«Το πρόβλημα της δημοκρατίας» Εισαγωγή στο Σ. Ι....

Εισαγωγή: Το πρόβλημα της δημοκρατίας

ΣΕΡΑΦΕΙΜ Ι. ΣΕΦΕΡΙΑΔΗΣ

Ι. Προλογικά

Ο τόμος αυτός αποτελεί προϊόν των εργασιών του Η΄ Συνεδρίουτης Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης (ΕΕΠΕ) Η δημοκρα-τική λειτουργία σε καμπή: προκλήσεις και απειλές στον πρώιμο21ο αιώνα που έγινε στην Αθήνα τον Μάιο του 2008. Η αναπάντεχακαθυστερημένη του εμφάνιση οφείλεται στη συνθήκη που από τατέλη του 2010 και μετά πλήττει συθέμελα κάθε σχεδόν δραστη-ριότητα της ελληνικής κοινωνίας: Την –όχι απλώς– οικονομικήκρίση, εξαιτίας της οποίας δυο εκδοτικοί οίκοι που είχαν διαδοχικάπρογραμματίσει την έκδοσή του αναγκάστηκαν να την αναστείλουνλόγω οικονομικών δυσχερειών. Οι συντελεστές του ανά χείραςσυλλογικού πονήματος αισθανόμαστε, ως εκ τούτου, την ανάγκηνα ευχαριστήσουμε τις Εκδόσεις Νήσος που με ευαισθησία (καιδιορατικότητα) ανέλαβαν το έργο της υλοποίησής του.

Αξίζει όμως να επισημανθεί ότι, εκτός από αντιξοότητα, ο εκ-δοτικός ετεροχρονισμός συνιστά και πρόκληση· και αυτό τουλά-χιστον κατά δυο τρόπους.

Ο πρώτος συνίσταται στο γεγονός ότι, εκ των πραγμάτων, τακείμενα του τόμου βρίσκονται αντιμέτωπα με μια δοκιμασία πουσπάνια απαντάται σε παρόμοια εγχειρήματα τη στιγμή της έκδοσήςτους: αυτή του ιστορικά μεθύστερου γνωστικού ελέγχου. Παρότιοι συγγραφείς είχαν την ευκαιρία να προβούν σε επιμέρους επι-καιροποιήσεις και μεταβολές, επί της ουσίας, τα κείμενα διατηρούν

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. 1

την αρχική τους μορφή. Εναπόκειται, ασφαλώς, στον αναγνώστηνα κρίνει το βαθμό στον οποίο ο θεωρητικός προβληματισμός καιτα ερευνητικά ευρήματα που εισφέρουν «αντέχουν –κατά το κοι-νώς λεγόμενο– στο χρόνο», όμως η πραγματικότητα της αναμέ-τρησής τους με τις σημερινή πραγματικότητα καθιστά την ανά-γνωσή τους πολλαπλώς ενδιαφέρουσα – θα τολμούσε κανείς ναπει συναρπαστική. Συνδιαλέγονται επαρκώς με τα κρίσιμα προβλή-ματα της συγκυρίας; Αντιμετωπίζουν με επάρκεια τις –κατά τη συγ-γραφή τους ακόμα επερχόμενες– θεωρητικές και πρακτικές συμ-πληγάδες της πραγματικότητας; Παρέχουν ικανοποιητικούς επε-ξηγηματικούς χάρτες για την αποτίμηση και αντιμετώπιση των προ-βλημάτων που θέτουν; Η ελληνική πολιτική επιστήμη, επιτελώνταςτη γνωστική λειτουργία της σε συνθήκες αενάως αντίξοες (τόσοπριν όσο και μετά την κρίση), διατείνεται –αλλά, τοις πράγμασι,απλώς εισηγείται– μια απάντηση θετική.

Εκείνο πάντως που, σε κάθε περίπτωση, παραμένει αδιαμφι-σβήτητο είναι ότι η επιλογή της θεματικής του συνεδρίου υπήρξε,τη στιγμή που έγινε, απολύτως προφητική. Αναδεικνύοντας τηνενεργό συμμετοχή του κλάδου στα τεκταινόμενα της δημόσιαςσφαίρας, η διαπίστωση αυτή συμπίπτει με τη δεύτερη πρόκλησητου τόμου: την επαυξημένη –λόγω των όσων διέρρευσαν την επαύ-ριο της πραγματοποίησης του συνεδρίου– επικαιρότητά του. Αν ηδημοκρατία ήταν το 2008 προβολικά «συρρικνούμενη», το 2013βρίσκεται, σε μεγάλο βαθμό, υπό αμφισβήτηση. Αρκεί, προκειμέ-νου να τεκμηριώσει κανείς τον ισχυρισμό αυτό, να αναλογιστεί ταχαρακτηριστικά της σημερινής, «μνημονιακής» λειτουργίας του πο-λιτεύματος:• Διοίκηση μέσω πράξεων νομοθετικού περιεχομένου (σχέση

εκτελεστικής με νομοθετική εξουσία) συνδυαστικά με τη συ-στηματική συρρίκνωση της –ούτως ή άλλως φθίνουσας και ολο-ένα απονομιμοποιούμενης– νομοθετικής εξουσίας·

• αύξουσα –και, κατά κανόνα, προληπτική– καταστολή απέναντισε συνταγματικά κατοχυρωμένες αντιδράσεις των πολιτών(όπως η διαδήλωση και η απεργία)·

12 Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΣΕ ΚΑΜΠΗ

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 12

• έξαλλη ανεξαρτητοποίηση υπερεθνικών οργανισμών (ΕΕ, ΔΝΤ,ΠΟΕ κ.ο.κ.) ελάχιστης, αν όχι μηδενικής, δημοκρατικής νομι-μοποίησης προκειμένου να διασφαλιστούν οι διαδικασίες ανα-παραγωγής της υπάρχουσας κυριαρχίας.

Το βασικό συνεδριακό σκεπτικό, στη βάση του οποίου οι συγγρα-φείς κατέθεσαν τις προτάσεις τους, αναδείκνυε γλαφυρά τις ανη-συχίες αυτές. Ιδού τι ακριβώς επισήμαινε:

Στην Ευρώπη –και όχι μόνο– οι συζητήσεις για το περιε-χόμενο και τα ακριβή χαρακτηριστικά της δημοκρατίας έρ-χονται και πάλι επιτακτικά στο προσκήνιο. Τούτη τη φορά,όμως, όχι ως πανηγυρισμοί για την επέλευση ενός νέου«κύματος εκδημοκρατισμού», αλλά για λόγους ανησυχη-τικά αντίστροφους. Ενώ ως επίσημος πολιτειακός διακα-νονισμός η δημοκρατία εξακολουθεί να χαίρει σχεδόν οι-κουμενικής κανονιστικής αποδοχής, διάχυτη είναι ταυτό-χρονα μια αίσθηση ανεπάρκειας και αναποτελεσματικότη-τας. Απηχώντας αυτό ακριβώς το κλίμα, μελετητές όπως οPeter Mair (2006) μίλησαν πρόσφατα για «μαζική δημο-κρατική απίσχνανση» – αποψίλωση της δημοκρατικής λει-τουργίας από ζωτικά χαρακτηριστικά της: αποδυνάμωσηκαι οργανωτική υποχώρηση των κομμάτων, αποστασιοποί-ηση των ψηφοφόρων από τεκταινόμενα στην κεντρική πο-λιτική σκηνή, ταυτόχρονα κυνισμό και διαφθορά.

Πρόκειται για προβλήματα κυριολεκτικά ακανθώδη, ταοποία σπάνια –αν ποτέ– θίγονται συστηματικά στον πα-ράλληλο λόγο περί «πολυεπίπεδης διακυβέρνησης» που,από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 και μετά (και με ανα-φορά τις διαδικασίες της ευρωπαϊκής ενοποίησης), επαγ-γέλθηκε λύσεις διαρκείς και ρηξικέλευθες. Ίσα ίσα, τα τε-λευταία χρόνια καταγγέλλεται ότι το «ευρωπαϊκό μοντέλο»(ή τουλάχιστον όψεις του) όχι μόνο δεν θεραπεύει το πρό-βλημα, αλλά αντίθετα το επιτείνει (ειδικά την επαύριον τηςπρος Ανατολάς διεύρυνσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης): ελ-λείμματα αντιπροσωπευτικότητας και λογοδοσίας, ανά-δυση αδιαφανών και ανεξέλεγκτων δομών, θεσμοί κατ’ επί-φασιν, που εν τέλει καταλήγουν να μην είναι παρά διακο-σμητικοί.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 13

Την ίδια ώρα, και ακριβώς λόγω του εύρους και τηςπιεστικής υφής των προβλημάτων, η αναζήτηση εναλλακτι-κών «μοντέλων δημοκρατίας», τόσο ως θεωρητικός προ-βληματισμός όσο και ως πρακτικό πολιτικό εγχείρημα, βρί-σκεται σε έξαρση. Αν η δημοκρατία αντιμετωπίζει πρό-βλημα στις επίσημες - θεσμικές εκφορές της, τι γίνεται μετη δημοκρατία «από τα κάτω»;

Στο πλαίσιο αυτό κινούνται και οι συμβολές του τόμου, οργανω-μένες σε τέσσερις βασικές θεματικές.

Η πρώτη (Κανονιστικές αναζητήσεις στην εποχή της δημοκρα-τικής συρρίκνωσης) επικεντρώνεται σε ζητήματα κλασικού και νε-ώτερου κανονιστικού προβληματισμού. Πώς εγγράφονται τα υπάρ-χοντα κενά δημοκρατίας στον τρέχοντα θεωρητικό προβληματι-σμό; Σε τι ακριβώς συνίστανται και τι περιλαμβάνουν οι επαγγελίεςτης λεγόμενης «ριζοσπαστικής δημοκρατίας» στις πολλαπλές εκ-δοχές της (άμεση, συμμετοχική, διαβουλευτική, συναινετική, κ.λπ.)και πώς αντιπαραβάλλονται με τις διαδεδομένες συμβατικότερες(φιλελεύθερη - αντιπροσωπευτική); Προκύπτουν ουσιώδεις ανα-σκευές ή μήπως δεν πρόκειται παρά για ανέξοδη (και αδιέξοδη)ρητορεία; Υφίσταται και, αν ναι, σε τι ακριβώς συνίσταται η κανο-νιστική επιδίωξη μιας «καλύτερης δημοκρατίας»; Πώς οργανώνεταιη σύγχρονη συζήτηση περί της «ποιότητας της δημοκρατίας» καιτι ρόλο διαδραματίζουν συγκεκριμένοι θεσμοί, όπως η Εκκλησία,και ειδικές κατηγορίες πολιτών, όπως τα έμφυλα υποκείμενα;

Ειδική υποπεριοχή της ίδιας θεματικής, που όμως –λόγω τηςιστορικής συγκυρίας– αποκτά ιδιαίτερη σημασία, αποτελεί η διε-ρεύνηση των νέων μέσων επικοινωνίας (Επικοινωνία, διαδίκτυο,ΜΜΕ). Το συναφές σύμπαν είναι, βεβαίως, ευρύ και πολύπλευρο:Περιλαμβάνει τα άκρως εμπορευματοποιημένα –πλην προθύμωςευθυγραμμιζόμενα στα κελεύσματα της εκάστοτε κυβερνητικήςαρχής– ιδιωτικά ΜΜΕ, ταυτόχρονα όμως εξετάζει και τις δυνατό-τητες που ενέχει η χρήση των εναλλακτικών μέσων κοινωνικής δι-κτύωσης. Ποιες οι ακριβείς συνιστώσες της παραθεσμικής γιγάν-τωσης των πρώτων και ποια η επαγγελία των δεύτερων; Πώς προ-


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 14

σεγγίζεται το όλο θέμα μέσα από μια οπτική επικοινωνιακών δι-καιωμάτων;

Η τρίτη εστία (Θεσμικές δυσλειτουργίες και ΕυρωπαϊκήΈνωση) στρέφεται σε ζητήματα θεσμικών (δυσ)λειτουργιών σευπερεθνική προοπτική. Πώς ακριβώς υπάρχει και λειτουργεί η δη-μοκρατία σήμερα και πώς αποτιμάται η αποτελεσματικότητά της;Επηρεάζεται από τη γενικευμένη (αν και κάθε άλλο παρά μονοσή-μαντη) υποχώρηση της εθνικής εντοπιότητας στη διαδικασία λήψηςτων αποφάσεων και πώς; Τι ακριβώς κομίζει και με ποιον τρόπουπονομεύει το δημοκρατικό αίτημα η ρητορική που εκπορεύεται(και οι πρακτικές που ακολουθούνται) από την Ευρωπαϊκή Ένωση;Ποια η ακριβής υφή των συναφών θεσμών και τι είδους αιτιότητεςτις διέπουν;

Όμως η δημοκρατία δεν υπάρχει (όταν και όπου υπάρχει) μόνοστο επίσημο θεσμικό επίπεδο ως κρατική καθεστωτική μορφή· δη-μοκρατίες λειτουργούν (ή επιδιώκονται) και στην κοινωνία: σε κι-νήσεις πολιτών, σε πάσης φύσεως πρωτοβουλίες και σε οργανώσειςπου επαγγέλλονται την αντιπροσωπευτικότητα. Η τέταρτη βασικήθεματική ενότητα του τόμου (Συλλογικές δράσεις, κοινωνικά κινή-ματα και η πρόκληση της δημοκρατικής εμβάθυνσης) αναδεικνύειπροβλήματα και εγχειρήματα δημοκρατίας στο πεδίο αυτό: στοσυνδικαλισμό, τα κοινωνικά κινήματα και τις Μη Κυβερνητικές Ορ-γανώσεις. Σαράντα πέντε χρόνια μετά τον εμβληματικό Μάη του’68, πρόκειται για ερευνητικό πεδίο εξακολουθητικά πολυσχιδέςκαι περίπλοκο που αναδεικνύει τόσο το γενικό πρόβλημα (π.χ. τηναδιαφάνεια που χαρακτηρίζει τις λειτουργίες των «κομμάτων-καρ-τέλ») όσο και τις επιδιωκόμενες λύσεις (π.χ. τα πειράματα δικτυα-κής, αμεσοδημοκρατικής λειτουργίας που χαρακτηρίζουν πολλέςκινηματικές οργανώσεις). Πώς προσεγγίζονται τα προβλήματα τηςαντιπροσώπευσης, της συμμετοχής και της λογοδοσίας, και ποια ησχέση διεκδικητικών δράσεων και εκδημοκρατισμού;

Ο προβληματισμός που κατατίθεται στον τόμο είναι, λοιπόν, εκτε-νής και πολυεπίπεδος – ενώ πρέπει επίσης να τονιστεί ότι η θέση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 15

που τα κείμενα καταλαμβάνουν στις αντίστοιχες θεματικές ενότη-τες ενώ, προφανώς, απηχεί τη λογική των αντίστοιχων συμβολώντους, σε καμία περίπτωση δεν είναι και αμετάκλητη (μόνο και μόνοεπειδή, στην παρούσα έκδοση, είναι οριστική). Εν προκειμένω,αυτό που έχει σημασία είναι ότι, όπως αρμόζει στην πειθαρχία τηςπολιτικής επιστήμης, όλα ανεξαιρέτως συνδιαλέγονται με θεωρη-τικά σώματα – αξιοποιώντας, επερωτώντας, ανανεώνοντάς τα.

Η ευρύτητα του προβληματισμού, ασφαλώς επιβεβλημένη καικαλοδεχούμενη, προϋποθέτει όμως έναν γνωστικό κορμό που ηεμπρόθετη ρηματοποίησή του καλό είναι εξαρχής να αποτολμηθεί.Προτού στραφεί στη συστηματική παρουσίαση των περιεχομένωντου κάθε κειμένου (ενότητα ΙΙΙ), το εισαγωγικό αυτό κεφάλαιο επι-χειρεί τώρα (ενότητα ΙΙ) αυτήν ακριβώς την προκαταρκτική –καιπροφανώς σχηματική– παράθεση, με τις εξής βασικές γνωστικέςεπιδιώξεις: • Γιατί μας ενδιαφέρει η συζήτηση περί δημοκρατίας; • Πώς την ορίζουμε; • Ποια η γενεαλογία της και πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί το

πρόβλημα της σημερινής της απίσχνανσης;

ΙΙ. Ζητήματα δημοκρατίας: ένας –πολύ– βασικός καμβάς

Α. Γιατί η συζήτηση περί δημοκρατίας προκαλεί ενδιαφέρον; Προ-σπαθώντας κανείς να οργανώσει στοιχειωδώς την πλειάδα τωναπαντήσεων που ανακύπτουν στο γενικό αυτό ερώτημα, θα μπο-ρούσε άμεσα να επισημάνει τρεις βασικούς λόγους: (α) το ότι ηδημοκρατία παραμένει αγαθό· (β) ότι, παρά τα φαινόμενα, βρίσκε-ται ακόμα σε σπάνι· και (γ) –ίσως το σπουδαιότερο– ότι τελεί υπόσοβαρή απειλή.

