιχνίδια, μας μιλούσαν πολύ θετικά για την ιδέα και την αισθητική των

Παιχνιδιών. Επιπλέον, πολίτες της Σητείας, εκπαιδευτικοί, γονείς, παιδιά, που ήδη γνώριζαν

για αυτά μας ρωτούσαν συχνά πότε θα ήταν η επόμενη παράσταση σε δημόσιο χώρο. Τα

Παιχνίδια του Κόσμου αποτέλεσαν πολλές φορές μέσο για να γνωριστούμε με ανθρώπους

στην κοινότητα και αφορμή να ξεκινήσουμε εργαστήρια κατασκευής παιχνιδιών ή άλλες

δράσεις, ανάλογα με τις ανάγκες των ανθρώπων που συμμετέχουν σε αυτές.

Γ) Μαθήματα Φωτογραφίας: Η δράση συνεχίστηκε και στον δεύτερο κύκλο δράσης

και διακόπηκε τέλη Μαΐου του 2012.

Συμμετέχοντες

Στη δράση αυτή συμμετείχαν γονείς, παιδιά, εκπαιδευτικοί, πολίτες της Σητείας,

άνθρωποι που υποστηρίζονταν από το Πρόγραμμα και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

68

Αξιολόγηση

Πολλοί συμμετέχοντες συχνά απουσίαζαν από τα μαθήματα από τον Μάρτιο του

2012. Έτσι, τέλη Μαΐου του 2012 τα μέλη της «Κόντρα» που εισηγούνταν τα μαθήματα, οι

συμμετέχοντες και εμείς αποφασίσαμε να τα διακόψουμε και να επανασχεδιάσουμε τη

δράση σε μετέπειτα χρόνο.

Δ) Μαθήματα Ισπανικών: Τα μαθήματα Ισπανικών συνεχίστηκαν και στον δεύτερο

κύκλο δράσης και σταμάτησαν να πραγματοποιούνται τέλη Μαΐου του 2012.

Συμμετέχοντες

Στη δράση αυτή συμμετείχαν άνθρωποι που υποστηρίζονταν από τον χώρο και

μέλη του οικογενειακού τους περιβάλλοντος, πολίτες της Σητείας, μέλη της ΑμΚΕ «Κόντρα»

και εμείς.

Αξιολόγηση

Κατά τη διάρκεια του δεύτερου κύκλου τα μαθήματα συνέχισαν να διαπνέονται

από ένα πολύ ευχάριστο κλίμα μεταξύ των συμμετεχόντων και να λειτουργούν σε ένα

πλαίσιο συλλογικότητας και ανταλλαγής απόψεων και γνώσεων με αφορμή την εκμάθηση

μίας ξένης γλώσσας. Όλοι οι συμμετέχοντες σε αυτά συναποφασίσαμε την διακοπή των

μαθημάτων λόγω της καλοκαιρινής περιόδου, ενώ τα μαθήματα έκλεισαν με τη

συνδιοργάνωση και πραγματοποίηση από τους συμμετέχοντες μίας ισπανικής γιορτής στον

χώρο του προγράμματος.

Ε) Δράση στο 4ο Νηπιαγωγείο Σητείας:

Περιγραφή

Η δράση σχεδιάστηκε στον πρώτο κύκλο δράσης από την υπεύθυνη νηπιαγωγό του

4ου Νηπιαγωγείου και εμάς. Ξεκίνησε να υλοποιείται τον Μάρτιο του 2012 και

ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 2012, με την λήξη της σχολικής χρονιάς. Πραγματοποιούνταν

σε εβδομαδιαία βάση στον χώρο του νηπιαγωγείου. Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου

κατασκευάζαμε όλοι μαζί παιχνίδια για μικρά παιδιά από ανακυκλώσιμα υλικά, βασισμένα

στα Παιχνίδια του Κόσμου. Μικροί και μεγάλοι αποφασίζαμε (ποια παιχνίδια θα φτιάξουμε,

με ποιον τρόπο κτλ) και κατασκευάζαμε συλλογικά, με ίσο χώρο έκφρασης και

πρωτοβουλίας. Στόχος του εργαστηρίου ήταν η ενδυνάμωση της σχέσης γονέα-παιδιού,

που αποτελεί προστατευτικό παράγοντα για την πρόληψη της χρήσης ουσιών και άλλων

ψυχοκοινωνικών προβλημάτων.

69

Συμμετέχοντες

Στο εργαστήρι συμμετείχαν μαθητές του νηπιαγωγείου, οι νηπιαγωγοί που

εργάζονταν εκεί και οι γονείς των μαθητών.

Αξιολόγηση

Το εργαστήρι είχε μεγάλη συμμετοχή. Οι συμμετέχοντες εκδήλωναν χαρά και

ικανοποίηση για τη δράση. Στην τελευταία συνάντηση πολλοί γονείς είπαν πως το

εργαστήρι ήταν μία αφορμή μες στην εβδομάδα να περάσουν δημιουργικό χρόνο με το

παιδί τους, ενώ μας ζήτησαν να πραγματοποιήσουμε κάτι ανάλογο στα δημοτικά σχολεία,

στα οποία θα φοιτούσαν την επόμενη σχολική χρονιά τα παιδιά τους. Επιπλέον, η

υπεύθυνη νηπιαγωγός μας πρότεινε να συνεργαστούμε ξανά την επόμενη σχολική χρονιά.

ΣΤ) Δράση στο Επαγγελματικό/ Τεχνολογικό Λύκειο (ΕΠΑΛ/ ΤΕΛ) Σητείας:

Περιγραφή

Κατά τη διάρκεια του δευτέρου κύκλου, ξεκίνησε η δεύτερη φάση της δράσης στο

ΕΠΑ.Λ., η οποία άρχισε τέλη Μαρτίου του 2012 και ολοκληρώθηκε με τη λήξη της σχολικής

χρονιάς τον Ιούνιο του 2012. Η δεύτερη φάση της δράσης πραγματοποιήθηκε στον χώρο

του σχολείου, στην αίθουσα παιχνιδιών. Σε αυτή τη φάση, κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού

και της ολοκλήρωσης κατασκευής των Παιχνιδιών του Κόσμου, γνωρίσαμε σταδιακά το

πλαίσιο του σχολείου, τους συμμετέχοντες και προσπαθήσαμε να αφουγκραστούμε τις

ανάγκες τους. Από την άλλη, οι συμμετέχοντες ήρθαν σε επαφή με τα Παιχνίδια και τη

φιλοσοφία τους και συναντήθηκαν σε ένα πλαίσιο συλλογικής δράσης και ψυχαγωγίας.

Συμμετέχοντες

Στη δράση συμμετείχαν σταδιακά όλοι οι εκπαιδευτικοί του σχολείου, όλοι οι

μαθητές και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Λόγω του μικρού χρονικού διαστήματος στο οποίο πραγματοποιήθηκε η δράση και

λόγω του μεγάλου αριθμού των συμμετεχόντων, αυτή η φάση της δράσης ήταν μία αρχική

φάση για όλους. Με το κλείσιμο αυτής της φάσης οι συμμετέχοντες εκδήλωσαν ενδιαφέρον

για τη συνέχιση της. Έτσι, συμφωνήσαμε με κάποιους καθηγητές που ενεπλάκησαν πιο

ενεργά στην δράση, ότι θα την επανασχεδιάσουμε από κοινού με την έναρξη της νέας

σχολικής χρονιάς.

Ζ) Δημιουργία ενός χώρου συνάντησης και αλληλεπίδρασης παιδιών και εφήβων

στη Σητεία, "Στέκι Νέων":

70

Περιγραφή

Στον δεύτερο κύκλο ξεκίνησε να υλοποιείται η συγκεκριμένη δράση. Αρχικά,

πραγματοποιήθηκε μια συνάντηση με γονείς και εκπαιδευτικούς, μετά από κάλεσμα που

κάναμε σε όλα τα σχολεία και τους συλλόγους γονέων της πόλης. Η συνάντηση είχε μικρή

προσέλευση, όμως έγινε ενδιαφέρουσα κουβέντα και οι συμμετέχοντες έδειξαν

ενδιαφέρον για συμμετοχή και ενεργή εμπλοκή στο εγχείρημα. Συναποφασίσαμε ότι θα

ζητήσουμε έναν χώρο από τον Δήμο και ότι θα προχωρήσουμε από κοινού στα επόμενα

βήματα. Στη συνέχεια, τον Μάρτιο του 2012 ξεκίνησε μία σειρά συναντήσεων με τους

συμμετέχοντες, οι οποίοι γίνονταν όλο και περισσότεροι, κατά τη διάρκεια των οποίων

συζητήσαμε για την πρόληψη της χρήσης ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών

προβλημάτων, για την φιλοσοφία της συγκεκριμένης δράσης, ενώ ταυτόχρονα σχεδιάσαμε

σταδιακά τη διαμόρφωση του χώρου, που μας παραχωρήθηκε από τον Δήμο Σητείας. Τον

Απρίλιο και τον Μάιο του 2012 ξεκινήσαμε να διαμορφώνουμε τον χώρο. Περί τα μέσα του

Μαΐου συναποφασίσαμε με τους συμμετέχοντες να διακόψουμε τη δράση για την

καλοκαιρινή περίοδο και να τη συνεχίσουμε μετά το πέρας αυτής, γιατί θα ήταν δύσκολο

κατά τη διάρκεια αυτής να κινητοποιήσουμε παιδιά και εφήβους να συμμετέχουν στη

δράση.

Συμμετέχοντες

Σε αυτήν τη δράση συμμετείχαν εκπαιδευτικοί και γονείς, σταδιακά όλο και

περισσότεροι, μέλη της «Κόντρα» και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Βασικός προβληματισμός όλων των συμμετεχόντων καθ' όλη την διάρκεια υλοποίησης της

δράσης ήταν ότι προχωρήσαμε μέχρι ένα σημείο στη διαμόρφωση του χώρου και δεν

θέλαμε να προχωρήσουμε άλλο, χωρίς να είναι οι άμεσα ενδιαφερόμενοι παρόντες,

δηλαδή εν προκειμένω παιδιά και κυρίως έφηβοι.

Η) Προβολές ταινιών και ντοκιμαντέρ:

Περιγραφή

Η δράση αυτή σχεδιάστηκε από τον Μάρτιο του 2012 από εμάς. Αυτό γιατί, από τη

μία πολλοί πολίτες της Σητείας μας ρωτούσαν συχνά πότε το Πρόγραμμα θα ξεκινήσει ξανά

προβολές, και από την άλλη γιατί θέλαμε να θίξουμε διάφορα κοινωνικά ζητήματα, που

αφορούν όλους μας, έτσι ώστε να σκεφτούμε και να συζητήσουμε με τους συμμετέχοντες

πάνω σε αυτά. Σχεδιάστηκαν δύο κύκλοι προβολών ταινιών και ντοκιμαντέρ, ο ένας

υλοποιήθηκε τον Μάιο και ο άλλος τον Ιούνιο του 2012. Προβαλλόταν εβδομαδιαία στον

71

χώρο του προγράμματος ένα ντοκιμαντέρ και μία ταινία που πραγματεύονταν το ίδιο θέμα,

που αφορούσε στον ρατσισμό, την ψυχική υγεία, την φαρμακοβιομηχανία, την ιατρική, το

περιβάλλον, την πολιτική, κα.

Συμμετέχοντες

Στη δράση συμμετείχαν πολίτες της Σητείας, φοιτητές, άνθρωποι που

υποστηρίζονται από το Πρόγραμμα, μέλη των οικογενειών τους και οι εργαζόμενες του

Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Η δράση αυτή είχε αρκετά μεγαλύτερη προσέλευση από τις προβολές ταινιών που

πραγματοποιήθηκαν στο Πρόγραμμα στον πρώτο κύκλο δράσης. Επιπλέον, μετά την κάθε

προβολή οι συμμετέχοντες έδειχναν διάθεση και ενδιαφέρον για συζήτηση και έτσι

μοιραζόμασταν απόψεις και προβληματισμούς πάνω σε αυτά που είχαν προβληθεί. Σε

αναστοχαστική διαδικασία οι εργαζόμενες συζητήσαμε ότι οι προβολές του δεύτερου

κύκλου είχαν μεγαλύτερη προσέλευση, γιατί επικοινωνήθηκαν καλύτερα. Επίσης,

συμφωνήσαμε να μην σχεδιάσουμε και υλοποιήσουμε τρίτο κύκλο προβολών, διότι η

συμμετοχή θα ήταν χαμηλή λόγω του καλοκαιριού. Η συμμετοχή είχε αρχίσει να μειώνεται

ήδη σταδιακά τις τελευταίες βδομάδες του δεύτερου κύκλου προβολών. Τέλος,

συζητήσαμε ότι οι προβολές είναι μία σημαντική δράση, μέσω της οποίας το Πρόγραμμα

παραμένει διαρκώς ένας ανοιχτός κοινωνικός χώρος.

Θ) Συνδιοργάνωση των καλοκαιρινών εκδηλώσεων της ΑμΚΕ Κόντρα και συμμετοχή

σε αυτές με τα «Παιχνίδια του Κόσμου»:

Περιγραφή

Τον Ιούλιο του 2012 δεχθήκαμε πρόταση από μέλη της ΑμΚΕ «Κόντρα» να

συμβάλουμε στην διοργάνωση μίας ημέρας εκδηλώσεων που προγραμμάτιζε. Έτσι,

σχεδιάσαμε και υλοποιήσαμε από κοινού τον Ιούλιο του 2012 μία ημέρα δράσεων. Η ημέρα

περιλάμβανε έναν θαλάσσιο διάπλου, παιχνίδι σκάκι, παράσταση με τα «Παιχνίδια του

Κόσμου» και συναυλία από μαθητικά συγκροτήματα.

Συμμετέχοντες

Συμμετείχαν πολίτες της Σητείας, μέλη της «Κόντρα» και οι εργαζόμενες του

Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Στη δράση υπήρξαν αρκετές δυσκολίες και σε τεχνικά ζητήματα, όταν σχεδιαζόταν,

αλλά και σε επίπεδο υλοποίησης, καθώς δύο από τις δράσεις, το σκάκι και η συναυλία από

72

μαθητικά συγκροτήματα, δεν πραγματοποιήθηκαν. Αυτό γιατί σε οργανωτικά ζητήματα

υπήρξαν λάθη από την πλευρά της «Κόντρα». Τελικά, η ημέρα εκδηλώσεων είχε μικρή

συμμετοχή, όμως οι δράσεις που υλοποιήθηκαν κύλησαν καλά.

Ι) Πραγματοποίηση δράσης ενημέρωσης για την πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων

ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα κατά

των Ναρκωτικών:

Περιγραφή

Η δράση σχεδιάστηκε τέλη Μαΐου με αρχές Ιουνίου του 2012 από εμάς.

Σχεδιάστηκε με βάση το σκεπτικό ότι η Παγκόσμια Ημέρα κατά των Ναρκωτικών οφείλει να

προωθεί ένα μήνυμα που σχετίζεται με την πρόληψη και την προαγωγή αξιών που οδηγούν

σε ένα διαφορετικό τρόπο ζωής, στον οποίο ο άνθρωπος να καλύπτει τις πραγματικές του

ανάγκες και να μην έχουν χώρο οι ουσίες στη ζωή του για τη διαχείριση των δυσκολιών του.

Έτσι, την Παγκόσμια Ημέρα κατά των Ναρκωτικών τον Ιούνιο του 2012 πραγματοποιήσαμε

στην κεντρική πλατεία της Σητείας παράσταση με τα Παιχνίδια του Κόσμου, για παιχνίδι με

μικρούς και μεγάλους και για να ενημερώσουμε την τοπική κοινότητα για την πρόληψη και

τις αξίες της.

Συμμετέχοντες

Συμμετείχαν στη δράση γονείς, παιδιά, έφηβοι, εκπαιδευτικοί, φοιτητές, μέλη της

ΑμΚΕ «Κόντρα», πολίτες της Σητείας και οι εργαζόμενες του Προγράμματος..

Αξιολόγηση

Η δράση είχε πολύ μεγάλη προσέλευση και μικροί και μεγάλοι χάρηκαν το παιχνίδι.

Επιπλέον, ενημερώσαμε αρκετούς ανθρώπους που έδειξαν ενδιαφέρον για την φιλοσοφία

του προγράμματος για την πρόληψη, για τα Παιχνίδια του Κόσμου και για τις αξίες που

προάγει η ενασχόληση με αυτά. Σημαντικό είναι να αναφέρουμε ότι μία μεγάλη ομάδα

ανθρώπων, που αποτελούνταν από μέλη της "Κόντρα", φοιτητές και πολίτες της Σητείας

μας βοήθησε στο στήσιμο της δράσης. Από αυτή τη δράση ξεκίνησε και η γνωριμία μας με

έναν πυρήνα φοιτητών. Αναστοχαζόμενες οι εργαζόμενες πάνω στη συγκεκριμένη δράση,

συμφωνήσαμε πως από τη μία τα Παιχνίδια του Κόσμου έχουν σε κάθε δράση μεγάλη

απήχηση, από την άλλη είναι σημαντικό να μην επαναπαυόμαστε στη χρήση των

Παιχνιδιών στις δράσεις που απευθύνονται στην κοινότητα με στόχο την πρόληψη. Έτσι, σε

έναν αρχικό επανασχεδιασμό, συζητήσαμε ότι στην επόμενη Παγκόσμια Ημέρα κατά των

Ναρκωτικών η μέρα ίσως χρειαστεί να περιλαμβάνει περισσότερες δράσεις.

73

ΙΑ) Δικτύωση με άλλους φορείς και ενημέρωση λειτουργών υγείας για ένα

διαφορετικό παράδειγμα παροχής βοήθειας:

Περιγραφή

Η δράση αυτή σχεδιάστηκε στον πρώτο κύκλο δράσης και υλοποιήθηκε από τον

Μάρτιο μέχρι τα μέσα Απριλίου του 2012. Σε αυτό το διάστημα πραγματοποιήσαμε

συναντήσεις με ανθρώπους και φορείς που πιθανά έρχονται σε επαφή με εξαρτημένα

άτομα ή πιθανόν μπορούν να βοηθήσουν στη διαδικασία απεξάρτησης. Έτσι, ξεκινήσαμε

έναν κύκλο συναντήσεων, στις οποίες ενημερώναμε για το Πρόγραμμα και τον τρόπο

λειτουργίας του, ενώ προσπαθούσαμε να δημιουργήσουμε έναν δίαυλο επικοινωνίας και

συνεργασίας.

Συμμετέχοντες

Σε αυτή τη δράση ήρθαμε σε επαφή με δημόσιες υπηρεσίες, φορείς, ιδιώτες

επαγγελματίες ψυχικής υγείας, ιδιώτες γιατρούς, φαρμακοποιούς

Αξιολόγηση

Η δράση αυτή ήταν καίριας σημασίας για την δράση, καθώς πραγματοποιήθηκε σε

μία περίοδο που είχε ολοκληρωθεί μόλις η αλλαγή προσωπικού του Προγράμματος. Έτσι,

ήταν ένας πολύ καλός τρόπος οι φορείς και οι επαγγελματίες υγείας να γνωρίσουν τις νέες

εργαζόμενες του Προγράμματος, καθώς και το Πρόγραμμα και τη λειτουργία του, όσοι δεν

το γνώριζαν ήδη. Με πολλούς επαγγελματίες και φορείς επιτεύχθηκε η διασύνδεση και το

ξεκίνημα μίας συνεργασίας, ενώ άλλοι ήταν καχύποπτοι και κάποιες φορές υποτιμητικοί

για το παράδειγμα παροχής βοήθειας του Προγράμματος.

ΙΒ) Συμμετοχή στο 3ο Παιδικό Φεστιβάλ Αγίου Νικολάου με τα Παιχνίδια του

Κόσμου:

Περιγραφή

Τον Μάρτιο του 2012 ήρθε σε επαφή μαζί μας μία από τους διοργανωτές του

φεστιβάλ, για να συμμετέχουμε σε αυτό με τα Παιχνίδια του Κόσμου. Πρόκειται για ένα

φεστιβάλ που γινόταν τρίτη συνεχόμενη χρονιά στον Άγιο Νικόλαο για παιδιά, με διάφορες

δραστηριότητες με εκπαιδευτικό και πολιτιστικό χαρακτήρα. Διοργανωτές του ήταν μία

ομάδα εθελοντών πολιτών του Αγίου Νικολάου, κυρίως εκπαιδευτικών. Κατά τη διάρκεια

σχεδιασμού της συμμετοχής στο φεστιβάλ με την υπεύθυνη διοργανώτρια συζητήσαμε την

ενδεχόμενη πραγματοποίηση εργαστηρίου κατασκευής Παιχνιδιών με τους διοργανωτές,

ούτως ώστε να πραγματοποιήσουμε παραστάσεις στο παιδικό φεστιβάλ με Παιχνίδια που

κατασκεύασαν οι ίδιοι. Η ιδέα αυτή εγκαταλείφθηκε λόγω έλλειψης χρόνου από την

74

πλευρά τους να υλοποιηθεί πριν το φεστιβάλ και έτσι συμφωνήσαμε να

πραγματοποιήσουμε δύο παραστάσεις με τα Παιχνίδια του Κόσμου κατά τη διάρκεια του

φεστιβάλ τον Ιούνιο του 2012.

Συμμετέχοντες

Άνθρωποι που επισκέφτηκαν το 3ο Παιδικό Φεστιβάλ Αγίου Νικολάου, δηλαδή,

παιδιά, γονείς, εκπαιδευτικοί, κλπ και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Οι παραστάσεις με τα Παιχνίδια του Κόσμου είχαν κατά τη διάρκεια του διημέρου

πολύ μεγάλη απήχηση και προσέλευση. Εκπαιδευτικοί, επαγγελματίες υγείας, καθώς και

εργαζόμενοι σε άλλους φορείς έδειξαν ενδιαφέρον για να συνδιοργανώσουμε μελλοντικά

δράσεις με τα Παιχνίδια του Κόσμου. Επιπλέον, η συμμετοχή μας εκεί ήταν για μας πολύ

χρήσιμη εμπειρία, καθώς πήραμε ερεθίσματα και ιδέες για το φεστιβάλ που σχεδιάζαμε να

διοργανώσουμε στη Σητεία για παιδιά και εφήβους. Οι διοργανωτές του 3ου παιδικού

φεστιβάλ έδειξαν διάθεση να πραγματοποιήσουμε ένα εργαστήρι κατασκευής Παιχνιδιών

μετά την πάροδο της καλοκαιρινής περιόδου, ώστε να δημιουργηθεί παιχνιδοθήκη στον

Άγιο Νικόλαο. Τέλος, στο παιδικό φεστιβάλ γνωρίσαμε ανθρώπους που

δραστηριοποιούνταν στο Κέντρο Νεότητας Αγίου Νικολάου, οι οποίοι μας πρότειναν να

πραγματοποιήσουμε μία παράσταση με τα Παιχνίδια στην καλοκαιρινή κατασκήνωση που

διοργάνωναν για παιδιά.

ΙΓ) 2ήμερο Φεστιβάλ: «Διαλέγουμε τη δράση, βρίσκουμε έναν άλλο τρόπο ζωής»:

Περιγραφή

Η ιδέα για την πραγματοποίηση ενός φεστιβάλ με στόχο την πρόληψη της χρήσης

ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων υπήρχε από τον πρώτο

κύκλο δράσης. Η πραγματοποίηση ενός τέτοιου φεστιβάλ θα είχε ως απώτερο σκοπό την

ανοιχτή συζήτηση με την κοινότητα για την πρόληψη και τις αξίες της και την κοινοποίηση

της ιδέας της δημιουργίας του Στεκιού Νέων στην πόλη, με ανοιχτό κάλεσμα για συμμετοχή

στο εγχείρημα αυτό. Παράλληλα, κατά τη διάρκεια του δευτέρου κύκλου δράσης στις

συναντήσεις μας με τον πρώτο πυρήνα ανθρώπων που συμμετείχαν στην διαμόρφωση του

χώρου του Στεκιού Νέων, εκφράστηκε η ανάγκη για περαιτέρω συζήτηση σχετικά με

ζητήματα που αναδύθηκαν αναφορικά με τη δημιουργία και την ύπαρξη ενός τέτοιου

χώρου.

Έτσι, τον Ιούνιο του 2012 αρχίσαμε οι εργαζόμενες μεταξύ μας να επεξεργαζόμαστε

το πως θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί το φεστιβάλ στην πράξη. Συναποφασίσαμε το

75

φεστιβάλ να πραγματοποιηθεί τον Σεπτέμβριο του 2012, με την έναρξη της σχολικής

χρονιάς, έχοντας υπόψιν ότι παιδιά και έφηβοι θα συμμετείχαν πιο ενεργά στο Στέκι Νέων

μετά το καλοκαίρι. Θέσαμε ένα βασικό περιεχόμενο για τις ημέρες του φεστιβάλ, θα

πραγματοποιούνταν δράσεις αθλητικές, πολιτιστικές, εκπαιδευτικές για παιδιά και

εφήβους, ομιλίες για την πρόληψη, τις αξίες της και τον ρόλο των εκπαιδευτικών, των

γονέων και της τοπικής κοινωνίας σε αυτήν, καθώς και συναυλίες από μαθητικά

συγκροτήματα της πόλης.

Αφού θέσαμε αυτό το γενικό και αρχικό πλαίσιο, στις αρχές Αυγούστου καλέσαμε

σε συνάντηση συλλογικότητες της πόλης, φορείς και ανθρώπους που ήδη

δραστηριοποιούνταν στον τομέα της τέχνης, του πολιτισμού, του αθλητισμού κτλ. και με

αυτή την έννοια, με βάση τη φιλοσοφία του προγράμματος, αποτελούν πυρήνες πρόληψης

μέσα στην τοπική κοινωνία. Σχεδιάσαμε, έτσι, από κοινού και συνδιαμορφώσαμε εξ αρχής

τις δράσεις που θα υλοποιούνταν στο φεστιβάλ μαζί με την τοπική κοινότητα.

Συμφωνήσαμε τον τόπο του φεστιβάλ όλοι μαζί, καθώς και το ότι θα πραγματοποιούνταν

τέλη Σεπτεμβρίου, ενώ επειδή υπήρχαν προτάσεις για πληθώρα δράσεων πολιτιστικών,

καλλιτεχνικών, αθλητικών, αποφασίσαμε πως το φεστιβάλ θα ήταν διήμερο.

Ακόμη, ήρθαμε σε επαφή με το Κέντρο Πρόληψης Αχαΐας, που ξεκίνησε τη

λειτουργία του από ένα ανάλογο εγχείρημα σαν το Στέκι Νέων στην τοπική κοινότητα της

Πάτρας και καλέσαμε δύο εργαζόμενες από εκεί ως εισηγήτριες στις ομιλίες, ώστε να μας

μεταφέρουν τις ιδέες και την εμπειρία από το δικό τους εγχείρημα. Επιπλέον, καλέσαμε ως

εισηγητή έναν δάσκαλο από το Δημοτικό Σχολείο του Φουρφουρά Ρεθύμνου, ένα σχολείο

συνδεμένο με την τοπική κοινότητα και της ανάγκες της, να μας μεταφέρει την εμπειρία του

από το σχολείο και να μας μιλήσει για τον ρόλο του εκπαιδευτικού σε αυτό. Παράλληλα,

ήρθαμε σε επαφή με μαθητές του ΕΠΑ.Λ. που είχαμε γνωρίσει μέσω της δράσης μας εκεί,

που έπαιζαν μουσική σε συγκροτήματα με άλλους συμμαθητές τους και ζητήσαμε να μας

φέρουν σε επαφή με άλλα συγκροτήματα μαθητών που παίζουν μουσική. Το σκεπτικό σε

σχέση με την συναυλία από μαθητές, ήταν να δώσουμε στα παιδιά χώρο έκφρασης και

δημιουργίας, καθώς και την ευκαιρία να παρουσιάσουν τη δουλεία τους.

Συμμετέχοντες

Στο διήμερο συμμετείχαν παιδιά και έφηβοι, εκπαιδευτικοί, γονείς, συλλογικότητες

της πόλης, φορείς της πόλης, πολίτες της Σητείας, μέλη της ΑμΚΕ «Κόντρα», φοιτητές, οι

προσκεκλημένοι ομιλητές και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

76

Αξιολόγηση

Το φεστιβάλ είχε πολύ μεγάλη προσέλευση. Στο διήμερο κυριαρχούσαν η

συλλογική δουλειά, η ενεργητική εμπλοκή, η δράση, η ανταλλαγή ιδεών και η ψυχαγωγία.

Δημιουργήσαμε σχέσεις συνεργασίας με συλλογικότητες και ανθρώπους που εξέφρασαν τη

διάθεση για να διοργανώσουμε από κοινού περαιτέρω δράσεις, ενώ εμπλουτίστηκε η

ομάδα ανθρώπων που είχαν ενδιαφέρον να συμμετέχουν ενεργά στο Στέκι Νέων. Οι

συμμετέχοντες στο Φεστιβάλ, σε αναστοχαστική συνάντηση μετά την πραγματοποίησή του,

εξέφρασαν την ικανοποίησή τους για τη συμμετοχή τους σε αυτό, για τη διοργάνωση και

για το ομαδικό κλίμα μέσα στο οποίο πραγματοποιήθηκε. Γενικότερα, πολλοί άνθρωποι

μας έδωσαν θετική ανατροφοδότηση για την πραγματοποίηση του φεστιβάλ και στην

τοπική κοινότητα ακούστηκαν θετικά σχόλια για αυτό.

ΙΔ) Επανέκδοση του Περιοδικού «Σχεδία» της ΑμΚΕ «Κόντρα»:

Περιγραφή

Στην γενική συνέλευση της «Κόντρα» που έλαβε χώρα τον Νοέμβριο του 2012

αποφασίστηκε να γίνει μία προσπάθεια να ξαναεκδοθεί το περιοδικό "Σχεδία", που εξέδιδε

η «Κόντρα» σε προηγούμενους κύκλους δράσεων. Τον Δεκέμβριο του 2012, και αφού

κάναμε ανοιχτό κάλεσμα στην τοπική κοινότητα για συμμετοχή σε αυτό, ξεκίνησαν να

πραγματοποιούνται συναντήσεις για να επανασχεδιάσουμε και να ξανασυμφωνήσουμε

μεταξύ άλλων τη φιλοσοφία του εγχειρήματος, το περιεχόμενο της ύλης, το κάθε πότε θα

εκδίδεται. Όλοι όσοι συμμετείχαμε, θα αποτελούσαμε τη συντακτική ομάδα. Κατά τη

διάρκεια των συζητήσεων αυτών συναποφασίσαμε ότι στόχος είναι το περιοδικό να

απευθύνεται σε όλη την κοινωνία της Σητείας και άρα να εμπλέξει ανθρώπους από

διάφορες ομάδες αυτής, όπως π.χ. συλλογικότητες, μαθητές κτλ. Έτσι, έγινε ένα μετέπειτα

κάλεσμα σε συλλογικότητες, μαθητές και εκπαιδευτικούς, προσπαθώντας να τους δοθεί

βήμα να εκφράσουν τη δουλειά τους ή τα ενδιαφέροντά τους.

Συμμετέχοντες

Συμμετείχαν σε αυτές μαθητές, πολίτες της Σητείας, συλλογικότητες της πόλης,

μέλη της «Κόντρα» και οι εργαζόμενες του Προγράμματος.

Αξιολόγηση

Η προσπάθεια τελικά δεν είχε αποτέλεσμα, καθώς συναντήσαμε οικονομικές

δυσκολίες που δεν επέτρεπαν την πραγματοποίηση του εγχειρήματος.

77

Επανασχεδιασμός των δράσεων

Στο τέλος του δευτέρου κύκλου μετά το συνολικό αναστοχασμό που ξεκινήσαμε να

πραγματοποιούμε για όλο το προηγούμενο διάστημα δουλειάς μας, αναγνωρίσαμε τα λάθη

μας σε σχέση με τις δράσεις στην κοινότητα και επαναπροσδιορίσαμε τον προσανατολισμό

τους. Συμφωνήσαμε, λοιπόν, από κοινού με τον επόπτη μας, να κάνουμε οικονομία

δυνάμεων και καλή οργάνωση των δράσεων, καθώς θα ήμασταν δύο εργαζόμενες πλέον

στον χώρο. Επιμέρους η κάθε δράση αξιολογήθηκε και επανασχεδιάστηκε με τους

συμμετέχοντες σε αυτή. Επιπλέον, συμφωνήσαμε, όσον αφορά στις δράσεις με τα

Παιχνίδια του Κόσμου, να δώσουμε έμφαση στην πραγματοποίηση εργαστηρίων

κατασκευής Παιχνιδιών και δημιουργία παιχνιδοθηκών υπό την ευθύνη άλλων ομάδων.

Εξάλλου, είναι βασικό κομμάτι της φιλοσοφίας τους να μοιράσουμε την ευθύνη και την

τεχνογνωσία σε σχέση με αυτά σε άλλες ομάδες ανθρώπων. Έτσι, με βάση αυτό το

σκεπτικό, οι δράσεις που επανασχεδιάστηκαν αναφορικά με τα «Παιχνίδια του Κόσμου»

για να υλοποιηθούν στον επόμενο κύκλο ήταν οι εξής:

Α) Εργαστήρι κατασκευής Παιχνιδιών του Κόσμου στο γυμνάσιο του Χανδρά34: Τον

Δεκέμβρη του 2012 πραγματοποιήσαμε στο σχολείο του Χανδρά παράσταση με τα

Παιχνίδια του Κόσμου. Μετά από αυτήν, ο διευθυντής του σχολείου μας πρότεινε να

κατασκευάσουμε Παιχνίδια του Κόσμου από κοινού με τους μαθητές, ώστε το σχολείο να

έχει τα δικά του Παιχνίδια. Ξεκινήσαμε να σχεδιάζουμε με τον διευθυντή και μία

καθηγήτρια του σχολείου ένα εργαστήρι κατασκευής Παιχνιδιών που θα

πραγματοποιούνταν κάθε βδομάδα στο χώρο του σχολείου και θα συμμετείχαν ο

διευθυντής, καθηγητές, μαθητές του σχολείου, οι γονείς τους και εμείς. Στόχος ήταν η

συνάντηση εκπαιδευτικού-μαθητή, γονέα-παιδιού και εκπαιδευτικού-γονέα με άλλους

όρους μέσω της κατασκευής Παιχνιδιών, και άρα η ενδυνάμωση των σχέσεων τους, που

αποτελεί προστατευτικό παράγοντα στην πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και

άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων.

Β) Εργαστήρι κατασκευής Παιχνιδιών του Κόσμου στον Άγιο Νικόλαο: Με την

οργανωτική επιτροπή του 3ου Παιδικού Φεστιβάλ είχαμε συναποφασίσει κατά τον

σχεδιασμό της παρουσίας μας σε αυτό, να διοργανώσουμε ένα εργαστήρι κατασκευής

Παιχνιδιών μετά το καλοκαίρι, έτσι ώστε να αποκτήσουν τη δική τους παιχνιδοθήκη.

Επιπλέον, μετά την παράσταση με τα Παιχνίδια στην εκκλησιαστική κατασκήνωση για

παιδιά του Κέντρου Νεότητας Αγίου Νικολάου, οι γονείς που εμπλέκονταν εκεί μας

34

Ο Χανδράς είναι χωριό που ανήκει στο Δήμο Σητείας, σχετικά αποκομμένο από την πόλη.

78

πρότειναν να διοργανώσουμε εργαστήρι για την κατασκευή Παιχνιδιών για το Κέντρο

Νεότητας. Έτσι, αποφασίσαμε να προτείνουμε στους γονείς και στους εκπαιδευτικούς,

εφόσον κάποιοι από αυτούς συμμετείχαν και στις δύο συλλογικότητες, να κάνουμε ένα

εργαστήρι, να μοιράζονται μία παιχνιδοθήκη και να βρίσκονται σε συνεργασία. Αυτό γιατί

από τη μία σε μία μικρή πόλη σαν τον Άγιο Νικόλαο δεν είναι απαραίτητη η ύπαρξη δύο

παιχνιδοθηκών, ενώ είναι σημαντικό συλλογικότητες να συνεργάζονται μεταξύ τους και να

δημιουργήσουν μία κοινή ομάδα συντονισμού της παιχνιδοθήκης στον Άγιο Νικόλαο.

Γ) Εργαστήρι κατασκευής Παιχνιδιών του Κόσμου στον Προοδευτικό Σύλλογο

Μυρσίνης: Σε προηγούμενο κύκλο δράσης ο Προοδευτικός Σύλλογος Μυρσίνης μας είχε

προτείνει να συνδιοργανώσουμε εργαστήρι κατασκευής Παιχνιδιών στον χώρο του, με

σκοπό τα Παιχνίδια να μείνουν εκεί και να είναι προσβάσιμα για παιχνίδι σε όσους

συμμετέχουν στις δράσεις του Συλλόγου. Εμείς από την πλευρά μας σκεφτήκαμε να

προτείνουμε στον Σύλλογο στο εργαστήρι να καλέσουμε και τους εκπαιδευτικούς από το

Γυμνάσιο της Τουρλωτής35. Αυτό θα ήταν χρήσιμο, ούτως ώστε να δημιουργηθεί ένας

δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ Συλλόγου και Γυμνασίου Τουρλωτής, να δημιουργηθεί μία

μεικτή ομάδα διαχείρισης των Παιχνιδιών, να διοργανώνουν δράσεις από κοινού και οι

εκπαιδευτικοί να δανείζονται τα Παιχνίδια για παραστάσεις στο σχολείο τους, έχοντας

γνώσεις πάνω σε αυτά.

Αναφορικά με τις υπόλοιπες δράσεις στην κοινότητα, επανασχεδιάσαμε τις εξής

δράσεις, για να υλοποιηθούν το επόμενο διάστημα:

Α) Δράση στο Επαγγελματικό/ Τεχνολογικό Λύκειο (ΕΠΑΛ/ ΤΕΛ) Σητείας. Σε σχέση

με την δράση στο ΕΠΑ.Λ. επανασχεδιάσαμε να την συνεχίσουμε, προσπαθώντας να

κινητοποιήσουμε τους καθηγητές να εμπλακούν πιο ενεργά στις κατασκευές και στο

παιχνίδι στην αίθουσα. Επιπλέον, μας είχε εκφραστεί από τους εκπαιδευτικούς στο

κλείσιμο της δεύτερης φάσης της δράσης η ανάγκη να μιλήσουμε στα παιδιά για την

πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών. Ως αντιπρόταση σε αυτό, σχεδιάσαμε να

κάνουμε ένα κάλεσμα στους καθηγητές του σχολείου να ξεκινήσουμε ένα κύκλο

συζητήσεων για την εξάρτηση, την πρόληψη της χρήσης ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών

προβλημάτων, και τον ρόλο του εκπαιδευτικού στην πρόληψη. Αυτό γιατί, με βάση τη

φιλοσοφία του προγράμματος, δράσεις που στοχεύουν στην πρόληψη σε μία μαθητική

κοινότητα, είναι δράσεις συλλογικές που εμπλέκουν το σύνολο της σχολικής κοινότητας και

προάγουν τη δημιουργία ουσιαστικών σχέσεων, τη συνεργατικότητα, τη φιλία, την

35

Η Μυρσίνη και η Τουρλωτή είναι χωριά του Δήμου Σητείας, που απέχουν ελάχιστα χιλιόμετρα το ένα από το άλλο.

79

ανάληψη ευθύνης κ.α. Οι συζητήσεις αυτές, λοιπόν, είχαν στόχο, αφού θίξουμε όλα τα

παραπάνω ζητήματα, να σχεδιάσουμε όλοι μαζί και από κοινού δράσεις για την σχολική

κοινότητα.

Β) Δημιουργία ενός χώρου συνάντησης και αλληλεπίδρασης παιδιών και εφήβων

στη Σητεία, "Στέκι Νέων". Σε σχέση με το Στέκι Νέων επανασχεδιάσαμε να καλέσουμε σε

συνάντηση την ομάδα που είχε δημιουργηθεί γύρω από τη δράση. Επιπλέον,

επανασχεδιάσαμε να καλέσουμε σε ξεχωριστή συνάντηση για αρχή τους μαθητές που ήδη

γνωρίζαμε, καθώς θα τους καλέσουμε για πρώτη φορά και με αυτόν τον τρόπο θα είναι πιο

εφικτό τα παιδιά να έχουν χώρο να εκφράσουν τις ιδέες και τις ανάγκες τους.

2.3. Κρίσιμα συμβάντα

Ως κρίσιμα συμβάντα στον δεύτερο κύκλο δράσης αναδύονται και πάλι πρώτον,

ζητήματα που σχετικά με τη χρηματοδότηση του Προγράμματος και δεύτερον, οι επιρροές

της αλλαγής του προσωπικού. Επιπλέον, αναδύεται η ευρεία νομιμοποίηση του

Προγράμματος στη συνείδηση των ανθρώπων της κοινότητας λόγω της πραγματοποίηση

αρκετών δράσεων από κοινού με πολίτες της Σητείας και κυρίως μετά την πραγματοποίηση

του 2ήμερου Φεστιβάλ «Διαλέγουμε τη δράση, βρίσκουμε έναν άλλο τρόπο ζωής». Θα

περιγράψουμε λοιπόν παρακάτω τα κρίσιμα συμβάντα και θα αναδείξουμε την επιρροή

τους στην εξέλιξη των υπό σχεδιασμό ή υπό υλοποίηση δράσεων.

Α) Ζητήματα που σχετίζονται με την χρηματοδότηση του Προγράμματος:

Στον δεύτερο κύκλο δράσης κρίσιμο συμβάν αποτέλεσαν τα οικονομικά

προβλήματα, που σχετίζονται άμεσα με την μισθοδοσία μας, αλλά και με τη συνέχιση

λειτουργίας του ίδιου του Προγράμματος.

Από τις αρχές του δεύτερου κύκλου δράσης και μέχρι τα μέσα του Οκτωβρίου του

2012, οι εργαζόμενες του Προγράμματος δεν πληρωνόμασταν για ένα διάστημα εννέα

μηνών, λόγω του ότι στη σύμβαση που υπογράφηκε ανάμεσα στον Δήμο Σητείας και στο

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης υπήρχαν γραφειοκρατικά κωλύματα. Το γεγονός

αυτό μας προκαλούσε αρκετό άγχος και πίεση, τα οποία με την πάροδο του χρόνου

εντείνονταν, καθότι δυσκολευόμασταν να ανταπεξέλθουμε στα έξοδα διαβίωσης μας στη

Σητεία. Όπως είναι λογικό, το άγχος και η πίεση μεταφέρονταν κάποιες φορές στην

καθημερινότητα της δουλειάς μας ή μείωναν τα αντανακλαστικά μας σε σχέση με διάφορα

ζητήματα που προέκυπταν στον χώρο. Τα παραπάνω άγγιξαν κυρίως τον τομέα της

υποστήριξης των ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης, διότι τους καλοκαιρινούς μήνες

80

που εντάθηκαν αρκετά τα οικονομικά μας προβλήματα, οι περισσότερες δράσεις στην

κοινότητα είχαν διακοπεί μέχρι την έναρξη της νέας σχολικής χρονιάς.

Στις αρχές Οκτωβρίου άρχισε να μας απασχολεί πολύ έντονα και ένα ακόμη ζήτημα

που σχετίζεται με τα οικονομικά του Προγράμματος, το αν θα χρηματοδοτούνταν εκ νέου

μετά τον Οκτώβριο του 2012. Καθότι ήδη τη χρονιά που πέρασε ο Δήμος Σητείας είχε

οικονομικά προβλήματα, υπήρχε πολύ σοβαρό ενδεχόμενο να μην χρηματοδοτήσει εκ νέου

το Πρόγραμμα για το 2013. Επιπλέον, η ΑμΚΕ «Κόντρα», που στήριζε τόσα χρόνια

οικονομικά το Πρόγραμμα εξ ολοκλήρου ή εν μέρει, αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα,

γιατί το βασικό έσοδο της, οι δωρεές πολιτών, είχε μειωθεί σημαντικά. Υπήρχαν, λοιπόν,

σημαντικές πιθανότητες το Πρόγραμμα να σταματήσει τη λειτουργία του. Ξεκινήσαμε, έτσι,

μέσα στον Οκτώβριο να πραγματοποιούμε συναντήσεις με τους ανθρώπους που

υποστηρίζονταν από το Πρόγραμμα, τις οικογένειες τους, τους ανθρώπους που

συμμετείχαν στις δράσεις στην κοινότητα και τα μέλη της «Κόντρα» για να ενημερωθούν

για την οικονομική αυτή κατάσταση και να συνδιαμορφώσουμε τις δράσεις που θα

υλοποιούσαμε με στόχο την διεκδίκηση χρηματοδότησης από τον Δήμο και την εξασφάλιση

εσόδων. Επιπλέον, κοινοποιήσαμε το οικονομικό πρόβλημα στα τοπικά Μ.Μ.Ε., έτσι ώστε

να ασκήσουμε πίεση στις αρχές, να ενημερώσουμε την τοπική κοινότητα για το πρόβλημα

και να ζητήσουμε τη βοήθεια της.