Δεν –πρέπει να– αποτελεί έκπληξη ότι, στο συλλογικό φαντα-σιακό, η δημοκρατία εξακολουθεί να χαίρει μιας οιονεί οικουμενι-κής κανονιστικής αποδοχής: ένα διαρκές αίτημα, μια χαρακτηρι-στικά ανεξίτηλη πολιτειακή αξία. Δεν ήταν πάντοτε έτσι. Στον Με-


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 16

σοπόλεμο, η παρατεταμένη κρίση της συστημικής αναπαραγωγής(σε επίπεδο τόσο πολιτικό όσο και οικονομικό) είχε προκαλέσειτην έξαρση οργανιστικών αναλογικών θεωρήσεων (του τύπου δενείναι δυνατόν «η κεφαλή» –η ελίτ– να παίρνει εντολές από τα«πόδια» – την ανώνυμη μάζα), με απώτερο αποτέλεσμα την κανο-νικοποίηση και διάδοση ενός γενικευμένου (generic) φασισμού:Δοξασίες που –κάποτε ρητά, κάποτε απλώς υπόρρητα– εξυμνού-σαν την ατομική και συλλογική ρώμη, την επιβολή απέναντι στοναδύναμο, την αποθέωση της κυριαρχίας (και αν η αναφορά σταστοιχεία αυτά προκαλεί οδυνηρούς συνειρμούς με όψεις του ση-μερινού δημόσιου λόγου, αυτό ασφαλώς δεν είναι τυχαίο). Η τρέ-χουσα δημοκρατική νομιμοποίηση γεννήθηκε στις τέφρες του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, μέσα από τη μαζική συνειδητοποίηση τουατελέσφορου των αυταρχικών επαγγελιών και της φρίκης του να-ζισμού. Στις ίδιες συνθήκες αναβαπτίστηκε και η κατανόηση τηςτεράστιας σημασίας του δημοκρατικού εννοιολογικού πυρήνα: τηςπολιτικής ισοτιμίας. Όπως έγραψαν οι Hall, Held και McGrew(2003: 69), η δημοκρατία ως κομβική πολιτική σημασία οφείλει τηναπήχησή της στην επί της αρχής

[…] άρνησή της να δεχτεί ως πολιτικά καλό οτιδήποτεάλλο εκτός απ’ ό,τι δημιουργεί ο «λαός». Από το αίτημα«όχι φορολόγηση δίχως εκπροσώπηση» στην Αγγλία του17ου αιώνα έως τους διάφορους αγώνες του 19ου και του20ού αιώνα για τη γνήσια καθολική κατοχύρωση δικαιωμά-των, οι υπέρμαχοι του επιμερισμού ευθυνών στους κυβερ-νώντες αναζητούσαν την καθιέρωση μέσων επιλογής,εξουσιοδότησης και ελέγχου των πολιτικών αποφάσεων.

Σπάνια συνειδητοποιούμε πόσο πολύ (και πόσο καίρια) ταλαιπω-ρήθηκε ο πυρήνας αυτός στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. Μετρόπους που μόνο ακροθιγώς μπορούν να τεθούν εδώ αλλά, σεκάθε περίπτωση, πολύ πριν την τρέχουσα νεοφιλελεύθερη επέ-λαση, το δημοκρατικό αίτημα έτεινε να υπαχθεί στη λογική της κα-πιταλιστικής αναπαραγωγής – να υποστεί ένα βάναυσο αγοραίοαναγωγισμό. Αυτό που είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρον είναι ότι αυτό

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 17

συνέβη ένθεν και ένθεν της ψυχροπολεμικής διαχωριστικής γραμ-μής. Ο υπεραντλαντικός συμπεριφορισμός που τροφοδότησε (καιεπί μακρόν ηγεμόνευσε) την ακαδημαϊκή θεωρητική μήτρα αρνιό-ταν να «δει» δημοκρατία χωρίς καπιταλισμό, ενώ η άλλη πλευράέσπευδε να την απαξιώνει ως απλό προκάλυμμα καπιταλιστικής κυ-ριαρχίας: στην πράξη η δημοκρατία ταυτιζόταν –και πάλι– με τονκαπιταλισμό. Αν οι πρακτικές συνέπειες των προσεγγίσεων αυτώνδεν ήταν τόσο τραγικές, θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για θεω-ρητικές φαιδρότητες. Είτε όμως η δημοκρατία λοιδορείτο ως πρό-σχημα (περίπτωση «λαϊκών δημοκρατιών») είτε ψαλιδιζόταν ή/καικαταργούταν προκειμένου… να σωθεί (να διαφυλαχθεί δηλαδή ηεπιχειρηματική ασυδοσία – περίπτωση αυταρχικών καθεστώτωνδυτικού τύπου), τα αποτελέσματα ήταν παρεμφερή: λιγότερη ελευ-θερία και ισονομία για τους πολλούς, περισσότερη αυθαιρεσία γιατους λίγους. Είναι σήμερα γνωστό ότι το τέλος της μεταπολεμικήςάνθησης και η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ –το «τέλος τουΨυχρού Πολέμου»– όχι μόνο δεν έφεραν τη δημοκρατική άνθηση(και το διαβόητο «τέλος της Ιστορίας») αλλά, σε συνθήκες εντει-νόμενης κρίσης, ολοκλήρωσαν τον πρότερο αγοραίο αναγωγισμό.Πρόκειται όμως για ζήτημα στο οποίο θα επανέλθουμε.

Μέσα από τις συμπληγάδες αυτές που, σε περιπτώσεις όπως ηελληνική, συνοδεύτηκαν από την άνοδο του μισαλλόδοξου ιρασιο-ναλισμού (αρκετά πριν αυτός μετεξελιχθεί σε νεοναζισμό), η κα-νονιστική θελκτικότητα της δημοκρατίας, ωστόσο, διατηρήθηκεποσοτικά (αν δεν αυξήθηκε) αλλά, σε κάθε περίπτωση, αναβαπτί-στηκε ποιοτικά. Σε πείσμα πολλών –ρηχών– πρόσφατων αναγνώ-σεων, η κριτική που σήμερα ασκείται στον υπαρκτό κοινοβουλευ-τισμό εμπνέει –αλλά και εμπνέεται από– συνθήματα όπως «Πραγ-ματική» ή «Άμεση» δημοκρατία. ¡Democracia real Ya! κ.ο.κ. (Ko-tronaki 2013). Κανείς πια δεν φαίνεται να επαγγέλλεται κατάλυσητης δημοκρατίας (όπως γινόταν στον Μεσοπόλεμο), ούτε καν εκεί-νοι που αυτό ακριβώς επιδιώκουν – και τέτοιοι, ασφαλώς, δεν είναιλίγοι. Πρόκειται, μάλιστα, για συνθήκη που υπενθυμίζει τις τερά-στιες ευθύνες που στις περιστάσεις επωμίζονται όλοι όσοι μιλούν,


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 18

γράφουν ή σκέπτονται για τη δημοκρατία. Δεν θα ήταν αίφνης πα-ράξενο αν ανακαλυπτόταν ότι πολλοί από εκείνους που επιθετικάξιφουλκούν υπέρ του υπαρκτού κοινοβουλευτισμού απεργάζονταιακριβώς την –περαιτέρω– δημοκρατική συρρίκνωση. Προφανώς,η συζήτηση, εκτός από ενδιαφέρουσα και επίκαιρη, είναι και εξαι-ρετικά κρίσιμη.

Υφίσταται όμως και ένας δεύτερος λόγος που καθιστά τον περίδημοκρατίας προβληματισμό επιτακτικό. Σύμφωνα με τις εκτιμή-σεις του Freedom House,1 και παρά το περίφημο «τρίτο κύμα», οιδημοκρατίες, παρότι πολύ περισσότερες από οποιαδήποτε άλληπερίοδο στην ανθρώπινη ιστορία, δεν αποτελούν παρά το 60% τωνυφιστάμενων πολιτειακών μορφωμάτων. Το ποσοστό δεν είναι βέ-βαια αμελητέο – ειδικά αν ληφθεί υπόψη ότι το 1990 το αντίστοιχονούμερο ήταν μόλις 46%. Δύο όμως λόγοι προκαλούν εύλογες επι-φυλάξεις. Ο πρώτος δεν είναι άλλος από την εξαιρετικά «γενναι-όδωρη» τεχνική μετρήσεων του Freedom House, που εγείρει σο-βαρές αμφιβολίες για το πόσο πράγματι δημοκρατικές είναι οι «δη-μοκρατίες». Δεν είναι του παρόντος να αναληφθεί συστηματικήκριτική των χρησιμοποιούμενων δεικτών, όμως η βιβλιογραφία πουαιτιάται τα μεθοδολογικά σφάλματα της εννοιολογικής υπερέκτα-σης και του διαβαθμισμού (κατά Sartori) δεν είναι διόλου ευκατα-φρόνητη (π.χ., Giannone 2010· Munck και Verkuilen 2002· Bollen1991). Ο δεύτερος, και ενδεχομένως σοβαρότερος, λόγος συνί-σταται στη διάχυτη αίσθηση ότι, ειδικά μετά την 11η Σεπτεμβρίου2001, το τρίτο κύμα έχει φτάσει στην κορύφωσή του και έχει ήδηξεκινήσει μια αντίστροφη πορεία δημοκρατικής περιστολής. Είναιχαρακτηριστικό ότι, πάντα σύμφωνα με τα στοιχεία του FreedomHouse, από τη χρονιά αυτή (το 2001) και μετά ο αριθμός των δη-μοκρατιών ολοένα και φθίνει. Η δημοκρατία δεν είναι βέβαια δυ-νατόν να επιβληθεί με βομβαρδισμούς, όμως ούτε η ΑραβικήΆνοιξη και άλλα δημοκρατικά κινήματα στην Ασία και την Αφρικήκατάφεραν –παρά τις ελπίδες που γέννησαν– να την εγκαθιδρύ-σουν. Αν, όπως είναι σαφές, η δημοκρατία είναι αγαθό, είναι εξίσουσαφές ότι κάθε άλλο παρά τελεί εν αφθονία. Πρόκειται για διαπί-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 19

στωση που στρέφει την προσοχή μας στον τρίτο βασικό λόγο πουκάνει τη συζήτηση περί δημοκρατίας κρίσιμη: Εκεί όπου πράγματιυπάρχει δημοκρατία αυτή ολοένα και περισσότερο δυσλειτουργείή/και συρρικνώνεται.

Για μεγάλο τμήμα της βιβλιογραφίας, το φαινόμενο της «δημο-κρατικής απίσχνανσης», κατάσταση πραγμάτων και προβληματι-σμός που διατρέχει όλα σχεδόν τα κείμενα του τόμου, υπήρξεαπροσδόκητη. Ο λόγος ήταν απλός: Όπως και παραπάνω επιση-μάνθηκε, με την κατάρρευση των καθεστώτων της Ανατολικής Ευ-ρώπης το 1989 η ψευδής νοηματική σύζευξη μεταξύ καπιταλισμούκαι δημοκρατίας κυριολεκτικά απογειώθηκε. Είχαμε εδώ τη μαζική,πλην ανυπόστατη, παραδοχή ότι η –όσο το δυνατόν πιο– ασύδοτη(«απορυθμισμένη», «ευέλικτη», «ελεύθερη» κ.τ.λ. –οι ιδεολογικήςέμπνευσης επιθετικοί προσδιορισμοί δεν λείπουν) λειτουργία τηςαγοράς είναι λογικά και ιστορικά συνυφασμένη με την ενδυνάμωσητου δήμου. Χαρακτηριστική ένδειξη της ισχύος της εν λόγω πε-ποίθησης είναι ότι, διά μέσου των γραμμών, έτεινε να εμφιλοχωρείακόμα και σε θέσεις που κατ’ όνομα διατείνονταν τα περί του αν-τιθέτου. Ναι μεν –στις περιπτώσεις αυτές– η «ρύθμιση» της καπι-ταλιστικής λειτουργίας υποστηριζόταν, όχι όμως ως εγχείρημα θε-τικό με δημιουργικές προεκτάσεις, αλλά ως αναγκαίο κακό: Η κα-πιταλιστική λειτουργία εξακολουθούσε (και εξακολουθεί) να θεω-ρείται αδιαπραγμάτευτη δημοκρατική προϋπόθεση.

Γιατί όμως η σύζευξη αυτή –καπιταλισμός και δημοκρατία– είναιανυπόστατη; Γιατί, συνεπώς, και η άποψη ότι «όσο περισσότεροςκαπιταλισμός τόσο περισσότερη δημοκρατία» δεν είναι παρά έναγιγάντιο ενθύμημα (επιχείρημα με άρρητες προκείμενες που πα-ραλείπονται ως ευκόλως εννοούμενες ή αυτονόητες, ενώ δεν είναι);Το ζήτημα είναι σοβαρό και η πραγμάτευσή του επιβάλλει μια σύν-τομη παράκαμψη.

Μπορούν, επί του προκειμένου, να επισημανθούν λόγοι τόσοθεωρητικοί όσο και ιστορικοί. Σε ό,τι αφορά τους πρώτους, αρκείνα αναλογιστούμε ότι η κλασική φιλελεύθερη πολιτική σκέψη (πουήρθε στο προσκήνιο ως ο κύριος πολιτικός και προγραμματικός


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 20

λόγος του θριαμβεύοντος καπιταλισμού) εμφορούταν από τηνάποψη ότι το απαράγραπτο δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας καιη πλήρης πολιτική δημοκρατία ήταν πράγματα ασύμβατα.2 Για τολόγο αυτό, οι φιλελεύθεροι πρότειναν –και στις αρχικές εκδοχέςτου κοινοβουλευτισμού πέτυχαν– τη θεσμοθέτηση μιας σειράς πε-ριορισμών στο εκλογικό δικαίωμα (εισοδήματος, ιδιοκατοίκησης,μόρφωσης κ.τ.λ.). Αυτό παραπέμπει και στις ιστορικές - πραγμα-τολογικές όψεις του προβλήματος. Μπορεί κανείς να ξεκινήσει απότην παρατήρηση ότι καμιά από τις τρεις μεγάλες αστικές επανα-στάσεις της νεωτερικότητας (η Αγγλική και η Ολλανδική το 17οκαι η μεγάλη Γαλλική το 18ο αιώνα) δεν εγκαθίδρυσαν δημοκρατικάκαθεστώτα, ενώ στις ΗΠΑ εκλογικά δικαιώματα για τους μη προ-νομιούχους λευκούς παραχωρήθηκαν σταδιακά, με συνταγματικέςτροποποιήσεις, κατά την περίοδο μέχρι το 1860 (κάτι που –ειδικάαν συμπεριλάβουμε στον προβληματισμό τους μαύρους, τους ιθα-γενείς και τις γυναίκες– σε καμία περίπτωση δεν τεκμηριώνει «δη-μοκρατία»). Για την ακρίβεια, και μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα(το εμβληματικό 1848), βασικό αίτημα των κοινωνικών αγώνωνήταν, ακριβώς, η καθολική ψηφοφορία – αίτημα που οι κοινωνικέςκαι πολιτικές ελίτ αντιμετώπισαν πρώτα με πανικό και στη συνέχειαμε απηνή καταστολή. Η πρόοδος προς τη δημοκρατία υπήρξεαργή και βασανιστική. Είναι χαρακτηριστικό ότι στη χώρα-πρότυποτου αστικού κοινοβουλευτισμού, τη Βρετανία, στις παραμονές τουΑ΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δικαίωμα ψήφου είχε μόνο το 30% τουπληθυσμού, ενώ την ίδια περίοδο τρεις μόνο καπιταλιστικές χώρεςθα μπορούσαν –στοιχειωδώς– να χαρακτηριστούν πολιτικές δη-μοκρατίες: η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία και η Νορβηγία.3 Ο ζο-φερός Μεσοπόλεμος έδειξε γλαφυρά πόσο εύκολα η ανάγκη τηςκαπιταλιστικής αναπαραγωγής μπορούσε να οδηγήσει στο σκληρόαυταρχισμό και τον ολοκληρωτισμό, ενώ μεταπολεμικά δεν έχεικανείς παρά να αναλογιστεί την εκκωφαντική διάψευση των προσ-δοκιών της σχολής του εκσυγχρονισμού: ότι, δηλαδή, η καπιταλι-στική ανάπτυξη θα οδηγούσε περίπου αυτόματα στη δημοκρατία.Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’60 είχε καταστεί σαφές ότι

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 21

οι ανάγκες της καπιταλιστικής εμβάθυνσης (profundización) όχιμόνο δεν ευνοούνταν από τη δημοκρατία, αλλά –ακριβώς το αντί-θετο– απαιτούσαν, αν δεν προϋπέθεταν, βάναυσες δικτατορικέςεπιβολές – ένα νέο τύπο επιστημονικά κατασταλτικής απολυταρ-χίας, τον «γραφειοκρατικό αυταρχισμό» (O’ Donnell 1971): Πριντην 11η Σεπτεμβρίου 2001 υπήρξε η 11η Σεπτεμβρίου 1973 όταν,σε λουτρό αίματος, επιβλήθηκε στη Χιλή η πρώτη καταστατικά νε-οφιλελεύθερη δικτατορία του στρατηγού Πινοσέτ. Έκτοτε, η κα-τανόησή μας περί του ασύμπτωτου χαρακτήρα της σχέσης αχαλί-νωτου καπιταλισμού και δημοκρατίας προχώρησε ακόμη περισσό-τερο μέσω της συνειδητοποίησης του πόσο παλιά και συστηματικήυπήρξε η προετοιμασία του –σε όλους πλέον γνωστού– «δόγματοςτου σοκ» (Klein 2007): Συντριπτικά χτυπήματα στο πολιτικό σώμακαι τα αντιληπτικά αισθητήρια των κοινωνιών με στόχο τη στιγμιαία,αλλά απολύτως κομβική απώλεια της δυνατότητάς τους να αντιστέ-κονται στον «εκσυγχρονισμό» της αγοραίας απελευθέρωσης.

Συν τω χρόνω, οι αιτιώδεις αυτοί μηχανισμοί εντάθηκαν. Η «δη-μοσιονομική κρίση του κράτους» (O’Connor 1973) αντιμετωπί-στηκε με μείωση του μεριδίου της εργασίας (Glynn 2007), στα-διακή χρηματιστικοποίηση των οικονομιών και υπερχρέωση φυσι-κών προσώπων και κρατών (Seferiades 2013). Για την αντιμετώπισητων ολοένα και πιο κρισιακών συνεπειών επιστρατεύτηκαν οι γνω-στές συνταγές: δραματική συρρίκνωση των κοινωνικών και εργα-σιακών δικαιωμάτων, εντεινόμενες ιδιωτικοποιήσεις δημόσιων υπη-ρεσιών, επιθετική αμφισβήτηση του θεωρητικά κεκτημένου κρά-τους πρόνοιας. Σημαντική διαφορά με προηγούμενες, ηπιότερεςκρισιακές φάσεις ήταν, όμως, ότι αυτή τη φορά τα χορηγούμεναφάρμακα, αντί να αντιμετωπίζουν, έτειναν ολοένα και περισσότερονα επιδεινώνουν το πρόβλημα. Η δραματική συρρίκνωση του κοι-νωνικού μισθού, προκειμένου να αντιμετωπιστούν χρεωκοπίες καιελλείμματα, επέτεινε την υφεσιακή παράλυση, αφού μείωνε κι άλλοτις λαϊκές απολαβές (το μερίδιο της εργασίας), διαδικασία πουπρωτίστως αυτή είχε προκαλέσει την τοξική χρηματιστικοποίησημε όλα τα οδυνηρά της παρεπόμενα (Harvey 2010).4 Στον άκρως


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 22

ανορθολογικό αυτό τρόπο διαχείρισης της κρίσης με… περισσό-τερη κρίση, δεν είναι περίεργο που τα προβλήματα διαφθοράς στοεσωτερικό της κοινοβουλευτικής λειτουργίας οξύνθηκαν, η ποι-ότητα του πολιτικού προσωπικού χειροτέρεψε και οι «νησίδεςαδιαφάνειας» πολλαπλασιάστηκαν.

Καθώς οι κοινωνίες, παρά την επιθετική προσπάθεια χειραγώ-γησής τους από ιδιωτικά (και πρακτικά ανεξέλεγκτα) ΜΜΕ και –ασφαλώς– το αναισθητικό των αλλεπάλληλων «σοκ» (κάποιων πιοήπιων, κάποιων απολύτως καταπληξιακών), συνέχισαν να αντι-δρούν, δεν άργησε η στιγμή που κεντρικά πολιτικά δικαιώματαόπως, πιο χαρακτηριστικά, το δικαίωμα στις συνδικαλιστικές δρά-σεις άρχισαν να τίθενται εν αμφιβόλω. Σταθερά της πολιτικής λει-τουργίας άρχισε να γίνεται η προληπτική καταστολή, συνδυαστικάμε άναρθρες επιθετικές φωνές που διατείνονταν ότι, τελικά, η δη-μοκρατία απειλείται από την ενεργοποίηση του δήμου. Δεν είναιπαράξενο ότι το αίσθημα μιας γενικευμένης δημοκρατικής δυσα-νεξίας επεκτάθηκε και επιτάθηκε από την παρέμβαση υπερεθνικώνοργανισμών εξαιρετικά ελλιπούς δημοκρατικής νομιμοποίησης. Ηδημοκρατική απίσχνανση ήταν –και δυστυχώς εξακολουθεί ναείναι– γεγονός.

Δεν χρειάζεται να τονίσει κανείς πόσο κρίσιμη είναι η συζήτησηυπό το φως αυτών των εξελίξεων.

Αν και ο τόμος δεν καλύπτει όλες τις πλευρές του φαινομένουκαι των τρόπων με τους οποίους αυτό βιώνεται (π.χ., από τους με-τανάστες, που υφίστανται πολλαπλές και αλλεπάλληλες μορφέςυπερεκμετάλλευσης ως πραγματικοί denizens), έχει σημασία καιπάλι να επισημανθεί ότι οι αναλύσεις του το φωτίζουν σε έναν εν-τυπωσιακά αξιοσημείωτο βαθμό και από ευρύ φάσμα θεωρητικώνοπτικών. Το κείμενο της Μάρως Παντελίδου-Μαλούτα, για παρά-δειγμα, αναδεικνύει το δημοκρατικό έλλειμμα από την πλευρά τωνέμφυλων υποκειμένων και της σημασίας που έχει το προχώρημα(για την ακρίβεια το «βάθεμα») της συζήτησης περί δημοκρατίαςκαι σε κρίσιμες όψεις της ιδιωτικής σφαίρας, ενώ τα κείμενα τωνΚαυταντζόγλου/Παναγιωτοπούλου και Καϊτατζή-Γουΐτλοκ τονίζουν,

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 23

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 23

από διαφορετικά σημεία εκκίνησης, τις επιπτώσεις που έχει η εμ-πορευματοποίηση της ενημέρωσης και η επακόλουθη υπονόμευσητων επικοινωνιακών δικαιωμάτων –αν βεβαίως υποθέσουμε ότι τέ-τοια δικαιώματα είχαν κατά το παρελθόν τύχει πραγματικής συν-ταγματικής προστασίας. Το ζήτημα της δημοκρατικής συρρίκνω-σης απαντάται όμως με τρόπο δραματικό στον εργασιακό τομέα– πραγματικότητα που παρουσιάζεται γλαφυρά στα κείμενα τωνΜπιθυμήτρη/Καφέ και Τσακίρη, ενώ ευρέως συμπεριληπτική τηςγενικής παθογένειας είναι η εναρκτήρια ομιλία του Άλκη Ρήγου.Όπως εκτενώς θα παρουσιαστεί και στο τρίτο μέρος του εισαγω-γικού αυτού κεφαλαίου, σημαντικός αριθμός κειμένων στέκεται καιστις υπερεθνικές θεσμικές πρωτοβουλίες –πρωτίστως της Ευρω-παϊκής Ένωσης– που όμως έτειναν να γίνουν, αντί μέρος της λύσης,οργανικό κομμάτι του ίδιου του προβλήματος. Τα κείμενα τωνΑρανίτου, Λαδή, Χρυσάφη και Κουταλάκη μας πλοηγούν στις πο-λυπλοκότητες αυτές, επισημαίνοντας καταβολές, πρακτικές και συ-νέπειες. Στο ρητορικό λόγο που προϋπέθεσε και περαιτέρω ανα-πτύχθηκε από τις πρωτοβουλίες αυτές, κεντρικό ρόλο διαδραμά-τισαν βέβαια και οι ΜΚΟ –κάποτε αντιμετωπίζοντας, πιο συχνάόμως επιτείνοντας το δημοκρατικό έλλειμμα–, όπως μπορεί κανείςνα συναγάγει από το κείμενο του Χρήστου Φραγκονικολόπουλου,ενώ οι πρακτικές εθνικών θεσμών όπως η ελληνορθόδοξη Εκκλη-σία, που εξετάζονται στο κείμενο του Αλέξανδρου Σακελλαρίου,έτειναν να κάνουν το τοπίο ακόμη πιο ζοφερό. Οι πολίτες εύλογααναρωτιούνται για την ηθική της πολιτικής και των πολιτικών, όπωςκάνει στο κείμενό του ο Αντώνης Μακρυδημήτρης, καίρια συστή-νοντάς μας αποφυγή της ανέξοδης ηθικολογίας, ενώ, παρεμφερώς,ο Νίκος Δεμερτζής διαβλέπει κρίσιμες κριτικές αρετές σε πολιτι-κές στάσεις που κάποιοι άκοπα και συλλήβδην σπεύδουν να απορ-ρίψουν ως καταστρεπτικό κυνισμό.

Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές πως, αν δεν βρίσκεται σε βαθιάκρίση, η δημοκρατία των αρχών του 21ου αιώνα ασφαλώς δεν χαί-ρει υγείας. Η διαπίστωση οφείλει να μας στρέψει στο πεδίο τηςανάλυσης εννοιών. Τι ακριβώς εννοούμε λέγοντας «δημοκρατία»


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 24

και τι θεωρητικά συμπεράσματα μπορούν να προκύψουν από τηνενδελεχή εννοιολογική της ενατένιση;

Β. Κάτι που στις κοινωνικές επιστήμες σπάνια συνειδητοποιούμεείναι ο βαθμός στον οποίο οι διάφορες θεωρητικές μας αναζητή-σεις εξαρτώνται (διότι απορρέουν) από τον τρόπο με τον οποίοορίζουμε τις επίμαχες έννοιες. Πώς, λοιπόν, ορίζουμε τη δημο-κρατία; Ο βασικός εννοιακός πυρήνας –της «πολιτικής ισοτιμίας»–που επισημάνθηκε παραπάνω είναι βεβαίως ένας άκρως ικανοποι-ητικός «δηλωτικός ορισμός» (μια κατάθεση σημασίας), που όμως–προκειμένου για τη διεξαγωγή εμπειρικής παρατήρησης και τηνανάληψη έρευνας– οφείλει να προσδιοριστεί περισσότερο, να κα-ταστεί δηλαδή υποδηλωτικός.5

Δεν είναι βέβαια δυνατόν να επιχειρηθεί εδώ μια πλήρης εννοι-ολογική ανασύσταση της εξαιρετικά πυκνής έννοιας «δημοκρατία».Όπως και το κείμενο της Βίκυς Ιακώβου αποκαλύπτει, ακόμα καισε επίπεδο πρωταρχικών νοημάτων, το πεδίο είναι πραγματικάαπέραντο και οι αντιπαραθέσεις απροσδόκητα αιχμηρές. Ούτε καιείναι σκόπιμο να επιδιωχθεί διερεύνηση ειδικότερων όψεων τουσυναφούς εννοιακού σύμπαντος, όπως γίνεται στα κείμενα τωνΜακρή, Μηλιώνη και Σεφεριάδη σχετικά με την έννοια της διαβου-λευτικής (και/ή εν γένει «ριζοσπαστικής») δημοκρατίας. Ασφαλώς,τέτοιος προβληματισμός και χρήσιμος είναι και απαραίτητος –ιδίως σε συγκυρίες δημοκρατικής απίσχνανσης όπως η τρέχουσα.Προϋποθέτει όμως την προηγούμενη πραγματεία, αν όχι τη διευ-θέτηση, πολύπλοκων θεωρητικών ζητημάτων που, για να επιχειρη-θεί, απαιτείται ενάργεια σε ένα πρότερο (και ως εκ τούτου «θεμε-λιώδες») επίπεδο. Σε κάθε περίπτωση, η βασική εννοιολόγηση πουπαρακάτω θα αποτολμηθεί, εκτός από απαραίτητη, επιτρέπει καιτη διάνυση μιας διόλου ευκαταφρόνητης θεωρητικής διαδρομής.

Πρέπει όμως προκαταρκτικά να διευκρινιστούν δυο ακόμηστοιχεία αναφορικά με το στόχο του εγχειρήματος. Το πρώτοαφορά το εύρος της σημασίας την οποία επιχειρούμε να προσεγ-γίσουμε. Ακριβώς επειδή η δημοκρατία απολαμβάνει τόσο ευρεία

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 25

κανονιστική αποδοχή, η ανάλυση είναι ευεπίφορη σε ένα παλαιόσφάλμα του δομολειτουργισμού: την τάση, δηλαδή, οι «δομές» νααποδίδονται μέσω των προβλεπόμενών τους λειτουργιών. Πολύγρήγορα –και ως μη όφειλε– ο προβληματισμός στρέφεται έτσιστις δημοκρατικές (δυσ)λειτουργίες, χωρίς να έχει προηγουμένως(και επαρκώς) ξεκαθαριστεί τι προϋποτίθεται από την πλευρά τωναναγκαίων δημοκρατικών δομών. Λέμε η δημοκρατία είναι ή δενείναι υγιής, χωρίς όμως να στεκόμαστε όσο θα έπρεπε στο τι ακρι-βώς είναι δημοκρατία. Στο ζήτημα έχει αναφερθεί εκτενώς ο Gio-vanni Sartori (2004: 161-170) στο κλασικό –πλην ακόμη αναφομοί-ωτο– κείμενό του «Στρεβλή ανάλυση εννοιών στη συγκριτική πο-λιτική». 6 Η ευρύτερη μεθοδολογική σημασία των παρατηρήσεώντου δικαιολογεί ένα εκτενές παράθεμα:

[ε]ίτε απλώς λόγω του βάρους που έχουν οι ονομασίες–που είναι ένα τεράστιο βάρος– είτε χάριν συντομίας, οιπολιτικές δομές σπάνια ορίζονται επαρκώς με τους δικούςτους όρους, ως δομές. Διαθέτουμε, λοιπόν, ένα λειτουρ-γιστικό (εμπρόθετο) λεξιλόγιο, ενώ από την άλλη μας λεί-πει ένα δομικό (περιγραφικό) λεξιλόγιο. Αυτό με τη σειράτου δημιουργεί μια κατάσταση όπου, ακόμα κι όταν ενσυ-νείδητα ρωτούμε «τι είναι;», συνήθως απαντούμε με όρους«είναι για». Τι είναι οι εκλογές; Ένα μέσο (δομή) για ναεκλέγουμε κατόχους αξιωμάτων. Τι είναι νομοθετική εξου-σία; Ένα σχήμα για την παραγωγή νομοθεσίας. Τι είναι κυ-βέρνηση; Ένα σχήμα για διακυβέρνηση. Η δομή εκλαμβά-νεται και προσδιορίζεται σχεδόν πάντοτε με βάση τηνκύρια λειτουργία της. Αυτό μπορεί να είναι πολύ λογικόστην πράξη της πολιτικής, αλλά αποτελεί σοβαρό μειονέ-κτημα για την κατανόησή της.

Είναι επομένως ολοφάνερο ότι ο [δομολειτουργιστής]αναλυτής είναι ένας χωλός μελετητής. Ισχυρίζεται ότι έχειδυο πόδια ενώ, στην πραγματικότητα, έχει μόνο ένα –κιαυτό ελαττωματικό. Δεν μπορεί πράγματι να απεικονίσειτην αλληλεπίδραση μεταξύ «δομής» και «λειτουργίας»,γιατί οι δυο όροι σπάνια, αν ποτέ, διαχωρίζονται με ευκρί-νεια: η δομή παραμένει πάντα η [δίδυμη αδελφή] των λει-τουργικών τάσεων που της καταλογίζονται […] (σ. 164-65)


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 26

Ανεξαρτήτως λοιπόν των λειτουργιών που η δημοκρατία θεωρούμεπως πρέπει να έχει (και εδώ η ποικιλία των γνωμών είναι, προφα-νώς, τεράστια), οφείλουμε να την προσδιορίσουμε επαρκώς ωςπολιτειακή δομή ή διαδικασία.7 Αυτό και θα επιχειρηθεί.

Η δεύτερη παρατήρηση σχετίζεται με το χαρακτήρα των γνω-ρισμάτων που θα επισημανθούν. Οι ορισμοί που απαντώνται στηβιβλιογραφία βρίθουν γνωρισμάτων, ως εάν να επιχειρούνταν θε-ωρητικές πραγματείες μέσω της εννοιολόγησης. Πρόκειται και πάλιγια σφάλμα (που προδίδει μεθοδολογική ανεπάρκεια). Ο λόγοςείναι απλός: Αν ο ορισμός περιλαμβάνει πλειάδα γνωρισμάτων,τότε προκαταβάλλει –στην κυριολεξία «πνίγει» και υφαρπάζει– τηνέρευνα, προλειαίνοντας παράλληλα το έδαφος για την εννοιολογικήυπερέκταση. Οι κρίσιμες αρχές προκειμένου να αντιμετωπιστεί τοπρόβλημα, είναι εν προκειμένω τέσσερις και απαντώνται σε όλατα βασικά εγχειρίδια Λογικής. Ο ορισμός πρέπει (α) να είναι σαφήςκαι σύντομος· (β) να μην ορίζει «το άγνωστο με το άγνωστο»· (γ)να μην υποπίπτει στον παραλογισμό του «κύκλου» (όπου έννοιαΑ ορίζεται στη βάση μιας Β που όμως προϋποθέτει την Α)· και (δ)να μην είναι «ούτε πλατύτερος, ούτε στενότερος απ’ όσο πρέπει»(Παπανούτσος 2008: 50-3). Υποδειγματική παραμένει βέβαια ηκλασική λιτότητα του ορισμού per genus proximum et differentiamspecificam – κατά υπερκείμενο γένος και ειδοποιό διαφορά. Η πρό-κληση που κάθε εννοιολόγηση του πολιτεύματος (γένος) «δημο-κρατία» αντιμετωπίζει, είναι ο εντοπισμός των γνωρισμάτων εκεί-νων που τη συγκροτούν ως ιδιαίτερο είδος. Εννοείται πως τα γνω-ρίσματα αυτά οφείλουν να είναι καθοριστικά: Αν ένα πολίτευμαδεν τα περιλαμβάνει, τότε –πολύ απλά– δεν είναι δημοκρατία.8

Τούτων δοθέντων, είναι δυνατόν να υποστηριχθεί ότι η σύγ-χρονη δημοκρατία διακρίνεται από τα άλλα πολιτεύματα στη βάσητεσσάρων σύνθετων καθοριστικών γνωρισμάτων.9 Τα πρώτα τρίαείναι γνωστά και η θεωρητική πραγμάτευσή τους αρκούντως προ-φανής:

(α) συνταγματικά κατοχυρωμένες πολιτικές ελευθερίες – πουπεριλαμβάνουν τις ελευθερίες λόγου, οργάνωσης και πληροφόρη-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 27

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 27

σης. Είναι σαφές ότι οι τρεις μορφές ελευθεριών (και των αντίστοι-χων δικαιωμάτων που η ύπαρξή τους συνεπάγεται) αλληλοδιαπλέ-κονται σε ένα αδιάσπαστο σύνδρομο. Δεν νοείται ελευθερία λόγουχωρίς ελευθερία οργάνωσης και δράσης, ούτε και μπορεί να υπάρ-ξει ελεύθερη οργάνωση και δράση με συστηματική παρακώλυσηστην εκπομπή του πολιτικού λόγου. Όλα, τέλος, βασίζονται στηδυνατότητα ανεμπόδιστης επικοινωνίας. Οι πολίτες και όλοι οι ενε-χόμενοι φορείς πρέπει να έχουν πρόσβαση στην πραγματικότηταέτσι όπως αυτή τεκταίνεται, χωρίς παραμορφώσεις και συστημα-τικές χειραγωγήσεις.