Μετά από τα παραπάνω και αφού ασκήσαμε πίεση στον Δήμο με διάφορες

δράσεις, αποφασίσαμε να αναμένουμε μέχρι να ψηφιστεί ο προϋπολογισμός για το 2013

από το Δημοτικό Συμβούλιο και να λειτουργήσουμε το Πρόγραμμα μέχρι τον Φεβρουάριο

του 2013, οπότε και θα μαθαίναμε αν θα χρηματοδοτηθεί. Από τον Νοέμβριο του 2012

μέχρι τον Φεβρουάριο 2013 αμειβόμασταν από την «Κόντρα», τόσο ώστε να μπορούμε να

καλύψουμε τα έξοδα της διαβίωσης μας. Τον Δεκέμβριο του 2012 τελικά εξασφαλίσαμε

χρηματοδότηση για το 2013 από το Υπουργείο Υγείας.

Όλα τα παραπάνω άλλαξαν ριζικά την πορεία της δράσης για ένα διάστημα. Από

αρχές Οκτωβρίου μέχρι τέλη Νοεμβρίου συνεχίστηκε μόνο η κύρια δράση του

Προγράμματος, το Ανοιχτό Πρόγραμμα Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης Χρηστών

Ψυχοτρόπων Ουσιών και μελών Οικογενειών Χρηστών, και κατά κύριο λόγο το Ημερήσιο

Κέντρο Υποστήριξης Εξαρτημένων Ατόμων. Αυτό γιατί δεν μπορούσαμε να ξεκινήσουμε

καμία δράση, εφόσον δεν γνωρίζαμε, αν το Πρόγραμμα θα συνεχίσει τη λειτουργία του.

Κάτι ακόμη πολύ σημαντικό, που επηρέασε αυτό το κρίσιμο συμβάν, ήταν η σχέση μας με

τους ανθρώπους που υποστηρίζονταν από τον χώρο, άλλα και με όλους τους ανθρώπους,

με τους οποίους διεκδικήσαμε από κοινού τη συνέχιση ύπαρξης του Προγράμματος. Με

81

όλους αυτούς τους ανθρώπους ήρθαμε πολύ κοντά και άλλαξε η ποιότητα της σχέσης μας,

καθώς βρεθήκαμε αλληλέγγυοι σε ένα κοινό πρόβλημα και σε μία από κοινού προσπάθεια

επίλυσης του.

Η εξασφάλιση χρηματοδότησης από το Υπουργείο Υγείας είχε ως αποτέλεσμα να

ξεκινήσουμε να επανασχεδιάζουμε τις δράσεις για τον επόμενο κύκλο. Ωστόσο, πριν

επανασχεδιάσουμε τις δράσεις, κάναμε έναν συνολικό αναστοχασμό, ο οποίος ήταν

χρήσιμος να γίνει και από κοινού με τους ανθρώπους του χώρου. Το γεγονός αυτό

ανέστειλε την υλοποίηση κάποιων από τις δράσεις που είχαμε συναποφασίσει ότι θα

ξεκινήσουμε να πραγματοποιούμε τον Δεκέμβριο του 2012.

Β) Ζητήματα που σχετίζονται με την αλλαγή προσωπικού του Προγράμματος:

Στις αρχές του δεύτερου κύκλου ξεκίνησε να εργάζεται στο Πρόγραμμα και η

δεύτερη ερευνήτρια της παρούσας έρευνας. Ο ερχομός ενός τρίτου ατόμου στο Πρόγραμμα

έδωσε τη δυνατότητα να ξεκινήσουν να σχεδιάζονται και να υλοποιούνται δράσεις, που

υπήρχαν ως ιδέες, αλλά προηγουμένως ήταν δύσκολο να μπουν σε εφαρμογή, λόγω του ότι

ο αριθμός των δύο εργαζομένων ήταν περιοριστικός.

Ένα ακόμη κρίσιμο συμβάν για την δράση ήταν ότι αρχές Νοεμβρίου η συνάδελφος

μας έφυγε για να εργαστεί στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας που ξεκινούσε τη

λειτουργία του στα Χανιά. Για τους ανθρώπους που υποστηρίζονταν από τον χώρο και τους

ανθρώπους που συμμετείχαν στις δράσεις στην κοινότητα έφυγε ένα πρόσωπο

εμπιστοσύνης. Επιπλέον, η φυγή της συναδέλφου μας έφερε ξανά στην αρχική θέση των

δύο εργαζομένων, με αποτέλεσμα στον επανασχεδιασμό των δράσεων που ξεκινήσαμε να

κάνουμε στο τέλος της παρούσας έρευνας να είμαστε πιο συγκρατημένες, ούτως ώστε

οποιαδήποτε δράση να κάνουμε να μπορέσουμε να την στηρίξουμε.

Γ) Ευρεία νομιμοποίηση του Προγράμματος στην τοπική κοινότητα:

Σημαντικό ρόλο στην παρέμβαση διαδραμάτισε η πραγματοποίηση του 2ήμερου

Φεστιβάλ «Διαλέγουμε τη δράση, βρίσκουμε έναν άλλο τρόπο ζωής». Επειδή το ίδιο ήταν

ένα διήμερο ανοιχτό σε όλη την κοινότητα της Σητείας και επειδή πραγματοποιήθηκε με

την ενεργή εμπλοκή διαφόρων ομάδων της τοπικής κοινότητας, αποτέλεσε ένα συμβάν

ευρύτερης νομιμοποίησης του Προγράμματος σε αυτήν. Σημαντικό είναι να αναφέρουμε

ότι κατά τη διάρκεια του δεύτερου κύκλου, με τις δράσεις που πραγματοποίησε το

Πρόγραμμα στην κοινότητα καθόλη τη διάρκειά του, επιτεύχθηκε η καλύτερη γνωριμία με

την τοπική κοινότητα και αναπτύχθηκαν σχέσεις και συνεργασίες, οι οποίες καλλιέργησαν

το έδαφος για τα θετικά αποτελέσματα του φεστιβάλ.

82

Οι σχέσεις συνεργασίας που αναπτύχθηκαν από το σχεδιασμό μέχρι και την

υλοποίηση του φεστιβάλ ευνόησαν τη δημιουργία σχέσεων εμπιστοσύνης ανάμεσα σε

όλους τους άμεσα εμπλεκόμενους. Οι άμεσα εμπλεκόμενοι μετά το πέρας του φεστιβάλ,

απέκτησαν την εμπιστοσύνη να εκφράσουν στο Πρόγραμμα τις ανάγκες τους και τις ιδέες

τους για δράσεις, για την κάλυψη των αναγκών αυτών. Παράλληλα, κατά τη διάρκεια του

διημέρου συμμετείχαν στο φεστιβάλ παιδιά, έφηβοι και γενικότερα πολίτες που δεν είχαν

ξανασυμμετάσχει σε δράσεις του Προγράμματος.

Όταν λίγο αργότερα αντιμετωπίσαμε το ενδεχόμενο της διακοπής της λειτουργίας

του Προγράμματος λόγω έλλειψης χρηματοδότησης, είχε σχηματιστεί πλέον ένας

σημαντικός πυρήνας ανθρώπων από την τοπική κοινότητα που στήριξε τις προσπάθειες

διεκδίκησης χρηματοδότησης και συνέχισης της θεσμικής λειτουργίας του.

83

ΜΕΡΟΣ Β’

Οι αναδυόμενες κατηγορίες με βάση τις αρχές της θεμελιωμένης θεωρίας

Με βάση τις αρχές τις θεμελιωμένης θεωρίες αναδύονται από τα δεδομένα μας

τέσσερις γενικές κατηγορίες. Η πρώτη αφορά στην προσέγγιση που αναδύεται αναφορικά

με την υποστήριξη ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης και το περιβάλλον τους. Η

δεύτερη κατηγορία αναφέρεται στην ανάπτυξη δράσεων μαζί με την τοπική κοινότητα. Η

τρίτη κατηγορία περιγράφει τα ζητήματα που αναδύονται για τον επαγγελματία. Τέλος, η

τέταρτη κατηγορία αφορά στα αναδυόμενα ζητήματα συνολικά για την υπό μελέτη

παρέμβαση.

1. Η αναδυόμενη προσέγγιση για την υποστήριξη ανθρώπων με προβλήματα

εξάρτησης και το περιβάλλον τους

Η πρώτη κατηγορία που προκύπτει από τα δεδομένα με βάση τις αρχές της

θεμελιωμένης θεωρίας, αφορά στην υποστήριξη των ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης

και του περιβάλλοντος τους. Η πρώτη υποκατηγορία σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνει

τις αναδυόμενες αρχές πάνω στις οποίες βασίζεται η δουλειά του Προγράμματος.

Αναλυτικότερα, περιγράφεται πόσο σημαντική είναι για την υποστήριξη των ανθρώπων στο

Πρόγραμμα η τοποθέτηση των αναγκών τους στο κέντρο, με ποιους τρόπους γίνεται αυτό

και ποια ζητούμενα προκύπτουν. Δεύτερον, περιγράφεται ο ουσιαστικός ρόλος της σχέσης

στην υποστήριξη των ανθρώπων, είτε αυτή αφορά τη σχέση μεταξύ των εργαζομένων και

των ανθρώπων, είτε αφορά τη σχέση μεταξύ των ανθρώπων του χώρου, καθώς και οι

δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε σε ζητήματα σχέσεων στο χρονικό διάστημα που μελετάμε.

Τρίτον, αναφέρεται και αναλύεται ο κεντρικός ρόλος της συλλογικής δράσης στο

Πρόγραμμα, οι λόγοι που η ίδια αποτελεί βασικό προσανατολισμό, οι συνέπειές της και οι

δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε στις συλλογικές δράσεις του Προγράμματος στο χρονικό

Η αναδυόμενη προσέγγιση για την υποστήριξη ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης και το περιβάλλον τους

Αναπτύσσοντας δράσεις με την τοπική κοινότητα

Aναδυόμενα ζητήματα που σχετίζονται με τον επαγγελματία

Αναδυόμενα ζητήματα για την παρέμβαση

84

διάστημα που μελετάμε. Στη συνέχεια, περιγράφεται η κινητοποίηση των ανθρώπων για

έναν διαφορετικό τρόπο ζωής ως βασικός στόχος στην υποστήριξη τους, τα ζητούμενα με

τα οποία σχετίζεται και οι δυσκολίες σε σχέση με αυτήν. Τέλος, αναλύεται η ανάγκη

ύπαρξης ενός ξεκάθαρου πλαισίου στο χώρο. Πιο συγκεκριμένα, περιγράφεται σε τί

συνίσταται το ξεκάθαρο πλαίσιο, η έλλειψη ύπαρξης ξεκάθαρου πλαισίου στο χώρο για ένα

διάστημα, καθώς και οι λόγοι που συντέλεσαν στην έλλειψη αυτή.

Έπειτα από την υποκατηγορία που σκιαγραφεί τις αναδυόμενες αρχές πάνω στις οποίες

βασίζεται η δουλειά του Προγράμματος, συζητιούνται οι δυσκολίες που φαίνεται να

αντιμετωπίσαμε στην υποστήριξη των ανθρώπων συνολικά στο χρονικό διάστημα που

μελετάμε, οι διαστάσεις των δυσκολιών αυτών, καθώς και οι προσπάθειες υπέρβασης τους.

Η α

ναδ

υό

μεν

η π

ρο

σέγ

γισ

η γ

ια τ

ην

υπ

οσ

τήρ

ιξη

ανθ

ρώ

πω

ν μ

ε π

ρο

βλή

μα

τα ε

ξάρ

τησ

ης

και τ

ο π

εριβ

άλλ

ον

του

ς

Οι αναδυόμενες αρχές στην υποστήριξη των ανθρώπων με

προβλήματα εξάρτησης

Βάζοντας τις ανάγκες των ανθρώπων του χώρου στο

κέντρο

Η σημασία της σχέσης στο χώρο

Η σημασία της συλλογικής δράσης

Βασικός στόχος η κινητοποίηση των ανθρώπων για ένα

διαφορετικό τρόπο ζωής

Ανάγκη ύπαρξης ενός ξεκάθαρου πλαισίου λειτουργίας του χώρου

Οι αναδυόμενες δυσκολίες στην υποστήριξη των ανθρώπων και

οι προσπάθειες υπέρβασής τους

Δυσκολίες που προκύπτουν από την αλλαγή του προσωπικού του

Προγράμματος

Δυσκολίες που συνδέονται με τα ζητούμενα της απεξάρτησης

Δυσκολία να λειτουργήσει η αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια

στο χώρο

85

1.1 Οι αναδυόμενες αρχές στην υποστήριξη των ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης

1.1.1 Βάζοντας τις ανάγκες των ανθρώπων του χώρου στο κέντρο

Ένα από τα ζητήματα που αναδύονται ως προεξέχοντα μέσα από τα δεδομένα μας,

αναφορικά με την υποστήριξη των ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης, είναι ο κεντρικός

ρόλος που έχουν οι ανάγκες των ανθρώπων36 του χώρου στις δράσεις που αφορούν την

υποστήριξή τους. Οι ανάγκες αυτές σχετίζονται είτε με ζητήματα που αφορούν την

προσπάθεια απεξάρτησής τους, είτε με ζητήματα της ζωής τους, είτε με την

καθημερινότητα του χώρου και τις δράσεις του Προγράμματος. Ο κεντρικός ρόλος που

έχουν οι ανάγκες των ανθρώπων του χώρου αναδεικνύεται από τα εξής:

Α) Τη συνδιαμόρφωση των δράσεων από κοινού με τους ανθρώπους του χώρου σε

όλη τη διαδικασία πραγματοποίησης τους (σχεδιασμός, δράση, αξιολόγηση,

επανασχεδιασμός). Ακόμη και το εξατομικευμένο πλάνο παρέμβασης είναι προϊόν

συνδιαμόρφωσης με τον άμεσα ενδιαφερόμενο ώστε να λαμβάνονται υπόψιν οι

συγκεκριμένες ανάγκες που έχει ανάλογα με τη φάση ζωής στην οποία βρίσκεται.

Ενδεικτικά παραθέτουμε κάποια αποσπάσματα μέσα από τα οποία μπορεί να γίνει

ορατή η συνδιαμόρφωση των δράσεων από κοινού με τους ανθρώπους:

Το μεσημέρι είχαμε συνάντηση για να οργανώσουμε μια ημερήσια εκδρομή με το

Πρόγραμμα, κάτι που τα παιδιά ζητάνε καιρό. Συζητήσαμε τους όρους της εκδρομής

(συνέπεια, ακολουθούμε το πρόγραμμα της εκδρομής, όχι αλκοόλ, κλπ) και αποφασίσαμε

να πάμε στο φαράγγι του Ρίχτη, που είναι κοντά στη Σητεία, να το κατέβουμε, να πάμε στον

καταρράκτη και μετά να συνεχίσουμε μέχρι την παραλία (Ημερολόγια ερευνητριών, 26

Απριλίου 2012).

Έγινε ωραία συζήτηση και στη συνέχεια καταγράψαμε τις ιδέες όλων (και τις δικές

μας και τις δικές τους). Αυτό που μου έκανε εντύπωση και με χαροποίησε είναι το ότι

κάποια πράγματα που είχαμε σκεφτεί να τους προτείνουμε, τα πρότειναν τελικά οι ίδιοι.

Αφού, λοιπόν, συζητήσαμε κάποιες από τις ιδέες, συμφωνήσαμε να σκεφτούμε ο καθένας

36

Η τοποθέτηση των αναγκών των ανθρώπων τους οποίους αφορά η παρέμβαση στο κέντρο συνάδει με τις αρχές της κοινοτικής και κριτικής ψυχολογίας (Μπαϊρακτάρης, 1994. Prilleltensky & Nelson, 1997. Nelson & Prilleltensky, 2004. Orford, 2008

α), της ψυχολογίας της απελευθέρωσης (Watkins &

Shulman, 2008) καθώς και της έρευνας δράσης (Kidder & Fine, 1997. Montero, 2000. Winter & Munn- Giddings, 2001. Kagan, Burton & Siddiquee, 2008). Ταυτόχρονα, η θέση των αναγκών των ανθρώπων στο επίκεντρο της παρέμβασης συμφωνεί και με τα ευρήματα έρευνας αναφορικά με το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας (Λαϊνάς, 2013). Επιπλέον, ο συμμετοχικός σχεδιασμός των δράσεων, η συνδιαμόρφωσή τους, η από κοινού με τους συμμετέχοντες δράση είναι ζητήματα επίσης κεντρικά για τις προαναφερθείσες προσεγγίσεις.

86

πάνω σ’ αυτές και να βρεθούμε ξανά την επόμενη εβδομάδα για να αποφασίσουμε ποιές

δράσεις θα ξεκινήσουμε (Ημερολόγια ερευνητριών, 19 Νοεμβρίου 2012).

Β) Την ευελιξία του πλαισίου ώστε να συνυπολογίζει τις ανάγκες του εκάστοτε

ανθρώπου συνολικά (εξατομικευμένο πλάνο παρέμβασης) αλλά και τις ανάγκες της

καθημερινότητάς του. Η ευελιξία αυτή αφορά μεταξύ άλλων και τον προγραμματισμό των

δράσεων ή των συναντήσεων από κοινού με τους ανθρώπους, ώστε να λαμβάνονται

υπόψιν και να είναι σεβαστές βασικές πτυχές της ζωής τους όπως η δουλειά τους ή οι

οικογενειακές υποχρεώσεις τους. Επιπλέον, αφορά την αναβολή δράσεων ή συναντήσεων

όταν προκύπτει ένα συμβάν στη ζωή ενός ανθρώπου.

Ενδεικτικά παραθέτουμε τα εξής αποσπάσματα:

Το απόγευμα με τον … δεν κάναμε μάθημα υπολογιστών, ήρθε αρκετά ζορισμένος

και κουβεντιάσαμε όλοι μαζί για την πίεση που νιώθει στο σπίτι λόγω των υποχρεώσεων

που έχει αναλάβει λόγω του θανάτου του πατέρα του και της εγκυμοσύνης και για άλλα

ζητήματά του (Ημερολόγια ερευνητριών, 25 Φεβρουαρίου 2013).

Γ) Την πραγματοποίηση δράσεων που πλαισιώνουν τις ανάγκες των ανθρώπων του

χώρου. Στο διάστημα διεξαγωγής της έρευνας μπορούμε να δούμε σχετικά με το

συγκεκριμένο θέμα δράσεις που προέκυψαν μετά από επιθυμία κάποιου συγκεκριμένου

ανθρώπου όπως η εβδομαδιαία ραδιοφωνική εκπομπή του Προγράμματος σε τοπικό

ραδιοφωνικό σταθμό ή τα μαθήματα τένις. Επιπρόσθετα, μπορούμε να δούμε δράσεις που

αφορούν την πλαισίωση αναγκών των ανθρώπων σε βασικούς τομείς της ζωής τους όπως

υγεία, εργασία, εκπαίδευση, νομικά ζητήματα.

Ενδεικτικά αναφέρουμε ένα απόσπασμα αναφορικά με το σεμινάριο σχετικά με τις

ηπατίτιδες που έγινε στο χώρο το Μάρτιο του 2012:

…κάναμε σεμινάριο για την ηπατίτιδα με τον κύριο … (σ.σ.: παθολόγο γιατρό).

Προέκυψε η ανάγκη να το κάνουμε γιατί σ’ αυτή τη φάση που οι … έκοψαν πρόσφατα την

ηρωίνη, έκαναν και οι δυο εξετάσεις. Οπότε και κατάλαβαν ότι έχουν ηπατίτιδα. Είναι

λοιπόν πολύ αγχωμένοι για το τί κολλάει, πώς κολλάει, τί πρέπει να τρώνε και όλα αυτά

(Ημερολόγια ερευνητριών, 12 Μαρτίου 2012).

Δ) Την πρόταση δράσεων από εμάς στους ανθρώπους του χώρου, οι οποίες

θεωρούμε ότι απαντούν σε ανάγκες που αφουγκραζόμαστε στην καθημερινή

αλληλεπίδραση μας μαζί τους ή που προκύπτουν συνήθως όσο οι άνθρωποι απέχουν από

τις ουσίες και χτίζουν σταδιακά τη ζωή τους.

Πρόταση του Προγράμματος φαίνεται να αποτελεί συχνά η παρακολούθηση

πολιτιστικών δρώμενων της πόλης όπως θεατρικές παραστάσεις, ως απάντηση στην

87

αίσθηση μονοτονίας ή μοναξιάς της καθημερινότητάς τους. Επίσης, συχνή πρόταση στους

ανθρώπους αποτελεί ένα σεμινάριο σχετικά με τη σύνταξη βιογραφικού, τους τρόπους

αναζήτησης εργασίας, κλπ όταν κάποιος άνθρωπος μετά από ένα διάστημα αποχής από τις

ουσίες αρχίζει να αναζητά εργασία.

Ε) Τη στήριξη των ανθρώπων στην ανάγκη τους να συζητήσουν και να επιλύσουν τα

τρέχοντα προσωπικά ζητήματα της ζωής τους είτε αφορούν άμεσα την διαδικασία

απεξάρτησής τους (π.χ. επιθυμίες για χρήση, δυσκολίες στην αποχή από τις ουσίες,

προσωπικά ελλείμματα λόγω της χρήσης, κα) είτε έμμεσα (π.χ. αποκατάσταση σχέσεων με

το περιβάλλον τους, σχέση με το/ τη σύντροφο, δυσκολίες στην εργασία τους, κα). Σχετικά

με τη συγκεκριμένη ανάγκη των ανθρώπων εκφράστηκε αρκετές φορές από κάποιους η

επιθυμία να υπάρξει ομάδα υποστήριξης στο χώρο, πράγμα που δεν κατέστη εφικτό λόγω

της έλλειψης εμπιστοσύνης και καλής σχέσης μεταξύ των ανθρώπων του χώρου.

Η τοποθέτηση των αναγκών των ανθρώπων του χώρου στο κέντρο της παρέμβασης

φαίνεται να σχετίζεται με κάποια συγκεκριμένα ζητούμενα. Ένα πρώτο ζητούμενο που

αναδύεται από τα δεδομένα είναι η ανάληψη της ευθύνης για την κάλυψη των αναγκών

του από τον ίδιο τον άνθρωπο και όχι η κάλυψη τους από εμάς. Αναδύεται δηλαδή ότι είναι

ζητούμενο ο άνθρωπος που εκφράζει μια ανάγκη να συμμετέχει ενεργά στην υλοποίηση

των δράσεων που σχετίζονται με την κάλυψη της και ο δικός μας ρόλος να είναι

περιφερειακός και υποστηρικτικός. Στη χρονική περίοδο που μελετάμε, αντιμετωπίσαμε

πολλές δυσκολίες στο ζητούμενο αυτό επειδή συχνά οι άνθρωποι του χώρου δεν

αναλάμβαναν την ευθύνη για όσα οι ίδιοι πρότειναν και δεν ενεργοποιούνταν για την

κάλυψη των αναγκών τους ή την ανέβαλλαν. Παράλληλα, συχνά περίμεναν από εμάς να

έχουμε προετοιμάσει ή εξασφαλίσει όσα χρειάζονται για την κάλυψη της ανάγκης τους.

Χαρακτηριστικό είναι το εξής:

Ενώ αναφέρουν κάποιο πρόβλημα υγείας που τους ταλαιπωρεί, θεωρούν ότι εμείς

πρέπει να κλείσουμε τηλεφωνικά ραντεβού στο νοσοκομείο και αργότερα να τους

υπενθυμίσουμε το ραντεβού τους (Σημειώσεις πεδίου ερευνητριών).

Ένα δεύτερο ζητούμενο αφορά στην προσπάθεια οι δράσεις που ξεκινούν από την

ανάγκη ενός ανθρώπου να μπορούν να αποτελέσουν μια συλλογική διαδικασία που

εμπλέκει και άλλους. Με αυτόν τον τρόπο μέσα από την πλαισίωση της ανάγκης ενός

ανθρώπου μπορεί να υπάρξει η κινητοποίηση και των υπόλοιπων ανθρώπων του χώρου για

συμμετοχή στη δράση. Στη χρονική περίοδο που μελετάμε πραγματοποιήθηκαν δράσεις

88

που ξεκίνησαν από την ανάγκη ενός ανθρώπου στις οποίες τελικά συμμετείχαν οι

περισσότεροι άνθρωποι του χώρου ενώ σε άλλες αυτό δεν επιτεύχθηκε.

Ενδεικτικά:

Το σεμινάριο Α’ Βοηθειών ήταν πρόταση ενός ανθρώπου ο οποίος εξέφρασε την

ανάγκη να γίνει ένα τέτοιο σεμινάριο ως επανάληψη στα μαθήματα που είχαν γίνει την

περασμένη χρονιά, αλλά τελικά συμμετείχαν σε αυτό όλοι οι άνθρωποι που υποστηρίζονταν

από το Πρόγραμμα εκείνη την περίοδο (Επεξεργασία πηγών: Σημειώσεις πεδίου

ερευνητριών, Ημερολόγια ερευνητριών, Απρίλιος 2012).

Ένα τρίτο ζητούμενο είναι η συνεργασία με ανθρώπους από την κοινότητα για την

κάλυψη των αναγκών των ανθρώπων του χώρου όπως με ένα λειτουργό υγείας για το

σεμινάριο σχετικά με τις ηπατίτιδές ή με έναν προπονητή για τα μαθήματα τένις.

Αναδεικνύεται ότι σημαντικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων από την κοινότητα με τους

οποίους συνεργαστήκαμε αποτελούν η προθυμία και η όρεξή τους να συμμετέχουν στις

δράσεις του Προγράμματος, καθώς και το να εμπνέουν εμπιστοσύνη σε μας και τους

ανθρώπους του χώρου. Για αυτό το λόγο, επιλέγαμε συνήθως να συνεργαστούμε με

ανθρώπους που ήδη γνωρίζουμε με κάποιο τρόπο. Επίσης, φάνηκε σημαντικό ο εκάστοτε

άνθρωπος με τον οποίο συνεργαζόμαστε να είναι ανοιχτός στη δημιουργία σχέσεων με

τους ανθρώπους του χώρου και να λειτουργεί ομαδικά.

Ενδεικτικά, ο προπονητής μας στο τένις, συμμετείχε ήδη στα μαθήματα ισπανικών

του Προγράμματος και τον γνωρίζαμε και εμείς και οι άνθρωποι του χώρου.

Σήμερα ήταν το πρώτο μας μάθημα τένις. Ο … (σ.σ.: προπονητής) ήταν πολύ καλός

κι έδωσε πολύ ομαδικό πνεύμα στο μάθημα (Ημερολόγια ερευνητριών, 29 Μαΐου 2012).

Τέλος, αναδεικνύεται ότι η τοποθέτηση των αναγκών των ανθρώπων στο κέντρο

της παρέμβασης έχει θετική επίδραση στη σχέση μεταξύ των ανθρώπων που εργάζονται και

αυτών υποστηρίζονται στο χώρο. Αναδεικνύεται συχνά στα δεδομένα ότι μέσα από την

πλαισίωση των αναγκών τους οι άνθρωποι νιώθουν περισσότερο ασφαλείς και

εμπιστεύονται περισσότερο και το Πρόγραμμα και εμάς.

89

1.1.2 Η σημασία της σχέσης στο χώρο

Ένα ζήτημα που αναδεικνύεται επίσης ως κεντρικό στην υποστήριξη των ανθρώπων

αφορά στη σημασία της σχέσης37 στο χώρο. Βλέπουμε στα δεδομένα η σχέση να αποτελεί

βασικό κομμάτι του τρόπου που δουλεύουμε και να αναδεικνύεται ένας διαρκής

προσανατολισμός μας στη δημιουργία σχέσεων ανάμεσα σε μας και τους ανθρώπους, αλλά

και μεταξύ τους, καθώς και στην ενίσχυση αυτών που ήδη υπάρχουν. Φαίνεται, λοιπόν, η

δημιουργία ή η ενίσχυση των σχέσεων να έρχεται μέσα από την από κοινού δράση, μέσα

από το κοινό βίωμα, μέσα από την κοινή καθημερινότητα38.

Σχετικά με τις δικές μας σχέσεις με τους ανθρώπους, αναδεικνύεται μέσα από τα

δεδομένα πόσο σημαντικό είναι να δουλεύουμε με τους ανθρώπους βασισμένες στη σχέση

που υπάρχει μαζί τους. Έτσι, φαίνεται η όποια πρόταση για αλλαγή ή η κινητοποίησή τους,

να γεννιούνται μέσα από αυτή τη σχέση. Επιπλέον, στις σχέσεις μας με τους ανθρώπους

προσπαθούμε να ανακαλύψουμε τις δυνατότητες τους και ο δικός μας ρόλος προκύπτει ότι

είναι να δείξουμε έναν τρόπο να τις αξιοποιήσουν. Στοιχεία που φαίνεται να είναι

βοηθητικά στη σχέση μεταξύ των ανθρώπων του χώρου και των εργαζόμενων είναι η

πλαισίωση των αναγκών των ανθρώπων και η συνδιαμόρφωση των δράσεων από κοινού.

Ακόμη, αναδεικνύεται σημαντικό η σχέση αυτή να είναι ισότιμη και ο

επαγγελματίας να μην κρατά μια τυπική απόσταση από τους ανθρώπους. Έτσι, μεταξύ

άλλων φαίνεται βοηθητικό ο επαγγελματίας να είναι ανοιχτός, να μοιράζεται με τους

ανθρώπους και δικά του βιώματα αναζητώντας μαζί τους την κοινή βάση των προβλημάτων

που αντιμετωπίζει ο καθένας, τις κοινές ανάγκες, κλπ. Αναδύεται λοιπόν ότι έχουμε μεταξύ

μας κοινά προβλήματα που σχετίζονται με την κοινωνική, πολιτισμική και πολιτική συνθήκη

που ζούμε, παραδείγματος χάριν οικονομικές δυσκολίες, εργασιακή ανασφάλεια, κα. Ότι

37

Το εν λόγω εύρημα συμφωνεί με τη θεώρηση του Carl Rogers για τη σχέση και την αξία που της αποδίδει. Για τον Rogers (1961) η σχέση, για την ακρίβεια η σχέση προσώπων, είναι αυτή που μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους στην πραγμάτωση του δυναμικού τους και στην κάλυψη των υπαρξιακών αναγκών τους. Με αυτή την έννοια, η σχέση είναι πρωταρχικής σημασίας στη δουλειά μαζί τους. Η σχέση αυτή χαρακτηρίζεται από αυθεντικότητα, ειλικρίνεια, αποδοχή, ενσυναίσθηση (Rogers, 1961). Η δουλειά βασισμένη στη σχέση, με αυτά τα χαρακτηριστικά, με τους ανθρώπους και η σημασία της επιβεβαιώνονται και από την έρευνα για το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας (Λαϊνάς, 2013) καθώς και από άλλους (White & Miller, 2007. Zafiridis, 2011). Επιπλέον, με βάση τη φιλοσοφία του Προγράμματος, μια από τις βασικές αιτίες της εξάρτησης είναι το έλλειμμα των ανθρώπων σε ουσιαστικές σχέσεις, καθώς η χρήση ουσιών οδηγεί τον άνθρωπο στην απομόνωση του και τη μοναξιά (Ζαφειρίδης 1984

α. Ζαφειρίδης, 1987).

38 Το συγκεκριμένο εύρημα επιβεβαιώνεται και από τη βιβλιογραφία (Ζαφειρίδης, 1987. Zafiridis,

2011).

90

επίσης, έχουμε κοινές ανάγκες και κοινά συναισθήματα. Βλέπουμε ότι οι άνθρωποι και

εμείς μαθαίνουμε μαζί, εμπνεόμαστε ο ένας από τον άλλον, μεγαλώνουμε μαζί39.

Αναδεικνύεται, λοιπόν, ότι αυτό που φέρνει τους ανθρώπους στο χώρο και αυτό

που τους κάνει να τον εμπιστευτούν είναι η σχέση. Επίσης, η σχέση είναι αυτή που δίνει σε

κάποιον τον απαραίτητο χώρο για να εκφράσει τις προτάσεις και τις ανάγκες του, να

μοιραστεί τις δυσκολίες του, να ζητήσει στήριξη και βοήθεια και να ενεργοποιηθεί

συνολικά. Επιπλέον, μέσα από τη σχέση κάποιος νιώθει ασφαλής, εμπνέεται και μεγαλώνει.

Πολλά από τα παραπάνω συνοψίζονται στη σχέση που χτίσαμε με τον άνθρωπο με

τον οποίο κάναμε από κοινού τη ραδιοφωνική εκπομπή:

Μέσα από τη σχέση που δημιουργήθηκε, εκείνος εμπιστεύθηκε τις προτάσεις μας,

κινητοποιήθηκε και έκανε πολλά βήματα στην προσπάθειά του. Συγκεκριμένα ο ίδιος μας

ανέφερε ότι «η εκπομπή ως δράση με βοήθησε πολύ απλά και μόνο γιατί το κάναμε

παρέα». Επιπλέον, η εκπομπή ήταν ένας τρόπος να αξιοποιήσει το δυναμικό του, καθότι

είχε μεγάλη αγάπη για τη μουσική και πολλές γνώσεις σχετικά με αυτήν. Στην όλη

διαδικασία ο άνθρωπος αυτός μας έμαθε πολλά για τη μουσική, μας ενέπνευσε και μας

ενεργοποίησε να ασχοληθούμε και εμείς με τη μουσική, να αναζητήσουμε καινούριους

ήχους, να διαβάσουμε, να διευρύνουμε τους ορίζοντές μας. Για εκείνον ήταν η πρώτη φορά

που αυτή την αγάπη και αυτές τις γνώσεις τα αξιοποίησε και είδε στην πράξη ότι τα έχει

πραγματικά. Μετά από κάποιο καιρό αποφάσισε να πάει ένα βήμα παρακάτω και να μάθει

να παίζει κιθάρα. Αναζήτησε μόνος του άνθρωπο να κάνει μαθήματα, δούλεψε πολύ μόνος

του και σε λίγο καιρό έφτασε σε ένα πολύ καλό επίπεδο. Μέσα από τον άνθρωπο που του

μάθαινε κιθάρα, γνώρισε ανθρώπους που παίζανε μαζί μουσική και σύντομα αυτοί οι

άνθρωποι έγιναν φίλοι του και αποτελούν πλέον για αυτόν ένα βασικό πλαίσιο αναφοράς

(Επεξεργασία πηγών: Ημερολόγια ερευνητριών Ιανουάριος- Σεπτέμβριος 2012, Σημειώσεις

πεδίου ερευνητριών).

1.1.3 Η σημασία της συλλογικής δράσης

Μέσα από τα δεδομένα αναδεικνύεται, επίσης, η σημασία της συλλογικής40

δράσης, της ομαδικότητας, της συνεργασίας. Πρώτα από όλα, αναδύεται ότι η συλλογική

39

Αυτή η ισοτιμία στο χώρο και η ισοτιμία ως προς τα ζητούμενά του, η αναγνώριση της κοινής βάσης των ανθρώπινων προβλημάτων, η έμφαση στη δημιουργία κοινών βιωμάτων, καθώς και το κοινό μέλημα για προσωπική ανάπτυξη, τόσο για τους ανθρώπους του χώρου όσο και για το προσωπικό, αποτελούν ουσιαστικά συστατικά μιας παρέμβασης που προσπαθεί να απαντήσει στο πρόβλημα της εξάρτησης (Ζαφειρίδης, 1984

β, Zafiridis, 2011).

40 Η έμφαση στο συλλογικό χαρακτήρα των δράσεων του Προγράμματος συμφωνεί με τις αρχές της

κοινοτικής και κριτικής ψυχολογίας (Prilleltensky & Nelson, 1997. Orford, 2008α. Kagan et al., 2011),

της ψυχολογίας της απελευθέρωσης (Watkins & Shulman, 2008), καθώς και τις έρευνας δράσης (Kagan, Burton & Siddiquee, 2008). Ταυτόχρονα, συμφωνεί με τις προσεγγίσεις που χρησιμοποιούν τη λογική της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας στο πεδίο της εξάρτησης (Kooyman, 1993. Λαϊνάς,

91

δράση είναι πολύ σημαντική για την ενίσχυση της σχέσης μεταξύ όλων όσων συμμετέχουν.

Αναδύεται ότι όταν οι συμμετέχοντες συνεργάζονται, δρουν ομαδικά με μία αφορμή ή για

ένα σκοπό, με αυτόν τον τρόπο ενισχύονται και οι δυαδικές σχέσεις, αλλά και η σχέση του

κάθε ανθρώπου με τη συλλογικότητα.

Μέσα από όλη τη διαδικασία (προετοιμασία, εκπομπή) ερχόμαστε ακόμη πιο κοντά

με τον … και αυτό είναι πολύ σημαντικό σε αυτή τη φάση που έχει τόσα προβλήματα

(Ημερολόγια ερευνητριών, Προβληματισμοί- αναστοχασμός Μαρτίου 2012).

Τα δεδομένα αναδεικνύουν και μία άλλη διάσταση της σημασίας της συλλογικής

δράσης και αυτή είναι η υποδοχή του καινούριου ανθρώπου στο χώρο. Ο καινούριος

άνθρωπος έρχεται στο χώρο και βρίσκει μια ομάδα ανθρώπων, μια οικογένεια με τους

οποίους καλείται να δράσει από κοινού. Αυτό φαίνεται να έχει ως αποτέλεσμα κατά τη

διάρκεια του κοινού βιώματος στη δράση, ο καινούριος άνθρωπος σταδιακά να δημιουργεί

σχέσεις, να ανοίγεται και να παίρνει στήριξη στο «εδώ και τώρα». Παράλληλα,

αναδεικνύεται ως σημαντικό όταν έρχεται ένας καινούριος άνθρωπος στο χώρο να έχουμε

να του προτείνουμε πράγματα.

Είναι χαρακτηριστικό το παρακάτω:

Την περίοδο που το Πρόγραμμα κινδύνευε να κλείσει πραγματοποιούνταν

ελάχιστες δράσεις στο χώρο κι έτσι όταν ήρθε ένας καινούριος άνθρωπος είχαμε πολύ λίγα

και συγκεκριμένα πράγματα να του προτείνουμε (Επεξεργασία πηγών: Πρακτικά

οργανωτικών συναντήσεων προσωπικού, Σημειώσεις πεδίου ερευνητριών).

Σημαντικό είναι να αναφέρουμε ότι η συλλογική δράση συμβάλλει και στην

ενεργοποίηση των ανθρώπων, όπως αναδεικνύεται από τα δεδομένα μας. Επίσης,

αναδύεται από τα δεδομένα ότι το να συμμετέχει ο άνθρωπος σε μία δράση μπορεί να

σημαίνει ότι δοκιμάζει καινούρια πράγματα, ότι συμμετέχει σε πράγματα που έχει

ξανακάνει εκ νέου και με άλλους όρους, ότι μαθαίνει πράγματα, ότι ψυχαγωγείται. Συχνά

βρίσκουμε στα δεδομένα μας λόγια ανθρώπων που δηλώνουν την ικανοποίηση και τη χαρά

που τους προσφέρει η συλλογική δράση, καθώς και τη διάθεση για συνέχεια αυτής.

Σημαντική στη συλλογική δράση φαίνεται να είναι η συζήτηση από κοινού με τους

ανθρώπους για τα θετικά και τα αρνητικά μίας δράσης, δηλαδή να συζητάμε τί πήγε καλά,

τί δεν πήγε, τί μας προβλημάτισε, τί μας άρεσε ή τις συμπεριφορές μας.

2007. Zafiridis, 2011). Εξάλλου, καθώς η εξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες έχει ως αποτέλεσμα την απομόνωση και την παθητικότητα του ατόμου, ο αντίποδας οφείλει να είναι η συλλογική δράση που ενεργοποιεί τους ανθρώπους και τους εκπαιδεύει στην ομαδικότητα, τη συνεργασία, τη συλλογικότητα και την αλληλεγγύη (Ζαφειρίδης, 1984

β).

92

Τέλος, μία δυσκολία που συναντήσαμε είναι ότι μερικοί άνθρωποι κάποιες φορές

συμμετείχαν σε δράσεις με τους δικούς τους όρους. Πολλές φορές οι άνθρωποι αυτοί

επέβαλαν τη γνώμη τους ή δεν λειτουργούσαν ομαδικά.

1.1.4 Βασικός στόχος η κινητοποίηση των ανθρώπων για ένα διαφορετικό τρόπο ζωής

Ως πολύ κεντρικό ζήτημα αναδεικνύεται επίσης ο διαρκής προσανατολισμός του

Προγράμματος στην κινητοποίηση των ανθρώπων για ένα διαφορετικό τρόπο ζωής41,

τέτοιο στον οποίο οι ουσίες και οι συμπεριφορές χρήσης δεν έχουν χώρο. Η κινητοποίηση

αυτή βλέπουμε στα δεδομένα ότι αφορά στη συμμετοχή των ανθρώπων του χώρου στις

δράσεις του Προγράμματος, με την έννοια όμως της ενεργητικής εμπλοκής σε αυτές.

Ακόμη, αφορά στη συμμετοχή σε εκπαιδευτικές, αθλητικές, πολιτιστικές ή οικολογικές

δραστηριότητες. Έτσι, ως διαδικασία η κινητοποίηση αυτή φαίνεται να σχετίζεται με

ζητούμενα όπως η συνέπεια και η σταθερότητα, η συνδιαμόρφωση, η δοκιμή καινούριων

πραγμάτων, η συλλογική δουλειά και το μοίρασμα της ευθύνης. Μάλιστα στο τελευταίο,

βλέπουμε ότι είναι ζητούμενο ένας άνθρωπος που συμμετέχει σε μια δράση να

αναλαμβάνει σταδιακά όλο και περισσότερες ευθύνες.

Η κινητοποίηση του ανθρώπου για ένα διαφορετικό τρόπο ζωής προκύπτει από τα

δεδομένα ότι αφορά τη συμμετοχή του ανθρώπου σε συλλογικές δράσεις που συμβαίνουν

στην τοπική κοινότητα, εμπλεκόμενος στα κοινωνικά, πολιτιστικά, πολιτικά δρώμενα της

πόλης. Αφορά ακόμη στη συμμετοχή στις δράσεις που πραγματοποιεί το Πρόγραμμα στην

τοπική κοινότητα, όπου οι άνθρωποι του χώρου ξανασυναντιούνται με την τοπική κοινωνία

και αλληλεπιδρούν με διαφορετικούς όρους αλλά και ενεργοποιούνται για άλλα κοινωνικά

ζητήματα.

Ταυτόχρονα, η κινητοποίηση των ανθρώπων φαίνεται να αφορά και στην

κινητοποίηση τους για ενασχόληση με τα βασικά ζητήματα της ζωής τους (πχ. υγεία) και τη

διευθέτηση κάποιων υποχρεώσεών τους (πχ. δικαστικές εκκρεμότητες).

41

Αυτός ο άλλος τρόπος ζωής σχετίζεται με έννοιες όπως η ενδυνάμωση, η ενεργοποίηση, η ανάληψη ευθύνης και αφορά μια ζωή που να ανταποκρίνεται στις πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου, δεν είναι κενή νοήματος και άρα, μια ζωή στην οποία δεν έχουν χώρο οι ουσίες. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από δράσεις στις οποίες ο άνθρωπος μαθαίνει καινούρια πράγματα, μαθαίνει να ψυχαγωγείται ουσιαστικά, είναι δημιουργικός, έρχεται σε επαφή με τη φύση, κα. Ταυτόχρονα, μέσα από δράσεις που έχουν ένα κοινωνικό όραμα και προσανατολίζουν τον άνθρωπο στην ανάληψη δράσης για αυτό (Ζαφειρίδης, 1987). Με παρόμοιο τρόπο αντιλαμβάνονται την απεξάρτηση και οι ομάδες αυτοβοήθειας, οι θεωρούν ότι αυτή δεν αφορά απλώς την αποχή από τις ουσίες, αλλά μια συνολική αλλαγή της ζωής του ανθρώπου (Kurtz, 1997, Zafiridis & Lainas, 2012).

93

Γενικά σ’ αυτή τη φάση, επειδή η ζωή του … είναι πολύ χύμα, προσπαθούμε να

βάλει προτεραιότητα μερικά βασικά, πρακτικά ζητήματα: την υγεία του, την ασφάλισή του

και την εύρεση μιας σταθερής δουλειάς (Ημερολόγια ερευνητριών, 21 Φεβρουαρίου 2012).

Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, ο άνθρωπος που συμμετέχει στις δράσεις

ενεργοποιείται σταδιακά συνολικά, αναλαμβάνει την ευθύνη της προσπάθειας του,

μαθαίνει καινούρια πράγματα, δημιουργεί σχέσεις και άρα σιγά σιγά χτίζει ξανά τη ζωή

του, μια ζωή διαφορετική από την προηγούμενη. Στο διάστημα που μελετάμε

αντιμετωπίσαμε αρκετές δυσκολίες στην κινητοποίηση των ανθρώπων του χώρου και

αποτέλεσε διαρκές ζητούμενο των προσπαθειών μας.