(β) ανεμπόδιστος ανταγωνισμός ανάμεσα στα υφιστάμενα πο-λιτικά μορφώματα – που πρωτίστως, αν και όχι εξαντλητικά, είθισταινα αναφέρεται στη θεσμοθέτηση τακτικών, περιοδικών και ελεύθε-ρων προσφυγών στη λαϊκή ετυμηγορία. Οι εκλογές θεωρούνται στιςμέρες μας δεδομένες, όμως ο εννοιακός τους πυρήνας (η ανάγκηγια την αξιακή κατοχύρωση του ανεμπόδιστου ανταγωνισμού ανά-μεσα σε διαφορετικά πολιτικά ρεύματα) εξακολουθεί να διατηρείτην επικαιρότητά του. Τίθεται επιπλέον ένα εξαιρετικά σοβαρό ζή-τημα κλίμακας: Σε ποιο επίπεδο και με ποια συχνότητα μπορεί ηπροσφυγή στη «λαϊκή ετυμηγορία» να θεωρείται επαρκής;

(γ) δυνατότητα πολιτικής συμμετοχής στις δημοκρατικές δια-δικασίες – που πρωτίστως υποδηλώνει κάτι που, και αυτό, στιςμέρες μας φαντάζει τετριμμένο: το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέ-γεσθαι. Σωστά έχει, βέβαια, τονιστεί ότι η πολιτική συμμετοχή δενταυτίζεται με την εκλογική διαδικασία και σε καμία περίπτωση δενεξαντλείται σε αυτή. Όμως η εύλογη –και εν πολλοίς αυτονόητη–επισήμανση δεν πρέπει να αφεθεί να συσκοτίσει τη ζοφερή πραγ-ματικότητα των εκατομμυρίων homini sacer –denizens και margi-zens– ανθρώπων χωρίς πολιτικά ή άλλα δικαιώματα (Agamben1995), που επαφίενται αποκλειστικά στην επίκληση των –κατά κα-νόνα αμφίβολης πολιτειακής πιστοποίησης– ανθρωπίνων δικαιω-μάτων τους. Ούτε και πρέπει να παρακαμφθεί το πρόβλημα τουυποχρεωτικού μαξιμαλισμού στο συμμετοχικό δικαίωμα. Οι πολί-


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 28

τες στις δημοκρατίες έχουν το δικαίωμα και την ηθική υποχρέωσητης συμμετοχής –όμως η «υποχρέωση» είναι ακριβώς αυτό: ηθική.

Η παρατήρηση αυτή –περί του ότι ο μαξιμαλισμός στην κατα-νόηση των δημοκρατικών γνωρισμάτων είναι απευκταίος– επιτρέ-πει μια σχετική γενναιοδωρία στον τρόπο με τον οποίο αποτι-μούμε τη σύγχρονη δημοκρατική κατάσταση. Μέσα από ένα μαξι-μαλιστικό πρίσμα εύκολα μπορεί κανείς να τεκμηριώσει το συμ-πέρασμα ότι πολιτικές ελευθερίες δεν υπάρχουν (πόσο, αλήθεια,«πραγματικές» είναι οι σύγχρονες πολιτικές ελευθερίες που επι-σημάνθηκαν – υπάρχει, αίφνης, πράγματι ελευθερία στην ενημέ-ρωση;), όμως ενώ η επιφύλαξη είναι εύλογη, το αναλυτικό και γνω-στικό κόστος από την υιοθέτησή της θα ήταν δυσανάλογα (καιασύμφορα) μεγάλο: Θα χάναμε τη δυνατότητα να ξεχωρίζουμε τα,έστω ατελή, ανταγωνιστικά πολιτεύματα από τις απολυταρχίες. Θαεπρόκειτο για ακραίο ρητορικό διάβημα που ως συνέπεια θα είχεόχι την ενεργοποίηση (για να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα τηςδημοκρατικής συρρίκνωσης), αλλά την παραλυσία της θέσης «όλατα πολιτεύματα είναι απολυταρχίες». Αν αυτό είναι σωστό, τα γνω-ρίσματα που ως τώρα επισημάνθηκαν θα μπορούσαν να τεθούν μι-νιμαλιστικά: ως μη απαγορεύσεις – όπου το εμπειρικά κρίσιμο θαήταν η μη απαγόρευση στην εκπομπή λόγου, η μη απαγόρευση στηδημιουργία οργανώσεων και στην ανάληψη δράσης κ.ο.κ.

Και έτσι, όμως, η εικόνα που παρουσιάζουν οι σύγχρονες δη-μοκρατίες (και πάντως η ελληνική) δημιουργεί προβληματισμό. Σταχρόνια της προληπτικής φυσικής καταστολής της διαμαρτυρίας(αστυνομική βία στο πλαίσιο διαδηλώσεων), της θεσμικής περιστο-λής συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων (όπως το δικαίωμαστην απεργία), των αλλεπάλληλων πολιτικών επιστρατεύσεων(όπου θεωρητικά ανεξάρτητοι πολιτειακοί θεσμοί δεν λειτουργούνπαρά ως ιμάντες μεταβίβασης των εντολών της εκτελεστικής εξου-σίας) και της μαζικής όσο και απροσχημάτιστης χειραγώγησης τηςδημόσιας σφαίρας από τα ιδιωτικά ΜΜΕ, πόσο βέβαιο είναι ότι ηκακής και φθίνουσας ποιότητας ελληνική δημοκρατία εξακολουθείνα είναι «δημοκρατία»; Το ερώτημα δεν τίθεται βέβαια για να απαν-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 29

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 29

τηθεί, όμως η διερεύνησή του μπορεί –ελπίζεται– να αναληφθείεμπειρικά στη βάση των όσων έχουν ως τώρα παρατεθεί.

Μεγαλύτερο θεωρητικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το τέταρτοκαθοριστικό γνώρισμα (που, ας επαναλάβουμε, με την απουσία τουδημοκρατία δεν νοείται), αυτό της λογοδοσίας.

Επί μακρόν, η λογοδοσία έτεινε να προσεγγίζεται συμβατικά –μέσα από το πρίσμα της ύπαρξης ή μη εκλογικών διαδικασιών(στην πραγματικότητα ως μια διαφορετική διατύπωση του ίδιουτου γνωρίσματος των εκλογών). Θεωρείτο, συγκεκριμένα, ότι λο-γοδοσία εξασφαλιζόταν όταν οι εξουσίες προσέφευγαν στις κάλ-πες προκειμένου να αναβαπτίσουν τη λαϊκή εντολή, αναλαμβάνον-τας παράλληλα και τη διακινδύνευση του να την απολέσουν. Οι τε-λευταίες καθεστωτικές αλλαγές στη Λατινική Αμερική (προπαντόςστη Χιλή) έδωσαν το έναυσμα ώστε αυτή η μάλλον ράθυμη ανά-γνωση να αρχίσει να αναθεωρείται. Η ιστορία της εννοιολογικήςαναπροσαρμογής έχει μεγάλο γνωστικό ενδιαφέρον και τεράστιαθεωρητική σημασία.

Στα μέσα-τέλη της δεκαετίας του ’80/αρχές δεκαετίας του ’90,στη Χιλή και άλλες χώρες του Νότιου Κώνου που έβγαιναν απόγραφειοκρατικά-αυταρχικά καθεστώτα του στρατού ως θεσμού,10

οι στρατιωτικές ιεραρχίες διαπραγματεύτηκαν την αποχώρησήτους από την εξουσία κατακτώντας σημαντικές ασυλίες στο εσω-τερικό του πολιτικού συστήματος –κάτι που, στην πράξη, έτεινενα τις καταστήσει απροσπέλαστες στους ελέγχους της εκλεγμένηςεκτελεστικής εξουσίας: Και μετά την «πτώση των δικτατοριών» οστρατός εξακολουθούσε να λειτουργεί και να αναπαράγεται ως έναιδιότυπο κράτος εν κράτει. Δεν ήταν δυνατόν παρά η κατάστασηαυτή των πραγμάτων να προσβάλλει βάναυσα τις ευαισθησίεςακόμη και των πιο ακραιφνών πλουραλιστών (που, κατά τα άλλαέσπευδαν να προσχωρήσουν στα ιδεολογήματα του ανερχόμενουνεοφιλελευθερισμού περί του «τέλους της Ιστορίας» κ.τ.λ.). Εκλο-γές υπήρχαν, συνταγματικά κατοχυρωμένες πολιτικές ελευθερίεςκαι εκλογικά δικαιώματα προβλέπονταν, όσο όμως ο στρατός εξα-


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 30

κολουθούσε να διατηρεί το ανεξέλεγκτο, δημοκρατία δεν μπο-ρούσε να θεωρείται ότι υπάρχει, διότι δεν υπήρχε λογοδοσία.

Με διάφορες συνταγματικές παρεμβάσεις (που, ας σημειωθεί,δεν υπήρξαν ούτε γοργές ούτε ευθύγραμμες) το πρόβλημα τηςανεξέλεγκτης θέσης και λειτουργίας του στρατού σταδιακά αντι-μετωπίστηκε. Όμως το θεωρητικό συμπέρασμα που προέκυπτεαπό τη συγκεκριμένη ανάγνωση της σημασίας «λογοδοσία» ήτανεξαιρετικά κρίσιμο. Κι αυτό διότι, διαρρηγνύοντας το αρχικό, αφό-ρητα στενό θεσμικό της πλαίσιο, η έννοια «δημοκρατική λογοδο-σία» άρχισε να προϋποθέτει τη δυνατότητα ελέγχου από το δήμοσε οιαδήποτε λειτουργία είχε σοβαρή επίδραση στις διαδικασίεςτης κοινωνικής αναπαραγωγής. Αν το ότι ο στρατός δεν λογοδο-τούσε σήμαινε πως δεν υπήρχε δημοκρατία, με ποια λογικήυπήρχε δημοκρατία τη στιγμή που άλλοι θεσμοί, εξίσου ή και πε-ρισσότερο κομβικοί για τον βίο των κοινωνιών (όπως, λ.χ., οι με-γάλοι επιχειρηματικοί όμιλοι ή τα ιδιωτικά ΜΜΕ), έμεναν καταστα-τικά απροσπέλαστοι σε μηχανισμούς κοινωνικού ελέγχου;

Η διαπίστωση αυτή και ο συναφής της προβληματισμός επα-ναφέρουν επιτακτικά τη συζήτηση στην κρίσιμη σχέση καπιταλι-σμού και δημοκρατίας. Ειδικά σε περιόδους κρίσης όπως η τρέ-χουσα, οι ανάγκες της καπιταλιστικής αναπαραγωγής επιφέρουν –όπως ήδη επισημάνθηκε– δραματική συρρίκνωση κοινωνικών καιουκ ολίγων πολιτικών δικαιωμάτων με τρόπους που, αν μη τι άλλο,καταδεικνύουν τόσο την τεράστια επίδραση που η οικονομικήσφαίρα ασκεί στην πολιτική όσο και το πόσο καταπληκτικά ανεξέ-λεγκτη –μη λογοδοτούσα– παραμένει. Οι κομματικές γραφειοκρα-τίες διαγκωνίζονται για να αυξήσουν την επιρροή τους στο εκλο-γικό σώμα, και επ’ αυτού γίνονται τακτικά τίμιες και ελεύθερεςεκλογές, όμως η ατομική ιδιοποίηση του κοινωνικού υπερπροϊόν-τος δεν τίθεται –και στο πλαίσιο του καπιταλισμού δεν είναι δυνα-τόν να τεθεί– υπό αμφισβήτηση. Αν κάποιος παρατηρήσει ότι ησυνθήκη αυτή –της μη λογοδοσίας– τέμνει και διαπερνά όλες τιςάλλες (ή το ίδιο επιχείρημα με πιο καθαρή μορφή: τι νόημα έχουνοι πολύπλευροι και πολύπλοκοι μηχανισμοί ελέγχου της εξουσίας

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 31

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 31

όταν ο τομέας που σε τελική ανάλυση ρυθμίζει τους όρους τηςκοινωνικής αναπαραγωγής μένει καταστατικά ανεξέλεγκτος καιαπροσπέλαστος;), μάλλον θα έχει δίκιο. Ή, με διαφορετικούςόρους, πώς είναι δυνατόν η δημοκρατία να ανθεί όταν με τρόπουπόρρητο και εντούτοις εκκωφαντικό θεσμοθετείται η ιδιωτικοοι-κονομική απολυταρχία και όταν οι υφιστάμενοι θεσμοί καταδικά-ζουν τις κοινωνίες σε εξακολουθητικό αποκλεισμό από τη δυνα-τότητα να έχουν λόγο για το πώς γίνεται η διαχείριση του πλούτουπου συλλογικά παράγουν; Δεν αποτελεί άραγε μέγιστη δημοκρα-τική πρόκληση των καιρών η επινόηση (και διεκδίκηση) θεσμώνπου να επιτρέπουν μια τέτοια ζωτική διαδικασία;

Πρόκειται και πάλι για ζητήματα εξαιρετικής σημασίας που δενείναι δυνατόν να απαντηθούν εδώ οριστικά και αμετάκλητα. Είναιόμως σαφές πως η δημιουργική θεωρητική ένταση που δημιουρ-γούν θα διαμορφώσει τους όρους της συζήτησης στον αιώνα πουδιανύουμε.

Γ. Καθ’ οδόν προς την πιθανή οργάνωση μιας τέτοιας συζήτησης,όμως, έχει σημασία να προβληματιστούμε ρητά περί της δημοκρα-τικής γενεαλογίας, τόσο διότι το θέμα μας βοηθά να αποκτήσουμεμια κρίσιμη αίσθηση ιστορικής προοπτικής όσο και γιατί –μέσωαυτού– μπορούμε να προσεγγίσουμε και το ζήτημα των απαραί-τητων δράσεων προκειμένου να αντιστραφεί η σημερινή δημοκρα-τική απίσχνανση.

Επισημάνθηκε και προηγουμένως ότι στις μέρες μας δεν είναιλίγες οι φωνές που διατείνονται πως η δημοκρατία απειλείται απόυπερθεσμικές κινητοποιήσεις σαν κι αυτές των κοινωνικών κινημά-των που, με διαφορετικές επιμέρους γνωστικές επιδιώξεις, ανα-λύουν στα κείμενά τους οι Ψημίτης και Κοτρωνάκη. Σπάνια συνει-δητοποιείται όμως ότι στον καπιταλισμό η δημοκρατία έτσι όπωςτη γνωρίζουμε δεν προέκυψε από πρωτοβουλίες πεφωτισμένωνελίτ, αλλά από δράσεις των θεσμικά αποκλεισμένων και «απόκάτω», που τη στιγμή της ανάληψής τους ήταν αναγκαστικά εξω-θεσμικές ή και έκνομες (Tilly 2000, 2004, 2007· Sassoon 2001· Eley


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 32

2002· Berman 2006). Στα συγκροτητικά θεωρητικά αφηγήματα τουτύπου εκείνου πολιτικής επιστήμης που –ελλιπώς– εστιάζεται απο-κλειστικά στις θεσμικές πολιτικές λειτουργίες (ως εάν η πολιτικήνα εξαντλούνταν στη μελέτη του Κράτους) αυτό κατά κανόνα πα-ραγνωρίζεται, όμως η ίδια η διαδικασία του εκδημοκρατισμούυπήρξε απόρροια σύντονων συλλογικών δράσεων του νεωτερικούδιεκδικητικού ρεπερτορίου, δράσεων, δηλαδή που ήταν πανεθνι-κές (και, στο μέτρο των αντικειμενικών δυνατοτήτων διάχυσήςτους, όχι σπάνια και υπερεθνικές)·παραδειγματικές –κατά το ότιέτειναν να αναπαραχθούν από μια γεωγραφική περιοχή σε άλλη(όπως στις μέρες μας οι δράσεις των λαϊκών συνελεύσεων στιςπλατείες και άλλες διεκδικητικές πρακτικές των Indignados/Oc-cupy)· αυτόνομες –κατά το ότι, προκειμένου για την άρθρωση τουδιεκδικητικού τους λόγου και τη διαμόρφωση των αντίστοιχωνπρακτικών, υπερέβαιναν την ποδηγεσία λογής λογής «αρχόντων»(χαρακτηριστικό παράδειγμα παραμένουν οι ενθυλακωμένες πολι-τικές και συνδικαλιστικές ηγεσίες)· πολιτικοποιημένες – βασιζόμε-νες σε έναν ολοένα διαμορφούμενο και εμπλουτιζόμενο πολιτικόλόγο που στις μέριμνές του ενέτασσε προνομιακά τη δυνατότητατου μαζικού επηρεασμού (Tilly 1978· Σεφεριάδης 2006).

Η βάναυσα και γνωστικά αδόκητα (πλην κάθε άλλο παρά πα-ράδοξα) παραμελημένη μακρο-ιστορία της δημοκρατίας υποδει-κνύει ότι συνταγματικά κατοχυρωμένες ελευθερίες και εκλογικάδικαιώματα παραχωρήθηκαν (εκεί όπου παραχωρήθηκαν) μόνοόταν το κόστος καταστολής των δράσεων που τις διεκδικούσανέτεινε να ξεπεράσει το κόστος ανοχής τους (Dahl 1971· Σεφεριά-δης 2008). Ήταν μια έκβαση που επήλθε επώδυνα και σταδιακά,μέσα από την αριθμητική, οργανωτική και συμβολική ενδυνάμωσητων αποκλεισμένων (των classes dangereuses) σε συνδυασμό με τησυσσώρευση μεταρρυθμιστικού δυναμικού από την πλευρά τωνελίτ – που ήταν, με τη σειρά της, απόρροια της τεράστιας συσσώ-ρευσης κεφαλαίου που είχε επιφέρει η βιομηχανική επανάσταση.Όμως αυτό συνέβη εκεί όπου δημοκρατίες πράγματι εγκαθιδρύ-θηκαν: πρωτίστως στη δυτική Ευρώπη, στις ΗΠΑ και την Ωκεανία.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 33

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 33

Διότι σε άλλες περιοχές του πλανήτη η διεθνής δομή πολιτικώνευκαιριών ευνοούσε την τυχοδιωκτική επιχειρηματικότητα κάνο-ντας τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις να φαντάζουν δαπανηρέςή και άχρηστες, ακόμα και όταν το κόστος καταστολής των συλ-λογικών δράσεων που τις διεκδικούσαν έτεινε να ανέβει. Στις πε-ριπτώσεις αυτές, είτε απλώς δεν εγκαθιδρύθηκε δημοκρατία είτευπήρξε «θνησιγενής» (Mavrogordatos 1983) ή «καχεκτική» (Νικο-λακόπουλος 2001). Η πολιτειακή διαδρομή των χωρών της νότιαςΕυρώπης είναι, από την άποψη αυτή, αποκαλυπτική.

Αν όμως –μακροσκοπικά ιδωμένη– αυτή είναι η εμπειρία τηςδημοκρατικής ανάδυσης, τι συμπεράσματα συνάγονται για το σή-μερα και τις προκλήσεις του;

Έχει ήδη υποστηριχθεί ότι η συστημική κρίση κάνει τη δημο-κρατική συνθήκη –θα λέγαμε σχηματικά, την πολιτική ισονομία μεουσιαστική λογοδοσία– απαγορευτικά δαπανηρή για τις ελίτ, πουστο υπερτασσόμενο καπιταλιστικό πλαίσιο πρέπει να διατηρήσουντην κερδοφορία τους προκειμένου να συνεχιστεί η κοινωνική ανα-παραγωγή. Το μεταπολεμικό κράτος πρόνοιας ή, πιο διασταλτικά,το καθεστώς της ύπαρξης κοινωνικών και εργασιακών δικαιωμάτων,έχει ήδη καταστεί ανάμνηση ενός μακρινού παρελθόντος, και γιανα αντιμετωπιστούν οι αντιδράσεις του δήμου απαιτείται, και κα-θημερινά πραγματοποιείται, συρρίκνωση βασικών πολιτικών δι-καιωμάτων που τείνουν να πλήξουν τη δημοκρατία ακόμη και στονελάχιστο διαδικαστικό της πυρήνα. Πρόκειται για μαζικό και, όπωςπολλά κείμενα του τόμου καταδεικνύουν, υπερεθνικά συντονιζό-μενο εγχείρημα απο-δημοκρατισμού (de-democratisation) που, γιανα αντιμετωπιστεί, απαιτείται ενατένιση των συστημικών του κατα-βολών: Του γεγονότος, δηλαδή, ότι προκειμένου να αναπαραχθεί(να αποκαταστήσει τις, λόγω υποκατανάλωσης, χαμένες ή φθίνου-σες κερδοφορίες του) ο καπιταλισμός πρέπει, και πάλι, να συρρι-κνώσει μέχρι ασφυξίας τη δημοκρατία.

Όμως η απλή ενατένιση του προβλήματος, αν και απαραίτητη,δεν αρκεί: Απαιτούνται σύντονες και δημιουργικές συλλογικές δρά-σεις που, εκκινώντας από τη διαπίστωση της κραυγαλέα μη λογο-


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 34

δοτούσης (και στην πράξη οικονομικά καταστρεπτικής) ατομικήςδιαχείρισης των διαδικασιών της κοινωνικής αναπαραγωγής, θαδιεκδικούν θεσμούς για την καταστατική ανασκευή της. Με λόγιααπλά: Στο βαθμό που τις τύχες του πλανήτη εξακολουθεί να δια-χειρίζεται μια ισχνή και ολοένα πιο ανεξέλεγκτη και εκβιαστική μει-οψηφία, η δημοκρατική επίκληση θα τείνει να φαντάζει ολοένα καιπιο οξύμωρη. Αν η δημοκρατία εγκαθιδρύθηκε πρωτίστως χάρησε κινηματικές δράσεις, μόνο τέτοιες δράσεις είναι που μπορούννα αντιμετωπίσουν την απίσχνανσή της, και μόνο επιχειρώντας νατην εμβαθύνουν. Πρόκειται, ασφαλώς, για μέγιστη πρόκληση πουεκτός από γνωστική (στη σκιά των διάχυτων –πλην θεωρητικά καιεμπειρικά έωλων– δοξασιών ότι οι κοινωνικοί αγώνες απειλούν τηδημοκρατία) είναι ταυτόχρονα και εξόχως πολιτική.

Προσδοκώντας την πρόκληση συζήτησης –όχι περαίωση, αλλάεκκίνηση προβληματισμού– το εισαγωγικό αυτό κεφάλαιο καταλή-γει τώρα με τη συνοπτική παρουσίαση των περιεχομένων του κάθεκειμένου.

ΙΙΙ. Τα κείμενα

Έντονα κριτικός στο κυρίαρχο σκεπτικό περί δημοκρατίας, ο πρό-εδρος της ΕΕΠΕ την περίοδο διεξαγωγής του συνεδρίου ΆλκηςΡήγος προβαίνει (με λόγο προφορικό και συναισθηματικά φορτι-σμένο) σε ορισμένες κρίσιμες –και, στις περιστάσεις της εκφοράςτης εναρκτήριας ομιλίας του, προφητικές– επισημάνσεις. Το δη-μόσιο αγαθό της δημοκρατίας, υποστηρίζει, απειλείται από τη λο-γική της οικονομικής ανταποδοτικότητας. Βέβαια, στο διαρρεύσανδιάστημα κατέστη σαφές ότι και αυτό δεν ήταν παρά ιδεολογικό(qua ψευδές) προπέτασμα. Η παντοιοτρόπως ορατή δημοκρατικήσυρρίκνωση δεν επήλθε για να προωθηθεί η οικονομική αποτελε-σματικότητα, αλλά για να κατασταλούν οι αντιστάσεις από το ακρι-βώς αντίθετο: την οικονομική αναποτελεσματικότητα – και μάλισταχωρίς καμιά σοβαρή προοπτική ανάταξης. Δεν είναι λοιπόν κάποιο

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 35

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 35

ευοίωνο μέλλον –έστω με λιγότερη δημοκρατία– που οι κυρίαρχοιεπαγγέλλονταν (και εξακολουθούν, με τόνους ολοένα απειλητικό-τερους, να εξαγγέλλουν), αλλά απλά και καθαρά η ανάγκη διατή-ρησης της ιδιωτικής κερδοφορίας ως κάποιας μεταφυσικού χαρα-κτήρα προϋπόθεσης για τη «λύτρωση». Στο βωμό της όλα ισοπε-δώνονται σαν αυτό να αποτελεί τη μόνη, αυτονόητη επιλογή. Οιθεσμοί λειτουργούν, όταν λειτουργούν, κατ’ επίφαση· υπερεθνικοίοργανισμοί ουσιαστικά μηδενικής δημοκρατικής νομιμοποίησηςκατισχύουν και παραχαράσσουν συντάγματα και πολιτειακές ρυθ-μίσεις· η επερχόμενη φτώχεια δημιουργεί αντιστάσεις που αντιμε-τωπίζονται με όλο και περισσότερη καταστολή. Στις συνθήκεςαυτές, τονίζει ο Ρήγος, η κοινωνική-πολιτική επιστήμη έχει την τε-ράστια ευθύνη της ανάδειξης και του καυτηριασμού των κακώς κει-μένων: Δεν πρόκειται για αξιολογική επιλογή, αλλά για το ίδιο τοπεριεχόμενο της πειθαρχίας, που είναι αδύνατο να τελεσφορήσειμακριά από το πραξιακό όραμα της βελτίωσης των κοινωνικών συν-θηκών.

Κανονιστικές αναζητήσεις στην εποχή της δημοκρατικής συρρί-κνωσηςΗ σύγχρονη δημοκρατία, υποστηρίζει η Μάρω Παντελίδου-Μα-λούτα, βρίσκεται εγκλωβισμένη σε μια αποκλειστικά δημόσια ενα-τένιση των λειτουργιών της αποκλειστικά στο δημόσιο χώρο.Όμως, το γεγονός ότι η πραγματολογική ετερότητα του δημόσιου–ό,τι δηλαδή τεκταίνεται στον ιδιωτικό χώρο– βρίσκεται στο θεω-ρητικό απυρόβλητο, συνιστά μέγιστη απειλή για την εν γένει δη-μοκρατική λειτουργία, κατά το ότι στο ιδιωτικό ενέχεται η θεμε-λιώδης ανισότητα που χαρακτηρίζει τις ιεραρχικά δομημένες σχέ-σεις ανάμεσα στα δύο φύλα. Το πρόβλημα είναι βαθύτερο απ’ ό,τιοι συνήθεις προσεγγίσεις αναδεικνύουν (συμπεριλαμβανομένωνκαι ορισμένων «φεμινιστικών»). Και αυτό διότι η δημοκρατική οι-κουμενικότητα των δικαιωμάτων του πολίτη υποκρύπτει και, συ-χνότερα απ’ όσο συνειδητοποιούμε, υποθάλπει μια ουσιοκρατικάάνιση έμφυλη υπόσταση: Ο πολίτης ήταν και παραμένει γένους αρ-


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 36

σενικού. Εγχειρήματα ισότητας, βεβαίως, δεν λείπουν· όμως, κατάκανόνα προϋποθέτουν και εξυφαίνονται πάνω στην άδηλη απο-δοχή του έμφυλου ιεραρχικού αποκλεισμού: Η νομική ισότητα συ-νυπάρχει με μια πραγματική κοινωνική υποτέλεια. Κι αυτό δεν απο-τελεί έκπληξη: Όταν η εννοιολόγηση του φύλου είναι εξ ορισμούάνιση, κάθε απόπειρα εξίσωσης δεν μπορεί παρά να είναι, επίσηςεξ ορισμού, ατελέσφορη. Καθίσταται λοιπόν μέγιστη πρόκληση γιατη δημοκρατία του 21ου αιώνα το ξεπέρασμα αυτής της εγγενούςανεπάρκειας. Δεν πρόκειται βέβαια κάτι τέτοιο να επέλθει μέσααπό τις «διορθωτικές» πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης (που τε-λικά καταλήγουν να νομιμοποιούν τη γυναικεία υποτέλεια), αλλάμέσα από μια νέα εννοιολόγηση του φύλου, που τελικά θα το κα-ταργεί. Πρόκειται ασφαλώς για εγχείρημα δύσκολο και οραματικό,που όμως η επίτευξή του, εκτός από αναγκαία για τη δημοκρατία,είναι και απαραίτητη για την ανανέωση της πολιτικής θεωρίας.

Η πολιτική, έννοια πανταχού παρούσα και, ως εκ τούτου, πο-λυσήμαντη και πολυαναφορική, ενέχει πλειάδα όψεων, που μάλισταπολλαπλασιάζονται γεωμετρικά αν κανείς αναλογιστεί τις σχέσειςτης με άλλους κομβικούς τομείς της κοινωνικής πραγματικότητας.Το κείμενο του Αντώνη Μακρυδημήτρη στέκεται σε μια τέτοιακομβική σχέση – ανάμεσα στην πολιτική και την ηθική. Το ερώτημαενέχει κρίσιμες φιλοσοφικές προεκτάσεις, που όμως εκβάλλουνμε τρόπο άμεσο στην καθημερινότητα του αναπαραγωγικού γίγνε-σθαι των κοινωνιών. Ο συγγραφέας παραθέτει σειρά προβληματι-σμών που καταδεικνύουν την αναγκαιότητα της υπέρβασης των βα-σικών στερεοτυπικών –και εν πολλοίς ταυτολογικών– αναγνώσεωντου συρμού (όπου καλό και επιθυμητό είναι το ηθικό) προκειμένουνα αναγνωρίσει με βεμπεριανές αναφορές τον ανεπίστρεπτο χα-ρακτήρα της διαφοροποίησης που η νεωτερικότητα επιφέρει στιςσύγχρονες κοινωνικές λειτουργίες. Η πολιτική δεν μπορεί επωφε-λώς να υπαχθεί στην ηθική σφαίρα, αποφαίνεται, όμως αυτό δενσυνεπάγεται και ανηθικότητα· κάθε άλλο. Πρόκληση είναι, αντίθετα,ο επαρκής προσδιορισμός μιας πολιτικής ηθικής ή –ακριβέστερα–της ηθικής στην πολιτική σφαίρα. Ο προσδιορισμός είναι ανα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 37

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 37

γκαίος κατά το ότι, αφενός, καταρρίπτει την έωλη ηθικολογία (πουκαταναγκαστικά και αφειδώς επικαλείται αρχές, αγνοώντας όμωςή, στην καλύτερη περίπτωση, υποτιμώντας μέριμνες αναγκαίες γιατην υλοποίησή τους) και, αφετέρου, διότι ανοίγει τη συζήτηση περίτου τι ακριβώς –οφείλει να– συνεπάγεται η πολιτική ηθική. Είναιένας ειδικός τρόπος οργάνωσης της πολιτικής συμπεριφοράς αυτήη ηθική, υποστηρίζει ο Μακρυδημήτρης, που απαιτεί διαρκή αγώναγα τη γνησιότητα της πολιτικής διαδικασίας: έλλογο διάλογο καιόχι επιβολή· ετοιμότητα για κριτική δεξίωση της άλλης άποψης·αμεροληψία στη συγκρότηση των πολλαπλών διαβουλευτικών προ-ϋποθέσεων. Το συμπέρασμα διέπει ευρύτατο φάσμα πολιτικώνδιεργασιών (πολύ πέρα από τις στενά κρατικές) που, rebus ipsis,δημιουργεί ανησυχίες για ό,τι τεκταίνεται στη «δημοκρατία» τηςκρίσης.

Εύγλωττο παράδειγμα στερεοτυπικά ηθικολογικής ανάγνωσηςτων πολιτικών φαινομένων και συμπεριφορών αποτελεί ο τρόποςμε τον οποίο οι συνήθως δημοσιολογούντες αποφαίνονται για τονπεριρρέοντα κυνισμό της εποχής που, ενώ προκαλείται από τη θε-σμική δυσλειτουργία (προπαντός στα χρόνια της κρίσης), εν τέλεικαταλήγει να την ενδυναμώνει. Η πραγματικότητα αυτή προβλημα-τίζει τον Νίκο Δεμερτζή, που από μια οπτική πολιτικής κοινωνιο-λογίας των συναισθημάτων, αμφισβητεί τόσο τον περί κρίσης λόγοόσο και –κυρίως– τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τηνέννοια «πολιτικός κυνισμός». Λέμε «κρίση», υποστηρίζει ο συγ-γραφέας, υπονοώντας –ως μη οφείλαμε– εξελίξεις που διαφεύγουντις ανθρώπινες δυνατότητες για έλλογη παρέμβαση. Και λέμε «κυ-νισμός» μονοδιάστατα θεωρώντας την αλλοτρίωση των πολιτώναπό την πολιτική πραγματικότητα παθολογική έλλειψη εμπιστοσύ-νης και γενικευμένη αποστασιοποίηση (συνεπώς και αποπολιτικο-ποίηση). Τα στοιχεία αυτά ενυπάρχουν βέβαια στη γενική έννοιατου κυνισμού, όμως θα σφάλλαμε αν την περιορίζαμε γνωστικά σεαυτά. Ο Δεμερτζής θεωρεί πως, προκειμένου να είναι θεωρητικάεπωφελής, ο «πολιτικός κυνισμός» πρέπει να προσεγγιστεί ως έν-νοια-δέσμη που, ως εκ τούτου, περιλαμβάνει πολύ περισσότερα


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 38

στοιχεία. Ως γνωστική/συναισθηματική στάση στα χρόνια της ύστε-ρης νεωτερικότητας αποκαλύπτει όψεις του πολιτικού είναι καιπράττειν που, ενώ πράγματι δεν συνάδουν με παραδοσιακά σχή-ματα, ωστόσο –ενδέχεται και να– συνιστούν αναγκαίες προϋπο-θέσεις της δημοκρατικής πολιτικής συνύπαρξης: την τάση, λ.χ., ναπροσδίδεται συνεκτικό νόημα στον πολιτικό βίο, ακόμα και ότανη εμπιστοσύνη σε συμπεριληπτικά ιδεολογικά μοτίβα έχει κλονι-στεί – μια προσπάθεια ώστε η ατέρμονη (και οχληρή) ενδεχομε-νικότητα της πολιτικής καθημερινότητας να θεωρηθεί έλλογα ανα-γκαία, χωρίς όμως, ως εκ τούτου, και να απεμπολείται η ελευθερίατης επιλογής. Ούτε και πρέπει να παραγνωρίζονται οι ειδικές μορ-φές του πολιτικού κυνισμού και οι διαφορές ανάμεσα στον κυνι-σμό των κυρίαρχων (των «από πάνω») και αυτόν των υποτελών(των «από κάτω»). Περιδιαβάζοντας τις όψεις αυτές, ο Δεμερτζήςδιαβλέπει δημιουργικά στοιχεία («δημιουργικός κυνισμός») που,σε μια περίοδο θεσμικής ανυποληψίας, χαρακτηρίζουν τη σύγ-χρονη κριτική στάση απέναντι στα πολιτικά πράγματα (αποστασιο-ποίηση και σκεπτικισμός όχι από απάθεια, αλλά –το ακριβώς αντί-θετο– από ενδιαφέρον) και κατά τρόπο –όχι και τόσο– παράδοξοκυοφορούν ελπίδα και λελογισμένη αισιοδοξία.