1.1.5 Ανάγκη ύπαρξης ενός ξεκάθαρου πλαισίου λειτουργίας του χώρου

Ένα ακόμη ζήτημα που αναδεικνύεται ως κεντρικό στην υποστήριξη των ανθρώπων

με προβλήματα εξάρτησης είναι η ανάγκη ύπαρξης ενός ξεκάθαρου42 πλαισίου λειτουργίας

του Προγράμματος. Από τα δεδομένα μας προκύπτει ότι το ξεκάθαρο πλαίσιο λειτουργίας

σχετίζεται με τα ζητούμενα της ύπαρξης ξεκάθαρων ορίων στο χώρο, της ύπαρξης απλών

και ξεκάθαρων μηνυμάτων καθώς και της ύπαρξης συνεπειών για τις συμπεριφορές των

ανθρώπων που δεν συμβαδίζουν με το πλαίσιο λειτουργίας του Προγράμματος. Το εν λόγω

ζήτημα αναδεικνύεται ως κεντρικό γιατί αποτέλεσε αντικείμενο διαρκούς προβληματισμού

για μας και γιατί όπως προκύπτει από τα δεδομένα αντιμετωπίσαμε δυσκολίες στο να

έχουμε ένα ξεκάθαρο πλαίσιο λειτουργίας στο χώρο. Η υπέρβαση των δυσκολιών αυτών

έγινε μέσα από συνεχείς διαδικασίες αναστοχασμού και κυρίως μέσα από έναν συνολικό

αναστοχασμό τον Ιανουάριο του 2013.

…αφού από την πρώτη κιόλας εποπτεία (σ.σ.: του καινούριου χρόνου οπότε

ξεκινήσαμε και ένα συνολικό αναστοχασμό για την περασμένη χρονιά) είχαμε επισημάνει το

γεγονός ότι ουσιαστικά δεν ήταν οδηγός μας το πλαίσιο αλλά οι ανάγκες και η φάση του

καθενός από τους ανθρώπους και έτσι το πλαίσιο το εφαρμόζαμε κατά περίπτωση

(Ημερολόγια ερευνητριών, 26 & 27 Ιανουαρίου 2013).

Πιο συγκεκριμένα, αναφορικά με την ανάγκη ύπαρξης ξεκάθαρου πλαισίου στο

χώρο φαίνεται η αδυναμία μας να τεθούν όρια σε κάποιες συμπεριφορές των ανθρώπων

του χώρου, να δοθούν ξεκάθαρα μηνύματα και να υπάρξουν συνέπειες για τις

συμπεριφορές αυτές. Η έλλειψη ξεκάθαρου πλαισίου φαίνεται να συνδέεται άμεσα με το

γεγονός ότι ήμασταν καινούριες στο χώρο, ότι ήμασταν νέες επαγγελματίες και άρα είχαμε

42

Η ανάγκη ύπαρξης ξεκάθαρου πλαισίου λειτουργίας και ξεκάθαρων μηνυμάτων σε ένα χώρο απεξάρτησης συμφωνεί και με τη βιβλιογραφία (Ζαφειρίδης, 1987. Kooyman, 1993).

94

έλλειμμα σε εμπειρία καθώς και με το γεγονός ότι βρεθήκαμε σε ένα πλαίσιο ήδη

συνδιαμορφωμένο χωρίς να είμαστε κομμάτι αυτής της διαδικασίας συνδιαμόρφωσης.

Αφενός, λοιπόν, όπως ήταν φυσικό ο χώρος ήταν πολύ περισσότερο των ανθρώπων παρά

δικός μας και αφετέρου δεν είχαμε αποκτήσει ακόμη σχέσεις μαζί τους. Προσπαθώντας

λοιπόν να δημιουργήσουμε σχέσεις με τους ανθρώπους και οι σχέσεις αυτές να είναι όσο

το δυνατό ισότιμες, δημιουργήθηκαν κενά και ελαστικότητα στο πλαίσιο ώστε να χωράν

εξίσου οι θετικές και οι αρνητικές συμπεριφορές των ανθρώπων, οι οποίοι ήδη είχαν

περισσότερο χώρο από εμάς.

Έτσι, βλέπουμε στα δεδομένα μας τον πρώτο καιρό έναν έντονο προβληματισμό

σχετικά με το ότι η όποια οριοθέτηση ή απόδοση συνεπειών από εμάς χωρίς να έχουμε

ακόμη σχέση με το χώρο και τους ανθρώπους δεν θα προέκυπτε φυσικά και θα σχετιζόταν

μόνο με την εξουσία που έχουμε ως επαγγελματίες. Επιπλέον, επειδή οι σχέσεις που

σταδιακά δημιουργήθηκαν με τον καθένα ήταν διαφορετικές, ο τρόπος που θέταμε το

πλαίσιο λειτουργίας του χώρου ήταν εξατομικευμένος. Επίσης, βλέπουμε ότι η έλλειψη

ξεκάθαρων μηνυμάτων από εμάς σχετίζεται με την προσπάθειά μας να μην

θεωρητικολογήσουμε απέναντι στους ανθρώπους. Αυτό όμως είχε ως αποτέλεσμα να μην

είναι κατανοητή η σύνδεση μεταξύ των αρχών του πλαισίου με την προσπάθεια των

ανθρώπων για απεξάρτηση και αλλαγή.

Μετά από ένα χρονικό διάστημα, φαίνεται οι συμπεριφορές των ανθρώπων να

αρχίζουν να έχουν συνέπειες. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι κάποια στιγμή, μετά από

πολλές προσπάθειες με έναν άνθρωπο, του ζητήσαμε να πάρει απόσταση και να σκεφτεί τι

θα ήθελε από το Πρόγραμμα:

Το απόγευμα η Εύη και η Κική έκαναν ραντεβού με τον … για να του δώσουν

ανατροφοδότηση και να του πουν να ξαναέρθει στο Πρόγραμμα μόνο όταν σκεφτεί όλα

αυτά. …Αντίθετα, όμως ο … δεν έχει αλλάξει τίποτα. Είναι ασυνεπής και χύμα, κρύβεται και

εξαφανίζεται όταν τον οριοθετούμε, τώρα που άρχισε να μιλάει γι’ αυτά που τον ενοχλούν

τα χειρίζεται, πίνει πολύ αλκοόλ και χασίς και στις σχέσεις του δεν είναι με καθόλου

καθαρούς όρους (Ημερολόγια ερευνητριών, 26 Ιουλίου 2012).

1.2 Οι αναδυόμενες δυσκολίες στην υποστήριξη των ανθρώπων και οι προσπάθειες

υπέρβασής τους

Ένα ακόμη ζήτημα που αναδύεται πολύ έντονα μέσα από τα δεδομένα μας είναι οι

δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε και οι προσπάθειες να τις υπερβούμε. Οι δυσκολίες αυτές

φαίνεται να έχουν πολλές διαστάσεις, οι οποίες παρουσιάζονται παρακάτω. Αναδεικνύεται,

95

επίσης, πολύ έντονα μια διαρκής προσπάθεια να υπερβούμε τις δυσκολίες που

αντιμετωπίσαμε μέσα από διαδικασίες αναστοχασμού και δοκιμής διάφορων τρόπων για

να τις επιλύσουμε. Φαίνεται να δοκιμάζουμε καινούργια πράγματα είτε στις δυσκολίες που

αντιμετωπίζαμε με τον εκάστοτε άνθρωπο είτε αυτές που αντιμετωπίζαμε συνολικότερα

στο χώρο.

Συζητάμε με την Κική τις τελευταίες ημέρες να γίνουμε λίγο πιο αυστηρές μαζί τους,

να τους βάζουμε όρια λίγο πιο ξεκάθαρα και να βγάλουμε ένα σταθερό εβδομαδιαίο

πρόγραμμα με τις δράσεις, τις συναντήσεις και την καθαριότητα. Το τελευταίο και για να

ξέρουν τί συμβαίνει κάθε μέρα στο Πρόγραμμα και άρα να μην τους παίρνουμε τηλέφωνο

να τους θυμίζουμε τα πάντα, αλλά και για να φαίνεται άμεσα η ασυνέπειά τους, να μην

βρίσκουν φτηνές δικαιολογίες (Ημερολόγια ερευνητριών, 10 Ιανουαρίου 2012).

Μέσα από κάποιες από αυτές τις προσπάθειες, οι οποίες συνοδεύονταν από

διαρκή αναστοχασμό, καταφέραμε να φέρουμε αλλαγές στους ανθρώπους ή στο χώρο.

Βλέπουμε όμως ότι αρκετές από τις προσπάθειες αυτές δεν λειτούργησαν είτε γιατί είχαν

λάθος προσανατολισμό, είτε γιατί ήταν αποσπασματικές και εξατομικευμένες, είτε γιατί τις

εγκαταλείπαμε λόγω απογοήτευσης, είτε γιατί συχνά μέρος των προσπαθειών αυτών ήταν

να αφήσουμε τα πράγματα να κυλήσουν για να δώσουμε χρόνο στην εκάστοτε κατάσταση

και στους ανθρώπους. Έτσι μπορούμε να δούμε:

Η ιδέα με το σταθερό πρόγραμμα δε λειτουργεί και πολύ. Ναι μεν δεν τους

παίρνουμε τηλέφωνο να τους θυμίσουμε το παραμικρό, αλλά εν τέλει δεν έρχονται σε

πολλά πράγματα, συχνά με τη δικαιολογία ότι δεν το ήξεραν ή ότι το ξέχασαν. Έχω

απογοητευτεί λίγο από αυτήν την κατάσταση, είναι ώρες που στύβω το μυαλό μου για το τί

άλλο μπορούμε να κάνουμε (Ημερολόγια ερευνητριών, Προβληματισμοί- αναστοχασμός

Φεβρουαρίου 2012).

Στην διάρκεια των προσπαθειών αυτών μεταξύ άλλων αναδύεται ότι δίναμε χρόνο

στους ανθρώπους και στη σχέση μας μαζί τους, δίναμε πολλές ευκαιρίες σε κάποιον για

αλλαγή και υποχωρούσαμε γιατί δεν θέλαμε να καταλάβουμε δυσανάλογα πολύ χώρο σε

σχέση με τους ανθρώπους.

Φαίνεται επίσης έντονα ότι μέσα από τον αναστοχασμό εντοπίζαμε τις δυσκολίες

μας, καθώς και τα προβλήματα και τα λάθη στις προσπάθειές μας, όμως λόγω της έλλειψης

εμπειρίας μας δεν μπορούσαμε να συνδέσουμε τα συμπεράσματα του αναστοχασμού μας

με την πράξη.

Γιατί μέσα από όλη αυτή την κουβέντα κατάλαβα το εξής: τα περισσότερα από τα

λάθη μας ή αυτά που δεν μας αρέσουν στο Πρόγραμμα τα είχαμε εντοπίσει, το θέμα είναι

96

ότι συχνά οι λύσεις που δοκιμάζαμε (και σε κάποια δοκιμάσαμε πολλές) ή οι αλλαγές που

κάναμε είτε ήταν με λάθος προσανατολισμό είτε τελικά δεν τις στηρίζαμε (Ημερολόγια

ερευνητριών, 12 & 13 Ιανουαρίου 2013).

1.2.1 Δυσκολίες που προκύπτουν από την αλλαγή του προσωπικού του Προγράμματος

Πολλές από τις δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε και ιδιαίτερα κατά το πρώτο

χρονικό διάστημα της μελέτης μας, φαίνεται να σχετίζονται με την αλλαγή του προσωπικού

του Προγράμματος και με το γεγονός ότι εμείς ήμασταν καινούριες στο χώρο.

Μία πρώτη και βασική δυσκολία είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης. Με τη φυγή των

προηγούμενων εργαζόμενων οι άνθρωποι χάνουν τις σχέσεις εμπιστοσύνης που τους

συνδέουν με το χώρο.

...δε μας εμπιστεύονται ακόμη. Είναι έντονη μέσα τους η απουσία της … (σ.σ.:

προηγούμενης εργαζόμενης). Κάθε μέρα ρωτάνε για ‘κείνη, ακόμη σ’ εκείνη λένε τα

ζητήματά τους και όλη την ώρα λένε «Η … δεν έλεγε αυτό», «Η … το έκανε έτσι» και τα

σχετικά». Το βρίσκω λογικό. Τους λείπει πολύ. Τους καταλαβαίνω (Ημερολόγια

ερευνητριών, Προβληματισμοί- Αναστοχασμός Δεκεμβρίου 2011).

Όμως, δε μας εμπιστεύεται καθόλου. Είχε πολύ καλή σχέση με την … και του

κόστισε πολύ που έφυγε. Μας έχει πει ο ίδιος ότι δε θέλει να μας ανοιχτεί, εκείνος την …

εμπιστεύεται και ό,τι θέμα έχει παίρνει εκείνη τηλέφωνο και το συζητάει (Ημερολόγια

ερευνητριών, 17 Ιανουαρίου 2012).

Στο διάστημα που χρειάστηκε για να δημιουργηθούν σχέσεις εμπιστοσύνης με εμάς

βλέπουμε ότι υπάρχει ένα ρήγμα στην εμπιστοσύνη στο χώρο. Οι άνθρωποι του

Προγράμματος δεν μας γνωρίζουν, δεν μας εμπιστεύονται γιατί δεν αποτελούμε για αυτούς

σημείο αναφοράς, δεν ακολουθούν τις προτάσεις μας, εκφράζουν τη δυσαρέσκεια τους για

την φυγή των προηγούμενων εργαζόμενων και αμφισβητούν εμάς.

Ως αποτέλεσμα, ένα βασικό μέλημά μας στην αρχή ήταν να χτίσουμε σταδιακά

εμπιστοσύνη ανάμεσα σε μας και τους ανθρώπους. Φαίνεται από τα δεδομένα μας ότι

προσπαθούμε να δείχνουμε κατανόηση στο γεγονός ότι λείπουν στους ανθρώπους οι

προηγούμενοι εργαζόμενοι, να δίνουμε χρόνο στη δημιουργία σχέσης μαζί τους καθώς και

να ζητάμε τη βοήθειά τους για τον τρόπο που λειτουργεί το Πρόγραμμα.

Σταδιακά μέσα από την καθημερινή αλληλεπίδραση με τους ανθρώπους και τις

δράσεις του Προγράμματος χτίστηκε εμπιστοσύνη μεταξύ μας. Φαίνεται από τα δεδομένα

97

πρώτα να αρχίζουν να μοιράζονται μαζί μας τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν και σιγά

σιγά να αρχίζουν να εμπιστεύονται και τις προτάσεις μας.

Η καθημερινότητα έχει ομαλοποιηθεί σιγά σιγά και οι άνθρωποι μας έχουν

«συνηθίσει» αρκετά. Έχουν αρχίσει να μας ανοίγονται, να μας εμπιστεύονται και να μας

ακούν λίγο (Ημερολόγια ερευνητριών, Προβληματισμοί- Αναστοχασμός Φεβρουαρίου

2012).

Πολλά από τα παραπάνω ευρήματα επιβεβαιώνονται και από την επίδραση της

φυγής της τρίτης εργαζόμενης στο χώρο το Νοέμβριο του 2012. Προκύπτει και πάλι από τα

δεδομένα εκείνης της χρονικής περιόδου ότι η αλλαγή του προσωπικού κοστίζει στους

ανθρώπους. Δημιουργείται δηλαδή ένα ρήγμα στην εμπιστοσύνη με την έννοια ότι οι

άνθρωποι χάνουν ένα πρόσωπο που αποτελεί γι’ αυτούς σημείο αναφοράς στο χώρο.

Αναφέρει χαρακτηριστικά με παράπονο ένας άνθρωπος:

«Έρχεστε, δενόμαστε μαζί σας και μετά φεύγετε» (Σημειώσεις πεδίου ερευνητριών).

Μια δεύτερη δυσκολία που προκύπτει από την αλλαγή του προσωπικού είναι η

κληροδότηση της δυναμικής των σχέσεων των προηγούμενων εργαζόμενων με τους

ανθρώπους του χώρου. Από τη δική μας πλευρά, αυτό φαίνεται να σχετίζεται με το γεγονός

ότι οι προηγούμενοι εργαζόμενοι, λόγω της ανάγκης να συνεχίσει η υποστήριξη των

ανθρώπων και για να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε εμείς σε αυτή, μας μετέφεραν ό,τι

θεωρούσαν χρήσιμο να ξέρουμε για τους ανθρώπους του χώρου. Αυτό όμως είχε φαίνεται

να είχε ως αποτέλεσμα να γνωρίζουμε τους ανθρώπους έχοντας μια ήδη διαμορφωμένη

οπτική για αυτούς και να μην μένουμε σε αυτό που διαμείβεται μεταξύ μας. Επίσης, ότι μας

τοποθετούσε σε μια αμήχανη και ανειλικρινή θέση απέναντί τους εφόσον γνωρίζαμε για

αυτούς πράγματα που δεν έχουν μοιραστεί ακόμη μαζί μας.

Σήμερα το απόγευμα ήρθε από το Πρόγραμμα μια κοπέλα έφηβη, η …, για την

οποία ήξερα από την … (σ.σ.: προηγούμενη εργαζόμενη). …Η … ήρθε λοιπόν να μας γνωρίσει

και να δει τί κάνουμε σ’ αυτή τη φάση στο Πρόγραμμα. …Εγώ ζοριζόμουν με αυτά που

ήξερα για τη ... …Γενικά κάναμε τεράστιο λάθος γιατί έπρεπε να την αντιμετωπίσουμε σαν

έναν άνθρωπο που έρχεται πρώτη φορά κι αυτό είναι κυρίως δική μου ευθύνη γιατί

χαώθηκα με όλα αυτά που είχα στο κεφάλι μου για τη … (Ημερολόγια ερευνητριών, 22

Νοεμβρίου 2012).

Από την πλευρά των ανθρώπων του χώρου παρατηρούμε ότι μεταφέρονται σιγά

σιγά σε μας τα συναισθήματα που υπάρχουν για τους προηγούμενους εργαζόμενους είτε

θετικά είτε αρνητικά. Ως αποτέλεσμα ούτε κι εκείνοι έμεναν σε αυτό που διαμείβεται

98

μεταξύ μας αλλά περίμεναν από εμάς πράγματα είτε θετικά είτε αρνητικά ανάλογα με αυτά

που είχαν βιώσει στη σχέση τους με τους προηγούμενους εργαζόμενους.

Έχει διαρκώς να μας πει τί πρέπει και πώς πρέπει να το κάνουμε και συχνά μιλάει

πολύ άσχημα για το Πρόγραμμα επειδή, όπως λέει, η … (σ.σ.: προηγούμενη εργαζόμενη) δεν

του φερόταν καλά (Ημερολόγια ερευνητριών, Προβληματισμοί- αναστοχασμός Απριλίου

2012).

Αναδεικνύεται έτσι η ανάγκη σε ένα χώρο που παρέχει βοήθεια σε ανθρώπους να

γίνεται ομαλότερα η αλλαγή του προσωπικού. Παρόλο που η τρίτη εργαζόμενη του

Προγράμματος συνεργάστηκε με μια από τους προηγούμενους εργαζόμενους για ένα

διάστημα περίπου δυο μηνών, βλέπουμε ότι χρειάζεται ο παλιός εργαζόμενος να

συνυπάρξει για ένα μεγαλύτερο χρονικό διάστημα με τον καινούριο εργαζόμενο. Η ανάγκη

αυτή αναδεικνύεται από το γεγονός ότι ο καινούριος εργαζόμενος χρειάζεται χρόνο

προσαρμοστεί στο νέο χώρο εργασίας του, να κατανοήσει τον τρόπο λειτουργίας του

Προγράμματος, να γνωρίσει ο ίδιος τους ανθρώπους και να προλάβει να δημιουργήσει

σχέσεις μαζί τους, ώστε να είναι ασφαλής η φυγή του παλιού.

Ταυτόχρονα, αναδεικνύεται από το γεγονός ότι οι άνθρωποι του χώρου χρειάζονται

χρόνο να γνωρίσουν το νέο εργαζόμενο από την πλευρά τους και να τον εμπιστευθούν,

ώστε η σχέση με τον καινούριο εργαζόμενο να μην μοιάζει επιβεβλημένη και φυτευτή.

1.2.2 Δυσκολίες που συνδέονται με τα ζητούμενα της απεξάρτησης

Αρκετές από τις δυσκολίες που αναδύονται από τα δεδομένα, συνδέονται άμεσα με

ζητούμενα που θέτει η φιλοσοφία του Προγράμματος σχετικά με τη διαδικασία

απεξάρτησης, ώστε ο άνθρωπος να διαμορφώσει σταδιακά έναν άλλο τρόπο ζωής, στον

οποίο δεν έχουν χώρο οι ουσίες. Μερικά από αυτά τα ζητούμενα αφορούν την εγκατάλειψη

των συμπεριφορών που είχε κάποιος στη χρήση, την ανάληψη ευθύνης για τη ζωή του, την

ενεργοποίηση, τη δημιουργία ουσιαστικών σχέσεων, την ειλικρίνεια και τη συνέπεια. Έτσι,

οι άνθρωποι του χώρου καλούνται να κάνουν σταδιακά αλλαγές σχετικές με τα παραπάνω

ζητούμενα, πρώτα μέσα στο χώρο, που αποτελεί γι’ αυτούς ένα πλαίσιο εμπιστοσύνης και

ασφάλειας και σταδιακά να μεταφέρουν αυτές τις αλλαγές και στη ζωή τους.

Μια βασική δυσκολία που αντιμετωπίσαμε πολύ έντονα ήταν η ασυνέπεια των

ανθρώπων του χώρου. Συχνά φαίνεται να μην έρχονται σε συναντήσεις ή ομαδικές δράσεις,

με αποτέλεσμα να ακυρώνονται δράσεις, να πραγματοποιούνται μόνο με έναν άνθρωπο ή

κάποιες φορές να μην μπορούν να γίνουν απλά πράγματα της καθημερινότητας του χώρου,

99

για παράδειγμα η εβδομαδιαία καθαριότητα που γίνεται από κοινού από όλους τους

ανθρώπους που συμμετέχουν στο χώρο.

Παρακάτω παραθέτουμε μερικά αποσπάσματα από τα ημερολόγια μας που

δείχνουν την ασυνέπεια των ανθρώπων:

Σήμερα, επίσης, ο … δεν ήρθε για 2η φορά σε ραντεβού (Ημερολόγια ερευνητριών,

23 Ιανουαρίου 2012).

Κατά τα άλλα, συνεχίζουν να είναι ασυνεπείς στις δράσεις του Προγράμματος

(Ημερολόγια ερευνητριών, Προβληματισμοί- αναστοχασμός Μαρτίου 2012).

Σήμερα είχαμε τη 2η συνάντηση για τις δράσεις του στεκιού αλλά ακυρώθηκε γιατί

ήρθε μόνο ο … (Ημερολόγια ερευνητριών, 27 Νοεμβρίου 2012).

Ακόμη, αναδεικνύεται η δυσκολία μας με το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν

αναλαμβάνουν ευθύνη για το χώρο και μια διαρκής προσπάθεια από την πλευρά μας να

τους «πετάξουμε» την ευθύνη. Αυτό σημαίνει μεταξύ άλλων να αναλάβουν την ευθύνη για

την προσπάθειά τους, την ευθύνη των προτάσεων που φέρνουν στο χώρο, να αναλάβουν

ευθύνη στην καθημερινότητα του χώρου ή στην ασφάλεια του χώρου. Αναφορικά με την

ασφάλεια του χώρου ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι φέρνουν σε δράσεις του

Προγράμματος διάφορους ανθρώπους άκριτα ή χωρίς να τους εξηγήσουν τις βασικές αρχές

του Προγράμματος.

Σχετικά με το παραπάνω ζήτημα μπορούμε ενδεικτικά να δούμε τα εξής

αποσπάσματα:

Το βράδυ, όμως, στην προβολή έφερε μαζί του κι ένα φίλο του, ο οποίος ήταν

πιωμένος από αλκοόλ (Ημερολόγια ερευνητριών, 30 Απριλίου 2012).

Επίσης, μια τρίτη δυσκολία που φαίνεται να αντιμετωπίσαμε συχνά αφορά στην

κινητοποίηση των ανθρώπων να εγκαταλείψουν συμπεριφορές που έχουν υιοθετήσει από

τη χρήση ουσιών και την «πιάτσα». Η έμφαση που δίνουμε σ’ αυτές έχει να κάνει με τη

φιλοσοφία του Προγράμματος που θεωρεί την απεξάρτηση μια συνολική διαδικασία

αλλαγής του ανθρώπου και της ζωής του και όχι απλώς την αποχή από τις ουσίες. Έτσι οι

άνθρωποι μπορεί να έρχονταν έχοντας άσχημη συμπεριφορά στο χώρο, λέγοντας ψέματα,

έχοντας κάνει χρήση, κυρίως χασίς ή αλκοόλ. Παράλληλα, οι άνθρωποι συχνά φαίνεται να

έρχονται καχύποπτοι απέναντι στο πλαίσιο, σε μας και τους υπόλοιπους ανθρώπους του

χώρου.

100

Συνοπτικά κάποιες από τις παραπάνω δυσκολίες μπορούν να φανούν στο

παρακάτω απόσπασμα από μια ένταση που δημιουργήθηκε με έναν άνθρωπο που ερχόταν

συχνά έχοντας κάνει χρήση και είχε άσχημη συμπεριφορά στο χώρο:

Το απόγευμα ήταν πολύ δύσκολο. Ήταν 2-3 άτομα στο στέκι και κάποια στιγμή ήρθε

και ο … Μετά από λίγη ώρα αντιληφθήκαμε με την Κική ότι είναι πιωμένος … του ανοίξαμε

το θέμα και του ζητήσαμε να φύγει. Εκείνος εκνευρίστηκε πάρα πολύ και άρχισε να φωνάζει

ότι δεν είναι πιωμένος, επέμενε πολύ και αρνούνταν να φύγει. Του εξηγήσαμε πώς όντως

μπορεί να κάνουμε λάθος και να μην είναι σήμερα πιωμένος, παρόλα αυτά του ζητάμε να

φύγει γιατί η συμπεριφορά του δεν είναι εντάξει για το χώρο, γιατί πριν λίγη ώρα σχεδόν

«ντάγκλαρε» στον καναπέ και γιατί μετά φώναζε και ωρυόταν. … Συνέχισε να φωνάζει,

υποτιμώντας εμάς και κατηγορώντας τον τρόπο που λειτουργεί το Πρόγραμμα. Του

απαντήσαμε πώς όποια στιγμή θελήσει μπορούμε να του εξηγήσουμε πώς λειτουργεί το

Πρόγραμμα και γιατί, αλλά ότι τώρα δεν έχουμε να συζητήσουμε κάτι, πρέπει να φύγει.

Κάπου εκεί άρχισε να ζητάει τα τηλέφωνα του Θεοδόση (Πρόεδρος της «Κόντρα») και του κ.

Ζαφειρίδη (σ.σ.: επιστημονικά υπεύθυνου) για να μιλήσει με αυτούς, φώναξε λίγο ακόμη

και τελικά έφυγε» (Ημερολόγια ερευνητριών, 9 Ιανουαρίου 2012).

Οι παραπάνω δυσκολίες αναδύονται διαρκώς μέσα από τα δεδομένα μας. Παρόλα

αυτά φαίνεται να είναι εντονότερες κατά το πρώτο χρονικό διάστημα εμπλοκής μας στο

χώρο καθώς συνυπάρχουν και οι δυσκολίες που σχετίζονται με την έλλειψη εμπιστοσύνης

λόγω της αλλαγής του προσωπικού και με την έλλειψη συλλογικότητας στο χώρο.

1.2.3 Δυσκολία να λειτουργήσει η αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια στο χώρο

Μια πολύ βασική και ουσιαστική δυσκολία που αναδεικνύεται από τα δεδομένα

αφορά το ότι στο χώρο δεν λειτουργεί η αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια43 μεταξύ των

ανθρώπων. Ως αποτέλεσμα, φαίνεται η ύπαρξη αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας στο χώρο

να αποτελεί για μας έναν διαρκή προσανατολισμό και αντικείμενο διαρκούς προσπάθειας.

43

Την έννοια της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας δεν τη συναντούμε μόνο στις σύγχρονες κοινωνίες. Τον τελευταίο αιώνα, όμως, η έννοια αυτή έχει συνδεθεί με πρωτοβουλίες ή ομάδες άμεσα ενδιαφερόμενων που αντιμετωπίζουν προβλήματα σωματικής ή ψυχικής υγείας. Ειδικότερα, στο πεδίο της εξάρτησης, η έννοια της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας, με την ανάδειξη της αποτελεσματικότητας των πρωτοβουλιών ή ομάδων που τη χρησιμοποιούν, είχε μεγάλη επιρροή στις επαγγελματικές προσεγγίσεις που προσπαθούν να απαντήσουν στο πρόβλημα της εξάρτησης (White, 1998. Ζαφειρίδης, 2001

γ. Kelly, 2003. Zafiridis & Lainas, 2012). Βασικά χαρακτηριστικά των

ομάδων που θεωρούνται βοηθητικά είναι να εξής: παρέχουν στήριξη και αίσθηση κοινότητας, βοηθούν στην αναπλαισίωση της κατανόησης του προβλήματος, ενδυναμώνουν, ενεργοποιούν τον άνθρωπο, βοηθούν στην ανάληψη ευθύνης, προάγουν την προσωπική ανάπτυξη, δίνουν ελπίδα, βοηθούν όταν κάποιος βοηθάει και άλλους (Kurtz, 1997. Riessman, 1997. Ζαφειρίδης, 2001

γ. Zafiridis

& Lainas, 2012).

101

Αναδύονται λοιπόν μέσα από τα δεδομένα κάποιες διαστάσεις που σχετίζονται με

το ότι δε λειτουργεί η αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια στο χώρο. Μια πρώτη διάσταση

αφορά στην έλλειψη εμπιστοσύνης και ουσιαστικών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων. Οι

άνθρωποι είτε δεν έχουν ουσιαστικές και ειλικρινείς σχέσεις μεταξύ τους είτε οι σχέσεις

που έχουν κάποιοι έχουν συνεχείς διακυμάνσεις από υποστηρικτικές έως συγκρουσιακές.

Έτσι, φαίνεται σε στιγμές που είμαστε όλοι μαζί στο στέκι να θίγονται περισσότερο

επιφανειακά ζητήματα παρά οι άνθρωποι να μοιράζονται μεταξύ τους τις δυσκολίες τους. Ή

φαίνεται συχνά να μοιράζεται κάποιος τις δυσκολίες του με εμάς και μόλις μπει κάποιος

άλλος στο χώρο να αλλάζει θέμα.

Αντιπροσωπευτικό είναι το παράδειγμα της σχέσης μεταξύ δυο ανθρώπων, οι

οποίοι έκαναν μαζί χρήση και ξεκίνησαν την προσπάθειά τους περίπου το ίδιο χρονικό

διάστημα. Σε αρκετές περιπτώσεις στήριζαν πολύ ο ένας τον άλλον, αλλά για μεγάλα

χρονικά διαστήματα ήταν σε ρήξη μεταξύ τους και η εμπιστοσύνη τους κλονιζόταν τόσο που

απέφευγαν να συμπίπτουν τις ίδιες ώρες στο Πρόγραμμα. Από την πλευρά μας εμείς

προσπαθήσαμε πολλές φορές να ενισχύσουμε τη συγκεκριμένη σχέση καθώς αποτελούσε

σημαντικό κομμάτι του κλίματος του χώρου, επειδή αυτοί οι δυο άνθρωποι είχαν το

μεγαλύτερο διάστημα αποχής από τις ουσίες και κινητοποιούσαν και τους υπόλοιπους να

κάνουμε πράγματα συλλογικά (Επεξεργασία πηγών: Πρακτικά οργανωτικών συναντήσεων

προσωπικού, Ημερολόγια ερευνητριών, Μάιος, Ιούλιος 2012).

Μια δεύτερη διάσταση που συνδέεται άμεσα με την πρώτη είναι η έλλειψη

ομαδικού κλίματος και συλλογικότητας στο χώρο. Φαίνεται να λειτουργούμε συλλογικά

κυρίως σε επιμέρους ομάδες και όχι όλοι μαζί. Φαίνεται επίσης στις δράσεις που αφορούν

όλους τους ανθρώπους του χώρου, στο αποτέλεσμα να μην υπάρχει ισότιμο μοίρασμα της

ευθύνης και να επηρεάζεται έντονα το κλίμα της ομάδας.

Αναδεικνύεται έντονα το γεγονός ότι λόγω της έλλειψης σχέσεων των μελών μεταξύ

τους, δεν μπορούσαμε εύκολα να λειτουργήσουμε σαν μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων.

Επιπλέον, η έλλειψη ομαδικού κλίματος συνδέεται με το μικρό αριθμό ανθρώπων που

έρχονται στο Πρόγραμμα, κυρίως λόγω του μικρού πληθυσμού της πόλης.

Μια άλλη διάσταση που φαίνεται να επηρεάζει την αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια

στο χώρο είναι το γεγονός ότι στην πόλη δεν υπάρχει ομάδα αυτοβοήθειας πχ.

Ναρκομανείς Ανώνυμοι, Αλκοολικοί Ανώνυμοι 44. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα αφενός να είναι

δύσκολη η διασύνδεση των ανθρώπων με τις ομάδες αυτοβοήθειας και αφετέρου να μην

υπάρχει κουλτούρα αυτοβοήθειας στο χώρο, καθώς οι άνθρωποι δεν έχουν υπάρξει μέλη

κάποιας ομάδας αυτοβοήθειας.

44

Η κοντινότερη ομάδα αυτοβοήθειας υπάρχει στο Ηράκλειο.

102

Αναφορικά με το ότι δε λειτουργεί η αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια στο χώρο

αναδύεται ένας έντονος προβληματισμός από την πλευρά μας για το κλίμα που βρίσκει

ένας καινούριος άνθρωπος, για το πώς τον «υποδέχονται» οι παλιότεροι και για το ότι είναι

δύσκολη η κινητοποίησή του από εμάς.

Τέλος, αναδεικνύεται από τα δεδομένα ο προβληματισμός μας ότι εφόσον δεν

λειτουργεί η αυτοβοήθεια, δεν εξασφαλίζεται και η βιωσιμότητα της παρέμβασης στο

κομμάτι της υποστήριξης. Λαμβάνοντας υπόψιν τα οικονομικά προβλήματα που

αντιμετωπίζει το Πρόγραμμα και τον κίνδυνο διακοπής της λειτουργίας του που

αντιμετώπισε κάποια στιγμή, βλέπουμε την ανασφάλεια μας σχετικά με το ότι αν κλείσει ο

χώρος, οι άνθρωποι δεν αποτελούν μια ομάδα που θα συνεχίσει την προσπάθειά της,

στηρίζοντας ο ένας τον άλλον.

2. Αναπτύσσοντας δράσεις με την τοπική κοινότητα

Η δεύτερη αναδυόμενη κατηγορία από τα δεδομένα με βάση τις αρχές της

θεμελιωμένης θεωρίας αφορά στις δράσεις που αναπτύσσει το Πρόγραμμα στην τοπική

κοινότητα. Η πρώτη υποκατηγορία περιγράφει τους στόχους που αναδύονται από τις

δράσεις του Προγράμματος κατά τη διάρκεια της παρούσας έρευνας. Η δεύτερη συζητά τη

συμμετοχή της κοινότητας στις δράσεις του Προγράμματος, τη σημασία της, τη σύνδεσή της

με την κινητοποίηση πολιτών, τα ζητούμενά που αναδύονται σχετικά με αυτή, τις

συνεργασίες του Προγράμματος με την κοινότητα, καθώς και τις δυσκολίες που

αντιμετωπίσαμε στις δράσεις.

Η τρίτη υποκατηγορία συζητά τη συνδιαμόρφωση των δράσεων από κοινού με την

τοπική κοινότητα και τα ζητούμενα που προκύπτουν αναφορικά με αυτήν. Η τέταρτη

αφορά στη χρήση των «Παιχνιδιών του Κόσμου» στις δράσεις στην κοινότητα και τους

προβληματισμούς που προέκυψαν από αυτή. Η πέμπτη και τελευταία υποκατηγορία

περιγράφει τις αναδυόμενες δυσκολίες στις δράσεις και τον τρόπο που αυτές οι δυσκολίες

τις επηρεάζουν.

103

2.1 Αναδυόμενοι στόχοι των δράσεων στην κοινότητα

Μέσα από τα δεδομένα αναδύονται κάποιοι στόχοι για τις δράσεις που

πραγματοποιεί το Πρόγραμμα μαζί με την τοπική κοινότητα. Κάποιοι από αυτούς τους

στόχους τίθενται ήδη από το σχεδιασμό των δράσεων, ενώ κάποιοι άλλοι προκύπτουν από

την αξιολόγηση τους και τον αναστοχασμό πάνω σε αυτές. Οι στόχοι αυτοί φαίνεται να

συνδέονται μεταξύ τους και συνεπώς σε μια δράση μπορούμε να εντοπίσουμε πολλούς

από αυτούς.

Ο βασικός αναδυόμενος στόχος των δράσεων στην τοπική κοινότητα είναι η

κινητοποίηση των πολιτών45 της στην κατεύθυνση της ενεργοποίησής τους για την ανάληψη

45

Η κινητοποίηση πολιτών είναι μια έννοια σημαντική για τη βιβλιογραφία, ειδικά στα πλαίσια δόμησης παρεμβάσεων με τοπικές κοινότητες. Η κινητοποίηση πολιτών σχετίζεται άμεσα με τη συμμετοχή και την ενεργό εμπλοκή του πολίτη σε όλα τα επίπεδα λήψης αποφάσεων, σε ένα πλαίσιο διαβούλευσης και διαπραγμάτευσης μεταξύ αντιτιθέμενων συμφερόντων και σε ένα πλαίσιο διαλόγου που σέβεται τη διαφορετικότητα (Δικαίου, Παπαδοπούλου & Μπάκα, 2005.

Ανα

πτύ

σσ

οντ

ας

δρ

άσ

εις

με

την

τοπ

ική

κο

ινό

τητα

Αναδυόμενοι στόχοι των δράσεων στην κοινότητα

Η συμμετοχή της τοπικής κοινότητας στις δράσεις του

Προγράμματος

Προσπαθώντας να κινητοποιήσουμε την τοπική

κοινότητα στην κατεύθυνση της ενεργούς συμμετοχής στις

δράσεις

Αναπτύσσοντας συνεργασίες στην κοινότητα με πολίτες και

συλλογικότητες Η συνδιαμόρφωση των δράσεων

από κοινού με την τοπική κοινότητα

Χρησιμοποιώντας τα «Παιχνίδια του Κόσμου» στις δράσεις στην

κοινότητα

Αναδυόμενες δυσκολίες στις δράσεις στην κοινότητα

104

ευθύνης για τα ζητήματα που τους αφορούν μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικότητας και

αλληλεγγύης. Ειδικότερα στο πρόβλημα της εξάρτησης είναι ζητούμενο η ενεργοποίηση της

τοπικής κοινωνίας για την ανάληψη ευθύνης για την αντιμετώπιση και την πρόληψη του

προβλήματος46. Έτσι, η πλαισίωση των ήδη ενεργών πολιτών και η κινητοποίηση

περισσότερων φαίνεται να αποτελεί βασικό στόχο των δράσεων του Προγράμματος, οι

οποίες δεν μπορούν και δεν υπάρχει λόγος να πραγματοποιηθούν χωρίς τη συμμετοχή των

πολιτών της Σητείας. Παράλληλα, αναφορικά με τον εν λόγω στόχο αναδεικνύεται ως

σημαντική η ενίσχυση και στήριξη των δράσεων άλλων συλλογικοτήτων της πόλης. Έτσι,

αναδύεται η προσπάθεια μέσα από δράσεις να εμπλουτιστεί ο πυρήνας πολιτών της

«Κόντρα», η οποία αφενός στηρίζει οικονομικά το Πρόγραμμα και αφετέρου οι άνθρωποί

της αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι των δράσεων του Προγράμματος. Αναδύεται επίσης

η στήριξη των δράσεων άλλων συλλογικοτήτων της πόλης και η συμμετοχή σε αυτές.

Ενδεικτικό είναι το 2ήμερο Φεστιβάλ του Προγράμματος, για τις δράσεις του

οποίου συνεργαστήκαμε με τις συλλογικότητες της πόλης, πολλές από τις οποίες μάλιστα

συνεργάστηκαν μεταξύ τους για πρώτη φορά.

Ένας δεύτερος αναδυόμενος στόχος των δράσεων στην κοινότητα, ο οποίος

απορρέει από τον προηγούμενο, είναι η πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και

άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων47. Ζητούμενο σε αυτές τις δράσεις είναι η

πραγματοποίησή τους από κοινού με την τοπική κοινωνία είτε αυτή είναι οι πολίτες της είτε

είναι τα υποσυστήματα που περιλαμβάνει όπως οικογένεια, σχολεία, φορείς,

συλλογικότητες, κλπ. Επιμέρους στόχοι των δράσεων με στόχο την πρόληψη φαίνεται να

είναι η ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ εκπαιδευτικών και μαθητών καθώς και γονέων και

Δικαίου, 2009). Η ανάγκη για συμμετοχή και ενεργό εμπλοκή των πολιτών έχει προκύψει ως αποτέλεσμα της αστάθειας του πολιτικού συστήματος, των κοινωνικών ανισοτήτων, της έλλειψης κοινωνικής δικαιοσύνης, της έλλειψης αλληλεγγύης, της αποξένωσης και συνολικά ενός μοντέλου ανάπτυξης που προωθεί την παθητικότητα και την απομόνωση και ταυτόχρονα στερεί δύναμη και δικαιώματα από πολλές κοινωνικές ομάδες (Rappaport, 1987 στο Prilleltensky & Nelson, 1997. Scherer, 1992 στο Prilleltensky & Nelson, 1997. Prilleltensky & Nelson, 1997. Ζαφειρίδης,2001

α.

Δικαίου, Παπαδοπούλου & Μπάκα, 2005. Pilisuk et al., 1996 στο Orford, 2008α. Δικαίου, 2009).

46 Εξάλλου, μέσα από μια τέτοια λογική δημιουργήθηκε το ίδιο το Πρόγραμμα στη Σητεία, όταν

κάποιοι πολίτες της αποφάσισαν να αναλάβουν δράση για τα αυξανόμενα προβλήματα σχετικά με τις ψυχοτρόπες ουσίες στην περιοχή. 47

Η φιλοσοφία των δράσεων του Προγράμματος αναφορικά με τις δράσεις με στόχο την πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, καθώς και τα ζητούμενα που θέτει για αυτή, συμφωνούν με τη βιβλιογραφία σχετικά με τις παρεμβάσεις πρόληψης τρίτης γενιάς (Wheller, 1990. Ζαφειρίδης, Ζιώγου- Καραστεργίου, & Χαρίτου- Φατούρου, 1995. Ζαφειρίδης, 1998. Ζαφειρίδης, 2001

β). Αξίζει να αναφερθεί, τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων πρόληψης

πρώτης και δεύτερης γενιάς δεν έχουν φανεί ενθαρρυντικά, ενώ των παρεμβάσεων τρίτης γενιάς έχουν φανεί περισσότερο συνεπή (Palin, 1987. Wheller, 1990. Tobler, 1997. Ζαφειρίδης, 1998. Ζαφειρίδης, 2001

β).

105

παιδιών. Άρα, είναι ζητούμενη η ενεργοποίηση γονέων και εκπαιδευτικών, η ανάληψη

ευθύνης και η συμμετοχή τους σε δράσεις, εφόσον εκτός των άλλων αποτελούν τα βασικά

υποστηρικτικά δίκτυα των παιδιών ή των εφήβων. Υπό αυτή την έννοια, ένας βασικός

στόχος που φαίνεται να έχουν οι δράσεις που στοχεύουν στην πρόληψη είναι η

ενεργοποίηση του συνόλου της σχολικής κοινότητας. Επιπλέον, οι δράσεις του

Προγράμματος με στόχο την πρόληψη φαίνεται να εστιάζουν και στο σύνολο του

μαθητικού πληθυσμού αλλά και στους νέους που είτε φαίνεται να κινδυνεύουν

περισσότερο να εμπλακούν με τις ουσίες, είτε πειραματίζονται ήδη με αυτές.