Τέτοιες όμως κριτικές και δημιουργικές τάσεις δεν φαίνεται ναενθαρρύνονται από την επιθετική χειραγώγηση που τοις πράγμασιασκούν παραδοσιακοί θεσμοί όπως η Εκκλησία. Το ζήτημα εξετά-ζεται εκτενώς στο κείμενο του Αλέξανδρου Σακελλαρίου, ο οποίοςεστιάζει την προσοχή του στην εμβληματική σχέση Εκκλησίας τέ-χνης. Η Εκκλησία διατείνεται παντοιοτρόπως ότι διοικείται και λει-τουργεί δημοκρατικά και πως η παρέμβασή της κατατείνει στηνενίσχυση της δημοκρατικής ηθικής. Τα εκτενή παραδείγματα απότο πρόσφατο παρελθόν, που με λεπτομέρεια παραθέτει ο συγγρα-φέας, δείχνουν πως δεν είναι διόλου έτσι. Τόσο διαδικαστικά όσοκαι –κατά μείζονα λόγο– ουσιαστικά (σε σχέση με το περιεχόμενοτου δημόσιου λόγου της), η Εκκλησία έμπρακτα αμφισβητεί τη δια-φορετικότητα, διεκδικώντας την κατασίγαση, αν όχι τη βίαιη κατα-στολή της (ιδιαίτερα κατά τα τελευταία χρόνια). Το πρόβλημα είναι

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 39

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 39

βεβαίως πολύ ευρύτερο από τις εθνικές εκφάνσεις του, και άπτεταιτης σχέσης θρησκείας (όλων των μονοθεϊστικών θρησκειών) καιδημοκρατίας. Ο Σακελλαρίου υποστηρίζει πως δυνατότητες δημι-ουργικής συνύπαρξης υπάρχουν μόνο στο βαθμό που η θρησκείααπεκδυθεί της νομικής κάλυψης την οποία σήμερα απολαμβάνεικαι που της επιτρέπει –αν ευθέως δεν την ωθεί σε– συμπεριφορέςπροσηλυτισμού και, ως εκ τούτου, έμπρακτης αμφισβήτησης τηςαρχής του σεβασμού στη διαφορετικότητα. Η εύλογη εκτίμησηπαραπέμπει στο μείζον ζήτημα του αν οι θρησκείες μπορούν τε-λικά να υπάρξουν ερήμην της εγγενούς αποστολικής τους προστα-γής – ερώτημα εξόχως πολιτικό που ενέχει διαπάλη ιδεών, αξιώνκαι οραμάτων. Στον κρίσιμο αυτό τομέα όμως, ο θεωρητικός προ-βληματισμός δείχνει αμήχανος όταν –όπως συνήθως συμβαίνει–δεν επιλέγει να σιωπά.

Οι αμφισημίες και ανεπάρκειες που κανείς ανακαλύπτει σε με-γάλο τμήμα της βιβλιογραφίας δεν έχουν μόνο θεωρητικές επιπτώ-σεις. Βαρύνουν εξίσου, αν όχι περισσότερο, τα πρακτικά συμπε-ράσματα (άρα και τις προτεινόμενες δράσεις) που απορρέουν,όταν και όποτε αυτές προσδιορίζονται. Η πραγματεία της σχέσηςανάμεσα στη δημοκρατία και τον ολοκληρωτισμό διαμέσου τουτρόπου με τον οποίο γίνεται αντιληπτός ο λόγος περί –και η πραγ-ματική λειτουργία/διεκδίκηση– δικαιωμάτων στο έργο του σημαν-τικού θεωρητικού Giorgio Agamben αποτελεί χαρακτηριστικό πα-ράδειγμα και αντικείμενο του κριτικού κειμένου της Βίκυς Ιακώβου.Συναιρώντας θεωρητικές αποφάνσεις των Σμιτ, Άρεντ και Φουκώ(όχι πάντα επιτυχημένα), αποσυνδέοντας καταστατικά το φιλοσο-φικό στοχασμό από τη βάσανο της ιστορικής θεμελίωσης και υιο-θετώντας μια ιδιότυπη ανάγνωση του περιεχομένου της έννοιαςτων δικαιωμάτων, ο Agamben καταλήγει να συγχέει δημοκρατία καιολοκληρωτισμό κατά το ότι αμφότεροι απορρέουν από μια κοινήβιοπολιτική μήτρα. Στο πλαίσιο αυτό, τα δικαιώματα δεν είναι –κατά την άποψή του– παρά «ψευδαισθήσεις» που καταλήγουν νανομιμοποιούν τη σύγχρονη κυριαρχία. Η Ιακώβου αντιπαραβάλλειτην οπτική αυτή με το σκεπτικό του Claude Lefort. Τα δικαιώματα


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 40

και –προπαντός– ο αντίστοιχος προωθητικός τους Λόγος (όπωςκαι ο Λόγος γενικά) δεν είναι απλώς στατικές οντότητες με προ-καθορισμένα χαρακτηριστικά, αλλά δυναμικές διαστάσεις που δια-μορφώνουν και, ως εκ τούτου, δύνανται να μεταλλάξουν την πραγ-ματικότητα εντός της οποίας αρχικά αναφύονται. Ο Λόγος δενείναι μόνο αποτέλεσμα, είναι και πηγή. Και αν η δημοκρατία πράγ-ματι διαλύει τις βεβαιότητες της προνεωτερικής συνθήκης, σεκαμία περίπτωση αυτό δεν την ταυτίζει με τον ολοκληρωτισμό –μια ειδική απάντηση/διαχείριση του προβλήματος, που όμως βρί-σκεται στον ακριβή αντίποδα της δημοκρατικής επαγγελίας. Το ότιη τελευταία έχει στον πυρήνα της το αίτημα για διαρκώς νέα δι-καιώματα, συνδυαστικά με έλεγχο της εξουσίας (η οποία, παρά τηνισχύ της, ασφαλώς και δεν μπορεί να ελέγξει την πολιτική λειτουρ-γία εξολοκλήρου) στην προοπτική μιας συνεχούς αναδιαμόρφω-σης (ό,τι η πολιτική κοινωνιολογία αποκαλεί «δημοκρατική εμβά-θυνση») αποτελεί κομβική πρόκληση για τη σύγχρονη δημοκρατικήθεωρία – ιδιαίτερα, θα πρόσθετε κανείς, στην τρέχουσα πολλα-πλώς βεβαρημένη συγκυρία.

Αποτελεί –αίφνης– παράδοξο, γράφει ο Σπύρος Μακρής, ότισε μια περίοδο όπου η δημοκρατία απολαμβάνει μια οιονεί οικου-μενική κανονιστική αποδοχή, η λειτουργία της προκαλεί στους πο-λίτες συνθήκες «δημοκρατικής ασφυξίας». Διαρκής υποβάθμισητης νομοθετικής εξουσίας με ανεξέλεγκτη ενίσχυση της εκτελε-στικής, εκχώρηση κρίσιμων αρμοδιοτήτων σε αδιαφανή ιδιωτικάσυμφέροντα, καταβαράθρωση της ποιότητας του παραγόμενουπολιτικού λόγου. Φυσικό επακόλουθο είναι το κραυγαλέο αυτό έλ-λειμμα δημοκρατίας να οδηγεί και σε κρίση νομιμοποίησης, πουόμως –εύλογα μπορεί να υποστηριχθεί– αποτελεί ταυτόχρονα καιμια κρίση «δημοκρατικής διαβούλευσης» των τρόπων, δηλαδή, μετους οποίους οι άνθρωποι επικοινωνούν προκειμένου να συνδια-μορφώσουν τα του κοινού βίου τους αλλά και τις ίδιες τους τιςατομικές (ή και συλλογικές) προτιμήσεις. Στην τομή αυτών των δυοδιαδικασιών, του ανεμπόδιστου, συνταγματικά κατοχυρωμένουδιαλόγου και του μετασχηματισμού αρχικών απόψεων και δοξα-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 41

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 41

σιών, ανακύπτουν και οι επαγγελίες της «διαβουλευτικής δημοκρα-τίας». Ο Μακρής –όπως και η Δήμητρα Μηλιώνη στο δικό της κεί-μενο– ψαύει τις φιλοσοφικές και θεωρητικές της καταβολές στονΡωλς και τον Habermas, αναλύει τους τρόπους με τους οποίουςφιλοδοξεί να καλύψει το σύγχρονο δημοκρατικό κενό (θέτονταςπαράλληλα το πρακτικό ζήτημα της δυνάμει θεσμικής της υπόστα-σης) και, με ιδιαίτερη έμφαση στον «αγωνιστικό πλουραλισμό» τηςChantal Mouffe, παραθέτει τις αντίστοιχες κριτικές από ένα ευρύφάσμα οπτικών. Όπως ίσως οφείλει, ο συγγραφέας είναι ερμηνευ-τικά γενναιόδωρος, όμως χωρίς συστηματική ανάλυση των πηγώντης σύγχρονης κυριαρχίας, των μορφών της, καθώς –βεβαίως– καιτων τρόπων με τους οποίους αυτή μπορεί και πρέπει να αντιμετω-πιστεί, το μείζον πρόβλημα της υλοποίησης των κάθε λογής δια-βουλευτικών παραινέσεων εμμένει. Δεν είναι ενδεχομένως υπερ-βολή να υποστηρίξει κανείς πως, χωρίς στοχοθεσία δράσεων, η«διαβουλευτική στροφή» κινδυνεύει από τον παραλογισμό τηςλήψης του ζητουμένου ή petitio principii – όπου ό,τι πρέπει ναεπέλθει (ή αποδειχτεί) εκλαμβάνεται ως δεδομένο. Είναι προφανέςπως η παντοιοτρόπως αιτούμενη πλήρωση του δημοκρατικού ελ-λείμματος δεν θα επέλθει μόνο με αναγνώριση της αναγκαιότητάςτης.

Επικοινωνία, διαδίκτυο, ΜΜΕ

Το οξύ πρόβλημα της δημοκρατικής απίσχνασης έχει από πολλούοδηγήσει σε προβληματισμό αναφορικά με τις δυνατότητες έλλο-γης διορθωτικής παρέμβασης που παρέχουν οι νέες τεχνολογίες,και κυρίως το διαδίκτυο. Οι συζητήσεις περί «ηλεκτρονικής δημο-κρατίας» (δημοκρατία που εντάσσει οργανικά στις διαδικασίες τηςδίκτυα υπολογιστών) και τα θεωρητικά διλήμματα που ανακύπτουν,χαρτογραφούνται στο κείμενο της Δήμητρας Μηλιώνη. Ανασκο-πώντας τις βασικές εννοιολογήσεις της δημοκρατίας επί τη βάσειτου είδους δημόσιου χώρου (πόσο ευρύς;) και του χαρακτήρα τηςπολιτειότητας (πόσο συμμετοχική;) που επαγγέλλονται, η συγγρα-φέας διαπιστώνει ότι η προσοχή εύλογα στράφηκε στο διαβου-


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 42

λευτικό υπόδειγμα (αντί για το παραδοσιακό φιλελεύθερο-ατομο-κεντρικό και το εσωστρεφές κοινοτιστικό). Με βασική θεωρητικήαναφορά τις επεξεργασίες του Habermas περί επικοινωνιακής δια-βούλευσης και –του οράματος μιας– ορθολογικά διυποκειμενικήςδημόσιας σφαίρας, είναι βέβαια σαφές ότι το διαδίκτυο μπορεί ναδιαδραματίσει σημαίνοντα ρόλο. Όπως όμως και ο παρεμφερήςπροβληματισμός του Σπύρου Μακρή (επίσης) αναδεικνύει, εξίσουσαφή είναι τα ακανθώδη προβλήματα που εμμένουν: η φθίνουσαεντοπιότητα στις διαδικασίες της λήψης των αποφάσεων - απότοκοτης παγκοσμιοποίησης· ο εν τέλει περιοριστικός χαρακτήρας τωνορθολογικών επικοινωνιακών μοτίβων (που αποκλείουν άλλες μορ-φές έκφρασης, συνεπώς και πληθυσμούς), καθώς επίσης η ελλιπήςσύνδεση των πολλαπλών –πλην μη θεσμοθετημένων– πεδίων δια-βούλευσης με τα κρίσιμα τεκταινόμενα της κεντρικής πολιτικήςσκηνής. Η θεωρία αναγνώρισε τους περιορισμούς αυτούς, όμωςέτεινε να τους αντιμετωπίσει μεταθέτοντας, αν όχι παρακάμπτον-τάς τους: Ο πολιτικός κατακερματισμός φυσικοποιήθηκε και οδήμος μετεξελίχθηκε σε διάσπαρτες «ομάδες κοινού». Η πρό-κληση της επαρκούς ανάδρασής τους με τους επίσημους θεσμούς(αν υποθέσουμε –όπως ίσως δεν θα έπρεπε– ότι υπάρχει και η αν-τίστοιχη βούληση) συνεπώς παραμένει και επαφίεται σε νέες συλ-λογικές δράσεις: Καθώς φαινόμενα όπως η Αραβική Άνοιξη και ταπολύμορφα κινήματα Occupy πειστικά δείχνουν, ίσως δεν αποτελείέκπληξη ότι είναι αυτός ο τομέας ο οποίος πιο άμεσα και πρακτικά–μέσα από ρηξικέλευθες «συνεκτικές δράσεις», –κατά τη σύλληψητων Bennet και Segerberg (2012)– επηρεάστηκε από το διαδίκτυο.

Ο πραγματικός –αλλά, ως εκ τούτου, και δυνητικός– ρόλος πουδιαδραματίζει το διαδίκτυο ως μέσο για την αντιμετώπιση του προ-βλήματος της δημοκρατικής δυσλειτουργίας ανακύπτει γλαφυράκαι στο κείμενο της Ιωάννας Καυταντζόγλου και της Ρόης Πανα-γιωτοπούλου. Εκκινώντας από τη διαπίστωση της φθίνουσας εμπι-στοσύνης σε ευρύ φάσμα δημοκρατικών θεσμών, και καταγράφον-τας τις δραματικές διαστάσεις που το φαινόμενο έτεινε να προσ-λάβει στην προμνημονιακή Ελλάδα, οι συγγραφείς ωστόσο αμφι-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 43

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 43

σβητούν το σύνηθες (και πολιτικά υποβολιμαίο) συμπέρασμα της«αποπολιτικοποίησης». Ότι οι πολίτες δυσπιστούν και αποστασιο-ποιούνται από τους θεσμούς, είναι γεγονός. Δεν είναι όμως προ-φανές ότι γι’ αυτό ευθύνονται οι θεσμοί και όχι οι πολίτες; Η δια-πίστωση αυτή διαφεύγει συνήθως το συναφή θεωρητικό προβλη-ματισμό (περί του ρόλου της εμπιστοσύνης και της σημασίας του«πολιτικού κεφαλαίου» για μια εύρυθμη και ποιοτική δημοκρατία),όμως είναι σαφές ότι θα όφειλε (και εφεξής οφείλει) να κατευθύνειτην έρευνα –αν αυτή επιθυμεί να υπερβεί τα κυρίαρχα ιδεολογικάστερεότυπα. Οι πολίτες αδιαφορούν για τις συμβατικές πολιτικέςλειτουργίες και η σημασία των τελευταίων ολοένα και υποβαθμί-ζεται, όμως –με τη βοήθεια του διαδικτύου– ενδιαφέρονται όλοκαι περισσότερο για εναλλακτικές μορφές έκφρασης και διεκδί-κησης. Πρόκειται για ενδείξεις μιας νέας, διαδικτυακά υποστηρι-ζόμενης πολιτικοποίησης που απορρέει από την κρίση των κυρίαρ-χων θεσμών και εναγώνια αναζητά διεξόδους. Τεχνολογικός ντε-τερμινισμός βέβαια δεν υφίσταται. Οι προοπτικές είναι ακόμα άδη-λες (απολύτως ενδεχομενικές), όμως, σε κάθε περίπτωση πρόκει-ται για φαινόμενο που απελευθερώνει ολοένα και πιο ενδιαφέρου-σες δυναμικές.

Το δοκίμιο της Σοφίας Καϊτατζή-Γουίτλοκ παρακολουθεί καιαυτό τη συζήτηση περί του ρόλου που διαδραματίζει το διαδίκτυοστις σύγχρονες πολιτικές λειτουργίες, εντάσσοντάς την όμως σεένα ευρύτερο πλαίσιο που περιλαμβάνει και τα ΜΜΕ. Το πρόβλημαείναι εξαιρετικά σημαντικό κατά το ότι άπτεται των επικοινωνιακώνδικαιωμάτων –ταυτόχρονα ατομικών, πολιτικών και κοινωνικών–που συγκαταλέγονται στα καθοριστικά γνωρίσματα της δημοκρα-τίας. Το τοπίο, βέβαια, διαγράφεται κάθε άλλο παρά ευοίωνο. Ησυστηματική καταστρατήγηση των δικαιωμάτων αυτών από τηναγοραία διολίσθηση και εμπορευματοποίηση της ενημέρωσης συ-νιστά κομβική όψη της δημοκρατικής συρρίκνωσης, ένα από ταπλέον ορατά σύμβολα μιας λειψής και ολοένα συρρικνούμενης αν-τίληψης της έννοιας του πολίτη (της «πολιτειότητας»). Ο κυρίαρ-χος λόγος δείχνει να το αγνοεί, όμως η εγγενής ανισότητα που


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 44

επέφερε η νεοφιλελεύθερη επιδρομή υπονομεύει τις βασικές προ-ϋποθέσεις της δημοκρατικής λειτουργίας. Η Καϊτατζή-Γουίτλοκανησυχεί ότι, παρά τις πράγματι τεράστιες δυνατότητες επικοινω-νιακού (συνεπώς και πολιτικού) εκδημοκρατισμού που παρέχει, τοδιαδίκτυο βρίσκεται και αυτό παγιδευμένο στο φαύλο κύκλο τηςπαθητικής εξατομίκευσης που χαρακτηρίζει το κρατούν επικοινω-νιακό υπόδειγμα. Οι ψηφιακές κοινότητες που δημιουργούνταιείναι υπαρκτές και αναγνωρίσιμες, όμως ο εγγενής τους κατακερ-ματισμός δημιουργεί αμφιβολίες για το αν και κατά πόσον είναιδυνατόν να λειτουργήσουν ως γνήσια πολιτικά σώματα, ως συνε-λεύσεις. Όμως το μοτίβο «μόνος στο πλήθος», που η συγγραφέαςδιαβλέπει ότι αναπτύσσεται, ούτε αναπόδραστο υπήρξε ούτε καιπρέπει να εκλαμβάνεται ως αναγκαίο. Είναι, αντίθετα, αποτέλεσματης εκχώρησης του διαδικτύου στην εμπορική εκμετάλλευση, κάτιπου επίσης χαρακτήρισε και την πορεία εξέλιξης των ΜΜΕ γενικά.Η ανάγκη ανάκτησης επικοινωνιακής εξουσίας από το δήμο απο-τελεί, ως εκ τούτου, κομβική δημοκρατική πρόκληση.