Ο τρίτος στόχος που αναδύεται για τις δράσεις στην κοινότητα είναι η σύνδεσή

τους με μια συγκεκριμένη φιλοσοφία. Παραθέτουμε μέσα από κείμενα του αρχείου του

Προγράμματος ένα απόσπασμα που περιέχει συνοπτικά τη φιλοσοφία αυτή:

«Οι δράσεις αυτές έχουν στόχο την προαγωγή της υγείας συνολικά μέσα από

συλλογικές δράσεις… Με βάση τη φιλοσοφία του Προγράμματος, κάποιες από τις

γενεσιουργές αιτίες της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων ψυχοκοινωνικών

προβλημάτων, όπως η βία στα σχολεία, η σχολική διαρροή, ο νεανικός αλκοολισμός, η

εφηβική κατάθλιψη, κα, είναι η αποξένωση και η απομόνωση του ατόμου στη σύγχρονη

κοινωνία, οι επιφανειακές σχέσεις των ανθρώπων, ο έντονος ανταγωνισμός, τα

καταναλωτικά πρότυπα και η απομάκρυνση του ατόμου από τις πραγματικές του ανάγκες».

Ως αποτέλεσμα, αναδεικνύεται ότι στόχος αυτών των δράσεων είναι να

προσανατολίζονται στην άρση των παραπάνω αιτιών. Έτσι βλέπουμε να είναι ζητούμενη,

μέσα από τις δράσεις στην κοινότητα, η προαγωγή κάποιων αξιών όπως η συλλογικότητα, η

αλληλεγγύη, η συνεργατικότητα, η δημιουργικότητα. Ταυτόχρονα είναι ζητούμενο μέσα

από τις δράσεις να προάγεται ένα άλλο πρότυπο ζωής, μη ατομικιστικό, μη ανταγωνιστικό,

που να ανταποκρίνεται στις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων. Ένα ακόμη ζητούμενο

φαίνεται να είναι η όποια δράση να προάγει τη δημιουργία ουσιαστικών σχέσεων.

Αναδύεται έντονα από τα δεδομένα ότι η δημιουργία σχέσεων μεταξύ των όσων

εμπλεκόμαστε σε μια δράση δημιουργεί την αίσθηση μιας οικογένειας ή μιας παρέας

ανθρώπων που κάνουν κάτι από κοινού, που περνάνε καλά μέσα στην πορεία της δράσης

και που πάνω στη δράση και στο χρόνο που περνάμε μαζί ο καθένας μπορεί να μοιράζεται

και τις δυσκολίες του ή να εκφράζει τις ανάγκες του.

Ένας τέταρτος στόχος λοιπόν που αναδύεται για τις δράσεις στην κοινότητα είναι η

δημιουργία χώρων έκφρασης48 των αναγκών των πολιτών και ειδικά των νέων.

48

Η δημιουργία χώρων έκφρασης των αναγκών των πολιτών και επικοινωνίας μεταξύ τους, συνάδει με τη λογική της ψυχολογίας της απελευθέρωσης (Watkins & Shulman, 2008).

106

Αναδεικνύεται πως η συνάντηση του επαγγελματία με τους ανθρώπους στην κοινότητα

μέσα στη δράση του δίνει την ευκαιρία να αφουγκραστεί τις ανάγκες της κοινότητας στο

φυσικό τους πλαίσιο. Δηλαδή, όταν για παράδειγμα επισκεπτόμασταν ένα σχολείο με τα

«Παιχνίδια του Κόσμου», παίζοντας απλά με τους μαθητές και χωρίς ερωτήσεις,

ερωτηματολόγια, κλπ εκφραζόταν έντονα η ανάγκη τους για δημιουργικό ελεύθερο χρόνο.

Από την άλλη, οι άνθρωποι που συμμετέχουν στη δράση, όταν αυτή

ανταποκρίνεται σε κάποια ανάγκη τους, φαίνεται να εκφράζουν και άλλες και να

κινητοποιούνται στην κατεύθυνση της κάλυψής τους. Ενδεικτικά, κάποιοι γονείς που

συμμετείχαν με τα παιδιά τους σε δράσεις με τα «Παιχνίδια του Κόσμου», εξέφραζαν την

ανάγκη τους να κάνουν πράγματα στο σχολείο του παιδιού τους.

Ή επίσης:

Η συναυλία που διοργανώθηκε στα πλαίσια του 2ήμερου Φεστιβάλ από μαθητικά

συγκροτήματα, προέκυψε από την ανάγκη κάποιων μαθητών του ΕΠΑ.Λ. οι οποίοι

ανέφεραν ότι δεν έχουν συχνά την ευκαιρία να παίξουν κάπου δημόσια και να προβάλουν

τη δουλειά τους. Στη συνέχεια, μέσα από την από κοινού διοργάνωση της συναυλίας

εκφράστηκε η ανάγκη των νέων για ένα μόνιμο χώρο στον οποίο να μπορούν να κάνουν

πρόβες, ανάγκη η οποία γεννήθηκε η σκέψη να καλυφθεί μέσα στο Στέκι Νέων

(Επεξεργασία πηγών: Ημερολόγια ερευνητριών Ιούνιος, Σεπτέμβριος 2012, Σημειώσεις

πεδίου ερευνητριών).

Ένας πέμπτος αναδυόμενος στόχος για τις δράσεις του Προγράμματος στην

κοινότητα είναι η έναρξη ενός διαλόγου πάνω σε διάφορα κοινωνικά ζητήματα και η

προσπάθεια ανάληψης δράσης για αυτά. Αυτό φαίνεται να γίνεται είτε με δράσεις που

κάνει το ίδιο το Πρόγραμμα είτε με τη συμμετοχή σε δράσεις άλλων συλλογικοτήτων ή

φορέων. Έτσι, για παράδειγμα, το Πρόγραμμα διοργάνωσε κύκλους προβολής ταινιών και

ντοκιμαντέρ πάνω σε θεματικές όπως το περιβάλλον, ο ρατσισμός, ο φασισμός, η υγεία, κα.

Επίσης, ένας στόχος των δράσεων που συνδέεται και με τον προηγούμενο είναι η

άρση του κοινωνικού αποκλεισμού και του στίγματος του εξαρτημένου. Αναδεικνύεται ότι

προσπαθούμε μέσα στις δράσεις του Προγράμματος η τοπική κοινωνία να συναντά τον

εξαρτημένο εκ νέου και με άλλους όρους49. Μέσα από τη συλλογική δράση, λοιπόν, στην

οποία συμμετέχουν επί ίσοις όροις πολίτες και άνθρωποι του Προγράμματος50, μέσα από

49

Η συνάντηση του κοινωνικά αποκλεισμένου με την κοινωνία με άλλους όρους, μέσα από την κοινή δράση και το κοινό βίωμα, η ενδυνάμωση της φωνής του και η από κοινού διεκδίκηση των δικαιωμάτων του είναι μερικές από τις προϋποθέσεις που συμβάλλουν στην άρση του κοινωνικού αποκλεισμού του (Ζαφειρίδης, 1998. Μπαϊρακτάρης, 2004). 50

Οι άνθρωποι του Προγράμματος συμμετέχουν στις δράσεις στην κοινότητα ως πολίτες. Οι ίδιοι επιλέγουν αν θα κοινοποιήσουν τη συμμετοχή τους στο Πρόγραμμα ή όχι. Παρόλα αυτά επειδή

107

το κοινό βίωμα «σπάνε» προκαταλήψεις και στερεότυπα που συνοδεύουν τον εξαρτημένο,

εκείνος γίνεται μέρος ευρύτερων κοινωνικών ομάδων, συμμετέχει σ’ αυτά που συμβαίνουν

στην πόλη του αντί να είναι στο περιθώριο. Ο στόχος αυτός αφορά γενικά όλες τις δράσεις

που πραγματοποιεί το Πρόγραμμα. Περισσότερο στοχευμένες όμως είναι οι δράσεις που

γίνονται μέσα στο χώρο του Προγράμματος αλλά είναι ανοιχτές στην κοινότητα, όπως πχ τα

μαθήματα φωτογραφίας. Το ζητούμενο ο χώρος να είναι ανοιχτός στην κοινότητα

σχετίζεται και με το γεγονός ότι θέλουμε να «σπάσει» το στερεότυπο που υπάρχει στην

πόλη ότι όποιον δουν να μπαίνει στο Πρόγραμμα ή έχει πρόβλημα με τις ουσίες ο ίδιος ή

κάποιος δικός του.

Ένας ακόμη στόχος που αναδύεται ως πολύ σημαντικός είναι η εξασφάλιση της

βιωσιμότητας51 των δράσεων. Φαίνεται συχνά ο έντονος προβληματισμός μας σχετικά με

το αν μια δράση θα συνεχιστεί μετά την αποχώρησή μας από το πλαίσιο στο οποίο γίνεται.

Φαίνεται επίσης ότι προτρέπουμε διαρκώς τους συμμετέχοντες σε μια δράση προς αυτήν

την κατεύθυνση. Αναδεικνύεται ότι η εξασφάλιση της βιωσιμότητας των δράσεων γίνεται

για μας και ρεαλιστικά επιτακτική λόγω και των οικονομικών προβλημάτων του

Προγράμματος και άρα της αβεβαιότητας σχετικά με την ύπαρξή του στο μέλλον.

Νιώθω πολύ ενθουσιασμό γι’ αυτή τη δράση (σ.σ.: τη δημιουργία στεκιού νέων) και

μετά τη συνάντηση ακόμη περισσότερο. Θα είναι πολύ ωραίο να κάνουμε στη Σητεία κάτι

που θα μείνει άσχετα με το αν θα συνεχίσει το Πρόγραμμα και που αυτό θα αφορά τους

νέους, για τους οποίους δεν υπάρχουν πολλά στην πόλη (Ημερολόγια ερευνητριών, 27

Μαρτίου 2012).

Ένας τελευταίος στόχος που αναδύεται για τις δράσεις στην κοινότητα είναι η

γνωριμία μας με αυτήν. Δηλαδή, φαίνεται ότι κάνοντας δράσεις από τη μια μας γνωρίζει η

κοινότητα, γνωρίζει το Πρόγραμμα, τις δράσεις του, τη φιλοσοφία του, και από την άλλη

γνωρίζουμε εμείς την κοινότητα, τους ανθρώπους της, τις ανάγκες τους. Φαίνεται βέβαια

να είναι ζητούμενο για μας αυτός να μην είναι ο μόνος στόχος μιας δράσης καθώς τότε

αυτή δεν έχει νόημα, δεν εξυπηρετεί κάποια ανάγκη, γίνεται μόνο για να γίνει.

Φαίνεται συχνά στα δεδομένα μας ότι οι στόχοι των δράσεων μας προβληματίζουν

και κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού τους και κατά την υλοποίησή τους και αφού

πρόκειται για μια μικρή κοινωνία για πολλούς είναι γνωστό ότι αντιμετωπίζουν πρόβλημα με τις ουσίες. 51

Η βιωσιμότητα των δράσεων, δηλαδή το αν μια δράση και οι επιδράσεις της συνεχίσουν και μετά την αποχώρηση του ειδικού, απασχολεί έντονα τις προσεγγίσεις της κοινοτικής και κριτικής ψυχολογίας. Αυτό προϋποθέτει οι δράσεις να σχεδιάζονται εξαρχής με τέτοιο τρόπο ώστε διασφαλίζεται η συνέχειά της, έχοντας εξαρχής ο ειδικός περιφερειακό ρόλο (Prilleltensky & Nelson, 2002. Orford, 2008

α).

108

ολοκληρωθούν. Έτσι, δυο προϋποθέσεις φαίνεται να υπάρχουν για το ξεκίνημα ή τη

συνέχεια μιας δράσης: να είναι τέτοια που να μπορεί να εκπληρώσει ή να εκπληρώνει

κάποιους από τους παραπάνω στόχους και να γίνεται ή να συνεχίζεται με τη συμμετοχή των

πολιτών της τοπικής κοινότητας.

2.2 Η συμμετοχή της τοπικής κοινότητας στις δράσεις του Προγράμματος

Ένα ζήτημα που φαίνεται να είναι πολύ κεντρικό στις δράσεις του Προγράμματος

στην τοπική κοινότητα είναι η συμμετοχή των πολιτών52 σ’ αυτές και η εξασφάλισή της.

Βλέπουμε ότι οι πολίτες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι των δράσεων αυτών είτε ως

απλοί συμμετέχοντες είτε ως ενεργά εμπλεκόμενοι στο σχεδιασμό, την υλοποίηση και την

αξιολόγηση των δράσεων. Βλέπουμε λοιπόν σε όλες τις δράσεις του Προγράμματος στην

κοινότητα να εμπλέκεται ενεργά ένας σταθερός πυρήνας πολιτών, ο οποίος αποτελείται

από τα μέλη της ΑμΚΕ «Κόντρα» και από πολίτες που συμμετέχουν σε περισσότερες από

μια δράσεις σε σταθερή βάση. Ο πυρήνας αυτός φαίνεται να εμπλουτίζεται σταδιακά με

καινούριους ανθρώπους ως αποτέλεσμα των προσπαθειών μας να κινητοποιήσουμε την

κοινότητα. Αναδεικνύεται έντονα ότι χωρίς την εμπλοκή αυτού του πυρήνα πολιτών οι

δράσεις του Προγράμματος δεν θα μπορούσαν να υλοποιηθούν μόνο από εμάς. Αυτό

συμβαίνει γιατί ο τρόπος δουλειάς του Προγράμματος στην κοινότητα εξαρχής

προϋποθέτει τη συμμετοχή της και την αξιοποίηση των πόρων της. Πέρα από αυτόν τον

βασικό πυρήνα, μπορούμε να δούμε επιμέρους πυρήνες ανθρώπων στις επιμέρους δράσεις

σε διάφορα πλαίσια.

Έτσι, αναδύεται από τη μια, μια προσπάθεια κινητοποίησης και ενεργοποίησης της

τοπικής κοινότητας αρχικά για απλή συμμετοχή στις δράσεις και μέσα από αυτή τη

συμμετοχή για ουσιαστική και ενεργή εμπλοκή τους σ’ αυτές. Από την άλλη, αναδύεται μια

προσπάθεια να εμπλέξουμε την τοπική κοινότητα στις δράσεις του Προγράμματος μέσα

από τη συνεργασία με πολίτες ή συλλογικότητες της πόλης.

52

Η σημασία της συμμετοχής των πολιτών και της ενεργής εμπλοκής τους σε δράσεις, όπως αναδεικνύεται μέσα από τα δεδομένα, συμφωνεί με τη βιβλιογραφία. Η κοινωνική συμμετοχή και η ενεργή εμπλοκή σχετίζονται με συμπεριφορές αλτρουισμού, παροχής βοήθειας, εθελοντισμού, ανάληψης κοινωνικής ευθύνης και με τις μορφές δράσεις που μπορούν να πάρουν (κοινωνικές και συλλογικές δράσεις) (Δικαίου, Παπαδοπούλου & Μπάκα, 2005. Watkins & Shulman, 2008). Ειδικότερα, η συμμετοχή των πολιτών σε θέματα υγείας γενικότερα συμφωνεί επίσης με τη βιβλιογραφία (Haro, 1987. DeRoux et al., 1990).

109

2.2.1 Προσπαθώντας να κινητοποιήσουμε την τοπική κοινότητα στην κατεύθυνση της

ενεργούς συμμετοχής στις δράσεις

Μια αναδυόμενη διάσταση, λοιπόν, για την εξασφάλιση της συμμετοχής της

κοινότητας στις δράσεις του Προγράμματος είναι η κινητοποίηση των πολιτών της είτε ως

τέτοιους είτε μέσα από τα πλαίσια στα οποία εργάζονται ή δραστηριοποιούνται.

Αναδεικνύονται έτσι μέσα από τα δεδομένα μας διάφοροι τρόποι με τους οποίους

προσπαθούμε να κινητοποιήσουμε τους πολίτες της Σητείας και να τους εμπλέξουμε

ενεργά και ουσιαστικά σε δράσεις στην κοινότητα που έχουν τους στόχους που

περιγράφηκαν παραπάνω.

Καταρχάς φαίνεται ότι προσπαθούμε να εντοπίσουμε τους ανθρώπους που είναι

ήδη ενεργοί στην κοινότητα (άνθρωποι- κλειδιά) καθώς και τους ανθρώπους, οι οποίοι

μέσα σε μια δράση δείχνουν ενδιαφέρον και όρεξη να κάνουν πράγματα.

Ενδεικτικά, στην παράσταση με τα «Παιχνίδια του Κόσμου» στο ΕΠΑ. Λ.:

Επίσης, γνωρίσαμε αρκετούς εκπαιδευτικούς του σχολείου (σ.σ.: ΕΠΑ. Λ.). Με 4-5

από αυτούς κάναμε πολύ ωραίες κουβέντες, φαίνεται να έχουν πολύ όρεξη να κάνουν

πράγματα. Τους ενημερώσαμε για το Πρόγραμμα, τις δράσεις μας, τη φιλοσοφία μας για

την πρόληψη και κρατήσαμε τα τηλεφωνά τους (Ημερολόγια ερευνητριών, 22 Δεκεμβρίου

2011).

Βλέπουμε έτσι μια διαρκή εγρήγορση στο να αξιοποιήσουμε τους ανθρώπους που

είναι ενεργοί ή έχουν όρεξη και ενδιαφέρον για συμμετοχή. Εξάλλου, αναδύεται συχνά να

υπάρχουν άνθρωποι που δηλώνουν ενδιαφέρον να κάνουν πράγματα, αλλά ότι δεν ξέρουν

τί, έτσι φαίνεται σημαντικό να αξιοποιούμε το ενδιαφέρον αυτών των ανθρώπων κάνοντάς

τους προτάσεις για δράση.

Κατά δεύτερον, σε κάθε χώρο ή πλαίσιο που βρισκόμαστε σε μια δράση

προσπαθούμε να γνωρίσουμε τους άμεσα εμπλεκόμενους σε αυτό, πχ. στα σχολεία τους

μαθητές, τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς. Φαίνεται έντονα ότι προσπαθούμε να

συζητήσουμε μαζί τους, να τους ακούσουμε και να τους εξηγήσουμε τί κάνουμε εμείς, με

ποια φιλοσοφία και τί θα μπορούσαμε να κάνουμε από κοινού.

Σήμερα πήγαμε με τα «Παιχνίδια του Κόσμου» στη χριστουγεννιάτικη γιορτή του 2ου

Δημοτικού Σχολείου… Προσπαθήσαμε με την Κική, πέρα από το παιχνίδι να δώσουμε χρόνο

στο να γνωρίσουμε γονείς, να τους μιλήσουμε για το Πρόγραμμα και τα παιχνίδια, έτσι ώστε

να δημιουργήσουμε επαφές για άλλες δράσεις του Προγράμματος. Παρατηρήσαμε ότι ο

Σύλλογος Γονέων είναι πολύ ενεργός, ειδικά ο πρόεδρός του, ο … (Ημερολόγια ερευνητριών,

17 Δεκεμβρίου 2011).

110

Κατά τρίτον, προκύπτει από τα δεδομένα μας ο διαρκής προσανατολισμός μας στη

δημιουργία σχέσεων με τους ανθρώπους που, είτε γνωρίζουμε στα πλαίσια μιας δράσης,

είτε συμμετέχουν σε αυτή. Φαίνεται ότι η δημιουργία σχέσεων αποτελεί τόσο ένα στόχο

των δράσεων, όσο και έναν τρόπο κινητοποίησης των ανθρώπων. Φαίνεται επιπλέον

σημαντικό στην προσπάθεια να δημιουργήσουμε σχέση με τους ανθρώπους να τους

δίνουμε χρόνο και χώρο, εξηγώντας τους όταν το ζητούν τη φιλοσοφία και τους στόχους της

δράσης, συζητώντας και λαμβάνοντας υπόψιν τις διαφωνίες και τους προβληματισμούς

του, αφήνοντάς τους να δράσουν και μέσα από τη δράση να ενεργοποιηθούν. Βλέπουμε

δηλαδή ότι αρκετοί άνθρωποι, έχοντας όρεξη να κάνουν πράγματα, συμμετέχουν αρχικά με

δισταγμό ή καχυποψία σε μια δράση αλλά σταδιακά, δημιουργώντας σχέση με μας και με

άλλους ενεργά εμπλεκόμενους, κινητοποιούνται και εμπλέκονται κι εκείνοι ενεργά.

Κατά τέταρτον, αναδύεται ως σημαντικό στην προσπάθεια κινητοποίησης της

κοινότητας το να δίνουμε στους συμμετέχοντες στη δράση σταδιακά όλο και περισσότερο

χώρο για πρωτοβουλία, όλο και περισσότερη ευθύνη και όλο και πιο κεντρικό ρόλο.

Ενδεικτικά:

Δυο εκπαιδευτικοί οι οποίες συμμετείχαν ενεργά σε διάφορες δράσεις του

Προγράμματος για κάποιο διάστημα (εργαστήρι κατασκευής παιχνιδιών, μαθήματα

Ισπανικών, προβολές) τις εμπλέξαμε εξαρχής στην ιδέα για τη δημιουργία του Στεκιού Νέων

και τους δώσαμε κεντρικό ρόλο στις συναντήσεις με τον πυρήνα πολιτών που

δημιουργήθηκε γύρω από αυτήν την ιδέα (Επεξεργασία πηγών: Ημερολόγια ερευνητριών

Μάρτιος- Μάιος 2012, Σημειώσεις πεδίου ερευνητριών).

Ακόμη, βλέπουμε ότι ζητάμε από τους ανθρώπους τη βοήθειά τους, την

καθοδήγησή τους εφόσον ούτως ή άλλως γνωρίζουν καλύτερα το πλαίσιο τους ή την

κοινότητα, καθώς και να μας υποδείξουν άλλους πόρους της κοινότητας που μπορούν να

αξιοποιηθούν σε μια δράση, πχ. άτομα ή συλλογικότητες.

Ακόμη, φαίνεται η προσπάθειά μας να αξιοποιήσουμε το βίωμα και την εμπειρία

κάποιου μέσα σε μια δράση για να εμπνεύσει κι άλλους. Χαρακτηριστικό είναι το ότι σε

συναντήσεις με το σύνολο των καθηγητών του ΕΠΑ.Λ., προσπαθώντας να τους

κινητοποιήσουμε για να συμμετέχουν στη δράση, ζητούσαμε από μια καθηγήτρια που

συμμετείχε, εκείνη να την περιγράψει και να μιλήσει για την εμπειρία της από τη

συμμετοχή της.

Σήμερα κάναμε την παρουσίαση στο ΕΠΑ.Λ. της παρέμβασης, έτσι ώστε να γίνει

γνωστή σε όσους δεν την ήξεραν, περισσότερο κατανοητή και να κλείσει η πρώτη φάση

αυτής. …Η … (σ.σ.: εκπαιδευτικός του σχολείου που συμμετείχε ενεργά στη δράση) είπε την

111

εμπειρία της από τη δράση και ήταν πολύ υποστηρικτική (Ημερολόγια ερευνητριών, 17

Μαΐου 2012).

Παράλληλα, μέσα από τα δεδομένα μας αναδεικνύονται κάποια ζητούμενα στην

προσπάθεια να κινητοποιήσουμε τους πολίτες της κοινότητας να συμμετέχουν ενεργά σε

δράσεις. Εκείνο που αναδεικνύεται εντονότερα είναι η έμφασή μας στην κινητοποίηση των

εφήβων της πόλης, στην προσπάθειά μας να δημιουργήσουμε σχέσεις μαζί τους, στη

δημιουργία χώρων έκφρασης για αυτούς, καθώς και η δυσκολία μας να καταφέρουμε την

ενεργή εμπλοκή τους.

Ένα ακόμη ζητούμενο που αναδύεται συχνά είναι η έμφαση στο να εμπλέξουμε

ενεργά ανθρώπους από όλους τους πιθανά άμεσα ενδιαφερόμενους σε ένα πλαίσιο ή

ζήτημα. Ειδικότερα στις δράσεις με στόχο την πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών

και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων και κυρίως σε αυτές που πραγματοποιούνται με

σχολεία, αναδύεται η έμφασή μας στην ενεργή συμμετοχή γονέων, εκπαιδευτικών και

μαθητών μαζί. Στο ζητούμενο αυτό αναδύεται κάποιες φορές μια έλλειψη συνεργασίας

μεταξύ των εκπαιδευτικών και των γονέων των μαθητών ενός σχολείου, γεγονός που

αποτέλεσε αντικείμενο προβληματισμού για εμάς. Συχνά φαίνεται να υπάρχει ένας

ανταγωνισμός σχετικά με το ποιός θα κάνει λιγότερα λάθη με τα παιδιά αλλά και μια

αμφίπλευρη ανάθεση της ευθύνης για αυτά και τα προβλήματά τους.

2.2.2 Αναπτύσσοντας συνεργασίες στην κοινότητα με πολίτες και συλλογικότητες

Μια δεύτερη αναδυόμενη διάσταση για την εξασφάλιση της συμμετοχής της

κοινότητας στις δράσεις του Προγράμματος είναι η ανάπτυξη συνεργασιών με πολίτες ή

συλλογικότητες για την υλοποίηση των δράσεων αυτών. Αυτή η διάσταση συνδέεται άμεσα

με το ζητούμενο της αξιοποίησης των ήδη υπαρχόντων πόρων της κοινότητας, της

ενίσχυσής τους και της μη υποκατάστασής τους από εμάς53. Έτσι λοιπόν φαίνεται, όταν

προκύπτει η ιδέα για μια δράση ή μια ανάγκη, να αναζητούμε στην κοινότητα πρόσωπα ή

συλλογικότητες που δραστηριοποιούνται ήδη σε αυτό με το οποίο σχετίζεται η

συγκεκριμένη δράση. Αναδεικνύεται σημαντικό για μας να σεβόμαστε τη δουλειά που

κάνουν άλλοι άνθρωποι στην κοινότητα, να μην την παρακάμπτουμε, αλλά αντίθετα να την

προβάλουμε και να την ενισχύουμε.

53

Το εν λόγω εύρημα συμφωνεί με τις αρχές της κοινοτικής και κριτικής ψυχολογίας (Prilleltensky & Nelson, 1997. Orford, 2008

α).

112

Ένας επιπλέον προσανατολισμός που αναδύεται συχνά αφορά στη συνεργασία

προσώπων ή συλλογικοτήτων μεταξύ τους κι όχι μεμονωμένα με εμάς. Προκύπτει από τα

δεδομένα ότι η Σητεία είναι μια πόλη με αρκετές συλλογικότητες, οι οποίες συχνά

περιλαμβάνουν κοινούς ανθρώπους, όμως δεν υπάρχει συχνά συνεργασία μεταξύ τους.

Έτσι λοιπόν ο προσανατολισμός στη συνεργασία μεταξύ τους αφορά για μας τη δημιουργία

ενός κοινού πλαισίου δράσης και χώρων συνάντησης τους.

Στο παράδειγμα του 2ήμερου Φεστιβάλ οι άνθρωποι και οι συλλογικότητες που

συμμετείχαν μας ανέφεραν ότι πρώτη φορά συνεργάζονται μεταξύ τους και αξιολόγησαν

θετικά τη συνεργασία αυτή (Επεξεργασία πηγών: Ημερολόγια ερευνητριών, Οκτώβριος

2012. Πρακτικά συνάντησης αναστοχασμού για το Φεστιβάλ).

Αναφορικά με τη συνεργασία του Προγράμματος με πολίτες για την

πραγματοποίηση δράσεων αναδύονται κάποια στοιχεία που είναι σημαντικό να έχουν

όπως όρεξη και διάθεση, να εμπνέουν εμπιστοσύνη, να έχουν εμπειρία ανάλογη με το

αντικείμενο της δράσης, κα. Ταυτόχρονα, αναδύεται ένας προβληματισμός σχετικά με την

ανάληψη κεντρικού ρόλου στις δράσεις από ανθρώπους που κάνουν χρήση χασίς ή

κατάχρηση αλκοόλ και δεν έχουν κάποια σχέση με το Πρόγραμμα. Ειδικότερα στις δράσεις

με στόχο την πρόληψη φαίνεται να είμαστε αρνητικές στο να αναλάβουν κεντρικό ρόλο,

καθώς θεωρούμε σημαντικό οι άνθρωποι που είναι κεντρικοί σε δράσεις που αφορούν και

εμπλέκουν παιδιά ή νέους να μπορούν δυνητικά να αποτελέσουν πρότυπο για αυτούς. Δεν

θέταμε βέβαια ζήτημα συμμετοχής στη δράση συνολικά. Φαίνεται τέλος, σχετικά με το

συγκεκριμένο ζήτημα, ότι νιώθαμε μια αντίφαση σχετικά με τη φιλοσοφία μας και ειδικά με

το γεγονός ότι υποστηρίζουμε ανθρώπους με προβλήματα εξάρτησης.

2.3 Η συνδιαμόρφωση των δράσεων από κοινού με την τοπική κοινότητα

Ένα ζήτημα που αναδύεται έντονα αναφορικά με τις δράσεις στην κοινότητα είναι η

συνδιαμόρφωσή54 τους από κοινού με τους ανθρώπους που συμμετέχουν σε αυτές. Η

συνδιαμόρφωση φαίνεται να αποτελεί βασικό προσανατολισμό των δράσεων του

Προγράμματος στην τοπική κοινότητα και διατρέχει όλη την πορεία τους, από το πώς

ξεκινούν, το σχεδιασμό τους, την υλοποίησή τους μέχρι και την αξιολόγηση.

54

Το εν λόγω εύρημα συμφωνεί με τις αρχές της κοινοτικής και της κριτικής ψυχολογίας (Μπαϊρακτάρης, 1994. Prilleltensky & Nelson, 1997. Orford, 2008

α), καθώς και της έρευνας δράσης

(Montero, 2000. Winter & Munn- Giddings, 2001. Kagan, Burton & Siddiquee, 2008). Για τον Reason (1988) οι δράσεις οφείλουν να σχεδιάζονται από τους ανθρώπους, με τους ανθρώπους και για τους ανθρώπους, όχι πάνω στους ανθρώπους (Reason, 1988).

113

Έτσι λοιπόν βλέπουμε ότι για να ξεκινήσει μια δράση στην κοινότητα είτε

εκφράζεται από κάποιον πολίτη, κάποιο φορέα ή συλλογικότητα μια ανάγκη, είτε

διατυπώνεται από το Πρόγραμμα μια ιδέα βασισμένη σε ανάγκες που έχουμε εντοπίσει

στην κοινότητα. Ενδεικτικά:

Η ιδέα για το Στέκι Νέων προέκυψε από το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι και πολλοί

νέοι ανέφεραν συχνά την έλλειψη ενός χώρου για νέους στη Σητεία ή τη νοσταλγία τους για

το Κέντρο Νεότητας που υπήρχε παλιά (Σημειώσεις πεδίου ερευνητριών).

Βασικό ζητούμενο λοιπόν είναι οι δράσεις του Προγράμματος να προκύπτουν από

την πλαισίωση των αναγκών της κοινότητας. Παρατηρούμε έτσι να διατυπώνουμε

συγκεκριμένες προτάσεις, με βάση τη φιλοσοφία του Προγράμματος, ως απάντηση σε μια

ανάγκη που εκφράζεται και στη συνέχεια οι προτάσεις αυτές να συνδιαμορφώνονται από

αυτούς που εκφράζουν την ανάγκη αυτή.

Ενδεικτικά, η δράση στο ΕΠΑ.Λ. προέκυψε ως εξής:

Μια καθηγήτρια μας πρότεινε να φτιάξουμε «Παιχνίδια του Κόσμου» για το

σχολείο. εμείς αντιπροτείναμε να συμμετέχει εκείνη και όσοι άλλοι καθηγητές

ενδιαφέρονται στο εβδομαδιαίο εργαστήρι κατασκευής παιχνιδιών του Προγράμματος για

να φτιάξουν παιχνίδια για το σχολείο. κατά τη διάρκεια της κατασκευής των παιχνιδιών

προέκυψε η ανάγκη για ένα χώρο για αυτά μέσα στο σχολείο και ταυτόχρονα εκφραζόταν

συχνά ο προβληματισμός των καθηγητών για το γεγονός ότι στις κενές από μαθήματα ώρες

οι μαθητές δεν έχουν τί να κάνουν. μέσα από τη συζήτηση γεννήθηκε η ιδέα για τη

δημιουργία μιας αίθουσας παιχνιδιών μέσα στο σχολείο και στη συνέχεια εμείς προτείναμε

η αίθουσα και το παιχνίδι σε αυτή να αποτελέσει χώρο συνάντησης εκπαιδευτικών-

μαθητών με άλλους όρους, από τον οποίο να ξεκινούν συλλογικές δράσεις μέσα στο σχολείο

(Επεξεργασία πηγών: Πρακτικά οργανωτικών συναντήσεων προσωπικού, Ημερολόγια

ερευνητριών Δεκέμβριος 2011, Φεβρουάριος, Μάρτιος 2012).

Όμως, αναφορικά με την πλαισίωση των αναγκών αναδύεται το γεγονός ότι συχνά

δεν απαντούσαμε σε ανάγκες που μας εκφράζονταν όταν δεν ταίριαζαν στον τρόπο

δουλειάς μας και ότι δεν αναζητούσαμε έναν άλλο τρόπο να απαντήσουμε στις ανάγκες

αυτές. Αντιπροσωπευτικό είναι το εξής απόσπασμα:

Μια καθηγήτρια μας πρότεινε αν συνεχίσουμε και του χρόνου να βλέπουμε κάποια

παιδιά που έχουν ζητήματα, δηλαδή να γνωρίζουν τα παιδιά ότι κάποιες ώρες της

εβδομάδας θα είμαστε στο σχολείο και όποιος θέλει να έρχεται να μας μιλάει. Εμείς

εξηγήσαμε ότι δεν είναι αυτός ο τρόπος που δουλεύουμε και ότι αυτό ίσως να

στοχοποιούσε παραπάνω τα παιδιά (Ημερολόγια ερευνητριών, 17 Μαΐου 2012).

114

Όμως, ουσιαστικά την ανάγκη τους δεν την καλύπταμε, αναζητώντας έστω ένα

διαφορετικό τρόπο να την καλύψουμε. Αυτό φαίνεται να συνέβαινε κυρίως λόγω της

έλλειψης εμπειρίας μας που είχε ως αποτέλεσμα το φόβο μας να μην απομακρυνθούμε

από τη φιλοσοφία του Προγράμματος και μια ακαμψία και αδυναμία από την πλευρά μας

να «παντρέψουμε» τη φιλοσοφία του Προγράμματος με τις ανάγκες.

Αναφορικά με το σχεδιασμό των δράσεων, βλέπουμε ότι αυτός γίνεται

συμμετοχικά, αρχικά με όσους εκφράζουν μια ανάγκη, ιδέα ή πρόταση και στη συνέχεια με

όλους όσοι εμπλέκονται στη δράση. Ο συμμετοχικός σχεδιασμός λοιπόν φαίνεται να αφορά

όλη την πορεία μιας δράσης, από τον αρχικό σχεδιασμό της, την υλοποίησή, την

αξιολόγηση και τον επανασχεδιασμό της ή όχι.

Σήμερα ήταν η 1η συνάντηση για το Φεστιβάλ με τους ανθρώπους από

συλλογικότητες και φορείς με τους οποίους θα συνδιοργανώσουμε τις δραστηριότητες.

Φυσικά στη συνάντηση καλέσαμε και την «Κόντρα». Ήρθαν οι … Αφού, λοιπόν, τους

εξηγήσαμε τί ακριβώς θέλουμε να κάνουμε και τη φιλοσοφία του Φεστιβάλ, τους είπαμε ότι

αυτό που θέλουμε από αυτούς είναι να σκεφτούν δράσεις που θα μπορούσαν να κάνουν

στα πλαίσια του Φεστιβάλ που να απευθύνονται κυρίως στους εφήβους. Επίσης, τους

ζητήσαμε να μας υποδείξουν συλλογικότητες ή και άτομα που θα μπορούσαν να

οργανώσουν κάτι. Κάναμε μια ωραία συζήτηση και ακούστηκαν πολύ ωραίες ιδέες για

δράσεις από αυτούς και τους είπαμε και τις ιδέες που έχουμε εμείς για δράσεις. Μας

έθεσαν τον προβληματισμό τους σχετικά με το χώρο που σκεφτόμασταν (την Πλατεία) και

μας πρότειναν ή το Γυμνάσιο ή τη Σουλτανίνα. Στο τέλος της συνάντησης αποφασίσαμε να

συζητήσουν κι αυτοί στις συλλογικότητές τους τί ακριβώς έχουν τη δυνατότητα να κάνουν,

να συζητήσουμε κι εμείς με βάση αυτά που είπαμε και να βρεθούμε σύντομα με κάλεσμα

και σε άλλες συλλογικότητες ή άτομα (Ημερολόγια ερευνητριών, 3 Αυγούστου 2012).

Το απόγευμα είχαμε τη 2η συνάντηση με τις συλλογικότητες για το Φεστιβάλ. Ήρθαν

… Τελικά θα κάνουμε το Φεστιβάλ στη Σουλτανίνα και συζητήσαμε για τις δραστηριότητες

του καθενός στο Φεστιβάλ (Ημερολόγια ερευνητριών, 24 Αυγούστου 2012).

Αναδύεται ακόμη ότι διαρκώς η δράση ανατροφοδοτείται και διαμορφώνεται από

τους συμμετέχοντες. Προκύπτει έτσι συχνά στα δεδομένα μας ότι ζητάμε ανατροφοδότηση

από τους συμμετέχοντες για εμάς, για την πορεία της δράσης, για τη συνέχειά της και ως

αξιολόγηση. Αναδύεται συχνά στα δεδομένα η ικανοποίηση όσων συμμετείχαν σε μια

δράση, ενδεικτικά:

Σήμερα ήταν η τελευταία συνάντηση στο 4ο Νηπιαγωγείο. …ζητήσαμε από τους

γονείς και τα παιδιά ανατροφοδότηση. Στη συνέχεια παίξαμε όλοι μαζί με τα παιχνίδια που

φτιάξαμε κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου. Το κλίμα ήταν για ακόμη μια φορά πολύ

θετικό, όπως και τα σχόλια όλων για το εργαστήρι (Ημερολόγια ερευνητριών, 8 Ιουνίου

2012).

115

Φαίνεται επίσης ότι αφού μια δράση έχει κλείσει ένα κύκλο, η συνέχεια εξαρτάται

από την επιθυμία και τη διάθεση των συμμετεχόντων. Η συνδιαμόρφωση των δράσεων

λοιπόν αναδεικνύεται ως μια δυναμική διαδικασία μέσα σε όλη την πορεία της δράσης.

Τέλος, ένα ζητούμενο που αναδύεται είναι η έμφαση που δίνεται από εμάς στην

πράξη. Δηλαδή, φαίνεται να τονίζουμε όλη αυτή η διαδικασία ζύμωσης μεταξύ των

συμμετεχόντων, η συνδιαμόρφωση των δράσεων, κλπ να είναι προσανατολισμένη στη

δράση και η όποια συλλογικότητα γύρω από τη δράση να συνδέεται με μια πράξη. Έτσι, η

δράση συνδιαμορφώνεται από ανθρώπους που δρουν από κοινού, δουλεύουν ομαδικά και

μοιράζονται τις ευθύνες και όχι από μια ομάδα ανθρώπων που συζητά θεωρητικά για

αυτήν.

2.4 Χρησιμοποιώντας τα «Παιχνίδια του Κόσμου» στις δράσεις στην κοινότητα

Ένα ζήτημα που αναδύεται διαρκώς μέσα από τα δεδομένα είναι η χρήση των

«Παιχνιδιών του Κόσμου» στις δράσεις του Προγράμματος στην κοινότητα και ειδικά σε

αυτές που στοχεύουν στην πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και άλλων

ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Φαίνεται τα παιχνίδια να αποτελούν ιδανική αφορμή για

να έρθουμε σε επαφή με ένα πλαίσιο ή με κάποιους ανθρώπους αφενός γιατί αποτελούν

ένα μέσο ψυχαγωγίας και αφετέρου γιατί η φιλοσοφία που τα συνοδεύει συνάδει με τη

φιλοσοφία του Προγράμματος.

… και πραγματικά είδα μπροστά μου τη δυνατότητά τους (σ.σ.: των παιχνιδιών) να

ψυχαγωγούν τους ανθρώπους, ενώ ταυτόχρονα τους φέρνουν κοντά, τους ενώνουν

(Ημερολόγια ερευνητριών, 21 Απριλίου 2012).

Ταυτόχρονα, φαίνεται μια έντονη προσπάθεια τα παιχνίδια να βρίσκονται σε

χώρους που έχουν πρόσβαση όλοι οι πολίτες και της δημιουργίας μικρών «παιχνιδοθηκών»

σε διάφορους δημόσιους χώρους.

Έτσι, λοιπόν, βλέπουμε με αφορμή τα παιχνίδια να ερχόμαστε σε επαφή πολύ

εύκολα με όλα τα σχολεία της πόλης και μάλιστα χωρίς να μπούμε ως «ειδικοί» που ήρθαν

για να λύσουν ένα πρόβλημα. Βλέπουμε, επίσης, την πρόθεσή μας να χρησιμοποιήσουμε τα

«Παιχνίδια του Κόσμου» ως αφορμή για να έρθουν έφηβοι στο Στέκι Νέων κι έτσι σιγά σιγά

να φέρουν στο χώρο τις ανάγκες τους και τις προτάσεις τους. Βλέπουμε ακόμη ότι εξαιτίας

των παιχνιδιών λαμβάνουμε πολλές προτάσεις για δράσεις και άρα, μέσω αυτών έχουμε

την ευκαιρία να έρθουμε σε επαφή με πολλούς ανθρώπους, συλλογικότητες και πλαίσια.

116

Αναφορικά με τα «Παιχνίδια του Κόσμου» προκύπτει πολύ έντονα η διαρκής θετική

ανατροφοδότηση που παίρνουμε για αυτά από την τοπική κοινότητα και η μεγάλη απήχηση

που έχουν σε μικρούς και μεγάλους. Σχολιάζεται θετικά η αισθητική τους, η ιδέα, η

φιλοσοφία τους αλλά και η διαδικασία του παιχνιδιού.

Ήδη από τις 10μισή που στήναμε άρχισαν να μαζεύονται παιδιά και γονείς. Πολύ

γρήγορα άρχισε να έρχεται κόσμος και μέχρι τις 2μιση που τα μαζέψαμε πέρασαν γύρω στα

100 άτομα (γονείς, παιδιά, εκπαιδευτικοί, πολίτες) (Ημερολόγια ερευνητριών, 17 Απριλίου

2012).

Αυτό που φαίνεται να μην έχει μεγάλη συμμετοχή είναι το εβδομαδιαίο εργαστήρι

κατασκευής των παιχνιδιών. Οι λόγοι που εντοπίζουμε στα δεδομένα μας για την χαμηλή

συμμετοχή είναι δυο. Ο πρώτος αφορά την ακαταλληλότητα του χώρου στον οποίο

φιλοξενείται το εργαστήριο μας. Ο χώρος αυτός ήταν ένας πολυχώρος στον οποίο

φιλοξενούνταν διάφορες δραστηριότητες όμως λόγω οικονομικών προβλημάτων έμεινα

απεριποίητος και έχασε τη ζωντάνια του. Επιπλέον, είναι ένας χώρος ο οποίος δεν είναι

κατάλληλος για παιδιά, πράγμα που φαίνεται να αποτρέπει τους γονείς από το να έρθουν

με τα παιδιά τους.

Αυτό που δεν τραβάει και δεν τράβηξε γενικότερα τη φετινή χρονιά είναι το

εργαστήρι στο SiCo, με εξαίρεση τους καθηγητές του ΕΠΑΛ. Συζητήσαμε ότι παίζει πολλή

σημασία ο συγκεκριμένος χώρος, ο οποίος δεν είναι κατάλληλος για μικρά παιδιά και γονείς

(Ημερολόγια ερευνητριών, Προβληματισμοί- Αναστοχασμός Μαΐου 2012).

Ο δεύτερος λόγος φαίνεται να αφορά το γεγονός ότι ο πυρήνας πολιτών γύρω από

τα παιχνίδια είχε ατονήσει όταν ξεκινήσαμε να εργαζόμαστε στο Πρόγραμμα και επειδή

ήμασταν καινούριες χρειάστηκε χρόνος για να κινητοποιήσουμε ανθρώπους να

συμμετέχουν στο εργαστήρι. Έτσι, λόγω της χαμηλής συμμετοχής προκύπτει η απόφασή

μας να σταματήσει το εργαστήρι σε εβδομαδιαία βάση στο συγκεκριμένο χώρο και να

δώσουμε έμφαση στην πραγματοποίηση πιο στοχευμένων εργαστηρίων όταν προκύπτει

πρόταση, πχ. σε σχολεία ή άλλους φορείς ή συλλογικότητες που θα μπορούσαν να

δημιουργήσουν μια «παιχνιδοθήκη» στο χώρο τους.

Μετά από ένα χρονικό διάστημα αρχίζει να αναδύεται στα δεδομένα μας ένας

προβληματισμός σχετικά με την χρήση των «Παιχνιδιών του Κόσμου» στις δράσεις στην

κοινότητα. Φαίνεται μέσα από αναστοχαστικές διαδικασίες να συνειδητοποιούμε ότι σε

ένα βαθμό «εργαλειοποιήσαμε» τα παιχνίδια, ότι επαναπαυτήκαμε σ’ αυτά και

σταματήσαμε να αναζητούμε άλλους τρόπους που να αποτελούν αφορμή για δράση. Αυτά

τα συμπεράσματα φαίνεται να είναι αποτέλεσμα κάποιων παραγόντων. Καταρχάς,

117

ξεκινώντας να δουλεύουμε στο Πρόγραμμα τα παιχνίδια ήταν άγνωστα σε εμάς. Φαίνεται

να είχαμε λίγο χρόνο να μάθουμε για τα παιχνίδια, για τον τρόπο κατασκευής τους και τη

φιλοσοφία τους, πράγμα που συντέλεσε στο να κάνουμε λάθη σχετικά με αυτά. Για

παράδειγμα, δεν μοιράσαμε τη γνώση σχετικά με αυτά τόσο όσο θα ήταν ζητούμενο αφού

και η δική μας γνώση γι’ αυτά ήταν μικρή. Επιπλέον, ένας ακόμη παράγοντας φαίνεται να

είναι ότι δεν συνειδητοποιούσαμε το γεγονός ότι τα παιχνίδια είχαν ήδη χρησιμοποιηθεί

αρκετά σε δράσεις του Προγράμματος πριν από εμάς. Ένας τελευταίος παράγοντας

φαίνεται να είναι ο εγκλωβισμός μας στην πεποίθησή μας να απαντάμε στην ανάγκη της

κοινότητας. Έτσι, λαμβάναμε για τα παιχνίδια πολλές προτάσεις, απαντούσαμε σε αυτές

αλλά δε διαμορφώναμε αντιπροτάσεις για δράσεις.

2.5 Αναδυόμενες δυσκολίες στις δράσεις στην κοινότητα

Μέσα από τα δεδομένα αναδύονται συχνά δυσκολίες αναφορικά με τις δράσεις

στην κοινότητα. Μεγάλο κομμάτι των δυσκολιών αυτών φαίνεται να αφορά την έλλειψη

οικονομικών πόρων για την πραγματοποίηση κάποιων δράσεων. Έτσι φαίνεται ένα μεγάλο

μέρος του χρόνου και της ενέργειάς μας να ξοδεύεται στην αναζήτηση πόρων για τα έξοδά

μιας δράσης, είτε με το να απευθυνόμαστε σε διάφορους φορείς για την κάλυψή τους είτε

με το να αναζητούμε χορηγίες.

Ενδεικτικά, το 2ήμερο Φεστιβάλ, το οποίο ούτως ή άλλως ήταν αποτέλεσμα

συλλογικής και εθελοντικής δουλειάς, αρχικά είχε έναν προϋπολογισμό που θα έκανε την

πραγματοποίησή του απαγορευτική. Όμως, αναζητώντας την κάλυψη κάποιων εξόδων από

φορείς και χορηγίες για πράγματα που ήταν απαραίτητα για τις δράσεις, το Φεστιβάλ

πραγματοποιήθηκε με ελάχιστο κόστος.

Το Φεστιβάλ αρχίζει και παίρνει μια μορφή και είμαστε χαρούμενες. Έχουμε

αρκετές δουλειές, προσπαθούμε να κανονίσουμε τις χορηγίες γιατί χωρίς αυτές δεν

μπορούμε να κάνουμε τίποτα και έχουμε άγχος κάποιες στιγμές αν κάτι πάει στραβά με τί

χρήματα θα το κάνουμε (Ημερολόγια ερευνητριών, Προβληματισμοί- Αναστοχασμός

Αυγούστου 2012).

Αλλά βλέπουμε και αρκετές φορές δράσεις να προχωρούν με πολύ αργό ρυθμό

μέχρι να βρεθούν λύσεις για το οικονομικό ζήτημα.

Ένα επιπλέον κομμάτι των δυσκολιών που αντιμετωπίσαμε κυρίως το πρώτο

χρονικό διάστημα φαίνεται να αφορά την έλλειψη νομιμοποίησης του Προγράμματος ή τη

δική μας στην κοινότητα, δυσκολίες οι οποίες μειώνονται όταν στις δράσεις συμμετέχει η

118

«Κόντρα» ή υπάρχει μεγάλη συμμετοχή πολιτών. Η έλλειψη νομιμοποίησής μας φαίνεται

να συνδέεται με το γεγονός ότι είμαστε καινούριες στο Πρόγραμμα και κυρίως καινούριες

στην πόλη. Άρα, δεν έχουμε σχέσεις στην τοπική κοινότητα, δεν είμαστε μέλη της. Ακόμη,

φαίνεται να συνδέεται με το φύλο και την ηλικία μας, η οποία οδηγεί σε μια καχυποψία και

αμφισβήτηση απέναντί μας. Ενδεικτικός είναι ο χαρακτηρισμός που ακούγαμε διαρκώς για

μας:

«…τα κοριτσάκια της Κόντρα» (Σημειώσεις πεδίου ερευνητριών).

Ένα ακόμη κομμάτι δυσκολιών φαίνεται να αφορά τις ίδιες τις δράσεις και

προβλήματα που προέκυπταν μέσα σε αυτές. Έτσι, βλέπουμε συχνά οι συμμετέχοντες στις

δράσεις να είναι ασυνεπείς, με αποτέλεσμα πχ. συναντήσεις ή δράσεις να ακυρώνονται.

Σήμερα είχαμε κανονίσει με όσους συμμετέχουν στο μάθημα φωτογραφίας να

κάνουμε μια ομαδική φωτογραφική εξόρμηση στη Σητεία. Την τελευταία στιγμή όμως

ακύρωσαν σχεδόν όλοι, μόνο ο … (σ.σ.: μέλος της «Κόντρα», εισηγητής των μαθημάτων

φωτογραφίας) ήρθε. Απογοητευτήκαμε πάρα πολύ (Ημερολόγια ερευνητριών, 12 Μαΐου

2012).

Βλέπουμε, ακόμη, ανθρώπους που στο ξεκίνημα μιας δράσης είναι πολύ

κινητοποιημένοι, αναλαμβάνουν πράγματα και στη συνέχεια εγκαταλείπουν. Ή ανθρώπους

που συμμετέχουν μόνο στις συναντήσεις, στη λήψη αποφάσεων ή στο κομμάτι της δράσης

που έχει προβολή και όχι σε τεχνικά πράγματα όπως κουβαλήματα, βαψίματα, ψώνια,

γραφειοκρατικές διαδικασίες. Επίσης, συχνά αναδύεται η δυσκολία να λειτουργήσουμε

συλλογικά είτε γιατί κάποιοι άνθρωποι δεν είναι εξοικειωμένοι με συλλογικές διαδικασίες

είτε γιατί κάποιοι προσπαθούν να επιβάλουν την άποψή τους. Παράλληλα, φαίνεται συχνά

να ερχόμαστε αντιμέτωπες με την κούραση και την απογοήτευση κάποιων συμμετεχόντων

σε μια δράση λόγω της μη μαζικής συμμετοχής σε αυτή.

Μια τελευταία δυσκολία που προκύπτει από τα δεδομένα είναι ο περιορισμένος

χρόνος που έχουμε με τους συμμετέχοντες σε κάποιες δράσεις, γεγονός που δυσκολεύει τη

δημιουργία σχέσεων μαζί τους και άρα την ανάδειξη των αναγκών τους. Ενδεικτικά, στο

ΕΠΑ.Λ. με κάποια τμήματα βρεθήκαμε μόνο μια φορά στα πλαίσια μιας διδακτικής ώρας.

Σε μια τέτοια περίπτωση, δεν μπορούμε να στοχεύουμε σε ανάδειξη των αναγκών μέσα

από την από κοινού δράση, αλλά απλώς σε μια πρώτη γνωριμία με τους μαθητές.

Γενικά αντιλαμβάνομαι ότι χρειάζεται χρόνος να αποκτήσουμε σχέση με τα παιδιά,

καθώς αλλάζουν συνεχώς οι τάξεις που βλέπουμε. Χρόνο τον οποίο δεν τον έχουμε

(Ημερολόγια ερευνητριών, 26 Απριλίου 2012).

119

3. Aναδυόμενα ζητήματα που σχετίζονται με τον επαγγελματία

Στην τρίτη κατηγορία που προκύπτει από τα δεδομένα με βάση τις αρχές της

θεμελιωμένης θεωρίας θα αναπτύξουμε τα ζητήματα που αναδύονται από τα δεδομένα

σχετικά με τον επαγγελματία. Πιο συγκεκριμένα, το πρώτο ζήτημα που προκύπτει από τα

δεδομένα αφορά στον αναδυόμενο ρόλο για τον «ειδικό», τις διαστάσεις του ρόλου αυτού

και τα είναι ζητούμενο σε σχέση με αυτόν. Στη συνέχεια, στην δεύτερη υποκατηγορία θα

αναφερθούμε σε ζητήματα και δυσκολίες που αναδύονται από τα δεδομένα που

σχετίζονται με το γεγονός ότι είμαστε νέοι επαγγελματίες. Στην τρίτη υποκατηγορία, θα

συζητήσουμε ζητήματα που αναδεικνύονται από τα δεδομένα για την σχέση των

εργαζομένων με τους επόπτες. Έπειτα, στην τέταρτη υποκατηγορία, θα αναλύσουμε

ζητήματα που προκύπτουν αναφορικά με τη σχέση των εργαζομένων μεταξύ μας.

Τέλος, στην τελευταία υποκατηγορία, θα συζητήσουμε τα συναισθήματα του

επαγγελματία, όπως αυτά αναδύονται από τα δεδομένα, καθώς και η επιρροή τους στην

παρέμβαση.

Aνα

δυ

όμ

ενα

ζη

τήμ

ατα

πο

υ

σχε

τίζο

ντα

ι με

τον

επα

γγελ

μα

τία

Ο ρόλος του ειδικού

Ζητήματα που αναδύονται για το νέο επαγγελματία

Ζητήματα που σχετίζονται με την εποπτεία και τη σχέση με

τους επόπτες

Η σχέση με τις συναδέλφους

Τα αναδυόμενα συναισθήματα του

επαγγελματία και η επιρροή τους στην παρέμβαση

120

3.1 Ο ρόλος του ειδικού

Μέσα από τα δεδομένα αναδεικνύονται διαστάσεις που σχετίζονται με τον ρόλο

του ειδικού55, είτε στη δουλειά με τους ανθρώπους που έχουν προβλήματα εξάρτησης, είτε

στην ανάπτυξη δράσεων στην τοπική κοινότητα. Η πρώτη και βασική διάσταση είναι

περιφερειακός ρόλος που καλείται να έχει ο ειδικός. Ο περιφερειακός ρόλος για τον ειδικό

φαίνεται να σχετίζεται καταρχάς με τον προσανατολισμό στην τοποθέτηση των αναγκών

των ανθρώπων που υποστηρίζονται από το Πρόγραμμα, καθώς και αυτών της κοινότητας,

στο κέντρο. Ο προσανατολισμός στο να είναι ο ρόλος μας περιφερειακός φαίνεται, κατά

δεύτερον, από την προσπάθεια κινητοποίησης των ανθρώπων που υποστηρίζονται από το

Πρόγραμμα ή των ανθρώπων της κοινότητας προς την κατεύθυνση της ανάληψης ευθύνης

από τους ίδιους για την κάλυψη των αναγκών τους. Έτσι, φαίνεται να προσπαθούμε να

δημιουργήσουμε χώρους συνάντησης και έκφρασης των ανθρώπων, όπου συζητιούνται οι

ανάγκες τους. Αναδεικνύεται ότι οι δράσεις γεννιούνται από αυτές τις ανάγκες,

σχεδιάζονται από τους άμεσα ενδιαφερόμενους, υλοποιούνται από τους ίδιους,

αξιολογούνται από τους ίδιους. Αναδεικνύεται πως κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας

δεν είμαστε αμέτοχες, συνδιαμορφώνουμε σχεδόν κάθε βήμα με τους ανθρώπους, είμαστε

δίπλα τους, προτείνουμε, μοιραζόμαστε την τεχνογνωσία μας, αναλαμβάνουμε το τεχνικό

κομμάτι των δράσεων. Με αυτήν την έννοια ο ρόλος μας φαίνεται να είναι ταυτόχρονα,

εκτός από περιφερειακός, και υποστηρικτικός. Έτσι, φαίνεται να έχουμε ως διαρκές

ζητούμενο, το οποίο πολλές φορές φαίνεται να επιτυγχάνεται, τη σταδιακή ανάληψη

ευθύνης και τη σταδιακή ανάληψη όλο και περισσότερο κεντρικού ρόλου από τους άμεσα

ενδιαφερόμενους στη δράση.

Σχετικά με τα παραπάνω βλέπουμε να υπάρχουν στα δεδομένα μας κάποιοι

προβληματισμοί. Φαίνεται ότι σε αναστοχαστικές διαδικασίες εκφράσαμε τον

προβληματισμό αν κάποιες δράσεις προέκυψαν από δική μας ανάγκη. Επιπλέον,

εκφράσαμε τον προβληματισμό ότι σε κάποιες δράσεις δεν κάναμε ισότιμο μοίρασμα της

ευθύνης, και άρα εμείς είχαμε περισσότερες ευθύνες από τους άμεσα ενδιαφερόμενους.

Κάτι ακόμη που φαίνεται να σχετίζεται με τον περιφερειακό ρόλο του ειδικού και

βλέπουμε να αναδύεται στα δεδομένα μας, είναι ο διαρκής προσανατολισμός μας στην

βιωσιμότητα των δράσεων που πραγματοποιούμε με τους ανθρώπους. Παρατηρούμε στα

55

Τα ευρήματα σε αυτήν την κατηγορία είναι σε συμφωνία με την περιγραφή του ρόλου για τον ειδικό παραδόσεων όπως η κοινοτική και κριτική ψυχολογία (Basaglia, 1966. Sarason, 1976. Sarason, 2004. Prilleltensky & Nelson, 2002) ή οι παρεμβάσεις που χρησιμοποιούν την έννοια της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας (Ζαφειρίδης, 1998. Ζαφειρίδης, 1999. Ζαφειρίδης, Λαϊνάς & Γκιουζέπας, 2003. Ζαφειρίδης & Λαϊνάς, 2007. Λαϊνάς, 2013).

121

δεδομένα συχνά να προτρέπουμε τους ανθρώπους να κάνουν δράσεις, να προχωρούν τις

δράσεις ή να συνεχίσουν τις δράσεις χωρίς εμάς.

Μία άλλη διάσταση που αναδύεται από τα δεδομένα για τον ρόλο του ειδικού είναι

o βασικός προσανατολισμός που οφείλει να έχει προς τη δημιουργία σχέσεων ή την

ενίσχυση των ήδη υπαρχόντων. Φαίνεται συχνά η δημιουργία σχέσεων ή η ενίσχυση των

ήδη υπαρχόντων να είναι μια διαδικασία που από τη μία χρειάζεται να περάσει χρόνος για

να ευοδωθεί, από την άλλη χρειάζεται αρκετό χρόνο και ενέργεια από μας. Για αυτό το

λόγο, ο ειδικός οφείλει να έχει υπομονή, διάθεση και να μην απογοητεύεται εύκολα.

Σημαντικό είναι, όπως αναδύεται από τα δεδομένα, οι σχέσεις που δημιουργούμε

με τους ανθρώπους να διέπονται από ειλικρίνεια, εμπιστοσύνη και ισοτιμία. Η ισοτιμία στη

σχέση φαίνεται να σχετίζεται μεταξύ άλλων με τη μείωση της απόστασης ανάμεσα στον

ειδικό και στους ανθρώπους και τη διαχείριση της εξουσίας του56 με έναν διαφορετικό

τρόπο. Έτσι αναδεικνύεται ως σημαντικό το ότι συνδιαμορφώνουμε τις δράσεις με τους

ανθρώπους και δρούμε από κοινού μαζί τους. Επιπλέον, ο διαφορετικός τρόπος

διαχείρισης της εξουσίας μας φαίνεται να αφορά και στις απαντήσεις που δίνουμε στους

ανθρώπους για τα προβλήματά τους ή για τα ερωτήματα που μας θέτουν. Πολλές φορές οι

άνθρωποι, είτε στη διαδικασία υποστήριξής τους, είτε στις δράσεις στην κοινότητα, ζητούν

βοήθεια από τον ειδικό για τα προβλήματα που βιώνουν ή για τα προβλήματα που

ανακύπτουν μέσα στις δράσεις, έχοντας τη στερεότυπη αντίληψη ότι εκείνος γνωρίζει

καλύτερα και έχει τις σωστές απαντήσεις για όλα. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι είναι εύκολο να

δεχτούμε αυτή την ανάθεση από τους ανθρώπους και να δίνουμε απαντήσεις σαν να

γνωρίζουμε τα πάντα. Έτσι είναι ζητούμενο να μην δίνουμε έτοιμες και εύκολες απαντήσεις

στους ανθρώπους, αλλά να είμαστε δίπλα τους, να τους προτείνουμε πράγματα και να τους

βοηθούμε να βρουν οι ίδιοι τις απαντήσεις για τα ζητήματα τους. Ακόμη, ζητούμενο είναι

να είμαστε έτοιμοι να αντιμετωπίσουμε την αμηχανία του να μην έχουμε απάντηση σε

κάποια ζητήματα και να είμαστε ειλικρινείς σε αυτό.

Και οι δυο τους (σ.σ.: γονείς ενός ανθρώπου που υποστηρίζεται από το Πρόγραμμα)

έχουν κουραστεί πολύ με αυτή την κατάσταση και μου ζητούσαν τη λύση. Ένιωσα ντροπή

και ταυτόχρονα είδα πόσο εύκολο μπορεί να είναι να πεις ό,τι σου κατέβει από τη θέση σου

ως «ειδικός». Δυσκολεύτηκα πολύ να κρατήσω την ισορροπία και με τρόμαξε η εξουσία που

είχα απέναντί τους. Δυο άνθρωποι πάνω από 70 χρονών, με κοιτούσαν εμένα που είμαι 25

56

Ο ίδιος έχει εξ ορισμού εξουσία απέναντί τους, γιατί οι άνθρωποι ζητούν βοήθεια από αυτόν. Καλείται να αναγνωρίσει την εξουσία του και να τη διαχειριστεί με έναν άλλο τρόπο (Μπαϊρακτάρης, 2004).

122

σαν να έχω όλες τις απαντήσεις και τους παραξένευε όταν τους ρωτούσα εγώ (Ημερολόγια

ερευνητριών, 20 Δεκεμβρίου 2011).

Επιπλέον, αναδύεται ότι είναι σημαντικό ο ειδικός να είναι ανοιχτός στις σχέσεις

μαζί τους, να μαθαίνει από αυτούς, να αναγνωρίζει και ο ίδιος τα ελλείμματα του, να

αλλάζει, να ωριμάζει, να μεγαλώνει μαζί με τους ανθρώπους57. Ένα επιμέρους στοιχείο που

φαίνεται στα δεδομένα να συμβάλλει στην ύπαρξη ισότιμης σχέσης με τους ανθρώπους

που έχουν προβλήματα εξάρτησης, είναι η έκθεση από πλευράς μας για δικά μας βιώματα

τις και δυσκολίες και άρα, η ταύτιση και η ύπαρξη αλληλοβοήθειας μεταξύ μας.

Ένα ακόμη επιμέρους στοιχείο που συμβάλλει στην προσπάθεια ύπαρξης ισότιμης

σχέσης φαίνεται να είναι η αποδοχή της ανατροφοδότησης για εμάς και τη δουλειά μας

από τους συμμετέχοντες στις δράσεις, είτε της θετικής είτε της αρνητικής.

Μία τελευταία διάσταση σχετίζεται με το ότι οι δράσεις, είτε αφορούν στην

υποστήριξη των ανθρώπων είτε την κοινότητα, φαίνεται να αποτελούν για μας μια

εκπαιδευτική διαδικασία. Αναδύεται δηλαδή από τα δεδομένα ότι η δράση οφείλει και

είναι δυνατό να αποτελέσει μία εκπαιδευτική διαδικασία για τον ειδικό. Καταρχήν,

βλέπουμε ότι μαζί με τους ανθρώπους μαθαίνουμε κι εμείς μέσα στις δράσεις ανάλογα με

το περιεχόμενό τους, όπως για παράδειγμα στα μαθήματα Α' Βοηθειών ή στα μαθήματα

Ισπανικών. Κυρίως όμως φαίνεται μέσα από τη δράση και τη σχέση με τους ανθρώπους να

μαθαίνουμε, να ωριμάζουμε μαζί τους και να γινόμαστε καλύτεροι επαγγελματίες.

Αναδεικνύεται ότι όταν ο ειδικός είναι ανοιχτός και δεν μπαίνει στη δράση προσπαθώντας

να επιβεβαιώσει τα δικά του θεωρητικά σχήματα, τότε μέσα από όλη τη διαδικασία της

δράσης βρίσκει καινούριες απαντήσεις στα ερωτήματά του και ανακαλύπτει καινούριους

τρόπους να απαντήσει στις ανάγκες των ανθρώπων. Ακόμη, βλέπουμε στα δεδομένα να

αναζητούμε ανθρώπους ή συλλογικότητες που έχουν κάνει ή κάνουν παρόμοια πράγματα

με εμάς και ζητάμε να μας μεταφέρουν την εμπειρία τους, παίρνουμε ιδέες,

ανταλλάσσουμε εμπειρίες.

Ενδεικτικά, στη συμμετοχή μας στο 3ο Παιδικό Φεστιβάλ Αγίου Νικολάου:

Το 2ήμερο αυτό περάσαμε πολύ ωραία, κουβεντιάσαμε με ανθρώπους που κάνουν

διάφορα πράγματα στον Άγιο και πήραμε ερεθίσματα και ιδέες από αυτούς και ταυτόχρονα

είδαμε ότι κι αυτοί αντιμετωπίζουν τα ίδια προβλήματα με μας στα πράγματα που

προσπαθούν να κάνουν (Ημερολόγια ερευνητριών, 9 & 10 Ιουνίου 2012).

57

Τα ζητούμενα για προσωπική ανάπτυξη και αλλαγή που θέτει μια παρέμβαση, για το πρόβλημα της εξάρτησης και για άλλα ψυχοκοινωνικά προβλήματα, στους ανθρώπους, οφείλουν να είναι τα ίδια και για τους εργαζόμενους σε αυτή (Glasser, 1965 στο Ζαφειρίδης, 1984

β. Bratter, 1973 στο

Ζαφειρίδης, 1984β. Ζαφειρίδης, 1984

β).

123

3.2 Ζητήματα που αναδύονται για το νέο επαγγελματία

Στην υποκατηγορία αυτή περιγράφονται τα ζητήματα που προέκυψαν μέσα από τη

μελέτη των δεδομένων μας για τον επαγγελματία που έχει μικρή ή καθόλου εμπειρία ως

εργαζόμενος, καθώς για μας η δουλειά μας στο Πρόγραμμα αποτελεί την πρώτη εργασιακή

μας εμπειρία. Σκιαγραφούνται έτσι οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο νέος επαγγελματίας,

τα ζητούμενα που οφείλει να έχει ή τί θα μπορούσε να του είναι χρήσιμο.

Όπως έχουμε αναφέρει, οι τρεις εργαζόμενες του Προγράμματος έχουμε

εκπαιδευτεί στο Μ.Π.Σ. Κοινωνικής Κλινικής Ψυχολογίας Εξαρτήσεων και Ψυχοκοινωνικών

Προβλημάτων58. Η εμπειρία αυτή αναδεικνύεται ότι ήταν καταλυτική για την ομαλή

μετάβασή μας από το εκπαιδευτικό στο εργασιακό πλαίσιο. Οφείλουμε, όμως, να

αναγνωρίσουμε την ύπαρξη μίας βασικής διαφοράς ανάμεσα στο εκπαιδευτικό και το

εργασιακό πλαίσιο, η οποία, όπως προκύπτει από τα δεδομένα μας, έπαιξε σημαντικό ρόλο

στα ζητήματα που αναδύονται για μας ως νέους επαγγελματίες. Η διαφορά αυτή είναι η

τελική ευθύνη στην παρέμβαση.

Λόγω της ανάληψης της τελικής ευθύνης και της έλλειψης εργασιακής εμπειρίας

από μέρους μας φαίνεται να αντιμετωπίζουμε δυσκολίες, να κάνουμε λάθη ή να

χρειαζόμαστε αρκετό χρόνο για να ανταποκριθούμε στις απαιτήσεις του ρόλου μας. Έτσι,

καταρχήν φαίνεται να νιώθουμε ανασφάλεια σε δράσεις για το αν παίρνουμε τις σωστές

αποφάσεις στα ζητήματα που προκύπτουν σε αυτές. Επιπλέον, φαίνεται να νιώθουμε άγχος

για πράγματα που κάνουμε πρώτη φορά ή πράγματα στα οποία δεν έχουμε μεγάλη

εμπειρία.

Ένα δεύτερο ζήτημα που αναδύεται στα δεδομένα και αφορά τον πρώτο καιρό

δουλειάς μας στο Πρόγραμμα είναι η έλλειψη άνεσης, η αμηχανία στην επαφή μας με τους

ανθρώπους που υποστηρίζονται από το Πρόγραμμα. Αυτό έχει να κάνει από τη μία με την

έλλειψη σχέσεων με τους ανθρώπους. Από την άλλη έχει να κάνει με τον νέο ρόλο που

καλούμαστε να έχουμε ως εργαζόμενες. Δηλαδή από τη μία, βλέπουμε ότι χρειαζόμαστε

χρόνο για να γνωρίσουμε τους ανθρώπους. Από την άλλη όμως, βλέπουμε ότι

αισθανόμαστε ότι έχουμε την ευθύνη το Πρόγραμμα να είναι ένας ασφαλής και καθαρός

χώρος από ουσίες και να λειτουργεί με βάση τις αρχές και τη φιλοσοφία του.

58

Πρόκειται για μία μεταπτυχιακή εκπαίδευση προσανατολισμένη στην πράξη, με πολλές ώρες πρακτικής άσκησης στο Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Θεσσαλονίκης και σε δράσεις που αφορούν άλλα ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Η εμπειρία αυτή ήταν πλούσια, καθώς ο εκπαιδευόμενος καλείται να ανταποκριθεί σε πραγματικές συνθήκες δουλειάς και αναλαμβάνει σταδιακά όλο και περισσότερες ευθύνες μέσα στις δράσεις.

124

Ένα τρίτο ζήτημα που αναδύεται στα δεδομένα σε σχέση με το γεγονός ότι είμαστε

νέοι επαγγελματίες είναι η σύγχυση μας, λόγω της έλλειψης εμπειρίας, σχετικά με κάποια

σημεία της φιλοσοφίας του Προγράμματος για το πώς μεταφράζονται στην πράξη. Έτσι

παρατηρούμε τη σύγχυσή μας στα παρακάτω σημεία.

Βασικό κομμάτι της φιλοσοφίας του Προγράμματος είναι το χαλαρό, οικογενειακό

κλίμα, ώστε ο χώρος να είναι για τους ανθρώπους ένας χώρος στον οποίο παίρνουν

νοιάξιμο, ασφάλεια, αγάπη και γνήσιο ενδιαφέρον. Προσπαθώντας λοιπόν να υπάρχει ένα

χαλαρό κλίμα στο χώρο φαίνεται να οδηγηθήκαμε, χωρίς να το αντιληφθούμε άμεσα, σε

ένα χαλαρό πλαίσιο. Βλέπουμε έτσι ότι το πλαίσιο δεν ήταν ξεκάθαρο στους ανθρώπους, με

αποτέλεσμα να μην παίρνουν με βάση το πλαίσιο πίεση για την προσπάθεια τους. Είναι

ουσιαστικό ζητούμενο, λοιπόν, ο νέος επαγγελματίας να κατανοήσει πρώτα από όλα το

πλαίσιο του χώρου στον οποίο δουλεύει και να χτίζει σχέσεις με τους ανθρώπους με βάση

αυτό.

Ένα άλλο βασικό κομμάτι της φιλοσοφίας μας είναι η δημιουργία ισότιμων

σχέσεων με τους ανθρώπους του χώρου. Προσπαθώντας, λοιπόν, να μην έχουμε απόσταση

ως επαγγελματίες με τους ανθρώπους, πολλές φορές χτίσαμε σχέσεις μαζί τους, στις οποίες

οι άνθρωποι είχαν πολύ περισσότερο χώρο από μας, με αποτέλεσμα να χρειάζεται να

δίνουμε περισσότερη ενέργεια, για να διασφαλιστεί το πλαίσιο του χώρου, χωρίς να το

πετυχαίνουμε πάντα. Αναδύεται λοιπόν ότι είναι μεν ζητούμενο η ισοτιμία των σχέσεων να

είναι μία βασική αρχή και ένα βασικό συστατικό του χώρου, αλλά φαίνεται ότι χρειάζεται

να υπάρχει μία εγρήγορση στο να μη χαθεί η ισορροπία είτε από την πλευρά του

επαγγελματία, είτε από την πλευρά των ανθρώπων.

Το τέταρτο ζήτημα που αναδύεται είναι η δυσκολία που φαίνεται να

αντιμετωπίζουμε να ζητήσουμε από έναν άνθρωπο που ήρθε στο χώρο υπό την επήρεια

ουσιών να φύγει. Αυτή η δυσκολία φαίνεται να οφείλεται καταρχάς στο ότι κάποιες φορές

δεν είμαστε σίγουρες αν ο άνθρωπος είναι υπό την επήρεια ουσιών ή όχι59. Κατά δεύτερον

οφείλεται στο γεγονός ότι οι άνθρωποι συχνά, ακόμη και αν είχαν κάνει χρήση ουσιών,

αρνούνταν να φύγουν και προκαλούσαν εντάσεις. Στα παραπάνω προσθέτει η έλλειψη

εμπειρίας, η οποία επηρεάζει και τη βεβαιότητα του αν ο άνθρωπος έχει κάνει χρήση και

τον τρόπο αντιμετώπισης της κατάστασης, όταν ο άνθρωπος δεν θέλει να φύγει.

59

Στο Πρόγραμμα δεν χρησιμοποιούμε ελεγκτικούς μηχανισμούς (π.χ. ουροληψίες), οι οποίοι να αποδεικνύουν το αν ο άνθρωπος έχει κάνει χρήση ουσιών ή όχι. Αυτό γιατί θέλουμε να δείχνουμε στον άνθρωπο μία βασική εμπιστοσύνη, η οποία αποτελεί αφετηρία για το χτίσιμο μίας σχέσης που διαπνέεται συνολικά από εμπιστοσύνη και ειλικρίνεια.

125

Το έκτο ζήτημα που αναδύεται είναι η αδυναμία μας να τεθούν όρια με έναν

ουσιαστικό και αποτελεσματικό τρόπο στις συμπεριφορές των ανθρώπων που

υποστηρίζονται από το Πρόγραμμα, οι οποίες δεν συνάδουν με το πλαίσιο του χώρου,

λόγω έλλειψης εμπειρίας. Επιπλέον, η κάθε εργαζόμενη φαίνεται να εστίαζε περισσότερο

στη θετική ή αρνητική ανατροφοδότηση των ανθρώπων ανάλογα με την προσωπικότητα

της. Αναδύεται ότι ούτε ο πολύ χαλαρός ούτε ο πολύ αυστηρός τρόπος στη οριοθέτηση

επιδρούν καταλυτικά, ώστε να αλλάξουν οι άνθρωποι τις συμπεριφορές που δεν συνάδουν

με τον χώρο. Είναι, λοιπόν, ζητούμενο ο κάθε εργαζόμενος να δίνει και θετική και αρνητική

ανατροφοδότηση, όταν χρειάζεται. Επιπλέον, ζητούμενο είναι τα όρια που τίθενται στους

ανθρώπους να είναι αντίστοιχα με την συμπεριφορά τους, και όχι πολύ αυστηρά ή πολύ

χαλαρά ανάλογα με την προσωπικότητά μας.

Το έβδομο ζήτημα που αναδύεται είναι ότι υποκύψαμε πολλές φορές στους

ελιγμούς, τα ψέματα και τις δικαιολογίες των ανθρώπων. Προκύπτει από τα δεδομένα

συχνά ότι, όταν ασκούσαμε ακόμη και λίγη πίεση στους ανθρώπους για τα ζητούμενα της

προσπάθειάς τους, προκειμένου να δικαιολογηθούν και να μην αναλάβουν τις ευθύνες

τους, έλεγαν ψέματα ή ελίσσονταν στην κουβέντα προκειμένου να την αποφύγουν. Πολλές

φορές εμείς τους πιστεύαμε και δεχόμασταν τις δικαιολογίες τους, με αποτέλεσμα να

δίνουμε πολλές ευκαιρίες και να κάνουμε μπρος-πίσω στην οριοθέτησή μας. Βλέπουμε ότι

όταν σταματήσαμε να δεχόμαστε τις δικαιολογίες των ανθρώπων, υπήρξε ένταση στη

σχέση. Προκύπτει λοιπόν ότι είναι σημαντικό να ασκούμε πίεση στους ανθρώπους για τα

ζητούμενα της προσπάθειάς τους (συνέπεια, ειλικρίνεια, αμεσότητα, ανάληψη ευθύνης

κλπ). Αυτό γιατί είναι σημαντικό να σπάει ο τρόπος που έμαθαν να ελίσσονται, το ότι λένε

ψέματα, το ότι βρίσκουν τρόπους να μην εκτίθενται κτλ, πράγματα τα οποία έκαναν στη

χρήση και στην "πιάτσα".

Τέλος, τα τελευταία ζητήματα που προκύπτουν αναφορικά με το γεγονός ότι

είμαστε νέοι επαγγελματίες είναι τα ζητήματα που σχετίζονται με την ηλικία μας. Τα

ζητήματα που προκύπτουν από τα δεδομένα και σχετίζονται με την ηλικία είναι τα εξής:

Α) Συναντάμε στα δεδομένα την αμφισβήτηση μας από τους ανθρώπους που

υποστηρίζονται από το Πρόγραμμα, λόγω του νεαρού της ηλικίας μας. Χαρακτηριστική

είναι η φράση με την οποία μας αποκαλούν συχνά άνθρωποι που υποστηρίζονται από το

Πρόγραμμα «ψυχολογάκια».

Β) Στα σχολεία οι καθηγητές μας φέρονται πολλές φορές σαν μαθήτριες, γιατί

συχνά είμαστε πιο κοντά στην ηλικία των μαθητών τους παρά στη δική τους.

126

Γ) Φαίνεται στην επαφή μας με διάφορους λειτουργούς υγείας στις συναντήσεις

για την δικτύωση να εισπράττουμε συχνά καχυποψία, ακόμη και αμφισβήτηση.

Δ) Αναδύεται η δυσκολία μας κάποιες φορές στην υποστήριξη γονέων που το παιδί

τους έχει πρόβλημα εξάρτησης. Η δυσκολία μας φαίνεται να σχετίζεται με το γεγονός ότι

πρόκειται για ανθρώπους που είναι πολύ μεγαλύτεροι μας σε ηλικία, οι οποίοι συνήθως

έρχονται πολύ απογοητευμένοι σε σχέση με το πρόβλημα του παιδιού τους και ζητούν

άμεση λύση.

Σήμερα έκανα για 2η φορά ραντεβού με κάποιο γονέα, με τη μαμά του …, την κα …

Νιώθω πολύ αμηχανία με τους γονείς των παιδιών, νιώθω πολύ μικρή για να τους πω

πράγματα (Ημερολόγια ερευνητριών, 22 Δεκεμβρίου 2011).

3.3 Ζητήματα που σχετίζονται με την εποπτεία και τη σχέση με τους επόπτες

Ένα σημαντικό μέρος των ζητημάτων που αναδύονται στα δεδομένα μας σχετικά με

τον επαγγελματία στην παρέμβαση αφορούν την εποπτεία και τη σχέση με τους επόπτες.

Κατά το πλείστον του χρονικού διαστήματος που μελετάμε επόπτης της δουλειάς μας στο

Πρόγραμμα ήταν ο επιστημονικά υπεύθυνος του, κ. Φ. Ζαφειρίδης. Από τον Ιανουάριο του

2012, επόπτης μας γίνεται ο συντονιστής του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας, κ.

Σ. Λαϊνάς.

Ένα πρώτο ζήτημα που αναδύεται σε σχέση με την εποπτεία είναι η ανάγκη που

φαίνεται να έχουμε για αυτή. Ανάγκη για εποπτεία φαίνεται να έχουμε γιατί θέλουμε να

μάθουμε καινούρια πράγματα και να γίνουμε καλύτερες και πιο χρήσιμες στη δουλειά.

Επιπλέον, γιατί έχουμε έλλειψη εργασιακής εμπειρίας και σε ορισμένα πράγματα

χρειαζόμαστε καθοδήγηση. Επίσης, φαίνεται να χρειαζόμαστε την εποπτεία γιατί

χρειαζόμαστε τη γνώμη κάποιου που έχει περισσότερη απόσταση από την παρέμβαση και

άρα, τη βλέπει πιο σφαιρικά. Αναδεικνύεται από τα δεδομένα ότι η εποπτεία μας δίνει

ερεθίσματα, μας προβληματίζει για θεωρητικά ζητήματα, αλλά και για πιο άμεσα και

καθημερινά ζητήματα, μας βοηθάει να αναγνωρίσουμε τα λάθη μας και να

αναστοχαστούμε συνολικά (πάνω στην προσωπική μας ανάπτυξη, στις δράσεις, στις

σχέσεις με τους ανθρώπους, στις σχέσεις με τις συναδέλφους κλπ).

Είχα ζοριστεί πάρα πολύ με το συγκεκριμένο θέμα και η κουβέντα με το Φοίβο με

βοήθησε πολύ, με ξεκλείδωσε (Ημερολόγια ερευνητριών, 9 Ιανουαρίου 2012).

Ένα δεύτερο ζήτημα που αναδύεται στα δεδομένα είναι ότι σημαντικό είναι η

σχέση με τους επόπτες να είναι σχέση εμπιστοσύνης και ασφάλειας. Αυτό γιατί μία τέτοια

127

σχέση βλέπουμε ότι ευνοεί το να συζητάμε τα πάντα ανοιχτά, τα σωστά και τα λάθη μας,

και να μαθαίνουμε από αυτή. Επιπλέον, η σχέση εμπιστοσύνης και ασφάλειας με τον

επόπτη φαίνεται να οδηγεί στο να νιώθουμε ασφάλεια στη δουλεία συνολικά και

εμπιστοσύνη στους εαυτούς μας.

Προκύπτει από τα δεδομένα ότι έχουμε σε μεγάλο βαθμό εμπιστοσύνη στους

επόπτες μας και σε αυτά που προτείνουν. Αναδεικνύεται ότι οτιδήποτε συζητάμε στην

εποπτεία επηρεάζει έντονα την αντίληψη μας, μας προβληματίζει, προσπαθούμε να το

εφαρμόσουμε. Στη σχέση μας όμως με τους επόπτες φαίνεται να υπήρξαν και

διακυμάνσεις. Οι διακυμάνσεις φαίνεται να οφείλονται είτε σε διαφωνίες με τον επόπτη,

είτε σε αδυναμία μας πολλές φορές να καταλάβουμε ή/και να εφαρμόσουμε αυτά που μας

προτείνει, κυρίως λόγω έλλειψης εμπειρίας. Αναδύεται ότι οι διακυμάνσεις αυτές κυρίως

σχετίζονται με τα εξής θέματα:

Α) Φαίνεται ο επόπτης να μας προτείνει διαρκώς να κάνουμε τέτοιο σχεδιασμό

δράσεων, ώστε να κάνουμε οικονομία δυνάμεων και να έχουμε χρόνο για αναστοχασμό και

για άλλα πνευματικά ερεθίσματα εκτός δουλειάς. Από την πλευρά μας φαίνεται να

διαφωνούμε με τον επόπτη, γιατί δεν αισθανόμαστε ότι κάνουμε πολλές δράσεις.

Επιπλέον, φαίνεται να έχουμε πολλές ιδέες και ταυτόχρονα προτάσεις για δράσεις, από

ανθρώπους της κοινότητας κυρίως. Αναδεικνύεται λοιπόν ότι, ενώ από τη μία είναι

κεντρικής σημασίας να παίρνουμε απόσταση από τη δουλειά, ώστε να αναστοχαζόμαστε

καθώς και να εμπλουτίζουμε τα ερεθίσματά μας με στόχο την προσωπική μας ανάπτυξη,

από την άλλη η πρώτη εργασία για τον επαγγελματία είναι και μία από τις πιο

δημιουργικές, καθώς έχει διάθεση, ιδέες, όρεξη να κάνει και να μάθει πράγματα.

Σήμερα κάναμε εποπτεία με το Φοίβο, ήρθε στη Σητεία. Τον ενημερώσαμε για το

πώς πάμε και του παρουσιάσαμε ένα πλάνο δράσεων που δουλέψαμε και ιδέες για δράσεις

που έχουμε (δράσεις στην κοινότητα κυρίως). Ο Φοίβος τόνισε να κάνουμε οικονομία

δυνάμεων και μας τόνισε ότι ήδη κάνουμε πολλά πράγματα. …Ο Φοίβος είπε πως μπορούμε

να κρατήσουμε τις ιδέες αυτές για αργότερα. Διαφωνώ με το Φοίβο ότι κάνουμε ήδη πολλά

πράγματα, εγώ νιώθω ότι κάνουμε λίγα (Ημερολόγια ερευνητριών, 24 Ιανουαρίου 2012).

Β) Φαίνεται επίσης συχνά ο επόπτης να μας τονίζει να προσέχουμε τις αρνητικές

συνέπειες που έχει για τη δουλειά η τόσο κοντινή σχέση που έχουμε αναπτύξει οι

εργαζόμενες μεταξύ μας. Τονίζει συχνά να παίρνουμε απόσταση μεταξύ μας και να μην

συζητάμε διαρκώς για τη δουλειά. Φαίνεται, λοιπόν, από την πλευρά μας να μην μπορούμε

να καταλάβουμε για ποιους λόγους είναι απαραίτητο να κρατάμε απόσταση μεταξύ μας, με

αποτέλεσμα να μην το εφαρμόζουμε κιόλας. Επίσης, σημαντικό είναι να αναφέρουμε ότι

128

δυσκολευόμασταν να κρατήσουμε μια κάποια απόσταση μεταξύ μας, επειδή

αντιμετωπίσαμε για μεγάλο χρονικό διάστημα οικονομικές και προσωπικές δυσκολίες και

είχαμε ανάγκη τη μεταξύ μας αλληλοϋποστήριξη. Προκύπτει από τα δεδομένα όμως ότι

είναι ουσιώδες να προσπαθούμε να κρατάμε απόσταση από τους συναδέλφους, με την

έννοια να μην είμαστε διαρκώς μαζί και εκτός δουλειάς, ώστε να μπορούμε να

αναστοχαζόμαστε συνολικά, να παίρνουμε ουσιαστική απόσταση από τη δουλειά και να

εξασφαλίζουμε καλύτερη ποιότητα στη δουλειά μας.

… μας τόνισε (σ.σ.: ο Φοίβος) επανειλημμένα να πάρουμε απόσταση μεταξύ μας με

την Εύη απόσταση, να μην είμαστε συνέχεια μαζί, να περιχαρακώσουμε το χώρο μας για να

έχουμε χρόνο να αναστοχαζόμαστε και να διαβάζουμε. (Ημερολόγια ερευνητριών, 10 & 11

Νοεμβρίου 2012).

Ένα τρίτο ζήτημα που αναδύεται από τα δεδομένα είναι η σημασία της ισότιμης

σχέσης ανάμεσα στον επόπτη και στις εργαζόμενες. Η ισότιμη σχέση αναδεικνύεται στα

δεδομένα από το γεγονός ότι ο επόπτης ακούει και εμπιστεύεται τη γνώμη μας και την

αίσθησή μας για τους ανθρώπους και την κοινότητα, από τη συνδιαμόρφωση στο

σχεδιασμό δράσεων στην υποστήριξη και στην κοινότητα, από το γεγονός ότι διαπνέει το

σύνολο της συνεργασίας μας η ανάληψη της ευθύνης από μέρους μας.

3.4 Η σχέση με τις συναδέλφους

Ένα τελευταίο ζήτημα που αναδύεται για τον επαγγελματία αφορά στη σχέση

μεταξύ μας καθώς και με την τρίτη συνάδελφό μας, ως εργαζόμενες στο Πρόγραμμα.

Αρχικά, ένα ζήτημα που προκύπτει στα δεδομένα είναι η ισότιμη σχέση που φαίνεται να

έχουμε αναπτύξει μεταξύ μας στη συνεργασία μας. Αναλυτικότερα, βλέπουμε στα

δεδομένα να λειτουργούμε ως ομάδα, μέσα στην οποία υπάρχει ισότιμο μοίρασμα ευθύνης

και ισοτιμία στον χώρο έκφρασης και ανάληψης πρωτοβουλιών για την καθεμία από μας.