Θεσμικές δυσλειτουργίες και Ευρωπαϊκή ΈνωσηΤο γεγονός ότι η αχαλίνωτη εμπορευματοποίηση των ΜΜΕ παρου-σιάστηκε ως «εκδημοκρατισμός της ενημέρωσης» φαντάζει ίσωςχτυπητό παράδοξο. Δεν αποτελεί όμως παρά τον κατεξοχήν ορι-σμό της ύβρεως: «αλαζονική συμπεριφορά, αυθάδεια που πηγάζειαπό τη συναίσθηση υπερβολικής δύναμης», –σύμφωνα με το Λε-ξικό του Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Η αίσθηση είναι ιδιαιτέρως αλ-γεινή όταν κανείς συνειδητοποιήσει ότι παρόμοια –αν όχι πανο-μοιότυπη– υπήρξε και η επικοινωνιακή στρατηγική της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης. Στο πομπώδες της λεξιλόγιο των δεκαετιών ’90 και 2000,ο πλέον κομβικός ρόλος στη διαμόρφωση –συχνά μάλιστα και τηνάσκηση– της πολιτικής επιφυλασσόταν για την «κοινωνία πολιτών»και τους φορείς της: αταξικούς «κοινωνικούς εταίρους», ΜΚΟ καιπάσης άλλης φύσεως «οριζόντιες οργανώσεις», στο πλαίσιο ενόςφαινομενικά αέναου «κοινωνικού διαλόγου» που θα διασφάλιζεεπάρκεια στην εκπροσώπηση συμφερόντων και αντιπροσωπευτι-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 45

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 45

κότητα στο σχεδιασμό πολιτικής. Αυτό που είναι πράγματι εκπλη-κτικό, όμως, είναι ο βαθμός στον οποίο η ρητορική αυτή έτεινε όχινα επεξηγήσει ή να εξειδικεύσει, αλλά να αποκρύψει την κυοφο-ρούμενη πραγματικότητα. Πρόκειται για την ερευνητική εστία τουκειμένου της Βάλιας Αρανίτου, η οποία εξετάζει το θεσμό του κοι-νωνικού διαλόγου. Η συγγραφέας παραθέτει το ιστορικό αυτής τηςιδιότυπης θεσμοθέτησης, αναδεικνύοντας παράλληλα τους βασι-κούς της σταθμούς, όμως πρώτιστη μέριμνά της είναι η ενδελεχήςδιερεύνηση του περιεχομένου (και των διαδικασιών εκπόνησης)των λεγόμενων «Εθνικών Προγραμμάτων Μεταρρυθμίσεων». Η θε-σμική πολυπλοκότητα και οι περίτεχνες (κυριολεκτικά απόκρυφες)διατυπώσεις δεν μπορούν να κρύψουν εν προκειμένω μια κραυ-γαλέα πραγματικότητα: Ό,τι παρουσιάζεται ως απόρροια σύνθεσηςτων απόψεων όλων των «κοινωνικών εταίρων», δεν είναι παρά οιαπόψεις των εργοδοτικών οργανώσεων. Αναλύοντας και εξαντλη-τικά εικονογραφώντας αυτό το συμπέρασμα, η Αρανίτου τονίζειπως πρόκειται για εξέλιξη που, ενώ επιχείρησε να ενδυθεί το μαν-δύα της δημοκρατικής διεύρυνσης, στην πραγματικότητα οδήγησεστο ακριβώς αντίθετο, τη δημοκρατική απίσχνανση – και μάλισταμε τρόπο αδήριτο και καταλυτικό. Δεν ήταν παρά ένας περαιτέρωαποικισμός της δημόσιας σφαίρας από την πανταχού παρούσα καιτα πάντα πληρούσα «λογική της αγοράς». Η μέγιστη ειρωνεία έγ-κειται βέβαια στο γεγονός ότι όλα αυτά έγιναν (και εξακολουθούννα γίνονται) στο όνομα της οικονομικής αποτελεσματικότητας (ή,όπως θα το ήθελε η ορολογία της Στρατηγικής της Λισαβόνας, της«ανταγωνιστικότητας»). Το μέγεθος των πράγματι ζοφερών επι-πτώσεων μόλις στις μέρες μας αρχίζει να γίνεται αντιληπτό (ή, του-λάχιστον, έτσι ελπίζεται).

Το κείμενο της Στέλλας Λαδή στέκεται και αυτό σε ζητήματαπου αφορούν την Ευρωπαϊκή Ένωση, διερωτώμενο συγκεκριμένααν ο «εξευρωπαϊσμός» (έννοια διαφορετική από τη «μονόδρομη»ευρωπαϊκή ενοποίηση) διαφέρει κατά τι από την «παγκοσμιοποί-ηση» ως προς την επίδραση που ασκεί στο εθνικό πεδίο. Ανασκο-πώντας τη σχετική βιβλιογραφία, η συγγραφέας επισημαίνει ασά-


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 46

φειες και κενά σε σημασίες που, ούτως ή άλλως (και προφανώςκαθόλου τυχαία), έχουν χρησιμοποιηθεί διασταλτικά και συχνάαπερίσκεπτα. Ο κεντρικός μίτος της συναφούς συζήτησης είναι,ωστόσο, σαφής: Έχει βάση η άποψη που θέλει την ΕυρωπαϊκήΈνωση (και τον θεσμικό, πολιτικό και αξιακό-ταυτοτικό εξορθο-λογισμό που η έννοια του εξευρωπαϊσμού εμμέσως, πλην σαφώς,επαγγέλλεται) αντίβαρο, «φίλτρο» ή «αντίδοτο» στη νεοφιλελεύ-θερη επέλαση με την οποία είναι τυπικά συνυφασμένη η «παγκο-σμιοποίηση»; Η απάντηση είναι καταφανώς αρνητική: Δεν υπάρχεικαμία αξιοπρόσεκτη διαφορά, αποφαίνεται η συγγραφέας, με μόνοβασικό ερώτημα το ποιος είναι ο παράγοντας που πρωτοστατείστη νεοφιλελεύθερη ώθηση – ένα ερώτημα που εύλογα η Λαδήπαρομοιάζει με εκείνο «της κότας και του αυγού». Τόσο στοντομέα των θεσμών όσο και σε αυτόν των περιεχομένων πολιτικής(καθώς και της διαδικασίας λήψης των αποφάσεων), οι πιέσεις πουασκούνται στα κράτη-μέλη είναι καταθλιπτικά πανομοιότυπες.Μόνος τομέας στον οποίο μπορεί ακόμη να διακρίνει κανείς μιαευρωπαϊκή ιδιαιτερότητα είναι εκείνος των αξιών. Οι εθνικές ταυ-τίσεις και ταυτότητες βέβαια εμμένουν, όμως οι θαρραλέες διατυ-πώσεις των κειμένων της ΕΕ δεν παύουν να έλκουν την προσοχή:«ειρήνη, […] δικαιοσύνη και […] αλληλεγγύη σε όλον τον κόσμο»·ή «δημοκρατία και προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, [με]κοινωνική αλληλεγγύη… [και] σεβασμό της διαφορετικότητας». Ανόμως κανείς αναλογιστεί πως κάποια από τα παραπάνω αναγρά-φονται στην περίφημη Συνθήκη της Λισαβόνας (και έκτοτε δενέχουν αναθεωρηθεί), ασφαλώς αρχίζει να αμφιβάλλει. Στην Ευρώπητων 25 και πλέον εκατομμυρίων ανέργων, της αδιαφανούς (και ολο-ένα συρρικνούμενης) δημοκρατίας και των πάσης φύσεως μέτρωνπροληπτικής καταστολής, το λεξιλόγιο των δικαιωμάτων φαντάζειαπλοϊκά προσχηματικό.

Το φιλόδοξο κείμενο του Γιώργου Χρυσάφη αναδεικνύει τηνπραγματικότητα αυτή μέσα από μια διεξοδική –σε «ιστορικόβάθος», όπως γράφει χαρακτηριστικά– διερεύνηση των ευρωπαϊ-κών πολιτικών απασχόλησης. Από τη συστηματική περιοδολόγηση

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 47

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 47

πολιτικών (και των αντίστοιχών τους οπτικών) που επιχειρεί, βλέ-πουμε το πέρασμα από τον «Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χώρο» και την«Οικονομική και Κοινωνική Συνοχή» στη Λευκή Βίβλο και το Μά-αστριχτ, και από τη Συνθήκη του Άμστερνταμ στο Συμβούλιο τουΛουξεμβούργου με την αλήστου μνήμης ΕΣΑ (Ευρωπαϊκή Στρατη-γική για την Απασχόληση) και τη Λισαβόνα με τις αναθεωρήσειςτης. Σε κανέναν από τους σταθμούς αυτούς δεν έλειπαν οι κραυ-γαλέες φράσεις (όπως, π.χ., η περίφημη «αλληλέγγυα οικονομία»),όμως δεν ήταν παρά παραπλανητικές φόρμες διοχέτευσης ενόςολοένα και πιο απηνώς νεοφιλελεύθερου περιεχομένου: απορύθ-μιση της αγοράς εργασίας και ελαστικές μορφές, συρρίκνωση τουκράτους πρόνοιας, εν τέλει απόλυτη προσαρμογή στις προσταγέςμιας επιχειρηματικότητας που όσο πιο ανεξέλεγκτη γινόταν τόσοπερισσότερο αδυνατούσε να τελεσφορήσει οικονομικά. Το κεί-μενο του Χρυσάφη δεν το επισημαίνει ρητά, όμως το γεγονόςαυτό αντιμετωπίζεται έμπρακτα καθώς ο συγγραφέας στρέφει τοθεωρητικό του προβληματισμό στο μείζον ερώτημα του αν συνά-δει η δημοκρατία με την εγγενή (και οξυνόμενη) ανισότητα, τη μα-ζική ανεργία και τη φτώχεια. Δεν αποτελεί βέβαια έκπληξη ότι ηαπάντηση είναι αρνητική. Σχιζοφρενικά ρητορικά ευρήματα όπωςη flexicurity, λοιπόν, δεν κάνουν άλλο από το να αποδομούν τιςπροϋποθέσεις της δημοκρατικής κοινωνίας, αποφαίνεται το κεί-μενο. Θα πρόσθετε κανείς ότι βαρύνουν επίσης και απειλούν τοΛόγο με τη διττή του σημασία: τόσο ως σύστημα λεκτικών εκφο-ρών όσο και ως τρόπο και μέθοδο σκέψης.

Η πολιτική ουσία του προβλήματος αυτού απασχολεί και τοκείμενο του Χαράλαμπου Κουταλάκη. Εξακολουθητική αδυναμίατων σύγχρονων κρατών να διαχειριστούν τα περίπλοκα προβλή-ματα της εποχής, εξηγεί ο συγγραφέας, έχει οδηγήσει στην ανά-δυση μιας εν πολλοίς νέας σημασίας στο πάνθεον των δημόσιωνπολιτικών, της λεγόμενης «λειτουργικής διακυβέρνησης» (με προ-εξάρχον πεδίο εφαρμογής το χώρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης: «Ευ-ρωπαϊκή Διακυβέρνηση»). Έχουμε εδώ παράκαμψη των τυπικών,δημοκρατικά νομιμοποιημένων (ή δυνάμενων να νομιμοποιηθούν)


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 48

θεσμών, και υποκατάστασή τους από οιονεί «οριζόντια» δίκτυα ει-δικών που επικαλούνται τεχνογνωσία και έννομο συμφέρον. ΟΚουταλάκης και η συναφής βιβλιογραφία που εξετάζει, αναγνωρί-ζουν ότι στη σύνθετη πολιτική πραγματικότητα της εποχής όντωςυπάρχουν τομείς όπου η ανάγκη τεχνοκρατικής εξειδίκευσης(πράγματι) προέχει. Όμως ενώ τα νέα διοικητικά σχήματα στη θε-ωρία επαγγέλλονται υπέρβαση των αδυναμιών που βαρύνουν τουςπαραδοσιακούς δημοκρατικούς θεσμούς, στην πράξη υλοποιούνπρακτικές που και διαδικαστικά αδιαφανείς είναι, και ελέγχονταιως προς το περιεχόμενο των εκροών τους. Μείζον είναι βεβαίωςτο γεγονός ότι η λογοδοσία –καθοριστικό δημοκρατικό γνώρισμα–καθίσταται ολοένα και περισσότερο γράμμα κενό, μια κυριολεκτικάάυλη ου-τοπία. Για να αντιμετωπιστεί το δημοκρατικό έλλειμμα, όχιμόνο δεν βαθαίνει η δημοκρατία, αλλά περαιτέρω υπονομεύεται.Όπως όμως συμβαίνει και στην περίπτωση του οικονομικού νεο-φιλελευθερισμού, το όλο εγχείρημα χωλαίνει και στον τομέα τονοποίο κυρίως επικαλείται προκειμένου να νομιμοποιηθεί: την απο-τελεσματικότητα. Η «επιστήμη», την οποία επικαλούνται οι αδια-φανείς τεχνοκράτες, είναι –πολύ πιο συχνά απ’ ό,τι κανείς θα φαν-ταζόταν– προπέτασμα καπνού, προσχηματικό όχημα για την εξυ-πηρέτηση ισχυρών οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων. Ότανόμως εκλείπουν οι μηχανισμοί λογοδοσίας, το αποτέλεσμα αυτόδεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη. Ο Κουταλάκης υποστηρίζει πωςγια να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα απαιτείται η ταυτόχρονη ενδυ-νάμωση των πάγιων μηχανισμών ελέγχου, καθώς και –όπου αυτόδεν είναι εύκολο ή εφικτό– ο εκδημοκρατισμός των νέων δικτύωνπολιτικής, ο «εκδημοκρατισμός της τεχνογνωσίας». Σε περίπτωση–αντίθετα– που παγιωθεί η σημερινή τάση «τεχνοκρατικοποίησηςτης δημοκρατίας», είναι πολύ πιθανό σύντομα να διαπιστώσουμεότι μαζί με τη χαμένη δημοκρατία οι σύγχρονες κοινωνίες θα απο-λέσουν και αυτήν ακόμα τη δυνατότητά τους να παράγουν τεχνο-γνωσία.

Κατ’ αναλογία και διασταλτικά, όμως, η συνθήκη αυτή περιγρά-φει με ακρίβεια και το δημοκρατικό αίτημα της τρέχουσας συγκυ-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 49

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 49

ρίας: Αν η ολοένα συρρικνούμενη δημοκρατία δεν διευρυνθεί ποι-οτικά και ποσοτικά (περισσότερη και ποιοτικότερη δημοκρατία),είναι αναπόφευκτο να απειληθεί και ό,τι έχει απομείνει από τον πυ-ρήνα της.