Βλέπουμε ότι μοιραζόμαστε σκέψεις, συναισθήματα, ιδέες, προβληματισμούς, τα οποία

έχουν ισότιμη βαρύτητα μέσα στην ομάδα, παίρνουμε αποφάσεις από κοινού και δρούμε

από κοινού.

Ο παραπάνω τρόπος, με τον οποίο φαίνεται να χτίζουμε τη συνεργασία μας, καθώς

και η προηγούμενη γνωριμία μας από την εκπαίδευσή μας, οδηγούν στη δημιουργία

σχέσης μεταξύ μας που διαπνέεται από ασφάλεια και εμπιστοσύνη. Φαίνεται στα

δεδομένα να υπάρχει στη σχέση μας αλληλοσεβασμός και αλληλοεκτίμηση για τον τρόπο

129

που δουλεύει η καθεμία, για τις ικανότητες της και τα θετικά της. Βλέπουμε στα δεδομένα

ότι έχουμε την εμπιστοσύνη να ακούσουμε η μία την άλλη και να δεχτούμε τη διαφορετική

οπτική η μία της άλλης. Έτσι, φαίνεται να βρίσκουμε τρόπους να συνεργαστούμε και να

συμφωνήσουμε, παρά το γεγονός ότι είμαστε αρκετά διαφορετικοί άνθρωποι.

Αναφορικά με τη σχέση μεταξύ μας μπορούμε να δούμε τα παρακάτω

αποσπάσματα από τα ημερολόγια μας:

Αυτό που είναι όμως πολύ σημαντικό και βοηθάει στα καλά αλλά μας διευκολύνει

κιόλας (είτε στις δυσκολίες με τους ανθρώπους, είτε στις οικονομικές) είναι η σχέση που

έχουμε οι τρεις μας μεταξύ μας. Η καθεμιά μας είναι πολύ διαφορετική, όμως έχουμε βρει

τρόπους επικοινωνίας και ακούμε πολύ η μια την άλλη. Εγώ πρώτη φορά αισθάνομαι τόση

εμπιστοσύνη και ασφάλεια σε συνεργασία μου (Ημερολόγια ερευνητριών, Προβληματισμοί-

Αναστοχασμός Απριλίου 2012).

Αναδύεται ότι η σχέση εμπιστοσύνης και ασφάλειας είναι πολύ σημαντική, γιατί η

σχέση αυτή φαίνεται να επιδρά θετικά στην ποιότητα της δουλειάς. Ακόμη, η σχέση αυτή

επιδρά θετικά στο κλίμα και στη δυναμική των δράσεων που αφορούν τους ανθρώπους

που έχουν προβλήματα εξάρτησης ή των δράσεων στην κοινότητα. Επιπλέον, η σχέση

εμπιστοσύνης και ασφάλειας φαίνεται να έχει ως αποτέλεσμα και τη βελτίωση του ίδιου

του επαγγελματία στη δουλειά. Από την άλλη, αναδύεται ότι η εμπιστοσύνη που είχαμε

μεταξύ μας είχε ως αρνητική συνέπεια το ότι κάποιες φορές δεν αναγνωρίζαμε τα λάθη της

συναδέλφου μας στη δουλειά. Επιπλέον, κάποιες από τις φορές που αναγνωρίζαμε τα λάθη

η μία της άλλης είχαμε την εμπιστοσύνη ότι η ίδια που κάνει το λάθος θα το διορθώσει με

τον τρόπο της.

Ένα τρίτο ζήτημα που αναδύεται στη σχέση με τους συναδέλφους είναι ότι

σταδιακά οι τρεις συνάδελφοι βλέπουμε ότι χτίζουμε μία πολύ δυνατή σχέση φιλίας,

αγάπης, αλληλοϋποστήριξης και αλληλεγγύης. Λόγοι για τους οποίους αναπτύσσουμε μία

τέτοια σχέση, αποτελούν φυσικά όλα όσα περιγράψαμε παραπάνω. Ένας ακόμη λόγος

φαίνεται να είναι το γεγονός ότι είμαστε και οι τρεις σε μία ξένη πόλη και στήνουμε τη ζωή

μας σε αυτήν χωρίς την οικογένειά μας και τους φίλους μας. Ένας τρίτος λόγος είναι ότι οι

οικονομικές δυσκολίες μας φέρνουν κοντά, για να μπορέσουμε να τις αντιμετωπίσουμε. Το

γεγονός ότι χτίσαμε μία τέτοια σχέση, βλέπουμε ότι έχει πολλαπλά προσωπικά οφέλη για

μας και εκτός των άλλων μας δίνει κουράγιο και δύναμη να ανταπεξέλθουμε στην

καθημερινότητα της δουλειάς και στις δυσκολίες της.

Όμως, η σχέση αυτή φαίνεται να έχει ως αποτέλεσμα να περνάμε πολύ χρόνο μαζί

και εκτός δουλειάς, και έτσι να μην παίρνουμε απόσταση η μία από την άλλη. Αυτό

130

φαίνεται να επιδρά αρνητικά στον συνολικό αναστοχασμό που οφείλουμε να κάνουμε για

τις δράσεις, για τις σχέσεις μας με τους ανθρώπους, για τη σχέση μεταξύ μας και για τον

εαυτό μας. Το γεγονός ότι δεν παίρναμε απόσταση μεταξύ μας αποτέλεσε αρκετά μεγάλο

κομμάτι των συζητήσεων με τον επόπτη μας. Παρ' όλα αυτά είναι κάτι που καταφέραμε να

το τηρήσουμε τους τελευταίους μήνες του χρονικού διαστήματος που μελετάμε.

Το τελευταίο ζήτημα που αναδεικνύεται στα δεδομένα και αφορά στη σχέση που

έχουμε οι συνάδελφοι μεταξύ μας είναι ότι συζητάμε τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας

διαρκώς, κυρίως για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε στις δράσεις. Φαίνεται ότι αυτή η

διαρκής συζήτηση έχει τη θετική συνέπεια ότι αναστοχαζόμαστε διαρκώς πάνω στη

δουλειά μας. Επιπλέον, το γεγονός ότι συζητάμε συνέχεια τις σκέψεις και τα συναισθήματά

μας, φαίνεται να είναι θετικό, γιατί ενισχύει την ομαδικότητα μεταξύ μας. Ακόμη, θετικό

στις συνεχείς μας συζητήσεις αναδεικνύεται το ότι συζητάμε τις διαφωνίες μας πολύ

ανοιχτά.

Ωστόσο, αυτή η διαρκής συζήτηση μεταξύ μας για τις δυσκολίες που

αντιμετωπίζουμε στις δράσεις της κοινότητας ή της υποστήριξης φαίνεται να έχει και

αρνητικά χαρακτηριστικά, καθώς και αρνητικές συνέπειες. Επιπλέον, βλέπουμε ότι συχνά

χάνουμε την ισορροπία και η συζήτηση από διαδικασία αναστοχασμού, γίνεται απλά μία

διαδικασία "ξεσπάσματος" και αποφόρτισης της έντασης. Ακόμη, βλέπουμε στα δεδομένα

ότι κάποιες φορές η συζήτηση αυτή μας βάζει πιο βαθειά στις καταστάσεις, μας εγκλωβίζει

και δεν έχουμε πάνω στα ζητήματα που μας απασχολούν μία εξωτερική προοπτική.

3.5 Τα αναδυόμενα συναισθήματα του επαγγελματία και η επιρροή τους στην

παρέμβαση

Αρχικά, στα δεδομένα μας βλέπουμε συχνά να περιγράφονται ή να συζητιούνται τα

συναισθήματά μας σε σχέση με τις δράσεις που πραγματοποιήσαμε στην τοπική κοινότητα.

Έτσι, συναντούμε συχνά συναισθήματα χαράς και ικανοποίησης όταν μία δράση πηγαίνει

καλά, έχει συμμετοχή ή παίρνουμε θετική ανατροφοδότηση από τους συμμετέχοντες.

Επιπλέον, βλέπουμε ότι νιώθουμε μεγάλη ικανοποίηση και χαρά, επειδή συμμετέχουμε

στις δράσεις, γνωρίζουμε τους ανθρώπους και αλληλεπιδρούμε συλλογικά μαζί τους,

μαθαίνουμε πράγματα. Αυτό είναι σημαντικό γιατί φαίνεται ότι με αυτόν τον τρόπο

κινητοποιούμαστε και εμείς οι ίδιες. Τέτοια θετικά συναισθήματα ακυρώνουν τα αρνητικά,

όπως το άγχος που μπορεί να έχουμε για τις δράσεις. Ακόμη, αναδεικνύεται από τα

δεδομένα ότι όταν μία δράση ατονεί, τότε χάνουμε τη διάθεσή μας για αυτήν. Έτσι είναι

131

ζητούμενο να είμαστε σε επαγρύπνηση ώστε να αναζητούμε τις ευθύνες μας που η δράση

έχει ατονήσει και τρόπους να "κυλίσει" καλύτερα.

Μερικά αποσπάσματα που δείχνουν συναισθήματά μας για τις δράσεις είναι τα

παρακάτω:

Σήμερα είχαμε το βάψιμο της αίθουσας στο Πολύκεντρο. …Χαίρομαι πάντα τόσο

πολύ τη συλλογική δράση, με γεμίζει ενέργεια και μου επιβεβαιώνει κάθε φορά ότι είναι

κέρδος για έναν άνθρωπο να κάνει «παρέα» με άλλους πράγματα. Αυτό που νιώθω μέσα σε

τέτοιες δράσεις είναι αυτό που με κάνει να πιστεύω τόσο πολύ στον τρόπο δουλειάς μας,

ότι μέσα από τη συλλογική δράση δημιουργούσε σχέσεις και αλλάζουμε (Ημερολόγια

ερευνητριών, 28 Απριλίου 2012).

Συχνά, επίσης, συναντούμε στα δεδομένα συναισθήματα για τις σχέσεις που

έχουμε με τους ανθρώπους που υποστηρίζονται από το Πρόγραμμα, για αυτό που

διαμείβεται μεταξύ μας και για όσα βιώνουν στη ζωή τους. Αναδύεται ότι νοιαζόμαστε για

τους ανθρώπους, νιώθουμε εμπιστοσύνη με τον καιρό, νιώθουμε συγκίνηση για την πορεία

κάποιων ανθρώπων. Ιδιαιτέρως, συναντάμε συναισθήματα που έχουν να κάνουν με τις

δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε με τους ανθρώπους που υποστηρίζονται από το

Πρόγραμμα. Μερικά από αυτά τα συναισθήματα είναι τα εξής: φαίνεται να νιώθουμε θυμό,

όταν κάποιοι άνθρωποι μεταφέρουν επανειλημμένα συμπεριφορές στο χώρο που

σχετίζονται με την χρήση, φαίνεται να νιώθουμε ενόχληση από την υποτιμητική

συμπεριφορά κάποιων ανθρώπων, απογοήτευση από τις διαρκείς προσπάθειες που

κάνουμε για την κινητοποίησή τους και λόγω των ευκαιριών που δίνουμε επανειλημμένα,

φαίνεται να νιώθουμε ανησυχία για αυτούς όταν η προσπάθειά τους κινδυνεύει.

Σημαντικό είναι, λοιπόν, όλα αυτά τα συναισθήματα να εκφράζονται ειλικρινά

στους ανθρώπους, καθότι η ειλικρίνεια και από τους ίδιους και σε αυτούς είναι ζητούμενο

στην προσπάθεια αποχής τους από τις ουσίες. Ακόμη αναδύεται πως ζητούμενο είναι από

την πλευρά μας να μην εγκλωβιζόμαστε στα συναισθήματά μας, να παίρνουμε χρόνο και

απόσταση και να συζητάμε με τον άνθρωπο τα συναισθήματα που γεννιούνται από την

σχέση με ουσιαστικό τρόπο και με προσανατολισμό την προσπάθειά του. Πολλές φορές οι

άνθρωποι που μας δυσκολεύουν, αναδύεται ότι μας προκαλούν συνολικά αρνητικά

συναισθήματα. Όμως αυτό οφείλουμε να προσπαθήσουμε να το υπερβαίνουμε, να δίνουμε

χρόνο και να είμαστε ανοιχτοί, πέρα από προσωπικές συμπάθειες και αντιπάθειες.

Ένα ακόμη ζήτημα που αναδύεται είναι τα συναισθήματά μας σε σχέση με τον

μικρό αριθμό των ανθρώπων που υποστηρίζονταν από το Πρόγραμμα. Έτσι φαίνεται στα

δεδομένα να νιώθουμε τα εξής συναισθήματα: νιώθουμε χαρά και ικανοποίηση όταν

132

έρχονται πολλοί άνθρωποι ταυτόχρονα στο χώρο, συναντάμε την αίσθηση ότι δεν

νιώθουμε χρήσιμες, βλέπουμε τη δυσκολία μας να πούμε σε κάποιον να πάρει απόσταση

από το Πρόγραμμα όταν η προσπάθειά του δεν διέπεται από διάθεση για αλλαγή και τέλος

αναδεικνύεται ότι έχουμε πολλές προσδοκίες από τους ανθρώπους που πηγαίνουν καλά.

Επιπλέον, μέσα από τα δεδομένα μας αναδύονται συχνά τα συναισθήματα για οι

προσωπικές δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε στο χρονικό διάστημα που μελετάμε και η

επιρροή τους στη δουλειά μας. Τα συναισθήματα φαίνεται να αφορούν προσωπικά

προβλήματα (π.χ. θάνατος κοντινών προσώπων), ζητήματα που σχετίζονται με την

εγκατάσταση και την προσαρμογή μας στη Σητεία και κυρίως τα οικονομικά προβλήματα

που αντιμετωπίσαμε. Κρίνουμε ότι στην παρούσα μελέτη δεν έχει αξία η ανάλυση των εν

λόγω συναισθημάτων και δυσκολιών, για αυτό και δεν αναπτύσσονται περαιτέρω. Αυτό

που ίσως αξίζει να αναφερθεί είναι ότι αναδύεται από τα δεδομένα ότι οι προσωπικές

δυσκολίες επηρεάζουν την ποιότητα της δουλειάς μας στο Πρόγραμμα. Αυτό, από ότι

φαίνεται από τα δεδομένα, γίνεται με τους εξής τρόπους: καταρχάς επηρεάζεται η διάθεση

και η όρεξη για δουλειά, κατά δεύτερον επηρεάζεται ο τρόπος που βλέπουμε τα πράγματα,

δεν έχουμε "καθαρό βλέμμα" για τις καταστάσεις που συναντάμε καθημερινά. Προκύπτει

λοιπόν ότι ο εργαζόμενος είναι ζητούμενο να βλέπει πώς τα συναισθήματα που βιώνει

λόγω προσωπικών δυσκολιών επηρεάζουν τη δουλειά του.

4. Αναδυόμενα ζητήματα για την παρέμβαση

Η τέταρτη και τελευταία κατηγορία που αναδύεται από τα δεδομένα με βάση τις

αρχές τις θεμελιωμένης θεωρίας αφορά σε ζητήματα που προκύπτουν τα οποία αφορούν

συνολικά την ψυχοκοινωνική παρέμβαση που μελετάται, δηλαδή το Πρόγραμμα

Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας.

Το πρώτο ζήτημα που προκύπτει, το οποίο συζητείται στην πρώτη υποκατηγορία,

είναι η σημασία που παίζει το τοπικό πλαίσιο στην παρέμβαση. Το γεγονός δηλαδή ότι η

παρέμβαση υλοποιείται στη Σητεία έχει κάποιες σημαντικές επιδράσεις σε αυτή, οι οποίες

αναλύονται στην εν λόγω υποκατηγορία. Το συγκεκριμένο ζήτημα φαίνεται να είναι πολύ

κεντρικό και να αποτελεί διαρκώς αντικείμενο προβληματισμού για μας.

Στις δυο επόμενες υποκατηγορίες περιγράφεται η σχέση του Προγράμματος με

τους θεσμούς και με την ΑμΚΕ «Κόντρα» αντίστοιχα, καθώς και οι επιδράσεις αυτών των

σχέσεων στην παρέμβαση. Στην τέταρτη αναδυόμενη υποκατηγορία, τέλος, συζητείται η

133

επίδραση των οικονομικών προβλημάτων του Προγράμματος καθώς και του κινδύνου

διακοπής της λειτουργίας του στις δράσεις του.

4.1 Η σημασία του τοπικού πλαισίου

Ένα ζήτημα που φαίνεται να επιδρά έντονα συνολικά στις δράσεις του

Προγράμματος είναι το τοπικό πλαίσιο60, δηλαδή όλοι εκείνοι οι παράγοντες που

προκύπτουν από το γεγονός ότι η παρέμβαση λαμβάνει χώρα σε μια συγκεκριμένη τοπική

κοινωνία. Η τοπική κοινότητα στην οποία πραγματοποιείται η παρέμβαση είναι η πόλης της

Σητείας αλλά συχνά και ο δήμος Σητείας. Η Σητεία λοιπόν είναι μια επαρχιακή πόλη στα

ανατολικά της Κρήτης, σχετικά αποκομμένη από άλλα αστικά κέντρα61, με πληθυσμό

περίπου 10.000 κατοίκους62. Έτσι φαίνεται να διαμορφώνονται δυο βασικοί παράγοντες

που επηρεάζουν την παρέμβαση: ο μικρός πληθυσμός και η «σητειακή κουλτούρα», η

οποία συνδέεται άμεσα με την κρητική κουλτούρα.

Ο πρώτος αναδυόμενος παράγοντας αναφορικά με το τοπικό πλαίσιο είναι ο μικρός

πληθυσμός της κοινότητας, του οποίου η επίδραση στην παρέμβαση φαίνεται να έχει

διάφορες διαστάσεις.

A) Μια πρώτη διάσταση φαίνεται να είναι το γεγονός ότι η κοινότητα είναι

περισσότερο συνεκτική και ότι οι κοινωνικοί θεσμοί δεν έχουν διαρραγεί πλήρως. 60

Η έμφαση στη γνώση που έχει να προσφέρει το τοπικό πλαίσιο μέσα στο οποίο υλοποιείται μια παρέμβαση συμφωνεί με τις αρχές της ψυχολογίας της απελευθέρωσης (Watkins & Shulman, 2008), της κοινοτικής και κριτικής ψυχολογίας (Prilleltensky & Nelson, 2002) και της έρευνας δράσης (Montero, 2000). 61

Αποκομμένη και λόγω απόστασης και λόγω κακού οδικού δικτύου. 62

9.912 κατοίκους με βάση την απογραφή του 2011 η πόλη της Σητείας και 18.318 ο δήμος Σητείας.

Ανα

δυ

όμ

ενα

ζη

τήμ

ατα

για

τη

ν π

αρ

έμβ

ασ

η

Η σημασία του

τοπικού πλαισίου

Η σχέση με τους θεσμούς

Η σχέση με την ΑμΚΕ «Κόντρα»

Η επίδραση των οικονομικών προβλημάτων

134

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι και η οικογένεια ως θεσμός είναι περισσότερο συνεκτική κι έτσι

αφενός είναι περισσότερο υποστηρικτική με τα μέλη της που αντιμετωπίζουν πρόβλημα

εξάρτησης και αφετέρου κρατά το πρόβλημα κρυφό. Συνήθως φαίνεται ότι προσπαθεί να

αντιμετωπίσει μόνη της το πρόβλημα, κρατώντας το εξαρτημένο μέλος της κοντά.

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι κάνουν χρήση ουσιών μέσα στο σπίτι

τους αφότου οι γονείς τους έχουν αντιληφθεί τί συμβαίνει.

Αυτό φαίνεται να έχει ως αποτέλεσμα οι άνθρωποι του χώρου να έχουν διατηρήσει

ένα βασικό επίπεδο λειτουργικότητας γιατί είναι περισσότερο ενταγμένοι κοινωνικά, δεν

έχουν διαρραγεί πλήρως οι σχέσεις τους ή δεν έχουν εξαθλιωθεί από τη χρήση. Αυτό όμως

έχει ως αποτέλεσμα να μην παίρνουν εύκολα την απόφαση να απέχουν από τις ουσίες

καθώς δεν έχουν υποστεί έντονα τις συνέπειες της επιλογής τους. Έτσι λοιπόν, από τη μια,

είναι ευκολότερο να ξαναχτίσουν τη ζωή τους, από την άλλη το Πρόγραμμα είναι λιγότερο

κεντρικό για τη ζωή τους. Αυτό σε κάποιες περιπτώσεις φαίνεται να είναι θετικό, σε κάποιες

όμως όχι. Θετικό γιατί γίνεται ευκολότερος ο προσανατολισμός στην κοινωνική τους

επανένταξη. Αρνητικό, όμως, στις περιπτώσεις που οι σχέσεις που έχει ο άνθρωπος είναι

κυρίως με ανθρώπους που έχουν εμπλοκή με τις ουσίες, γιατί φαίνεται ότι με αυτόν τον

τρόπο είναι δυσκολότερο να απέχει πλήρως από τις ουσίες και να αλλάξει σιγά σιγά τη ζωή

του. Προκύπτει λοιπόν σε αυτό το σημείο ένας προβληματισμός σχετικά με το ότι οι

άνθρωποι συνεχίζουν για κάποιους λόγους τη χρήση παρόλο που έχουν κάποιες κοινωνικές

σχέσεις, ένας προβληματισμός σχετικά με την ποιότητα των σχέσεων που χρειάζεται να έχει

κάποιος κατά την προσπάθειά του να απέχει από τις ουσίες.

Επιπλέον βλέπουμε λόγω της συνεκτικότητας της κοινωνίας να υπάρχουν στην

πόλη πολλές συλλογικότητες, οι άνθρωποι να ασχολούνται με τα προβλήματα της

κοινότητας ή να βοηθούν σε πράγματα που συμβαίνουν στην πόλη ακόμη και όταν δεν

συμμετέχουν ενεργά σε αυτά, για παράδειγμα δίνοντας χορηγίες. Τα παραπάνω φαίνεται

να συμβάλλουν σε μια φυσικότητα των δράσεων υπό την έννοια ότι, ακόμη και όταν

κάποιος δεν κατανοεί πλήρως τους στόχους ή τη φιλοσοφία μιας δράσης, συμμετέχει σε

αυτή φυσικά είτε λόγω προσωπικών σχέσεων με κάποιον που συμμετέχει, είτε γιατί θέλει

απλά να βοηθήσει, είτε γιατί ούτως ή άλλως συμμετέχει σε πράγματα που συμβαίνουν στην

πόλη.

Β) Μια δεύτερη διάσταση που απορρέει από το γεγονός ότι η πόλη έχει μικρό

πληθυσμό αφορά στο ότι η πληροφορία «μεταδίδεται» γρήγορα και εύκολα. Υπάρχει

έντονος κοινωνικός σχολιασμός, περιέργεια, καθημερινές συζητήσεις για όσα συμβαίνουν

135

στην πόλη, άλλες φορές καλοπροαίρετα και άλλες όχι. Αυτό φαίνεται να έχει ως

αποτελέσματα:

- Το γεγονός ότι είναι ευκολότερο να γίνουν γνωστές οι δράσεις του Προγράμματος

καθώς και το «πώς ήταν» ή «πώς πήγαν». Η όποια θετική ανατροφοδότηση διαχέεται

άμεσα στην κοινωνία και χτίζεται έτσι γρηγορότερα η εμπιστοσύνη για το Πρόγραμμα. Από

την άλλη, διαχέεται γρήγορα και κάθε λάθος ή η όποια αρνητική ανατροφοδότηση.

-Ένα δεύτερο αποτέλεσμα είναι η προσπάθεια που φαίνεται να κάνουμε για να

προστατέψουμε το Πρόγραμμα και κυρίως τους ανθρώπους του χώρου.

Ένα κεντρικό ζητούμενο αυτής της προσπάθειας φαίνεται να είναι η προστασία του

απορρήτου των ανθρώπων. Προκύπτει συχνά από τα δεδομένα ότι αντιμετωπίζουμε

διαρκώς την ερώτηση από τα ΜΜΕ αλλά και από διάφορους ανθρώπους για το πόσοι

άνθρωποι έρχονται στο Πρόγραμμα καθώς και αν έρχεται ο τάδε στο Πρόγραμμα, κλπ.

Αφού τους παρουσιάσαμε τον απολογισμό και αφού ακολούθησε η γνωστή

ερώτηση «Πόσα άτομα έρχονται στο Πρόγραμμα;» (αυτήν την ερώτηση μας την κάνουν

όλοι: Κοντραίοι, δημοσιογράφοι, άσχετοι), περάσαμε στη συζήτηση του … (Ημερολόγια

ερευνητριών, 4 Ιουλίου 2012).

Ένα ακόμη ζητούμενο στην προσπάθεια προστασίας του Προγράμματος είναι ο

κομματικός αποστιγματισμός του, ο οποίος προκύπτει από την εμπλοκή κάποιων μελών της

«Κόντρα» σε συγκεκριμένο κομματικό χώρο. Όπως φαίνεται, στη συνείδηση των πολιτών

της Σητείας οι συγκεκριμένοι άνθρωποι είναι ταυτισμένοι με την «Κόντρα», καθώς είναι

από τα βασικά ιδρυτικά μέλη της, και ταυτόχρονα η «Κόντρα» και το Πρόγραμμα θεωρείται

ότι είναι ένα και το αυτό. Αναδύεται λοιπόν από τα δεδομένα η προσπάθειά μας να

κρατήσουμε μια ισορροπία τέτοια ώστε να μην στιγματιστεί περαιτέρω το Πρόγραμμα.

Σήμερα είχαμε την προβολή του καινούριου ντοκιμαντέρ του Άρη Χατζηστεφάνου

«Catastroika». Η προβολή αυτή μας προβλημάτισε πολύ. Ενώ την «Catastroika» την είχαμε

βάλει εξαρχής στο πρόγραμμα και είχαμε ζητήσει και άδεια από τον Χατζηστεφάνου για να

την προβάλουμε, στην πορεία αντιληφθήκαμε ότι η προβολή πέφτει 4-5 μέρες πριν τις

βουλευτικές εκλογές. Έχουμε πει από την αρχή που είμαστε εδώ να είμαστε προσεκτικές

στην πολιτική μας δράση και ειδικά να προσέξουμε να μην στιγματιστεί το Πρόγραμμα

κομματικά, κάτι που ήδη έχει γίνει στο παρελθόν γιατί κάποια μέλη της «Κόντρα»

δραστηριοποιούνται … (σ.σ.: όνομα πολιτικού κόμματος) (Ημερολόγια ερευνητριών, 2

Μαϊου 2012).

- Ένα τρίτο αναδυόμενο αποτέλεσμα της άμεσης διάχυσης της όποιας πληροφορίας

είναι ο έντονος στιγματισμός του εξαρτημένου υπό την έννοια ότι οι περισσότεροι πολίτες

136

γνωρίζουν ότι κάποιος κάνει ή έκανε χρήση63. Έτσι ο άνθρωπος που αρχίζει να απέχει από

τις ουσίες έχει να αντιμετωπίσει για αρκετό διάστημα μια δυσπιστία ή καχυποψία για την

αλλαγή του. Ταυτόχρονα, φαίνεται κάποιοι άνθρωποι να έρχονται για ραντεβού στο

Πρόγραμμα αλλά να αναφέρουν ότι δεν θέλουν έρχονται συστηματικά γιατί θεωρούν ότι

θα γίνει γνωστό το πρόβλημά τους.

Ο … ήταν αρκετά σφιγμένος στην κουβέντα, είναι πολύ ζορισμένος σ’ αυτή τη φάση,

θέλει βοήθεια αλλά δε θέλει να έρθει στο Πρόγραμμα γιατί φοβάται ότι θα μαθευτεί στη

Σητεία ότι είναι χρήστης (η οικογένειά του δεν το ξέρει) (Ημερολόγια ερευνητριών, 12

Σεπτεμβρίου 2012).

Επίσης, φαίνεται κάποιοι πολίτες να μην συμμετέχουν σε δράσεις του

Προγράμματος ειδικά σε αυτές που γίνονται στο χώρο του γιατί θεωρούν ότι θα

στιγματιστούν είτε οι ίδιοι είτε οι οικογένειές τους.

Ο … (σ.σ. πολίτης της Σητείας, ο οποίος συμμετέχει σε δράσεις του Προγράμματος)

μας είπε ότι οι προβολές ταινιών που ξεκίνησε το Θέατρο της Σητείας πηγαίνουν πολύ καλά.

Ρώτησε κάποιους που πήγαν στις προβολές, πώς και δεν έχουν έρθει στου Προγράμματος

και αρκετοί απάντησαν ότι θέλουν να έρθουν αλλά φοβούνται ότι θα ακουστεί ότι κάποιος

στην οικογένειά τους έχει πρόβλημα με τα ναρκωτικά (Σημειώσεις πεδίου ερευνητριών).

Γ) Μια τρίτη αναδυόμενη διάσταση αφορά στη σημασία που έχουν στην εν λόγω

τοπική κοινωνία οι προσωπικές σχέσεις. Επειδή ο πληθυσμός είναι μικρός οι περισσότεροι

άνθρωποι γνωρίζονται μεταξύ τους και σχετίζονται με κάποιο τρόπο. Η ύπαρξη

προσωπικών σχέσεων μέσα στην κοινότητα φαίνεται να παίζει καθοριστικό ρόλο για τη

συμμετοχή της στις δράσεις του Προγράμματος. Έτσι, αναδεικνύεται ως σημαντική η

δημιουργία σχέσεων στην κοινότητα. Οι άνθρωποι της πόλης φαίνεται να είναι ευκολότερο

να εμπιστευτούν κάποιον που γνωρίζουν και έχουν σχέση μαζί του. Συχνά δηλαδή φαίνεται

να μην είναι αρκετή η εμπιστοσύνη στο Πρόγραμμα αλλά να είναι σημαντική και η

εμπιστοσύνη στους ανθρώπους που εργάζονται σε αυτό, πράγμα που χρειάστηκε χρόνο για

να επιτευχθεί.

Ταυτόχρονα, οι προσωπικές σχέσεις φαίνεται συχνά να μη συνάδουν με τις τυπικές

διαδικασίες που μπορεί να είναι απαραίτητες για κάποιες δράσεις, πχ. φαίνεται παράξενο

και χωρίς νόημα στους ανθρώπους με τους οποίους υπάρχει προσωπική σχέση να τους

προσκαλούμε σε συνάντηση με επιστολή. Ή φαίνεται να μην μπορούμε να καλέσουμε

ανθρώπους σε συνάντηση για μια δράση όταν για κάποιο λόγο τους συναντάμε στην

63

Ακόμη και για ανθρώπους οι οποίοι θεωρούν ότι το πρόβλημά τους είναι κρυφό, η τοπική κοινωνία φαίνεται να γνωρίζει και απλά να το συζητά κρυφά.

137

καθημερινότητα, γιατί όπως προκύπτει από τα δεδομένα θεωρείται ότι μπορούμε να

συζητήσουμε σε αυτές τις άτυπες συζητήσεις. Τέλος, φαίνεται συχνά δύσκολο να τεθεί ένα

πλαίσιο συνεργασίας με τους ανθρώπους που υπάρχει προσωπική σχέση.

Αναδεικνύεται λοιπόν ότι σε μια μικρή κοινωνία χρειάζεται η παρέμβαση να είναι

ευέλικτη, καθώς και να αναγνωρίζει και να ακολουθεί τους τρόπους με τους οποίους

συμβαίνουν σε αυτή τα πράγματα. Παράλληλα, όμως, χρειάζεται να υπάρχει και η

απαραίτητη ισορροπία έτσι ώστε να διασφαλίζονται οι βασικές αρχές των δράσεων, πχ. να

μην παρακάμπτεται μια συλλογική διαδικασία συζητώντας και αποφασίζοντας για μια

δράση με έναν από τους συμμετέχοντες σε αυτή στο δρόμο.

Ένα επιπλέον πρόβλημα που αναδύεται αναφορικά με τη συγκεκριμένη διάσταση

είναι το γεγονός ότι έρχονται να ζητήσουν στο Πρόγραμμα βοήθεια άνθρωποι που έχουμε

γνωρίσει στην κοινότητα σε άλλες περιστάσεις.

Σήμερα έκανα ραντεβού με τον … και την …, δυο παιδιά περίπου στην ηλικία μου

(γνωριζόμαστε καιρό τώρα) που ήρθαν για τη φίλη τους την …, που έχει κόψει τις ουσίες

εδώ και λίγο καιρό, πίνει όμως χασίς και αλκοόλ, ενώ παράλληλα παίρνει ψυχιατρική

αγωγή. Για την … ξέρουμε ήδη από τη μητέρα της, την …, που τη γνωρίζουμε προσωπικά.

…Γενικά η συνάντηση πήγε καλά αν και υπήρχε και από τις δυο μεριές αμηχανία γιατί με τα

παιδιά γνωριζόμαστε εκτός Προγράμματος, είμαστε κοντά ηλικιακά, κλπ (Ημερολόγια

ερευνητριών, 8 Φεβρουαρίου 2013).

Δ) Μια τέταρτη αναδυόμενη διάσταση που συνδέεται με το μικρό πληθυσμό είναι

το ότι ο κάθε άνθρωπος συνοδεύεται από την επαγγελματική του ιδιότητα ή το ρόλο του σε

όλες τις εκφάνσεις της ζωής του. Το γεγονός αυτό δημιουργεί κάποιες πρακτικές δυσκολίες

στον επαγγελματία αλλά και προσωπικές. Μια βασική δυσκολία φαίνεται να σχετίζεται με

το γεγονός ότι τους ανθρώπους που υποστηρίζονται από το Πρόγραμμα και ανθρώπους της

κοινότητας (πχ. γονείς, παιδιά, εφήβους, εκπαιδευτικούς) τους συναντούμε διαρκώς εκτός

του χώρου ή εκτός των δράσεων. Συχνά η αλληλεπίδραση με κάποιους ανθρώπους είναι

καθημερινή ή συμβαίνει σε πολλά διαφορετικά πλαίσια. Ως αποτέλεσμα οι άνθρωποι

συχνά ζητούν βοήθεια ή κάνουν προτάσεις για δράσεις εκτός πλαισίου, πχ. σε ένα καφέ ή

στο δρόμο. Ενδεικτικό είναι το παρακάτω απόσπασμα:

Σήμερα το βράδυ ενώ ήμασταν έξω σε ένα μπαρ ήρθε ο … και ζήτησε να μιλήσουμε

γιατί ήταν χάλια επειδή … Προσπάθησα να τον ησυχάσω και του είπα να τα πούμε από το

Πρόγραμμα (Ημερολόγια ερευνητριών, 22 Ιουνίου 2012).

138

Ακόμη, φαίνεται ότι επειδή συναντάμε διαρκώς τους ανθρώπους και εκτός

βλέπουμε τη συμπεριφορά τους συνολικά και όχι μόνο μέσα στο χώρο, γεγονός όμως που

σημαίνει ότι δεν γνωρίζουμε γι’ αυτούς μόνο όσα γεννιούνται μέσα στη σχέση.

… γιατί τον … τον έχουμε δει κάτω πολλές φορές πιωμένο (Ημερολόγια

ερευνητριών, 25 Σεπτεμβρίου 2012).

Ένα επιπλέον αποτέλεσμα είναι το γεγονός ότι συναντώντας ανθρώπους του χώρου

εκτός συχνά προτείνουν να καθίσουμε μαζί και αυτό μας φέρνει σε αμηχανία.

Τον συναντούσαμε πολύ συχνά έξω τα βράδια μεθυσμένο και τις περισσότερες

φορές να έρχεται να μας πιάνει κουβέντα για το Πρόγραμμα, για τον τρόπο που

δουλεύουμε, για το ότι αυτός προτιμάει να τα λέμε έξω και άλλα τέτοια. Του ξεκαθαρίσαμε

πολλές φορές ότι ό,τι θέλει να μας πει να έρθει από το Πρόγραμμα. Η συμπεριφορά του

έγινε πολλές φορές προκλητική με αποκορύφωμα το ότι μια μέρα άναψε «μπάφο» δίπλα

μας μέσα σε μαγαζί (Ημερολόγια ερευνητριών, 23 Νοεμβρίου 2012).

Ε) Μια ακόμη διάσταση που αναδύεται στα δεδομένα αναφορικά με το μικρό

πληθυσμό της κοινότητας είναι το γεγονός ότι κατ’ αναλογία είναι μικρός και ο αριθμός των

ανθρώπων που υποστηρίζονται από το Πρόγραμμα ή των ανθρώπων που συμμετέχουν στις

δράσεις. Αυτό φαίνεται να έχει ως αποτέλεσμα οι σχέσεις που δημιουργούνται με τους

ανθρώπους να εξελίσσονται γρήγορα, να γίνονται πολύ κοντινές και οικείες, καθώς συχνά η

αλληλεπίδραση με τους αρκετούς ανθρώπους είναι καθημερινή. Πέρα όμως από τα θετικά

στοιχεία που μπορεί να έχει το γεγονός αυτό, δημιουργεί πολλές φορές κάποιες δυσκολίες

εφόσον η δυναμική που έχει αναπτύξει μια σχέση δεν αφορά απαραίτητα μια μακρόχρονη

αλληλεπίδραση, αλλά μια συμπυκνωμένη αλληλεπίδραση σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Έτσι δημιουργείται το ζητούμενο να κρατηθεί μια ισορροπία ώστε να μην διακυβεύεται μια

δράση λόγω της οικειότητας μιας σχέσης.

Με έναν από τους ανθρώπους του χώρου δημιουργήσαμε και οι τρεις εργαζόμενες

μια πολύ καλή και κοντινή σχέση. Ο άνθρωπος αυτός ερχόταν καθημερινά στο Πρόγραμμα,

συμμετείχε σε δράσεις και η προσπάθειά του ήταν πολύ καλή. Μέσα σε έξι μήνες σχέσης

είχαμε έρθει πολύ κοντά και ο άνθρωπος άρχισε να ζητά να πάμε ένα βράδυ για φαγητό στο

σπίτι του και γενικά η σχέση μας να μην περιορίζεται στο χώρο. Θεωρήσαμε την ανάγκη του

ανθρώπου πολύ λογική, όμως του εξηγήσαμε ότι δεν νιώθουμε ακόμη την απαραίτητη

ασφάλεια να κάνουμε κάτι τέτοιο αν δεν υπάρχει κάποιος λόγος. Δηλαδή, του εξηγήσαμε

πως ήδη όταν υπάρχει κάποιος λόγος δεν είμαστε άκαμπτες, πχ. επισκεφτήκαμε την

σύντροφό του στο νοσοκομείο όταν αντιμετώπισε κάποιο πρόβλημα υγείας, αλλά ότι είναι

καλύτερα η σχέση μας να αρχίσει να «βγαίνει από το χώρο» όταν εκείνος θα έχει κάνει

μερικά βήματα περισσότερα στην προσπάθειά του (Επεξεργασία πηγών: Ημερολόγια

ερευνητριών Ιανουάριος, Φεβρουάριος, Ιούλιος, 2012, Σημειώσεις πεδίου ερευνητριών).

139

ΣΤ) Μια τελευταία διάσταση που αναδύεται αναφορικά με το μικρό πληθυσμό της

πόλης και της ευρύτερης περιοχής είναι το γεγονός ότι υπάρχει έλλειψη διάφορων

υπηρεσιών παροχής κοινωνικής φροντίδας και ειδικά υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Επειδή ο

πληθυσμός της πόλης είναι μικρός, δεν θεωρείται απαραίτητο να υπάρχουν κάποιες

υπηρεσίες σε αυτή. Κάποιες υπηρεσίες βρίσκονται στον Άγιο Νικόλαο, κάποιες στο

Ηράκλειο και κάποιες δεν υπάρχουν καθόλου στην Κρήτη. Αυτό συχνά φαίνεται να έχει ως

αποτέλεσμα άνθρωποι που αντιμετωπίζουν διάφορα σοβαρά ζητήματα στη ζωή τους να

μην έχουν που να απευθυνθούν. Αρκετές φορές λοιπόν οι άνθρωποι αυτοί απευθύνονται

στο Πρόγραμμα. Αναδύεται έτσι συχνά η προσπάθειά μας να αναζητήσουμε υπηρεσίες στις

οποίες μπορούν να απευθυνθούν και να έρθουμε σε επικοινωνία μαζί τους για να μάθουμε

τον τρόπο λειτουργίας τους. Φαίνεται να προσπαθούμε επίσης να συζητήσουμε με τους

ανθρώπους και να τους προτείνουμε κάποια πράγματα στο μέτρο των δυνατοτήτων μας ή

των δυνατοτήτων του χώρου. Παράλληλα όμως αναδύεται και η ανεπάρκειά μας ως χώρος

να απαντήσουμε σε προβλήματα των ανθρώπων της κοινότητας μεταξύ άλλων είτε λόγω

περιορισμένου δυναμικού, είτε λόγω έλλειψης εμπειρίας, κα. Ενδεικτικά, ένα σοβαρό

ζήτημα που αναδύεται στο οποίο φαίνεται να μην μπορούμε να ανταποκριθούμε είναι οι

περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας που μας αναφέρουν αρκετοί εκπαιδευτικοί.

Ο δεύτερος αναδυόμενος παράγοντας αναφορικά με το τοπικό πλαίσιο είναι η

«σητειακή κουλτούρα», της οποίας οι επιδράσεις στην παρέμβαση έχουν διάφορες

διαστάσεις, άλλες περισσότερο άλλες λιγότερο σημαντικές.

Α) Μια πρώτη διάσταση φαίνεται να αφορά στο κλίμα της περιοχής και τον τρόπο

ζωής και τη νοοτροπία που έχουν διαμορφωθεί λόγω αυτού. Ειδικότερα, η μακρά διάρκεια

του καλοκαιριού στην περιοχή έχει ως αποτέλεσμα οι άνθρωποι να έχουν ενασχολήσεις

που σχετίζονται με τη θάλασσα, να έχουν μια χαλαρότητα στην καθημερινότητα τους, κα.

Βλέπουμε έτσι τους μήνες που διαρκεί το καλοκαίρι να κυλούν γενικότερα τα πράγματα

στην πόλη με πολύ χαλαρούς ρυθμούς, πράγμα που έχει επίδραση στις δράσεις του

Προγράμματος. Οι άνθρωποι του χώρου έρχονται λιγότερο, κάποιες δράσεις σταματάνε ή

για κάποιες άλλες χρειάζεται πολύ ενέργεια για να συνεχιστούν.

Αναφορικά με το Πολύκεντρο τώρα (σ.σ.: Πολύκεντρο είναι ο χώρος στον οποίο μας

παραχωρήθηκε μια αίθουσα για τη δημιουργία του στεκιού νέων), συζητήσαμε με τους

εμπλεκόμενους και οι περισσότεροι πιστεύουν ότι δεν έχει νόημα να ξεκινήσει η αίθουσα

να λειτουργεί τώρα που καλοκαιριάζει γιατί δε θα έρχεται κανείς (Ημερολόγια ερευνητριών,

Προβληματισμοί- Αναστοχασμός Μαΐου 2012).

140

… και οι άνθρωποι τώρα που καλοκαίριασε έρχονται λιγότερο (Ημερολόγια

ερευνητριών, Προβληματισμοί- Αναστοχασμός Ιουνίου 2012).

Β) Μια δεύτερη διάσταση φαίνεται να αφορά τις οικονομικές δραστηριότητες του

τόπου και ειδικότερα την αγροτική παραγωγή. Πιο συγκεκριμένα, οι περισσότεροι

άνθρωποι φαίνεται ότι είναι ελαιοπαραγωγοί είτε κατ’ επάγγελμα είτε για να

συμπληρώσουν το εισόδημά τους. Έτσι, η περίοδος συγκομιδής της ελιάς κατά τους

χειμερινούς μήνες, φαίνεται να καθορίζει έντονα τους ρυθμούς της πόλης, γεγονός που έχει

επίσης επίδραση στις δράσεις του Προγράμματος.

Γενικά έχουμε στο νου μας ότι από τώρα και πέρα οι ελιές θα είναι ένα πρόβλημα,

οπότε στις δράσεις θα μετρήσουμε αρκετά και την αντικειμενική συνθήκη, στο πού και πότε

μπορούν να συμμετέχουν τα παιδιά (Ημερολόγια ερευνητριών, 19 Νοεμβρίου 2012).

Γ) Μια τρίτη διάσταση φαίνεται να αφορά το γεγονός ότι οι άνθρωποι εδώ είναι

φιλόξενοι και επί της ουσίας ανοιχτοί. Δέχονται τους καινούριους ανθρώπους και τις

καινούριες ιδέες και δοκιμάζουν καινούρια πράγματα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να είναι

ανοιχτοί στο να συμμετέχουν σε πράγματα που συμβαίνουν στην πόλη και κατ’ επέκταση

και στις δράσεις του Προγράμματος.

Δ) Η τελευταία και σημαντικότερη διάσταση που αναδύεται αναφορικά με την

σητειακή κουλτούρα είναι η θέση που έχει στην κοινότητα η χρήση αλκοόλ και χασίς. Πιο

συγκεκριμένα, στην τοπική κοινότητα η κατανάλωση αλκοόλ και ειδικότερα της ρακής είναι

ιδιαίτερα διαδεδομένη και κοινωνικά ενταγμένη. Οι άνθρωποι φαίνεται να καταναλώνουν

αλκοόλ σε κάθε περίσταση και σε μεγάλες ποσότητες. Φαίνεται επίσης να θεωρούν την

κατανάλωση ρακής ακόμη και σε πολύ μεγάλες ποσότητες φυσιολογική και μάλιστα συχνά

και επιβεβλημένη.

«Η ρακή δεν κάνει κακό, Η ρακή σκοτώνει τα μικρόβια» (Σημειώσεις πεδίου

ερευνητριών).

Σε συζήτησή μας με την … (σ.σ.: εκπαιδευτικό) μας ανέφερε ότι έχει τύχει στο

σχολείο να πηγαίνουν παιδιά μεθυσμένα και να απαντούν σε ερώτησή της σχετικά με αυτό

ότι πίνανε το προηγούμενο βράδυ με τους γονείς τους ρακή, για να τη συνηθίζουν και να

μάθουν να την πίνουν (Σημειώσεις πεδίου ερευνητριών).

Ταυτόχρονα, φαίνεται να είναι ευρέως διαδεδομένη και κοινωνικά αποδεκτή η

χρήση χασίς. Φαίνεται άνθρωποι όλων των ηλικιών να κάνουν περιστασιακή χρήση χασίς

θεωρώντας ότι επειδή είναι φυσική ουσία δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα.

141

Όμως, η θέση του αλκοόλ και του χασίς στην τοπική κουλτούρα φαίνεται να

δημιουργεί κάποιες δυσκολίες είτε στην υποστήριξη των ανθρώπων, είτε στις δράσεις

πρόληψης. Αναδύεται πολύ έντονα ότι είναι δύσκολη η κινητοποίηση των ανθρώπων του

χώρου για πλήρη αποχή από τις ουσίες64. Προκύπτει πολύ συχνά οι άνθρωποι να

διακόπτουν τη χρήση ηρωίνης αλλά να συνεχίζουν τη χρήση χασίς χωρίς να τη θεωρούν

προβληματική, ακόμη κι όταν η χρήση αυτή γίνεται καθημερινά.

Ενδεικτικά λέει κάποιος:

«Χασίς πίνουν όλοι, όχι μόνο εγώ που είμαι πρεζάκιας» (Σημειώσεις πεδίου

ερευνητριών).

Ακόμη, βλέπουμε ότι οι άνθρωποι που αποφασίζουν να απέχουν από τις ουσίες

αντιμετωπίζουν μεγάλη δυσκολία με το περιβάλλον τους καθώς πολλοί άνθρωποι με τους

οποίους σχετίζονται κάνουν χρήση χασίς. Φαίνεται να δυσκολεύονται ακόμη περισσότερο

στην αποχή από το αλκοόλ αφού συχνά ούτε η οικογένειά τους κατανοεί γιατί χρειάζεται

τουλάχιστον για ένα διάστημα να απέχουν και από αυτό.

Επιπλέον, αναδύεται πολύ έντονα ότι πολλοί άνθρωποι που είναι εξαρτημένοι από

το αλκοόλ ή κάνουν κατάχρηση χασίς δε ζητάνε βοήθεια από το Πρόγραμμα, γιατί φαίνεται

ούτε οι ίδιοι αλλά ούτε και το περιβάλλον τους να αναγνωρίζουν το πρόβλημά τους.

Παράλληλα στις δράσεις με στόχο την πρόληψη φαίνεται να συναντούμε συχνά σε

γονείς και εκπαιδευτικούς μια μετριοπαθή στάση σε σχέση με την κατάχρηση αλκοόλ από

τους νέους της πόλης, τα τροχαία ατυχήματα που παθαίνουν μεθυσμένοι, κλπ.

4.2. Η σχέση με τους θεσμούς

Ένα ακόμη ζήτημα που αναδύεται από τα δεδομένα και φαίνεται να επηρεάζει την

παρέμβαση είναι η σχέση του Προγράμματος με τους θεσμούς. Αυτό που αναδύεται ως

σημαντικό στη σχέση με τον εκάστοτε θεσμό είναι η σχέση του με την «Κόντρα». Καθώς

όπως έχει ήδη αναφερθεί η «Κόντρα» είναι κομματικά στιγματισμένη, ως αποτέλεσμα είναι

κομματικά στιγματισμένο και το Πρόγραμμα. Απόρροια αυτού του κομματικού

στιγματισμού είναι το γεγονός ότι κάποιοι θεσμοί ή άνθρωποι μέσα σε αυτούς μας

τοποθετούν «απέναντι» όταν η κομματική τους ταυτότητα είναι διαφορετική από αυτή που

64

Το ζητούμενο της πλήρους αποχής από όλες τις ουσίες αποτελεί πρόταση του Προγράμματος στους ανθρώπους που υποστηρίζονται από το Πρόγραμμα, έτσι ώστε να χτίσουν σταδιακά μια ζωή μακριά από τις ουσίες. Αφού λοιπόν χτίσουν σιγά σιγά τη ζωή τους κάποιοι άνθρωποι διαλέγουν να κάνουν χρήση αλκοόλ σε κοινωνικά πλαίσια.

142

μας αποδίδουν. Προκύπτει έτσι μια προσπάθεια από την πλευρά μας προσέγγισης αυτών

των θεσμών ή των προσώπων για ενημέρωση για τις δράσεις του Προγράμματος, ώστε να

γίνει ξεκάθαρο ότι για το Πρόγραμμα οδηγό αποτελούν η φιλοσοφία και οι στόχοι του.

Αναδύεται όμως και μια δική μας τοποθέτηση αυτών των θεσμών «απέναντι» υπό την

έννοια ότι τους συναντούμε έχοντας την προκατάληψη ότι μας αντιμετωπίζουν εχθρικά.

Παράλληλα, αναδύεται και μια προσπάθεια από πλευράς μας η προσωπική πολιτική μας

δράσης να μην είναι προκλητική και να είναι, συχνά και ακραία, διακριτική για να μην

στιγματιστεί περαιτέρω το Πρόγραμμα κομματικά, πράγμα που φαίνεται να το θεωρούμε

αντιφατικό σε σχέση με τη φιλοσοφία μας.

Προκύπτει όμως από τα δεδομένα μας ότι κάποιοι θεσμοί ή πρόσωπα σε αυτούς

«ενοχλούνται» από τις δράσεις του Προγράμματος και τις θεωρούν «πολιτική». Αυτό, όχι

μόνο λόγω του στιγματισμού της «Κόντρα», αλλά και λόγω του προσανατολισμού που

έχουν αυτές οι δράσεις, καθώς βασικό κομμάτι της φιλοσοφίας του Προγράμματος είναι η

αμφισβήτηση του κυρίαρχου επιστημονικού παραδείγματος και η έμφαση στις κοινωνικές

και πολιτικές αιτίες των προβλημάτων των ανθρώπων.

Ταυτόχρονα, φαίνεται να μας προβληματίζει το αν η δυσπιστία ή αδιαφορία

κάποιων θεσμών για τις δράσεις του Προγράμματος οφείλεται σε άγνοια για αυτές. Αυτός

είναι ένας ακόμη λόγος για τον οποίο φαίνεται να προσεγγίζουμε πρόσωπα και θεσμούς.

Αναδύεται όμως και ένας προβληματισμός μας για το αν η όποια δυσπιστία ή αδιαφορία

σχετίζεται με ζητήματα κύρους του Προγράμματος, με την έλλειψη σχέσης από πλευράς

μας με την κοινότητα (αρχικά τουλάχιστον) ή ακόμη και με την ηλικία μας. Αναφορικά με το

τελευταίο, προκύπτει συχνά από τα δεδομένα η ερμηνεία μας ότι η στάση κάποιων θεσμών

απέναντι στο Πρόγραμμα σχετίζεται με το ότι είμαστε νεαρές σε ηλικία, ερμηνεία η οποία

κάποιες φορές επιβεβαιώνεται.

Ειδικότερα, αναφορικά με τη σχέση του Προγράμματος με το Δήμο αναδύεται ότι η

σχέση αυτή έχει διακυμάνσεις ανάλογα με τη χρονική περίοδο και ανάλογα με τα πρόσωπα

που εξετάζουμε. Η σχέση αυτή για μας ξεκινά με την έναρξη της χρηματοδότησης του

Προγράμματος από το Δήμο Σητείας. Λόγω της συνεργασίας αυτής λοιπόν φαίνεται να

κάνουμε αρκετές συναντήσεις με τη δημοτική αρχή, που φαίνεται να έχει μια τυπική και

συγκαταβατική στάση απέναντι στο Πρόγραμμα, σε κάποιο βαθμό αδιάφορη για τις

δράσεις του και υποτιμητική απέναντι στην «Κόντρα» αλλά και στους προηγούμενους

εργαζόμενους.

Παράλληλα, κάποιοι δημοτικοί σύμβουλοι, ακόμη και της επικεφαλής δημοτικής

παράταξης φαίνεται να έχουν θετική στάση απέναντι στο Πρόγραμμα, να συμμετέχουν σε

143

κάποιες δράσεις και να είναι βοηθητικοί σε πράγματα που χρειαζόμαστε. Παρόλα αυτά,

αναδεικνύεται ότι αρκετοί άνθρωποι της τοπικής αυτοδιοίκησης και αιρετοί δε γνωρίζουν

ακριβώς τί κάνει το Πρόγραμμα, γεγονός που φαίνεται να ερμηνεύεται από μας ως

αδιαφορία.

Ενδεικτικά παραθέτουμε την τοποθέτηση μιας δημοτικής συμβούλου από τη

συνεδρίαση του δημοτικού συμβουλίου στην οποία συζητήθηκε το θέμα της

χρηματοδότησης του Προγράμματος από το Δήμο:

«Το παρακολουθώ από κοντά και είμαι μέλος της ΚΟΝΤΡΑ οπότε νιώθω περήφανη

που συμβαίνει στην πόλη μου αυτό το συμβάν αυτό το πρόγραμμα. Νομίζω ότι είναι άκρως

απαραίτητο να συνεχιστεί, δεν ξέρω με ποιόν τρόπο, πάντως πρέπει να βρούμε τον τρόπο.

Το θεωρώ αδιανόητο τόσοι άνθρωποι, τόσοι εξαρτημένοι και οι οικογένειές τους που έχουν

βοηθηθεί να μείνουν μετέωροι. Φανταστείτε τη ματαίωση που θα βιώσουν. Φανταστείτε

πως θα νιώσουν ξαφνικά ξεκρέμαστοι. Θεωρώ ότι είναι ανυπολόγιστη η αξία των όσων

έχουν προσφέρει. Πραγματικά το κρίνω άκρως απαραίτητο, και με ανθρώπους που μιλάμε,

ψυχολόγους, ψυχιάτρους, κοινωνικούς λειτουργούς, λόγω της δουλειάς μου επειδή

συναναστρέφομαι κι εγώ από το ειδικό σχολείο θεωρούν αυτό που συμβαίνει στην πόλη

της Σητείας από τα λίγα πρωτοποριακά που συμβαίνουν στην Ελλάδα. Δηλαδή, αν

πραγματικά αυτό το πρόγραμμα σταματήσει θα είναι σαν να βάζουμε τα δακτυλάκια μας

και να βγάζουμε τα ματάκια μας» (Απομαγνητοφώνηση των πρακτικών της συνεδρίασης

του δημοτικού συμβουλίου στις 26/10/2012).

Αναφορικά τώρα με τη σχέση του Προγράμματος με θεσμούς ή φορείς υγείας,

ψυχικής υγείας και κοινωνικής πρόνοιας αναδύεται ότι αφενός οι περισσότεροι γνωρίζουν

το Πρόγραμμα και αφετέρου ότι δηλώνουν διάθεση συνεργασίας.

Η ευόδωση όμως της συνεργασίας φαίνεται να σχετίζεται με την ύπαρξη σχέσης με

κάποιους ανθρώπους μέσα στους θεσμούς, κυρίως με αυτούς που δείχνουν ενδιαφέρον και

διάθεση να κάνουν πράγματα. Κατά τα άλλα, οι περισσότεροι θεσμοί διατηρούν απλώς μια

τυπική σχέση με το Πρόγραμμα. Ακόμη, αναδύεται η έλλειψη διάθεσης συνεργασίας από

άλλα θεραπευτικά προγράμματα απεξάρτησης, γεγονός που φαίνεται να μας

προβληματίζει, να μας ενοχλεί και να μας στεναχωρεί.

Σήμερα το πρωί τηλεφώνησα ξανά στη θεραπεύτρια του … στ… … (σ.σ.: όνομα

θεραπευτικού προγράμματος που παρακολουθούσε παράλληλα ένας άνθρωπος), αφού

περίμενα μια εβδομάδα και δεν πήρε. Πήρα δυο φορές και ήταν απασχολημένη, της άφησε

μήνυμα στη γραμματεία, αλλά δεν πήρε πίσω (Ημερολόγια ερευνητριών, 22 Φεβρουαρίου

2013).

144

Τέλος, αναφορικά με τη σχέση του Προγράμματος με τα ΜΜΕ αναδύεται από τη

μια η υποστήριξή τους και η κάλυψη των δράσεων του. Φαίνεται η στάση τους να είναι

ιδιαίτερα υποστηρικτική την περίοδο που το Πρόγραμμα κινδύνεψε να διακόψει τη

λειτουργία του. Από την άλλη, αναδύεται συχνά η περιέργειά τους σχετικά με τον αριθμό

των ανθρώπων απέναντι στο Πρόγραμμα καθώς και η τυπική κάλυψη κάποιων δράσεων

του Προγράμματος.

Από τη δική μας πλευρά αναδύεται πολύ έντονα η αμηχανία μας απέναντι στα

τοπικά ΜΜΕ. Ανακοινώνουμε μεν τις δράσεις μας μέσω αυτών, κυρίως μέσω δελτίων

τύπου, μας δυσκολεύει όμως η προβολή. Ιδιαίτερα τον πρώτο καιρό, που ακόμη είμαστε

πολύ καινούριες στη δουλειά και άγνωστες στην κοινότητα, η προβολή στα ΜΜΕ μας

δυσκολεύει και μας φοβίζει.

Σήμερα πήγαμε με τα «Παιχνίδια του Κόσμου» (ξύλινα παραδοσιακά παιχνίδια από

όλο τον κόσμο) στο 1ο Δημοτικό Σχολείο Σητείας. … Δυσκολεύτηκα όμως πάρα πολύ που

χρειάστηκε να μιλήσουμε σε ένα δημοσιογράφο τοπικού καναλιού. Έπρεπε να μιλήσω για

κάτι που δεν το ξέρω καλά και ενώ είμαι στην πόλη μόνο 3 μέρες. Φοβάμαι λίγο αυτήν την

επαφή με τα ΜΜΕ (Ημερολόγια ερευνητριών, 8 Δεκεμβρίου 2011).

Επίσης, φαίνεται σε κάποιες φάσεις να μας προβληματίζει μήπως έχουμε

υπερπροβληθεί επειδή τα τοπικά ΜΜΕ καλύπτουν όλες τις δράσεις μας. Από την άλλη, μας

προβληματίζει μήπως η άρνησή μας να μιλήσουμε θεωρηθεί αγένεια ή ελιτισμός.

4.3 Η σχέση με την ΑμΚΕ «Κόντρα»

Ένα επιπλέον ζήτημα που φαίνεται να επιδρά στην παρέμβαση είναι η σχέση του

Προγράμματος με την ΑμΚΕ «Κόντρα». Από τα δεδομένα αναδύονται διάφορες διαστάσεις

αυτής της σχέσης, η οποία φαίνεται να είναι στενή, αλληλοϋποστηρικτική αλλά και με

διάφορα προβλήματα. Καταρχάς αναδύεται από τα δεδομένα ότι λόγω προηγούμενων

διακυμάνσεων στη σχέση της «Κόντρα» με το Πρόγραμμα, η σχέση των μελών της μαζί μας

ξεκινά συγκρατημένα. Κάποια άλλα μέλη της φαίνεται αφενός να είναι δύσπιστα απέναντί

μας, κυρίως λόγω ηλικίας, και αφετέρου να νοσταλγούν τους προηγούμενους

εργαζόμενους. Από τη δική μας πλευρά φαίνεται να υπάρχει μια σύγχυση σχετικά με το

ποιά ακριβώς είναι η σχέση του Προγράμματος με την «Κόντρα» και ποιά είναι τα όρια

αυτής της σχέσης.

Κάποια μέλη της «Κόντρα» έχουν πολύ καλή σχέση με τα παιδιά του Προγράμματος

και αυτό είναι πολύ σημαντικό. Με μπερδεύει όμως η σχέση των μελών της «Κόντρα» με το

145

Πρόγραμμα γενικά, δεν ξέρω μέχρι που φτάνει (Ημερολόγια ερευνητριών, 12 Δεκεμβρίου

2011).

Με την πάροδο του χρόνου και μέσα από την από κοινού δράση η σχέση αυτή

φαίνεται σιγά σιγά να γίνεται σχέση αλληλοϋποστήριξης και εμπιστοσύνης. Φαίνεται

επίσης η σχέση αυτή να ενισχύεται πολύ έντονα λόγω των οικονομικών προβλημάτων και

του κινδύνου διακοπής λειτουργίας του Προγράμματος. Αναδύεται ιδιαίτερα η προσπάθεια

των μελών της «Κόντρα» να στηρίξουν εμάς προσωπικά.

Από την δική μας πλευρά, αναδύεται στα δεδομένα μας μια απογοήτευση από την

«Κόντρα» ως συλλογικότητα. Ενώ έχουμε καλή σχέση με τα μέλη της, φαίνεται να

θεωρούμε ότι η «Κόντρα» ως συλλογικότητα έχει αδρανήσει και ότι έχει χάσει τον

προσανατολισμό της.

Αναδύεται επιπλέον πολύ έντονα η αίσθησή μας ότι στην σχέση μας με την

«Κόντρα» ενέχονται και τα προβλήματα που είχε στο παρελθόν με το Πρόγραμμα. Έτσι,

αναδύεται και μια δική μας προσπάθεια να συζητηθούν τα προβλήματα στη σχέση μας

ανοιχτά και να τεθεί η συνεργασία μας σε νέες βάσεις. Φαίνεται αυτή η προσπάθεια να μην

αρέσει στα περισσότερα μέλη της «Κόντρα» και αρχικά να δημιουργεί εντάσεις. Όμως,

όπως αναδεικνύεται στη συνέχεια, μετά από αυτές τις ανοιχτές συζητήσεις η σχέση μεταξύ

μας βελτιώθηκε, έγινε πιο στενή και η συνεργασία μας εμπλουτίστηκε.

Νιώθω ότι επιτέλους είπαμε κάποια πράγματα ανοιχτά και ότι από εδώ και πέρα

μπορούμε να χτίσουμε μια καλή συνεργασία (Ημερολόγια ερευνητριών, 4 Ιουλίου 2012).

Ένα ακόμη ζήτημα που αναδύεται αναφορικά με τη σχέση Προγράμματος και

«Κόντρα» είναι το γεγονός ότι στη συνείδηση των πολιτών της κοινότητα Πρόγραμμα και

«Κόντρα» είναι ένα και το αυτό. Το εν λόγω ζήτημα φαίνεται να μας ενοχλεί καθώς μεταξύ

άλλων η «Κόντρα» είναι κομματικά στιγματισμένη. Επιπλέον, φαίνεται να μας ενοχλεί

καθώς στην κοινότητα ακούμε συχνά την απογοήτευση κάποιων από τη συνεργασία τους

με την «Κόντρα», πράγμα που οδηγεί κάποια στιγμή στο παράδοξο να συμμετέχουν

άνθρωποι στις δράσεις του Προγράμματος αλλά να μη συμμετέχουν σε δράσεις που

ξεκινούν με πρωτοβουλία της «Κόντρα» και στηρίζονται από το Πρόγραμμα.

Έτσι, φαίνεται να δημιουργείται σε μας ένας προβληματισμός σχετικά με το ποια

οφείλει να είναι η θέση μας σε αυτήν την κατάσταση. Φαίνεται να αναρωτούμαστε δηλαδή

για το αν οφείλουμε να πλαισιώσουμε πιο στενά την «Κόντρα» ή αν πρέπει να αφήσουμε

τη συλλογικότητα να λειτουργήσει κάνοντας τα λάθη της. Προκύπτει, λοιπόν, ότι πέρα από

κάποιες συζητήσεις στις οποίες εκφράζουμε στην «Κόντρα» τη γνώμη μας για το ποιά είναι

146

τα προβλήματα της, δεν αναλαμβάνουμε ενεργό ρόλο στη λειτουργία της. Φαίνεται να

στηρίζουμε τις δράσεις της και η «Κόντρα» να στηρίζει τις δράσεις του Προγράμματος, αλλά

κατά τα άλλα να αφήνουμε τη συλλογικότητα να λειτουργήσει από μόνη της.

4.4 Η επίδραση των οικονομικών προβλημάτων

Ένα τελευταίο αναδυόμενο ζήτημα που είχε επίδραση στην παρέμβαση είναι τα

οικονομικά προβλήματα. Η καθυστέρηση της ροής της χρηματοδότησης από το Δήμο

Σητείας, καθώς και ο κίνδυνος διακοπής της λειτουργίας του Προγράμματος λόγω της

έλλειψης χρηματοδότησης, φαίνεται να επηρεάζουν έντονα τις δράσεις του Προγράμματος

καθώς κι εμάς τις ίδιες. Βλέπουμε μεταξύ άλλων ότι επηρεάζουν την απόδοσή μας στη

δουλειά, ότι δεσμεύουν ενέργεια και δυναμικό από τις δράσεις και ότι οδηγούν στην

αναβολή ή την αναστολή κάποιων.

Αναλυτικότερα, τα οικονομικά προβλήματα φαίνεται να δημιουργούν σε μας άγχος,

αβεβαιότητα για το αν μπορούμε να καλύψουμε τις βιοποριστικές μας ανάγκες, απόγνωση,

κλπ. Αναδύεται διαρκώς από τα δεδομένα μας η επιρροή των οικονομικών προβλημάτων

στην καθημερινότητα και τη διάθεσή μας. Αυτό φαίνεται να έχει επίδραση και στην

ποιότητα της δουλειάς και ειδικά στην υποστήριξη των ανθρώπων του χώρου, καθώς το

άγχος και η διάθεσή μας μεταφέρονται στο χώρο.

Την επίδραση των οικονομικών προβλημάτων μπορούμε να την εντοπίσουμε μέσα

στα αποσπάσματα που παραθέτουμε ενδεικτικά παρακάτω:

Αυτό που όμως μας δυσκολεύει και μας αγχώνει πάρα πολύ είναι το γεγονός ότι

ακόμη δεν έχει λυθεί το θέμα της σύμβασης (σ.σ.: με το Δήμο) και δεν ξέρουμε ακόμη πότε

θα λυθεί. Αυτό έχει οδηγήσει στο να ζοριζόμαστε αρκετά οικονομικά και ως αποτέλεσμα να

έχουμε ένα άγχος και μια γκρίνια (Ημερολόγια ερευνητριών, Προβληματισμοί-

Αναστοχασμός Απριλίου 2012).

Έχουμε πλέον τεράστιες οικονομικές δυσκολίες και αυτό μας φθείρει καθημερινά

και στη δουλειά και στην προσωπική μας ζωή (Ημερολόγια ερευνητριών, Προβληματισμοί-

Αναστοχασμός Ιουνίου 2012).

Ο Ιούλιος ήταν ένας πολύ δύσκολος μήνας για μας λόγω των οικονομικών

δυσκολιών που έχουν γίνει πλέον αφόρητες και μας έχουν φθείρει πολύ. Έχουμε τεράστιο

άγχος και πολύ κακή διάθεση, η οποία καλώς ή κακώς μεταφέρεται στη δουλειά

(Ημερολόγια ερευνητριών, Προβληματισμοί- Αναστοχασμός Ιουλίου 2012).

Ταυτόχρονα, φαίνεται στα δεδομένα η απόφασή μας να μην αφήσουμε τα

οικονομικά προβλήματα να επηρεάσουν τη λειτουργία του Προγράμματος, πέρα από το

147

πόσο την επηρεάζει η διάθεσή μας. Φαίνεται να συνεχίζουμε τις περισσότερες δράσεις

κανονικά, αναζητώντας τρόπους να καλυφθούν τα ελάχιστα έξοδά τους. Όταν πλέον

προκύπτει ο κίνδυνος διακοπής της λειτουργίας του Προγράμματος και δεν υπάρχει πια

χρηματοδότηση, φαίνεται να αποφασίζουμε να μείνουμε στη Σητεία και να

προσπαθήσουμε μαζί με την «Κόντρα» να μείνει το Πρόγραμμα ανοιχτό.

Παρόλα αυτά, φαίνεται το διάστημα που πλέον το Πρόγραμμα κινδυνεύει να

κλείσει να επηρεάζεται άμεσα η λειτουργία του. Προκύπτει από τα δεδομένα ότι το

μεγαλύτερο κομμάτι της ενέργειάς μας καταναλώνεται στην αναζήτηση χρηματοδότησης

και σε συναντήσεις για το σκοπό αυτό. Παράλληλα, βλέπουμε ότι δεν ξεκινούν οι δράσεις

στην κοινότητα και ειδικά οι δράσεις που γίνονται σε συνεργασία με σχολεία, λόγω της

αβεβαιότητας για το αν θα μπορέσουν να συνεχιστούν. Επιπλέον, βλέπουμε μια αδράνεια

και στις δράσεις υποστήριξης. Φαίνεται το Ημερήσιο Κέντρο να λειτουργεί κανονικά αλλά

όλες οι υπόλοιπες δράσεις να υπολειτουργούν. Ως αποτέλεσμα, δεν υπάρχουν προτάσεις

για τους ανθρώπους του χώρου, ειδικά για τους καινούριους, και αντιμετωπίζουμε

δυσκολίες στην κινητοποίηση τους.

Λόγω της ενασχόλησης όλο το μήνα με το κλείσιμο σε μεγάλο βαθμό παραμελήθηκε

η δουλειά. Μόνο το στέκι λειτουργούσε και η μόνη δραστηριότητα που κάναμε ήταν η

εκπομπή. Αυτό ήταν προβληματικό κυρίως για τον … που είναι καινούριος στο χώρο και

προσπαθούμε να χτίσουμε σχέση μαζί του και όμως δεν έχουμε να του προτείνουμε μια

δράση (Ημερολόγια ερευνητριών, Προβληματισμοί- Αναστοχασμός Οκτωβρίου 2012).

Μια θετική επίδραση των οικονομικών προβλημάτων φαίνεται να είναι η ενίσχυση

της σχέσης μας με τους ανθρώπους του χώρου. Φαίνεται να έρχονται συχνότερα, να

αγωνιούν για τη συνέχιση του Προγράμματος, να συμμετέχουν στις προσπάθειές μας για

αναζήτηση χρηματοδότησης και να τονίζουν ότι δε θέλουν να κλείσει το Πρόγραμμα.

Γενικότερα αναδύεται μια συσπείρωση και των ίδιων και του περιβάλλοντός τους γύρω από

το Πρόγραμμα και η στήριξή τους στις προσπάθειές μας. Επιπλέον, αναδύεται η ενίσχυση

της σχέσης μας με την «Κόντρα» καθώς και με ανθρώπους της κοινότητας που συμμετέχουν

ενεργά στις δράσεις του Προγράμματος.

Ένα τελευταίο ζήτημα που αναδύεται από τα δεδομένα και σχετίζεται με τα

οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει το Πρόγραμμα ούτως ή άλλως διαρκώς65, είναι

το γεγονός ότι οι όποιες οικονομικές δυσκολίες είτε μικρές είτε μεγαλύτερες φαίνεται να

65

Η όποια χρηματοδότηση του Προγράμματος συνήθως επαρκεί για την κάλυψη της μισθοδοσίας των εργαζομένων του Προγράμματος, των λειτουργικών εξόδων του χώρου και κάποιων απαραίτητων εξόδων για τις δράσεις.

148

μην αποτελούν εμπόδιο στην πραγματοποίηση των δράσεων. Αναδύεται έτσι μιας διαρκής

προσπάθεια αξιοποίησης των υπαρχόντων πόρων της κοινότητας στις δράσεις είτε

ανθρώπινων είτε υλικών είτε δημόσιων, καθώς και μια προσπάθεια κάλυψης του ελάχιστου

κόστους που απομένει για κάποια έξοδα των δράσεων με διάφορους τρόπους, όπως για

παράδειγμα οι χορηγίες σε είδος. Βέβαια, αυτό φαίνεται να έχει συχνά ως αποτέλεσμα οι

οικονομικοί πόροι που είναι τελικά απαραίτητοι να μην μπορούν να αποφευχθούν.

Ενδεικτικά:

Για το βάψιμο της αίθουσας στο Πολύκεντρο την οποία θέλουμε να λειτουργήσει ως

Στέκι Νέων, χρειάστηκε να αγοραστούν κάποια ελάχιστα χρώματα. Κατά τα άλλα, το βάψιμο

έγινε από όλους όσοι συμμετείχαμε στην εν λόγω δράση και κάποια υλικά και εργαλεία

βρέθηκαν από κάποιους από τους συμμετέχοντες (Επεξεργασία πηγών: Ημερολόγια

ερευνητριών Απρίλιος 2012, Σημειώσεις πεδίου ερευνητριών).

149

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο

ΜΕΡΟΣ Α’

Η αναδυόμενη προσέγγιση με βάση τις αρχές της θεμελιωμένης θεωρίας

Στο παρόν κεφάλαιο θα περιγράψουμε συνοπτικά όλα τα βασικά συμπεράσματα,

τα οποία σχηματίζουν την προσέγγιση που αναδύεται από τα δεδομένα, αναφορικά με τις

διαστάσεις της υπό μελέτη παρέμβασης.

Ένα πρώτο συμπέρασμα αφορά στην τοποθέτηση των αναγκών των άμεσα

ενδιαφερόμενων στο επίκεντρο της παρέμβασης και στην επίδραση που έχει σε αυτή.

Αναδύεται ότι οι ίδιοι οι άνθρωποι και οι ανάγκες τους είναι πρωταρχικής σημασίας για την

παρέμβαση. Αυτό σημαίνει ότι την διαμορφώνουν, καθότι οι δράσεις γεννιούνται και

πραγματοποιούνται βάσει αυτών των αναγκών και όχι από προκαθορισμένα θεωρητικά

σχήματα ή εργαλεία του ειδικού. Ως αποτέλεσμα, ο ειδικός μεταφέρεται στην περιφέρεια

της παρέμβασης, καλείται να δίνει χρόνο και χώρο να ακούσει ή να αφουγκραστεί τις

ανάγκες και τα προβλήματα των ανθρώπων και να τους πλαισιώσει στην προσπάθειά τους

για κάλυψη ή επίλυσή τους. Η θέση αυτή των αναγκών στην παρέμβαση είναι μια από τις

κύριες αρχές των παρεμβάσεων των εναλλακτικών προσεγγίσεων στην Ψυχολογία ή στο

πεδίο της εξάρτησης (Kidder & Fine, 1997. Prilleltensky & Nelson, 1997. Montero, 2000.

Winter & Munn- Giddings, 2001. Ζαφειρίδης, 2001α. Nelson & Prilleltensky, 2004.

Μπαϊρακτάρης 2004. Kagan, Burton & Siddiquee, 2008. Orford, 2008α. Watkins & Shulman,

2008. Λαϊνάς, 2013).

Ένα δεύτερο αναδυόμενο συμπέρασμα είναι η σημασία της σχέσης στην δουλειά

με τους ανθρώπους. Αναδύεται πως είναι ζητούμενο οι σχέσεις που αναπτύσσονται

ανάμεσα στους συμμετέχοντες των δράσεων, όπως και μεταξύ αυτών και του

επαγγελματία, να διέπονται από κάποια σημαντικά στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά είναι η

ειλικρίνεια, η εμπιστοσύνη, το γνήσιο ενδιαφέρον, η ασφάλεια και η ισοτιμία, κάποια από

τα οποία θεωρεί ουσιαστικά για τη σχέση και ο Carl Rogers (Rogers, 1961). Η έμφαση στη

δημιουργία σχέσεων με αυτά τα στοιχεία μέσα από στις δράσεις είναι βασικό ζητούμενο

της παρέμβασης. Αυτό γιατί η ύπαρξη σχέσης μπορεί να αποτελεί απάντηση στις

πραγματικές ανάγκες ή αντίβαρο στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου, η οποία

χαρακτηρίζεται από ατομικισμό, ανταγωνισμό, αποξένωση, μοναξιά, κενότητα νοήματος,

κα, πράγμα που υποστηρίζεται και από τη βιβλιογραφία (Rogers, 1961. Zafiridis, 2011).

Ακόμη, η ύπαρξη σχέσης είναι πολύ σημαντική για την κινητοποίηση των ανθρώπων για

150

συμμετοχή σε δράσεις και ενεργή εμπλοκή σε αυτές. Τέλος, με τη σειρά της, η δράση

επιδρά καταλυτικά στη δημιουργία σχέσεων.

Ένα τρίτο συμπέρασμα που αναδύεται αφορά στο ρόλο που διαδραματίζουν οι

αξίες που διέπουν την παρέμβαση. Το πρόταγμα αξιών όπως η συλλογικότητα, η

αλληλεγγύη, η συνεργατικότητα, η δημιουργικότητα, ο σεβασμός της διαφορετικότητας και

των δικαιωμάτων των ανθρώπων επιδρούν ριζικά στις αιτίες του προβλήματος της

εξάρτησης και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Εστιάζοντας στις κοινωνικές και

πολιτικές αιτίες του προβλήματος της εξάρτησης, εντοπίζουμε κάποιες από τις βασικές

αιτίες της εξάρτησης στην παθητικότητα, την έλλειψη ουσιαστικών σχέσεων, τον

ατομικιστικό τρόπο ζωής, τον ανταγωνισμό, την ελλιπή κάλυψη των πραγματικών αναγκών

του ανθρώπου, κτλ (Ζαφειρίδης, 1988. Alexander, 2001β. Ζαφειρίδης, 2001α. Μάτσα, 2003.

Granfield, 2004). Συνεπώς, αναδύεται ότι οι αξίες αυτές οφείλουν να διέπουν όλες τις

εκφάνσεις της παρέμβασης.

Από τα δεδομένα της παρούσας έρευνας αναδεικνύεται άλλο ένα βασικό

συμπέρασμα, η σημασία της δράσης από κοινού με τους ανθρώπους και της

συνδιαμόρφωσής της. Αναδύεται ότι, αφότου οι ανάγκες των ανθρώπων εκφραστούν ή

εντοπιστούν, είναι σημαντικό η κάλυψη τους να προκύπτει μέσα από τη συνδιαμόρφωση

και την από κοινού συλλογική δράση. Αυτό συμβάλλει στην ανάληψη ευθύνης από τους

ανθρώπους και στην ενεργοποίησή τους προς την κατεύθυνση επίλυσης των προβλημάτων

τους. Επιπλέον, αναδεικνύεται ότι το κοινό βίωμα των άμεσα ενδιαφερόμενων μεταξύ τους

και με τον επαγγελματία κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού και υλοποίησης των δράσεων

είναι καταλυτικό για τη δημιουργία ουσιαστικών σχέσεων.

Ένα πέμπτο αναδυόμενο συμπέρασμα, που συνδέεται άμεσα με το προηγούμενο,

σχετίζεται με τον κεντρικό ρόλο της τοπικής κοινότητας στην παρέμβαση. Αναδύεται ότι

είναι σημαντικό η παρέμβαση να βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση με την τοπική

κοινότητα, στην οποία πραγματοποιείται. Συνεργασία με συλλογικότητες και φορείς, με

πρόσωπα κλειδιά από την κοινότητα, με επιμέρους υποσυστήματα της αναδεικνύονται ως

σημαντικά στοιχεία για τη συνολική ενεργοποίηση της για το πρόβλημα της εξάρτησης και

άλλα ψυχοκοινωνικά προβλήματα. Η κοινότητα έχει, με αυτήν την έννοια, ενεργό ρόλο

στην επίτευξη των στόχων της παρέμβασης. Ακόμη, αναδύεται ότι είναι σημαντικό η

παρέμβαση, για να μπορέσει να συνδεθεί με την κοινότητα, να λαμβάνει υπόψιν τα πολύ

συγκεκριμένα τοπικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά της, όπως τη νοοτροπία των

ανθρώπων, τον πληθυσμό της, τα έθιμα και τις συνήθειες, τη δυναμική που έχουν σε αυτή

οι προσωπικές σχέσεις, οι δραστηριότητες των ανθρώπων.

151

Τα δυο τελευταία συμπεράσματα συνάδουν και με τη φιλοσοφία των

παρεμβάσεων της κριτικής και κριτικής ψυχολογίας (Prilleltensky & Fox, 1997. Prilleltensky

& Nelson, 1997. Prilleltensky & Nelson, 2002. Orford, 2008α), της ψυχολογίας της

απελευθέρωσης (Watkins & Shulman, 2008) και της έρευνας δράσης (Montero, 2000.

Kagan, Burton & Siddiquee, 2008).

Ένα έκτο συμπέρασμα, που προκύπτει από όλα τα παραπάνω, αφορά στη

διαμόρφωση ενός διαφορετικού ρόλου για τον ειδικό, περιφερειακού στην παρέμβαση.

Φαίνεται πως ο ρόλος του ειδικού είναι ζητούμενο, εκτός από περιφερειακός, να είναι

συνάμα υποστηρικτικός. Ο ίδιος να είναι δίπλα στους ανθρώπους υποστηρίζοντας τους σε

όλη τη διαδικασία του σχεδιασμού και υλοποίησης δράσεων, προτείνοντας πράγματα από

την εμπειρία του, εμπλεκόμενος στις δράσεις ουσιαστικά. Επιπλέον, αναδύεται πως,

αναλαμβάνοντας οι άμεσα ενδιαφερόμενοι την ευθύνη επίλυσης των ζητημάτων τους, η

ευθύνη μοιράζεται και με αυτόν τον τρόπο μοιράζεται και η εξουσία του, με αποτέλεσμα η

σχέση του ειδικού με τους άμεσα ενδιαφερόμενους να αποκτά όρους ισοτιμίας. Ζητούμενο

φαίνεται να είναι επίσης ο ειδικός να είναι συνολικά ανοιχτός και να αναζητά μαζί με τους

ανθρώπους νέους τρόπους να απαντήσει στις ανάγκες τους και τα ερωτήματά του. Έτσι,

εφόσον είναι ανοιχτός και αναμετριέται καθημερινά με τον εαυτό του και τις ανάγκες των

ανθρώπων στην πράξη, νιώθει περισσότερη αβεβαιότητα και ανασφάλεια, καθότι δεν

«κρύβεται» πίσω από την απόσταση που του δίνει η εξουσία της επιστήμης του. Φαίνεται

να μαθαίνει, να μεγαλώνει διαρκώς μέσα από αυτή τη διαδικασία, καθώς εκτίθεται στους

ανθρώπους και στις καταστάσεις. Από τα παραπάνω αναδεικνύεται ότι χρειάζεται ο ίδιος

να δίνει χρόνο και ενέργεια, καθώς και να ξεπερνάει την πρόκληση της διατήρησης της

εξουσίας του και της ανάθεσης ευθύνης από τους άλλους.

Αναδεικνύεται επίσης ένα σημαντικό ζητούμενο για τον ειδικό, ο διαρκής

αναστοχασμός ως μία δυναμική διαδικασία σε όλη την πορεία της δράσης. Μέσα από αυτή

τη διαδικασία ο ειδικός έρχεται σε διαρκή επαφή με όσα συμβαίνουν στη δράση και με την

ανατροφοδότηση που παίρνει είτε από την ίδια την πορεία της, είτε από τους ανθρώπους.

Κυρίως, όμως, μέσα από την οποία βρίσκεται διαρκώς σε μία εκπαιδευτική διαδικασία,

μαθαίνει από την πράξη του και εμπλουτίζει τη θεωρία του. Τα παραπάνω αναφορικά με

τον ρόλο του ειδικού συμφωνούν με την περιγραφή του ρόλου του από τις εναλλακτικές

προσεγγίσεις στη δόμηση και διερεύνηση παρεμβάσεων (Basaglia, 1966. Sarason, 1976.

Sarason, 2004. Prilleltensky & Nelson, 2002) ή από τις εναλλακτικές προσεγγίσεις στο πεδίο

της εξάρτησης (Ζαφειρίδης, 1998. Ζαφειρίδης, 1999. Ζαφειρίδης, 2001α. Ζαφειρίδης, Λαϊνάς

& Γκιουζέπας, 2003. Ζαφειρίδης & Λαϊνάς, 2007). Παρόμοια συμπεράσματα αναφορικά με

152

το ρόλο του ειδικού αναδύθηκαν και από την έρευνα για το Πρόγραμμα Προαγωγής

Αυτοβοήθειας (Λαϊνάς, 2013).

Όλα τα παραπάνω συμπεράσματα οδηγούν στη δόμηση μιας παρέμβασης που

θεωρεί ότι στην αντιμετώπιση και την πρόληψη του προβλήματος της εξάρτησης και άλλων

ψυχοκοινωνικών προβλημάτων έχει πρωτεύοντα ρόλο το σύνολο της κοινωνίας. Επίσης,

που θέτει ως ζητούμενο τη συνολική κινητοποίηση των ανθρώπων για έναν άλλο τρόπο

ζωής, για την επίτευξη των στόχων της. Άρα, μιας παρέμβασης που προσπαθεί να

απαντήσει με ένα διαφορετικό τρόπο στο πρόβλημα της εξάρτησης και να συμβάλλει στην

άρση των κοινωνικών και πολιτικών αιτιών της εξάρτησης και εν γένει των ψυχοκοινωνικών

προβλημάτων.

Ταυτόχρονα οδηγούν στην ανάγκη δόμησης παρεμβάσεων που θέτουν τον ίδιο τον

άνθρωπο στο κέντρο, απαντούν στις υπαρξιακές του ανάγκες, συμβάλλουν σε μια συνολική

προσωπική αλλαγή, στην ενεργοποίηση και την ενδυνάμωσή του. Άρα, παρεμβάσεων που

καθιστούν τον άνθρωπο ικανό να αντιμετωπίσει τα προβλήματά του και τη σύγχρονη

κοινωνική πραγματικότητα.

153

ΜΕΡΟΣ Β’

ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Για το πρόβλημα της εξάρτησης έχουν δοθεί από την επιστημονική κοινότητα, αλλά

και από τους άμεσα ενδιαφερόμενους πολλές ερμηνείες και απαντήσεις. Οι κυρίαρχες

επιστημονικές αντιλήψεις έχουν αποδειχθεί ανεπαρκείς στην αντιμετώπιση και την

πρόληψη του προβλήματος (Ζαφειρίδης, 1993. Ζαφειρίδης, 1998. White, 1998. Granfield,

2004. Klingemann et al., 2001 στο Ζαφειρίδης, 2004. Sobell et al. 2000 στο Ζαφειρίδης,

2004). Αντίθετα, εναλλακτικά παραδείγματα και μη επαγγελματικές προσεγγίσεις έχουν

δώσει σημαντικές γνώσεις, νέους τρόπους παροχής βοήθειας και δόμησης παρεμβάσεων

και περισσότερο ενθαρρυντικά αποτελέσματα (Wheller, 1990. Makela et al., 1996. Banks,

1997. Ζαφειρίδης, 1998. Ζαφειρίδης, 2001β. Ζαφειρίδης, 2001γ. Kelly, 2003. Zafiridis, 2011).

Μέσα από την έρευνα μας θελήσαμε, λοιπόν, να μελετήσουμε τα αποτελέσματα

του τρόπου παροχής βοήθειας που προκύπτει από τα παραπάνω εναλλακτικά

παραδείγματα, καθώς και δόμησης μίας παρέμβασης και μεθοδολογίας, κοιτάζοντας το

παράδειγμα του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας, το οποίο ενσωματώνει

πολλά στοιχεία από τα εναλλακτικά ρεύματα στην επιστήμη της Ψυχολογίας και στο πεδίο

της εξάρτησης.

Η μελέτη μας πραγματοποιήθηκε μέσα από την οπτική μας ως εργαζόμενες στο

συγκεκριμένο πλαίσιο, χρησιμοποιώντας τη λογική της έρευνας δράσης και κυρίως αυτής

που πραγματοποιείται από ερευνητές που είναι ταυτόχρονα επαγγελματίες στο πλαίσιο

που μελετούν (Herr & Anderson, 2005).

Θεωρούμε ότι η όποια υποκειμενικότητα των ευρημάτων μας, λόγω της θέσης μας,

προσθέτει παρά αφαιρεί από την έρευνά μας, υπό την έννοια ότι παρόλο που προκύπτουν

μέσα από ένα συγκεκριμένο πλαίσιο και μια συγκεκριμένη οπτική, μπορούν να είναι

σημαντικά σε ανάλογα εγχειρήματα ή σε άλλους νέους επαγγελματίες. Η βασική αξία των

ευρημάτων μας έγκειται στο γεγονός ότι είναι απόλυτα συνδεδεμένα με την πράξη.

Αφορούν μια παρέμβαση που συμβαίνει ούτως ή άλλως, όχι μόνο στα πλαίσια της

παρούσας μελέτης και άρα, τουλάχιστον, είναι χρήσιμα ως προς την αξιολόγησή της. Με

αυτόν τον τρόπο, η παρούσα μελέτη συνάδει με την παράδοση της έρευνας που υπηρετεί

την πράξη.

Τα ευρήματα αυτής της εργασίας, οι διαστάσεις που προκύπτουν για τη δουλειά

στην εξάρτηση και τη δουλειά με την τοπική κοινότητα, για τον ίδιο τον επαγγελματία και

154

για την ίδια την παρέμβαση, συμφωνούν με τις εναλλακτικές προσεγγίσεις στην Ψυχολογία

και ειδικότερα στο πεδίο της εξάρτησης. Ταυτόχρονα, σκιαγραφούν μια προσέγγιση για μια

παρέμβαση για την αντιμετώπιση και την πρόληψη του προβλήματος της εξάρτησης, καθώς

και άλλων ψυχοκοινωνικών προβλημάτων, σε μια τοπική κοινότητα.

Όπως έχει αναφερθεί, μερικές από αυτές τις διαστάσεις της συγκεκριμένης

παρέμβασης είναι η τοποθέτηση των αναγκών των άμεσα ενδιαφερόμενων στο κέντρο της,

η δουλειά με βάση τη σχέση, η σημασία της δουλειάς βασισμένης σε αξίες, η

συνδιαμόρφωση των δράσεων μαζί με τους ανθρώπους, η υιοθέτηση ενός άλλου ρόλου

από τον ειδικό. Η χρήση αυτών των διαστάσεων στη δόμηση παρόμοιων παρεμβάσεων

θεωρούμε ότι, με βάση τις επιδράσεις τους στη δική μας δουλειά, είναι ικανή να οδηγήσει

σε μια παρέμβαση περισσότερο ανθρωποκεντρική, που ανταποκρίνεται στις υπαρξιακές

ανάγκες του ανθρώπου, που μπορεί να οδηγήσει στη χειραφέτηση των ανθρώπων και στην

άρση των κοινωνικών και πολιτικών αιτιών της εξάρτησης και γενικότερα των

ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Με αυτήν την έννοια, η χρήση τους είναι ικανή να

οδηγήσει στη δόμηση παρεμβάσεων και απαντήσεων που συμβάλλουν στη συζήτηση για

την ανατροπή του κυρίαρχου επιστημονικού παραδείγματος66.

Κάτι που θα θέλαμε, επίσης, να συζητήσουμε είναι το κατά πόσο το θεωρητικό

υπόβαθρο μιας παρέμβασης είναι εύκολο να συνδέεται απόλυτα με την πράξη της. Μέσα

από τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας μπορούν να διαπιστωθούν κάποια σημεία,

στα οποία το τελικό αποτέλεσμα φαίνεται να απέχει από τη θεωρία που έχουμε. Αυτό

θεωρούμε ότι συμβαίνει γιατί συχνά η θεωρία μας έρχεται αντιμέτωπη με κάποιες

ρεαλιστικές συνθήκες, τις οποίες οφείλουμε να λάβουμε υπόψιν, αν θέλουμε να

μειώσουμε την απόσταση αυτή.

Ένα τέτοιο σημείο είναι η χρήση της έννοιας της αυτοβοήθειας/ αλληλοβοήθειας, η

προαγωγή της οποίας είναι βασικό συστατικό της δουλειάς μας, στο οποίο βλέπουμε ότι τα

αποτελέσματα της παρέμβασης απέχουν από το ιδανικό.

Οφείλουμε, λοιπόν, να δούμε ότι στη ρεαλιστική συνθήκη της πόλης της Σητείας,

αφενός δεν υπάρχει ομάδα αυτοβοήθειας και η κοντινότερη ομάδα είναι μακριά (ΝΑ στο

Ηράκλειο). Αφετέρου, να δούμε ότι, επειδή είναι μικρός ο αριθμός των ανθρώπων του

Προγράμματος, με ακόμη σχετικά μικρά διαστήματα αποχής από τις ουσίες ο καθένας και

με ελάχιστη εμπιστοσύνη μεταξύ τους, είναι δύσκολη η δημιουργία μιας ομάδας

66

Σε ανάλογα αποτελέσματα έχει οδηγηθεί και έρευνα για το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας (Λαϊνάς, 2013).

155

αυτοβοήθειας στην πόλη, κάτι που θεωρούμε σημαντικό να επιτευχθεί κάποια στιγμή και

είναι μέσα στους στόχους μας.

Ένα ακόμη τέτοιο σημείο αφορά στη συνολική κινητοποίηση των ανθρώπων και της

κοινότητας, τη χειραφέτησή τους και την κοινωνική αλλαγή, στόχοι οι οποίοι είναι

μεγαλόπνοο να δούμε αν μπορούν να επιτευχθούν μέσα από τη συγκεκριμένη παρέμβαση,

παρόλο που αποτελούν απώτερους στόχους και πυξίδα της.

Οφείλουμε, λοιπόν, να λάβουμε υπόψιν ότι για να έχει μια παρέμβαση αξιώσεις για

μετασχηματισμό67 της κοινωνικής πραγματικότητας και την ανατροπή των συνθηκών που

γεννούν τα σύγχρονα προβλήματα του ανθρώπου, χρειάζεται από τη μια, καταρχάς να έχει

αυτόν τον προσανατολισμό, όχι μόνο ως θεωρητικό σχήμα αλλά και ως πρόταγμα στις

δράσεις.

Πρακτικά, αυτό μπορεί να διασφαλιστεί με τη μεθοδολογία της παρέμβασης, στην

περίπτωσή μας την έρευνα δράσης, τις αξίες που τη διέπουν και την υιοθέτηση ενός άλλου

ρόλου από τον ειδικό. Κατά δεύτερον, χρειάζεται να είναι η παρέμβαση διαρκώς σε σχέση

με αυτόν τον προσανατολισμό και άρα οι άνθρωποι που συμμετέχουν να την αξιολογούν

και να αναστοχάζονται διαρκώς πάνω σ’ αυτή.

Από την άλλη, όμως, όταν στοχεύουμε σε τέτοια αποτελέσματα χρειάζεται να

δίνουμε χρόνο στην παρέμβαση, με την έννοια ότι αν στοχεύουμε σε γρήγορα

αποτελέσματα, τότε ή θα πρέπει ο ειδικός να γίνει κεντρικός και να χρησιμοποιεί την

εξουσία του ή αυτά τα αποτελέσματα είναι πιθανό να είναι προσωρινά, καθώς δεν έχουν

χτιστεί σταδιακά πάνω σε μια βάση.

Επίσης, στη ρεαλιστική συνθήκη της σημερινής πραγματικότητας, σε μια κοινωνία

στην οποία οι άνθρωποι μεταξύ άλλων έχουν οδηγηθεί ή οδηγούνται διαρκώς στην

παθητικότητα, είναι αποδυναμωμένοι, δεν έχουν ουσιαστικό έλεγχο της ζωής τους,

στερούνται δικαιωμάτων, η κοινωνική αλλαγή είναι δύσκολο να επιτευχθεί. Έτσι, μεταξύ

άλλων η ενεργοποίηση και η ενδυνάμωσή τους, η πλαισίωσή τους στην κάλυψη των

αναγκών τους και στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους, μπορεί να είναι πολύ χρήσιμα ως

67

Οι εναλλακτικές προσεγγίσεις στην Ψυχολογία έχουν ασκήσει κριτική στην παραδοσιακή ψυχολογία για το γεγονός ότι οι παρεμβάσεις της στοχεύουν σε αλλαγές μέσα στην κοινωνική πραγματικότητα, λαμβάνοντάς την ως δεδομένη. Αντίθετα, οι εναλλακτικές προσεγγίσεις έχουν ως βασικό στόχο τη δημιουργία μιας καλύτερης κοινωνίας (Prilleltensky & Fox, 1997). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, υπάρχει μια συζήτηση για τις παρεμβάσεις που προσανατολίζονται στη βελτίωση της κοινωνικής πραγματικότητας (βελτιωτικές παρεμβάσεις) και για αυτές που προσανατολίζονται στον μετασχηματισμό της (μετασχηματιστικές παρεμβάσεις). Οι τελευταίες, προχωρούν πέρα από το στόχο της βελτίωσης κάποιων κοινωνικών συνθηκών και πρόληψης των προβλημάτων των ανθρώπων και οραματίζονται μια διαφορετική κοινωνία, δίκαιη, στην οποία έχουν ανατραπεί οι σχέσεις εξουσίας (Prilleltensky & Nelson, 1997).

156

αποτελέσματα μιας παρέμβασης με τον παραπάνω προσανατολισμό όμως δεν είναι αρκετά

για την επίτευξη της κοινωνικής αλλαγής. Μια παρέμβαση για να οδηγήσει στην κοινωνική

αλλαγή, χρειάζεται απαραίτητα να συνδεθεί και με ευρύτερους κοινωνικούς και πολιτικούς

μετασχηματισμούς.

Το τελευταίο είναι σημαντικό γιατί οφείλουμε να λάβουμε υπόψιν και το γεγονός

ότι η παρέμβαση μας γίνεται μέσα από ένα συγκεκριμένο πλαίσιο και άρα εξ ορισμού η

επιρροή της μπορεί να είναι μικρή, καθώς δεν αποτελεί μία ευρύτερη πολιτική παρέμβαση.

Έτσι, οφείλουμε να συνδέουμε την παρέμβασή μας με ευρύτερες κοινωνικές και πολιτικές

παρεμβάσεις ή κινήματα, που αποτελούν ουσιαστικές προϋποθέσεις για την κοινωνική

αλλαγή (Watkins & Shulman, 2008).

Κλείνοντας, θεωρούμε ότι αξίζει να αναφερθούμε σύντομα στη σημερινή

κατάσταση της υπό μελέτη παρέμβασης68. Έχει περάσει, σχεδόν, ένας χρόνος από την

ολοκλήρωση της συλλογής των δεδομένων και μερικοί μήνες από την ολοκλήρωση της

ανάλυσης τους. Η όλη διαδικασία διεξαγωγής της έρευνας ήταν εν τέλει μία μακρά

αναστοχαστική διαδικασία που μας εφοδίασε με πολύτιμα συμπεράσματα.

Χρησιμοποιώντας πολλά από αυτά στην καθημερινή μας πρακτική και στις δράσεις,

θεωρούμε ότι έχουν πραγματοποιηθεί σημαντικές αλλαγές στην παρέμβαση.

Αναφορικά με την υποστήριξη των ανθρώπων με προβλήματα εξάρτησης μπορούμε

καταρχάς να δούμε μια συνολική αλλαγή στο κλίμα του χώρου. Ενδεικτικά, μπορούμε να

δούμε την ύπαρξη ενός ξεκάθαρου πλαισίου και ξεκάθαρων μηνυμάτων στο χώρο, καθώς

και τη δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης και σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων του χώρου.

Επιπλέον, δίνοντας ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στις συλλογικές διαδικασίες, οι άνθρωποι

λειτουργούν πλέον ομαδικά. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι πλέον κάθε εβδομάδα

πραγματοποιείται μια συνάντηση όλων των ανθρώπων του χώρου στην οποία συζητάμε τις

επιμέρους δράσεις και ό,τι προκύπτει σε αυτές, το πρόγραμμα κάθε εβδομάδας, καθώς και

οποιοδήποτε ζήτημα προκύπτει στην καθημερινότητα του χώρου. Ταυτόχρονα, δίνοντας

έμφαση στο μοίρασμα της ευθύνης, οι άνθρωποι έχουν εμπλακεί ενεργά στις δράσεις,

ακόμη και αυτοί που είναι καινούριοι στο χώρο. Έτσι, έχει αρχίσει σιγά σιγά να λειτουργεί

μεταξύ τους και η αυτοβοήθεια/ αλληλοβοήθεια.

Όσον αφορά στις δράσεις με την τοπική κοινότητα, μπορούμε να παρατηρήσουμε

καταρχήν ότι οι συμμετέχοντες σε αυτές λειτουργούν περισσότερο συλλογικά και

μοιράζονται καλύτερα τις ευθύνες. Επιπλέον, μπορούμε να δούμε μια συνολική αλλαγή στο

68

Περισσότερες πληροφορίες για την πορεία των δράσεων του Προγράμματος του 2013 μπορούν να αναζητηθούν στον Απολογισμό Έργου του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας.

157

σχεδιασμό και τον προσανατολισμό των δράσεων. Έτσι, πραγματοποιούνται πλέον

λιγότερες δράσεις, καλύτερα οργανωμένες, ώστε να μπορούμε να διασφαλίσουμε

περισσότερο χρόνο στην καθεμιά και ποιοτικότερα αποτελέσματα. Ακόμη, παρατηρούμε

ότι απαντάμε με διαφορετικό τρόπο στις ανάγκες που μας εκφράζονται, χωρίς να

εγκλωβιζόμαστε σε συγκεκριμένους τρόπους απάντησής τους. Ενδεικτικά,

απεγκλωβιστήκαμε από τη χρήση των «Παιχνιδιών του Κόσμου». Επίσης, προσπαθήσαμε

να βάλουμε περισσότερο στο επίκεντρο τη σχολική κοινότητα, αναδεικνύοντας το λόγο των

εκπαιδευτικών και ειδικά αυτών που η δράση τους συμφωνεί με τον προσανατολισμό των

δράσεων του Προγράμματος, καθώς και κάνοντας δράσεις από κοινού με εφήβους

δίνοντας έμφαση στην ανάδειξη των αναγκών τους.

Ως προς εμάς τις ίδιες ως επαγγελματίες, αισθανόμαστε περισσότερη ασφάλεια,

καταρχάς με τον εαυτό μας εξαιτίας του ότι μπήκαμε στη διαδικασία να εντοπίσουμε τα

σωστά και τα λάθη μας και να δουλέψουμε στην κατεύθυνση της επίλυσης τους. Κατά

δεύτερον, αισθανόμαστε ασφάλεια να δοκιμάσουμε καινούρια πράγματα στις δράσεις,

ακολουθώντας ακόμη περισσότερο τις προτάσεις των άμεσα ενδιαφερόμενων, έχοντας

βρει ένα τρόπο στην πράξη τα όποια λάθη στις δράσεις ή στον προσανατολισμό τους να

είναι χρήσιμα και αξιοποιήσιμα για μας και τους συμμετέχοντες. Επιπλέον, νιώθουμε ότι

έχουμε βρει μια καλύτερη ισορροπία στη μεταξύ μας σχέση και συνεργασία, μαθαίνοντας

να παίρνουμε την απαραίτητη απόσταση και μοιράζοντας καλύτερα τις ευθύνες μεταξύ

μας. Παράλληλα, νιώθουμε ότι έχουμε μάθει να αναστοχαζόμαστε με έναν ουσιαστικότερο

τρόπο, μαθαίνοντας επίσης να παίρνουμε κάποια απόσταση από την καθημερινότητα της

δουλειάς και να αναγνωρίζουμε λίγο πιο γρήγορα τα λάθη μας.

Αναφορικά με την παρέμβαση συνολικά, αναγνωρίζουμε αρχικά μια ευρύτερη

νομιμοποίηση του Προγράμματος και δική μας στην τοπική κοινότητα, καθώς και την

εδραίωση των συνεργασιών μας σε αυτή. Ως αποτέλεσμα, οι δράσεις του Προγράμματος

έχουν πλέον μεγαλύτερη απήχηση και συμμετοχή. Επιπλέον, έχουμε προτάσεις

συνεργασίας από θεσμούς για συνδιοργάνωση δράσεων. Τέλος, έχει βελτιωθεί σημαντικά η

σχέση και η συνεργασία με την ΑμΚΕ «Κόντρα».

Για μας, λοιπόν, η χρησιμότητα των ευρημάτων της έρευνας αυτής αλλά και η

εγκυρότητα τους, διασφαλίστηκε τελικά από την ίδια πορεία των δράσεων μετά το πέρας

του χρονικού διαστήματος που μελετήσαμε, καθώς και από το γεγονός ότι τα ευρήματα

αυτά ήταν αξιοποιήσιμα. Βέβαια, καθώς η παρέμβαση βασίζεται στις αρχές της έρευνας

δράσης, μέσα από τις αλλαγές που προέκυψαν από την αξιοποίηση των ευρημάτων της

έρευνας, αναδύθηκαν νέα ζητήματα και ζητούμενα γι’ αυτήν.

158

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Albee, G. (1998). Fifty years of clinical psychology, selling our soul to the devil.

Applied and Preventive Psychology, 7, 189-194.

Alexander, B. K. (2001α). The Myth of Drug-Induced Addiction. Διαθέσιμο:

http://canadianharmreduction.com/sites/default/files/The%20myth%20of%20drug%20indu

ced%20addiction.pdf. Ανακτήθηκε: 27/11/2013.

Alexander, B. K. (2001β). The roots of addiction in Free Market Society. Canadian

Centre for Policy Alternatives. Διαθέσιμο:

http://www.policyalternatives.ca/documents/BC_Office_Pubs/roots_addiction.pdf.

Ανακτήθηκε: 15/01/2014.

Alexander, B. K. (2004). An historical analysis of addiction. Στο: Rosenqvist, P.,

Blomqvist, J., Koski-James, A., & Olesjo, L. (Eds), Addiction and Life course, Nordic Council for

Alcohol and Drug research, Publication 44.

Alexander, B. (2008). The globalization of addiction. A study in poverty of spirit. New

York: Oxford University Press.

Argyris, C., Putnam, R., & Mc Lain Smith, D. (1985). Action science: Concepts,

Methods, and Skills for Research and Intervention. San Francisco, CA: Jossey-Bass.

Banks, E. (1997). The Social Capital of Self-Help Mutual Aid Groups. Social Policy, 28,

30-38.

Basaglia, F. (1966). Ένα πρόβλημα της ιδρυματικής ψυχιατρικής: Ο αποκλεισμός σαν

κοινωνικο- ψυχιατρική έννοια. Κοινωνία και Ψυχική Υγεία, 1, 51-65 [Πρώτη έκδοση στο

περιοδικό Rivista Sperimentale di Freniatriα, 90, 6].

Brydon- Miller, M. (1997). Participatory Action Research: Psychology and Social

Change. Journal of Social Issues, 53 (4), 657-666.

Charmaz, K. (2000). Constructivist and objectivist grounded theory. In N. K. Denzin &

Y. S. Lincoln (Eds.), Handbook of qualitative research (2nd ed., pp. 509–535). Thousand Oaks,

CA: Sage Publications.

Charmaz, K. (2003). Grounded theory: Objectivist and Constructivist Methods. In N.

K. Denzin & Y. S. Lincoln (Eds.), Strategies of Qualitative Inquiry (2nd ed., pp. 249–291).

Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

159

Charmaz, K. (2005). Grounded theory in the 21st century: A qualitative method for

advancing social justice research. In N. K. Denzin & Y. S. Lincoln (Eds.), Handbook of

qualitative research (3rd ed., pp. 507–535). Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

Charmaz, K. (2006). Constructing grounded theory. A practical guide through

qualitative analysis. London: Sage Publications.

Charmaz, K. (2008). Grounded theory as an emergent method. In Sh. Hesse-Biber &

Patricia Leavy (Eds.), Handbook of emerging methods (pp. 155 – 170). New York, NY: The

Guildford Press.

Charmaz, K. & Henwood, K. (2008). Grounded theory. In: C. Willig & W.Stainton-

Rogers (Eds), The SAGE handbook of qualitative research in psychology (pp. 240 - 259).

London: Sage Publications.

Cushman, P. (1990). Γιατί ο Εαυτός είναι άδειος: Προς μια ιστορικά τοποθετημένη

ψυχολογία. American Psychologist, 45(5), 599-611. [Μετάφραση στα ελληνικά Ε. Αυδή].

Freire, P. (1970). Pedagogy of the οppressed. Harmondsworth: Penguin.

DeRoux, G., Pedersen, D., Pons, P., Praciolio, H., & Paganini, J. M. (1990).

Patricipacifin local y systemas de salud. Στα ελληνικά: Κοινωνική συμμετοχή και τοπικά

συστήματα υγείας (2006). Κοινωνία και Ψυχική Υγεία,3, 71-92.

Granfield, R. (2004). Addiction and Modernity: a comment on a global theory of

addiction. Στο: Rosenqvist, P., Blomqvist, J., Koski-James, A., & Olesjo, L. (Eds), Addiction and

Life course, Nordic Council for Alcohol and Drug research, Publication 44.

Haro, A. (1987). The role of participation in health promotion. W.H.O. Regional

Publications European Series, 22: 61-65.

Heron, J., & Reason, P. (2001). The Practice of Co-operative Inquiry: Research with

rather than on people. In P. Reason & H. Bradbury (Eds.), Handbook of Action Research:

Participative inquiry and practice (pp. 179-188). London: Sage Publications.

Herr, K. & Anderson, G. (2005). The action research dissertation. A guide for students

and participants. London: Sage Publications.

Humphreys, K., & Rappaport, J. (1994). Researching self-help/mutual aid groups and

organizations: Many roads, one journey. Applied and Preventative Psychology 3 (4), 217–

231.

Humphreys, K., Wing, S., McCarty D., Chappel, J., Gallant L., Haberle L., Horvath, T.,

Kaskutas, L., Kirk, T., Kivlahan, D., Laude, Al., McCrady, B., McLellan, T., Morgenstern, J.,

Townsend, M., Weiss, R. (2004). Self-help organizations for alcohol and drug problems:

160

Toward evidence-based practice and policy. Journal of Substance Abuse Treatment, 26 (3),

151-158.

Ivey, A. E., & Collins, N. M. (2003). Social Justice: A Long-Term Challenge for

Counseling Psychology. The Counseling Psychologist, 31(3), 290-298.

Jarvis, P. (1990). Action Learning. An International Dictionary of Adult and Continuing

Education. London: Routledge.

Kagan, C., Burton, M., Duckett, P., Lawthom, R. & Siddiquee, A. (2011). Critical

Community Psychology. London: Wiley-Blackwell.

Kagan, C., Burton, M., & Siddiquee, A. (2008). Action Research. Στο C. Willig, & W.

Stainton-Rogers (Eds.), The Sage Hanbook of Qualitative Research in Psychology (pp. 32-53).

London: Sage Publications.

Kelly, J. (2003). Self-help for substance abuse disorders: History, effectiveness,

knowledge gaps, and research opportunities. Clinical Psychology Review, 23 (5), 639-663.

Kember, D., Ha, T., Lam, B., Lee, A., NG, S., Yan, L., & Yum, J. (1997). The diverse role

of the critical friend in supporting educational action research projects, Educational Action

Research, 5 (3), 463-481.

Kidder, L., & Fine, M. (1997). Qualitative Inquiry Psychology: A radical tradition. Στο I.

Prilleltensky, & D. Fox (Eds.). Critical psychology: An introduction. London: Sage Publications.

Ελληνική Έκδοση: Κριτική Ψυχολογία: Αξίες, υποθέσεις και το status quo. Στο Γρ.

Ποταμιανός (Επιμ. Ελλ. Εκδ.) (2003). Κριτική Ψυχολογία: Εισαγωγή (σελ. 85-117). Αθήνα:

Ελληνικά Γράμματα.

Kooyman, M., (1993). The therapeutic community for addicts: intimacy, parent

involvement and treatment success. Amsterdam / Lisse: Swets & Zeitlinger.

Kosik, K. (2003). Η κρίσης της νεωτερικότητας. Αθήνα: Εκδόσεις Ψυχογιός.

Kurtz, E. (2002). Alcoholics Anonymous and the disease concept of alcoholism.

Alcoholism Treatment Quarterly, 20(3-4), 5-39.

Kurtz, L. (1997). Self – help and support groups. A handbook for practitioners. Sage

Publications.

Lam, A. (2000). Tacit Knowledge, Organizational Learning and Societal Institutions:

An Integrated Framework. Organizational Studies, 21 (3), 487-513.

Lewin, K. (1946), Action Research and Minority Problems. Journal of Social Issues, 2:,

34–46.

Makela, K., Arminen, I., Bloomfield, K., Eisenbach-Stangl, I., Bergmark, K.H., Kurube,

N., Mariolini, N., Olafsdottir, H., Peterson, J.H., Phillips, M., Rehm, J., Room, R., Rosenqvist,

161

P., Rosovsky, H., Stenius, K., Swiatkiewicz, G., Woronowicz, B., & Zielinski, A. (1996).

Alcoholics Anonymous as a mutual - help movement: A study in eight societies. Wisconsin:

The University of Wisconsin Press.

Martín- Baró, I. (1994). Writings for a liberation psychology. Cambridge, MA:

Harvard University Press.

Moane, G. (2003). Bridging the Personal and the Political: Practices for a Liberation

Psychology. American Journal of Community Psychology, 31(1-2), 91-101.

Montero, M. (2000). Participation in participatory action research. Annual Review of

Critical Psychology, 2, 131-143.

Mosher, L. (1998). Letter of Resignation from the American Psychiatric Association.

Διαθέσιμο: http://www.moshersoteria.com/soteriawp/wp-

content/uploads/2009/12/resig.pdf. Ανακτήθηκε: 08/11.2013.

Navarro, V. (2007). Το πολιτικό πλαίσιο στην Υγεία, η παγκόσμια κατάσταση στην

υγεία. Κοινωνία και Ψυχική Υγεία, 3, 43 -52.

Navarro, V., & Schmitt, J. (2005). Economic efficiency versus social equality? The U.S.

Liberal Model versus the European Social Model. International Journal of Health Services,

35(4), 613–630.

Nelson, G., & Prilleltensky, I. (2001). Building value- based partnership: Toward

solidarity with oppressed groups. American Journal of Community Psychology, 29 (5), 649-

677.

Nelson, G., & Prilleltensky, I. (2004). Community Psychology: In pursuit of liberation

and well-being. New York, NY: Palgrave Macmillan.

O’Brien, K., Patel, S., Hensler-McGinnis, N., & Kaplan, J. (2006). Empowering

Undergraduate Students to be agents of Social Change. Στο R. Toporek, L. Gerstein, N.

Fouad, G. Roysircar, & T. Isreal (Eds.), Handbook for Social Justice in Counseling Psychology:

Leadership, Vision, and Action (σελ. 59-73). California: Sage Publications.

Orford, J. (2008α). Community Psychology: Challenges, Controversies, and Emerging

consensus. West Sussex: John Wiley & Sons.

Orford, J. (2008β). Asking the right questions in the right way: the need for a shift in

research on psychological treatments for addiction. Addiction, 103, 6, 875 – 885.

Palin, M. (1987). The effectiveness of drug education programs: a review of the

literature. Drug and Alcohol Education Program In House Publication Series, No.1. Sydney:

NSW Department of Technical and Further Education.

162

Parker, I. (1999). Critical psychology: critical links. Annual Review of Critical

Psychology, 1, 3-18.

Parker , I. (2005). Qualitative Psychology: Introducing radical research. London: Open

University Press.

Peele, S. (1985). The meaning of addiction: Compulsive experience and its

interpretation. Lexington, MA: Lexington Books.

Peele, S. (1998). The meaning of addiction: An unconventional view. San Francisco,

CA: Jossey-Bass.

Perkins, D. D., & Zimmerman, A. M. (1995). Empowerment theory, research, and

application. American Journal of Community Psychology, 23 (5), 569-579.

Pidgeon, N. (1996). Grounded Theory: Theoretical Background. Στο: J.T.E. Richardson

(Ed.), Handbook of Qualitative Research Methods for Psychology and the Social Sciences (pp.

75-101).

Polanyi, M. (1962). Tacit Knowing: Its Bearing on Some Problems of Philosophy.

Reviews of Modern Physics, 34 (4), 601-616.

Prilleltensky, I. (1989). Psychology and the status quo. American Psychologist, 44(5), 795-

802.

Prilleltensky, I. (2001). Value-Based Praxis in Community Psychology: Moving Toward

Social Justice and Social Action. American Journal of Community Psychology, 29 (5), 747-

778.

Prilleltensky, I., & Fox, D. (1997). Introducing critical psychology: Values,

assumptions, and the status quo. Στο I. Prilleltensky, & D. Fox (Eds.). Critical psychology: An

introduction. London: Sage Publications. Ελληνική Έκδοση: Κριτική Ψυχολογία: Αξίες,

υποθέσεις και το status quo. Στο Γρ. Ποταμιανός (Επιμ. Ελλ. Εκδ.) (2003). Κριτική

Ψυχολογία: Εισαγωγή (σελ. 29-59). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Prilleltensky, I., & Nelson, G. (1997). Community Psychology: Reclaiming social

justice. Στο I. Prilleltensky, & D. Fox (Eds.). Critical psychology: An introduction. London: Sage

Publications. Ελληνική Έκδοση: Κοινοτική Ψυχολογία: Επαναδιεκδίκηση της Κοινωνικής

Δικαιοσύνης. Στο Γρ. Ποταμιανός (Επιμ. Ελλ. Εκδ.) (2003). Κριτική Ψυχολογία: Εισαγωγή

(σελ. 320-350). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Prilleltensky, I., & Nelson G. (2002). Doing Psychology critically. Making a difference

in diverse settings. New York, NY: Palgrave Macmillan.

Rappaport, J. (1977). Community Psychology: Values, research, and action. New

York: Rhinehart and Winston.

163

Reason, P. (1988). Human inquiry in action: Developments in new paradigm

research. London: Sage Publications.

Reason, P., & Bradbury, H. (2001). Introduction: Inquiry and participation in search

of world worthy of human aspiration. In P. Reason & H. Bradbury (Eds.), Handbook of action

research: Participative inquiry and practice (pp. 1–14). London: Sage Publications.

Riessman, F. (1997). Ten Self-Help Principles. Social Policy, 27, 6-11.

Rogers, C. (1961). On becoming a Person: A therapist's view of psychotherapy.

London: Constable.

Sarason, S. B. (1974). The psychological sense of community: Prospects for a

community psychology. San Francisco: Jossey-Bass.

Sarason, S. B. (1981). An Asocial Psychology and a misdirected Clinical Psychology.

American Psychologist, 36(8), 827-836.

Sarason, S. B. (2004). What do we need to know about intervention and

interventionists. American Journal of Community Psychology, 33 (3-4), 275-277.

Tobler, N. S. (1997). Meta-Analysis of Adolescent Drug Prevention Programs: Results

of the 1993 Meta-Analysis. In: W. J., Bukoski (Ed.), Research Monograph, 170: Meta-Analysis

of Drug Abuse Prevention Programs (pp. 5- 68). Rockville, MD: National Institute on Drug

Abuse.

Toporek, R., & McNally, C. (2006). Social Justice Training in Counseling Psychology.

Στο R. Toporek, L. Gerstein, N. Fouad, G. Roysircar, & T. Isreal (Eds.), Handbook for Social

Justice in Counseling Psychology: Leadership, Vision, and Action (σελ. 37-43). California: Sage

Publications.

Watkins, M., & Shulman, H. (2008). Toward Psychologies of Liberation. New York,

NY: Palgrave Macmillan.

Watts, R. J., & Serrano-Garcia, I. (2003). The Quest for a Liberating Community

Psychology: An Overview. American Journal of Community Psychology, 31 (1-2), 73- 78.

West, R. (2005). Theory of addiction. Oxford, UK: Blackwell Publishing.

Wilkinson, R. (1996). Unhealthy Societies. The afflictions of inequality. London:

Routledge.

Willig, C. (2008). Introducing qualitative research in Psychology. Adventures in theory

and method. London: Open University Press.

Wheller, R. (1990). How to design and develop third generation drug education

programs. Drug Education Journal of Australia, 4(2), 139-147.

164

White, W. (1998). Slaying the dragon: The history of addiction treatment and

recovery in America. Bloomington, IL.: Chestnut Health Systems.

White, W. & Miller, W. (2007). The use of confrontation in addiction treatment:

History, science and time for change. Counselor, 8 (4), 12-30.

White, W., Boyle, M., & Loveland, D. (2002). Alcoholism/addiction as a chronic

disease: From rhetoric to clinical reality. Alcoholism Treatment Quarterly, 20(3-4), 107-129.

Winter, R., & Munn-Giddings, C. (2001). Action research: Contexts and dimensions.

In R. Winter, & C. Munn-Giddings (Eds.), A handbook for action research in health and social

Care (pp. 27-62). London: Routledge.

Yablonsky, L. (1967). Synanon: The tunnel back. Baltimore: Penguin.

Zafiridis, Ph. (2011). The Synanon self - help organization and its contribution to the

understanding and treatment of addiction. International Journal of Therapeutic

Communities, 32(2) 125 - 141.

Zafiridis, Ph., & Lainas, S. (2012). Alcoholics and narcotics anonymous – A radical

movement under threat. Addiction Research and Theory, 20, 2, 93 -104.

Γεωργιάδου, Ι. (2009). Πρωτοβουλίες ενεργοποιημένων πολιτών στο

κοινωνικοψυχολογικό πεδίο της εξάρτησης από ψυχότροπες ουσίες: το παράδειγμα του

Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας και της Α.μ.Κ.Ε ¨ΚΟΝΤΡΑ". Μεταπτυχιακή

Διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Ψυχολογίας.

Δικαίου, Μ. (2009). Οδεύοντας προς μια κοινωνική ψυχολογία της κοινωνίας των

πολτιών: Συμμετοχή του πολίτη και κοινωνική αλλαγή. Στο Μ. Δικαίου, Ε. Γεωργάκα, Π.

Μεταλλίδου, Α. Ξενικού (Επιμ. Έκδ.), Επιστημονική επετηρίδα Τμήματος Ψυχολογίας Α.Π.Θ.,

Τόμος Η’ (σελ. 65-87). Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Δικαίου, Μ., Παπαδοπούλου, Ε., & Μπάκα, Α. (2005). Κινητοποίηση πολιτών:

Θεωρητικές και ερευνητικές προσεγγίσεις. Στο Δ. Μαρκουλής, & Μ. Δικαίου (Επιμ. Έκδ.),

Πολιτική ψυχολογία: Προβλήματα και προοπτικές (σελ. 385-410) Αθήνα: Δαρδανός

Τυπωθήτω.

Ζαφειρίδης, Φ. (1984α) Τοξικομανία ή σωστότερα εξάρτηση από φαρμακευτικές

ουσίες. Εισήγηση στο πρώτο Πανευρωπαϊκό Συνέδριο Αγωγής Υγείας, 6 - 10 Οκτώβρη 1984.

Στο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009). Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες

αυτοβοήθειας (σελ. 22 – 34). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ. (1984β). Το ειδικό θεραπευτικό πρόγραμμα Ιθάκη: Η ίδρυση και οι

καινοτομίες του πρώτου πολυφασικού θεραπευτικού προγράμματος που εφαρμόστηκε

στην Ελλάδα. 1ο Πανευρωπαϊκό συμπόσιο για Καινοτόμες Θεραπείες Τοξικομανών, 30/03-

165

02/04, Μόναχο. Ζαφειρίδης, Φ. (2009), Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές κοινότητες,

ομάδες αυτοβοήθειας (σελ. 35 – 72). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ. (1987). Βασικές αρχές λειτουργίας της θεραπευτικής κοινότητας για

εξαρτημένους. Εισήγηση στο πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο. Στο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009).

Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας (σελ. 73 -98).

Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ. (1988). Βασικές θέσεις στο πρόβλημα της χρήσης εξαρτητικών

ουσιών. Πανελλήνια Ενημερωτική Συνάντηση για τα Ναρκωτικά, 3-5/3, Αθήνα. Στο:

Ζαφειρίδης, Φ. (2009), Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες

αυτοβοήθειας (σελ. 99 – 107). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ. (1993). Απαγόρευση, Αντιαπαγόρευση και … Μαθητευόμενοι

Μάγοι. Προσέγγιση. Στο βιβλίο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009). Εξαρτήσεις και Κοινωνία.

Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας (σελ. 156 - 177). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ. (1998). Πρόληψη των ναρκωτικών: Οι αθέατες όψεις του

προβλήματος. Ιατρικά θέματα, 10. Στο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009), Εξαρτήσεις και Κοινωνία.

Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας (σελ. 188 – 192). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ. (1999). Με αφορμή τα δεκαπέντε χρόνια από την ίδρυση της Ιθάκης.

Οι Θεραπευτικές Κοινότητες στην Ελλάδα. Το ιστορικό της ίδρυσης, προβλήματα και

προοπτικές. Ιατρικά Θέματα, 13, 27-30. Στο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009). Εξαρτήσεις και

Κοινωνία. Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας (σελ. 193 -209). Αθήνα: Εκδόσεις

Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ. (2001α). Ψυχική υγεία και καπιταλιστική ανάπτυξη. Θεωρητικό

υπόβαθρο Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών της Κοινωνικής Κλινικής Ψυχολογίας

των Εξαρτήσεων. Στο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009), Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές

κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας (σελ. 203 – 209). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ. (2001β). Η πρόληψη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών ως κοινωνική

και πολιτική ευθύνη. Πρακτικά ημερίδας της ΚΕΔΚΕ και του κέντρου Πρόληψης «Πυξίδα» με

θέμα: Η μείωση της ζήτησης ναρκωτικών και ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης: Το

παράδειγμα των Κέντρων Πρόληψης, 30/11/2001, Θεσσαλονίκη. Στο: Ζαφειρίδης, Φ.

(2009), Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας (σελ. 222

– 226). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ. (2001γ). Ψυχική υγεία και αυτοβοήθεια: Το παράδειγμα των Ν.Α. και

Α.Α. Τετράδια Ψυχιατρικής, 73, 22-29. Στο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009), Εξαρτήσεις και Κοινωνία.

Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας (σελ. 210 – 221). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

166

Ζαφειρίδης, Φ. (2004). Τα ανοικτά ερωτήματα της διαδικασίας της κοινωνικής

(επαν)ένταξης των εξαρτημένων. Εισήγηση σε ημερίδα για την κοινωνική επανένταξη, η

οποία διοργανώθηκε από το δίκτυο Προοπτική, Θεσσαλονίκη, 22 -23/6. Στο: Ζαφειρίδης, Φ.

(2009), Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας (σελ. 227

-240). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ. (2007). Οργάνωση αυτοβοήθειας Synanon: Η επιτομή της θεραπείας

της εξάρτησης. Κοινωνία & ψυχική Υγεία, 5, 18-22. Στο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009), Εξαρτήσεις

και Κοινωνία. Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας (σελ. 241 – 250). Αθήνα:

Εκδόσεις Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ., & Λαϊνάς, Σ. (2007). Εξαρτήσεις και Αυτοβοήθεια. Κοινωνία &

ψυχική Υγεία, 5, 4 – 8.

Ζαφειρίδης, Φ., Λαϊνάς, Σ. (2009). Οι ελλοχεύοντες κίνδυνοι για τη

ριζοσπαστικότητα των ΑΑ και ΝΑ. Στο: Ζαφειρίδης, Φ. (2009), Εξαρτήσεις και Κοινωνία.

Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας (σελ. 263 -301). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ., Ζιώγου- Καραστεργίου, Ρ., & Χαρίτου- Φατούρου, Μ. (1995). Ένα

σχολείο πρόληψης των ναρκωτικών αλλά και ψυχοκοινωνικών προβλημάτων. Εισήγηση στο

2ο Ευρωπαϊκο Συνέδριο: Η Ευρώπη κατά της χρήσης ουσιών, Θεσσαλονίκη. Στο: Ζαφειρίδης,

Φ. (2009), Εξαρτήσεις και Κοινωνία. Θεραπευτικές κοινότητες, ομάδες αυτοβοήθειας (σελ.

178 – 187). Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος.

Ζαφειρίδης, Φ., Λαϊνάς, Σ. & Γκιουζέπας, Σ. (2003). Το πρόβλημα των ναρκωτικών

και ο νέος ρόλος του λειτουργού υγείας. Εισήγηση σε ημερίδα του Κέντρου Πρόληψης

Βέροιας «Η Πρόσβαση», Βέροια 11-4-2003. Διαθέσιμο:

http://www.selfhelp.gr/attachments/article/18/veroia.pdf. Ανακτήθηκε: 23/01/2014.

Λαϊνάς, Σ. (2004). Επαγγελματίες Υγείας και Αυτοβοήθεια. Κριτική Προσέγγιση και

Επαναπροσδιορισμός του Ρόλου Λειτουργού Υγείας. 1ο Διεθνές Συνέδριο της Ψυχολογικής

Εταιρείας Βορείου Ελλάδος: Ποιότητα Ζωής και Ψυχολογία, Θεσ/νίκη, 3-5/12 2004.

Λαϊνάς, Σ. (2007). Προάγοντας την αυτοβοήθεια στην αντιμετώπιση της εξάρτησης

στην Ελλάδα. Κοινωνία & Ψυχική Υγεία, 5, 77 – 87.

Λαϊνάς, Σ. (2008). Κριτική αποτίμηση της αυτοβοήθειας στην αντιμετώπιση της

εξάρτησης. Κοινωνία και Ψυχική Υγεία, 6, 65 – 73.

Λαϊνάς, Σ. (2013). Ψυχοκοινωνικές Παρεμβάσεις και Αυτοβοήθεια στον τομέα των

Εξαρτήσεων. Το παράδειγμα του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας στο Α.Π.Θ.

Διδακτορική διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Ψυχολογίας.

167

Μάτσα, Κ. (2000). Ναρκωτικά και κοινωνική παθολογία στην εποχή της

παγκοσμιοποίησης, Τετράδια Ψυχιατρικής, 72, 107-118.

Μάτσα, Κ. (2003). Η καθημερινή ζωή, η ασθένεια και ο καπιταλισμός στην εποχή της

κρίσης της παγκοσμιοποίησης. Διαθέσιμο: http://www.politiko-

kafeneio.gr/igia/matsa295.htm. Ανακτήθηκε: 04/12/2013.

Μπαϊρακτάρης, Κ. (1994) Ψυχική υγεία και κοινωνική παρέμβαση: Εμπειρίες,

συστήματα, πολιτικές. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις.

Μπαϊρακτάρης, Κ. (2004) Ψυχοκοινωνικά συστήματα και πολιτικές: κατασκευή,

διαχείριση και αναίρεση του κοινωνικού αποκλεισμού. Στο: Μ. Δικαίου & D. Berkeley

(επιμ.), Οργανισμοί: ζητήματα έρευνας και ανάπτυξης στις σύγχρονες κοινωνίες. Αθήνα:

Ελληνικά Γράμματα.

Μπαϊρακτάρης, Κ. (2007). Η διάχυση της εξάρτησης και η διαχείριση της

απεξάρτησης. Κοινωνία και Ψυχική Υγεία, 5, 14 -17.

Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας (2013). Απολογισμός έργου έτους

2012. Σητεία: Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας.

Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας (2014). Απολογισμός έργου έτους

2013. Σητεία: Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας.

168

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Α. Απόσπασμα από τον Απολογισμό Έργου του Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας

Σητείας για το 2012 αναφορικά με τους συμμετέχοντες στις δράσεις.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΩΝ ΔΡΑΣΕΩΝ

Κατά το 2012 το Πρόγραμμα Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας παρείχε υπηρεσίες

συνολικά σε 165 ανθρώπους με διαφορετικού τύπου αιτήματα. Οι υπηρεσίες

παρασχέθηκαν σε:

1. 13 ανθρώπους με πρόβλημα εξάρτησης οι οποίοι προσήλθαν στο Πρόγραμμα και

έλαβαν υπηρεσίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης.

2. 21 συγγενείς και φίλους χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών.

3. 8 ανθρώπους με αίτημα βοήθειας πέρα από τη χρήση ουσιών.

4. 123 άτομα που συμμετείχαν με ενεργό ρόλο στις παρεμβάσεις στην τοπική κοινότητα

που πραγματοποιεί το Πρόγραμμα.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι παραπάνω είναι άμεσα ωφελούμενοι από τη λειτουργία του

Προγράμματος Προαγωγής Αυτοβοήθειας Σητείας. Ο εκτιμώμενος αριθμός των εμμέσως

ωφελουμένων, ανθρώπων που συμμετείχαν στις διάφορες δράσεις στην τοπική κοινότητα

(γονέων, μαθητών, εκπαιδευτικών, πολιτών) υπολογίζεται σε περισσότερα από 1500 άτομα.

Γράφημα: Σχηματική απεικόνιση ανθρώπων που έλαβαν υπηρεσίες κατά το 2012

13 8% 21

13%

8 5%

123 74%

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΜΕ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΕΞΑΡΤΗΣΗΣ

ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΙ ΧΡΗΣΤΩΝ ΨΥΧΟΤΡΟΠΩΝ ΟΥΣΙΩΝ

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΜΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΑΙΤΗΜΑ

ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΠΟΥ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ ΕΝΕΡΓΑ / ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΚΑΝ ΣΤΙΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