Συλλογικές δράσεις, κοινωνικά κινήματα και η πρόκληση της δη-μοκρατικής εμβάθυνσηςΤο πρόβλημα αυτό, των τρόπων με τους οποίους μπορεί –σε συν-θήκες δημοκρατικής απίσχνανσης– να προωθηθεί το όραμα τηςδημοκρατικής εμβάθυνσης, αποτελεί την εστία του κειμένου τουΣεραφείμ Ι. Σεφεριάδη. Πρόκειται για προβληματισμό που απα-σχολεί πρωτίστως κινηματικά υποκείμενα και που, τα τελευταίαχρόνια, τείνει να προσεγγίζεται με τον συμπεριληπτικό όρο «ριζο-σπαστική δημοκρατία». Σύμφωνα όμως με τον συγγραφέα, πρό-κειται για εννοιολόγηση η οποία βαρύνεται με θεωρητική και εμ-πειρική απροσδιοριστία που, για να αντιμετωπιστεί, απαιτείται ορ-γάνωση όρων, γνωρισμάτων και υποδηλώσεων. Όποια-ος την επι-χειρεί σύντομα συνειδητοποιεί πως βρίσκεται αντιμέτωπη-ος μεμια πραγματική θάλασσα λέξεων και νοημάτων. Χρήσιμος και, στιςπεριστάσεις, κρίσιμος αναλυτικός σταθμός, υποστηρίζει ο Σεφε-ριάδης, είναι η διακρίβωση και θεωρητικά ενσυνείδητη αποτύπωσητου βασικού γνωστικού πλαισίου (ή πρίσματος) που συνέχει τιςεπιμέρους εκδοχές ριζοσπαστικής δημοκρατίας. Αυτό μπορεί ναπροσεγγιστεί στη βάση τριών γνωρισμάτων που συνδιαμορφώνουντο πυρηνικό περιεχόμενο της έννοιας: συμμετοχή, συναίνεση καιλειτουργική ισοκρατία. Κλειδί για την κατανόηση του ακριβούς πε-ριεχομένου τους είναι η διαπίστωση ότι αυτές εκλαμβάνονται ωςακραία αντίθετα –ως οι νοηματικές ετερότητες– άλλων τριών δη-μοκρατικών γνωρισμάτων ή αρχών: η συμμετοχή ως αντίθετο τηςαντιπροσώπευσης, η συναίνεση της πλειοψηφίας και η ισοκρατίατης ιεραρχίας. Το ότι η «ριζοσπαστική δημοκρατία» εννοείται ωςκατίσχυση των πρώτων έναντι των δεύτερων είναι το περιεχόμενοτου υπερ-αναπαραστατικού πρίσματος και είναι –ακριβώς λόγωαυτής της υπερ-αναπαραστατικότητας– πρακτική εξόχως προβλη-


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 50

ματική· κάτι που, σε αντίθεση με τις επιδιώξεις των εμπνευστώντης, αφυδατώνει την προοπτική της υλοποίησης μεταθέτοντάς τηνστο χώρο του μη πραγματικού. Απάντηση, σύμφωνα με τον συγ-γραφέα, μπορεί να δοθεί στην προοπτική της υιοθέτησης ενόςεναλλακτικού γνωστικού πρίσματος (του «γειωμένου - πραξια-κού»), όπου οι αντιθέσεις του υπερ-αναπαραστικού πρίσματοςεξαλείφονται qua αντιθέσεις (π.χ., η συμμετοχή δεν εκλαμβάνεταιως αντίθετο της αντιπροσώπευσης κ.τ.λ.) και ο ρόλος της δημο-κρατικής λογοδοσίας σε συνδυασμό με τη δυνατότητα ανάκλησηςαντιπροσώπων αναβαθμίζονται σε συγκροτητικά. Μόνο έτσι η «ρι-ζοσπαστική δημοκρατία» θα μπορέσει να μετεξελιχθεί σε «ουσια-στική»: Μια κατάσταση πραγμάτων όπου οι πολίτες θα έχουν λόγογια πολύ ευρύτερο φάσμα συνθηκών απ’ ό,τι στις μέρες μας – πρω-τίστως λόγο για τη διάθεση του συλλογικά παραγόμενου κοινωνι-κού πλούτου.

Ο ρόλος των κοινωνικών κινημάτων στη λειτουργία (και τηνπροοπτική εμβάθυνσης) της δημοκρατίας απασχολεί και το κεί-μενο του Μιχάλη Ψημίτη: Ένα εγχείρημα, αφενός, επισήμανσηςσύγχρονων δημοκρατικών δυσλειτουργιών και, αφετέρου, διαφο-ροποίησης των κινηματικών απαντήσεων. Για λόγους που –αν καιδεν θα έπρεπε– στον ακαδημαϊκό Λόγο παραμένουν αδιευκρίνι-στοι, η δημοκρατία τείνει σήμερα να καταστεί ελλιπής ανταγωνι-στική ολιγαρχία (με ολοένα μειούμενο αριθμό πολιτών να συμμε-τέχουν στις διαδικασίες της)· οι κατ’ όνομα δημόσιες δικαιοδοσίεςτης εισβάλλουν στην ιδιωτική σφαίρα· οι αποφάσεις που λαμβά-νονται είναι δεσμευτικές/μη αναστρέψιμες· οι κάτοχοι της εξου-σίας θεσμοποιούν την κυριαρχία τους τοις πράγμασι καταδικάζον-τας τις αντιπολιτεύσεις στην αντιπολίτευση· οι δράσεις τους εκτεί-νονται πέρα από τα γεωγραφικά όρια της νομιμοποιημένης δικαιο-δοσίας τους· τα οικονομικά λόμπι αποκτούν, ολοένα και πιο απρο-κάλυπτα, ρόλο ρυθμιστικό· και οι μειοψηφίες –αιτώντας βιωματικάκρίσιμους χώρους– βρίσκονται δραματικά απροστάτευτες. Στη ζο-φερή αυτή συγκυρία υφίστανται δυο ειδών απαντήσεις, αποφαίνε-ται ο Ψημίτης. Η πρώτη αφορά τα κοινωνικά κινήματα (βάσης) που,

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 51

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 51

με το Λόγο και τις δράσεις τους (στο μέτρο, βέβαια, των δυνατο-τήτων τους), αντιπαλεύουν τις δημοκρατικές παθογένειες καυτη-ριάζοντας κακώς κείμενα, διεθνοποιώντας τοπικά –αλλά και «εν-τοπιώνοντας» διεθνή– προβλήματα, δίνοντας φωνή σε όσους –στοπλαίσιο των θεσμικών λειτουργιών– δεν έχουν. Εξαιρετικά ενδια-φέρον είναι ότι οι πολιτικές αυτές πρακτικές έχουν και οργανωτικάαποτυπώματα: Τα κοινωνικά κινήματα χαρακτηρίζονται από δικτυα-κότητα και οριζόντια διασύνδεση, κοινωνική ετερογένεια και τηναδιάλειπτη επίκληση κομβικών νεωτερικών ιδεών – όπως δικαιο-σύνη και ισότητα. Στα δημοκρατικά ελλείμματα υφίσταται όμως καιμια δεύτερη απάντηση, αυτή των ΜΚΟ (που, καταχρηστικά, μεγάλομέρος της βιβλιογραφίας συγχέει με τα κοινωνικά κινήματα). Η ει-κόνα εδώ είναι ιδιαζόντως διαφορετική: Στελεχωμένες από επαγ-γελματικά στελέχη υψηλής ειδίκευσης, οι ΜΚΟ όχι μόνο δεν αντι-στρατεύονται τη δημοκρατική απομαζικοποίηση, αλλά με την πρα-κτική τους την ενισχύουν. Λειτουργούν πελατειακά και ιεραρχικά(ή και αδιαφανώς)· συνδιαλέγονται αδιάλειπτα με τους υπερεθνι-κούς οργανισμούς της ελλιπούς νομιμοποίησης όχι για να καυτη-ριάσουν κακώς κείμενα, αλλά για να κατευνάσουν και να συσσω-ματώσουν, ενώ πρόδηλη είναι και η υποταγή τους στα διάφορα κε-λεύσματα των χορηγών από την υποστήριξη των οποίων και εξαρ-τώνται. Αποτιμώντας τις πραγματικότητες αυτές, ο Ψημίτης εύλογασυμπεραίνει ότι το υπόδειγμα των ΜΚΟ απηχεί τη λογική συγκρό-τησης μιας νέας ελίτ κατά Παρέτο. Εκκινώντας από ήδη υπαρκτέςδημοκρατικές παθογένειες –και παρά τα κατά καιρούς λεγόμενα–οι πρακτικές αυτές έτι περαιτέρω συρρικνώνουν τη δημοκρατία.Ευτυχώς, καταλήγει ο συγγραφέας, που τα κοινωνικά κινήματα εξα-κολουθούν να επαγγέλλονται τη διεύρυνση.

Στη διεύρυνση αυτή και στους τροπισμούς της είναι αφιερω-μένο και το κείμενο της Λουκίας Κοτρωνάκη, που διερευνά τηνοργανωτική (και ταυτοχρόνως διεκδικητική) φόρμα «αντισύνοδος»,έτσι όπως αυτή διαμορφώθηκε στο πλαίσιο του αντιπαγκοσμιοποι-ητικού κινήματος. Αντλώντας πραγματολογικό υλικό από την πε-ρίπτωση της αντισυνόδου που έγινε στο Heilingendamm της Γερ-


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 52

μανίας τον Ιούνιο του 2007, η συγγραφέας τονίζει το στοιχείο τηςαδιαμεσολάβητης συμμετοχής στην πολιτική, που συνέχει τόσοτην εν γένει οργάνωση του εγχειρήματος όσο και τις δράσεις πουαπό αυτό απορρέουν: αυτοοργάνωση, οριζόντια διασύνδεση καισυναινετικές διαδικασίες, όπου ο σεβασμός στη διαφορετικότηταδεν συνιστά προσαρμογή ή παραχώρηση, αλλά απαραίτητη, ζωο-ποιό συνθήκη και κρίσιμο διεκδικητικό πόρο. Όμως η καταστατικήαποδοχή της ταυτοτικής πολυσθένειας (και των δημοκρατικώνμέσων διαχείρισής της) σε καμία περίπτωση δεν συνεπάγεται καιαπουσία συντονισμού ή μεριμνών για την αποτελεσματικότητα τηςδιεκδίκησης. Αυτό που επιφέρει είναι, αντίθετα, ευφάνταστες καιδυναμικές συλλογικές δράσεις με στόχο την έμπρακτη παρεμπό-διση της συστημικής αναπαραγωγής – σαν κι αυτές με τις οποίεςείναι συνυφασμένη η ίδια η έννοια «κοινωνικό κίνημα» και οι οποίεςέχουν εδώ και καιρό εκλείψει από την πρακτική παραδοσιακώνσυνδικαλιστικών οργανώσεων και των περισσότερων αριστερώνκομμάτων. Πρόκειται, βεβαίως, για κεντρικές θεματικές της θεω-ρίας των κοινωνικών κινημάτων στα χρόνια της νεοφιλελεύθερηςπαγκοσμιοποίησης (ειδικά στα χρόνια της κρίσης). Εν πρώτοις, πώςερμηνεύουμε την εμπειρία του αντιπαγκοσμιοποιητικού κινήματος;Ήταν απλή αντανάκλαση/προσαρμογή των διεκδικήσεων στις νέεςσυνθήκες της παγκοσμιοποίησης (υποχώρηση εντοπιότητας, μεί-ωση των αρμοδιοτήτων του εθνικού κράτους, αλλά και ευκαιρίεςγια υπερεθνικές κινητοποιήσεις στο πλαίσιο μιας νέας «διεθνικήςκοινωνίας πολιτών»); Η Κοτρωνάκη απαντά αρνητικά. Το γεγονόςκαι μόνο ότι οι περισσότερες κινητοποιήσεις του αντιπαγκοσμιο-ποιητικού κινήματος εμπνέονταν από τοπικά προβλήματα (κάτιπου, μεταξύ άλλων, δείχνει και την απαραίτητη γείωση που κάθεσυνεπής διεθνιστική δράση οφείλει να έχει) αρκεί για να καταρρί-ψει την άποψη που θεωρεί τις συλλογικές δράσεις απότοκα μα-κροδομικών επικαθορισμών. Η μαχητική αμφισβήτηση ενάντια στονεοφιλελευθερισμό, αλλά και το ίδιο το αντιπαγκοσμιοποιητικό κί-νημα, προήλθαν από εμπρόθετες νοηματοδοτήσεις και πρωτοβου-λίες των κινηματικών δρώντων στο πλαίσιο ενός διεθνούς περιβάλ-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 53

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 53

λοντος που ήταν (και εξακολουθεί να είναι) ιδιαιτέρως αντίξοο. Καιήταν οι ίδιες αυτές δράσεις που το κίνημα ανέπτυσσε στη δια-δρομή του, που λειτούργησαν ως καταλυτικά –«επισπεύδοντα»–συμβάντα-σταθμοί στην πορεία εξέλιξής του. Στο πλαίσιο αυτό ιδι-αίτερη σημασία έχουν βέβαια οι σχέσεις που το κίνημα ανέπτυξεμε το πολιτικό του περιβάλλον – συμμάχους και αντιπάλους: Η Κο-τρωνάκη τονίζει εμφαντικά ότι η ανάλυση πρέπει να αναληφθείμέσα από ένα σχεσιακό πρίσμα. Μόνο έτσι –σαν το «παιχνίδι μετους αντικριστούς καθρέφτες»– μπορεί να ερμηνευθούν και τα ιδι-αίτερα χαρακτηριστικά του κινήματος. Οι μαχητικές δράσεις και ηεμβάθυνση της δημοκρατίας στις οργανωτικές πρακτικές των κι-νηματικών διεκδικητών ήταν (και παραμένει) η μόνη δυνατή απάν-τηση στην κατασταλτική συρρίκνωση της θεσμικής δημοκρατίας.

Παρόμοιες συμπεριφορές δεν συγκαταλέγονται, βέβαια, στιςεπαγγελίες των ΜΚΟ. Το ζήτημα του ακριβούς τους ρόλου και τωνπολλαπλών αιτιάσεων που αυτός εγείρει, απασχολεί το κείμενο τουΧρήστου Φραγκονικολόπουλου. Εστιάζοντας κυρίως σε προβλή-ματα λογοδοσίας και αντιπροσωπευτικότητας, ο συγγραφέας κα-ταγράφει (και αποδέχεται) μεγάλο τμήμα της υφιστάμενης κριτικής:Πράγματι οι περισσότερες ΜΚΟ λειτουργούν αδιαφανώς, συνά-πτουν ιδιοτελείς σχέσεις με ισχυρούς συστημικούς παράγοντες(εκείνους ακριβώς που τις δράσεις τους άλλως κατακρίνουν) καιτείνουν να εξαντλούν τον ορίζοντα της επιχειρησιακής τους εμβέ-λειας στις περιοχές εκείνες του πλανήτη που το έχουν λιγότεροανάγκη, δηλαδή στον –έως πρότινος– «αναπτυγμένο» κόσμο.Όμως στον εν γένει κριτικό λόγο που αναπτύσσεται, ο Φραγκονι-κολόπουλος διαβλέπει στοιχεία που, όχι σπάνια, είναι υποβολιμαία.Όταν, για παράδειγμα, το μείζον αίτημα της λογοδοσίας διατυπώ-νεται ως εάν οι ΜΚΟ να είναι κράτη ή κυβερνήσεις, είναι σαφές ότιεπιδίωξη δεν είναι η εποικοδομητική διακρίβωση αδυναμιών, αλλάη δυσφήμηση. Άλλωστε είναι σαφές ότι τα όποια προβλήματα πα-ρουσιάζει η λειτουργία των ΜΚΟ (και τέτοια είναι και υπαρκτά καιαρκούντως σοβαρά) δεν πρόκειται να αντιμετωπιστούν με την ανα-παραγωγή στο εσωτερικό τους εκείνων των προβληματικών θεσμι-


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 54

κών διακανονισμών που χαρακτηρίζουν τη συρρικνούμενη δημο-κρατία. Στη βάση αυτού προπαντός του είδους κριτικής, υποστη-ρίζει ο Φραγκονικολόπουλος, είναι που εξόχως αποτελεσματικέςδράσεις των ΜΚΟ (όπως η εκστρατεία για την απαγόρευση τωνναρκών ή για τη δημιουργία ενός διεθνούς ποινικού δικαστηρίου)παραποιούνται ή και παραβλέπονται. Δεν σημαίνουν βέβαια αυτάότι προβλήματα δεν εξακολουθούν να υφίστανται. Επισημαίνονταςτην πολυμορφία των ΜΚΟ, το κείμενο υπόρρητα αναδεικνύει τοεννοιολογικό πρόβλημα: Εννοούμε πάντοτε το ίδιο πράγμα ότανχρησιμοποιούμε τον όρο «ΜΚΟ»; Σε κάθε περίπτωση, οι ΜΚΟ –προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις εύλογες απέναντί τους επιφυ-λάξεις– αντιμετωπίζουν προκλήσεις. Απαιτούνται εσωτερικοί μη-χανισμοί ελέγχου και αξιολόγησης, ανάληψη επιθετικών δράσεωνενάντια στην υποεκπροσώπηση μη προνομιούχων κοινωνικών ομά-δων, συντονισμός δράσεων (οι ΜΚΟ δεν πρέπει να λειτουργούνσαν επιχειρήσεις που διεκδικούν τμήμα αναξιοπαθούντων «αγο-ρών») και –βέβαια– ξεκαθάρισμα του οικονομικού τους προφίλ. ΟΦραγκονικολόπουλος τονίζει ότι οι ΜΚΟ μπορούν να αναταχθούνως κοινωνικές δράσεις με προοπτική, μόνο στο βαθμό που πάψουννα παρακολουθούν τις επιθυμίες των χορηγών τους. «Αν απαλλάσ-σονταν από την πίεση της χρηματοδότησης», γράφει, «θα μπορού-σαν να επικεντρωθούν στη δουλειά τους…». Πρόκειται, βέβαια,για ένα μεγάλο «εάν»…

Το πώς ακριβώς οι δυο αυτές συνθήκες, η εσωτερική δημο-κρατική εμβάθυνση και η διεκδικητική αποφασιστικότητα, συνδυά-ζονται, εικονογραφείται στο κείμενο του Αθανάσιου Τσακίρη, οοποίος –επαναφέροντας τον προβληματισμό στο κινηματικό επί-πεδο– εξετάζει τη λειτουργία του Συλλόγου Υπαλλήλων Βιβλίου-Χάρτου. Η ανάλυση περιλαμβάνει εκτενή στοιχεία –θεωρητικά καιπραγματολογικά– για τον συγκεκριμένο κλάδο, αλλά και γενικό-τερα, για το χαρακτήρα της επισφαλούς εργασίας και τις δυσκολίεςπου αντιμετωπίζουν όσες και όσοι (ολοένα και περισσότεροι) βρί-σκονται υποχρεωμένοι να διανύσουν τον επαγγελματικό τους βίομέσα στη μέγγενη της διαρκούς ανασφάλειας: γλίσχρες μισθολο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 55

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 55

γικές απολαβές, περιορισμένα έως ανύπαρκτα εργασιακά δικαιώ-ματα, εργοδοτικός αυταρχισμός. Δεν πρόκειται, βέβαια, για τυχαίαεξέλιξη. Ανασκοπώντας τη σχετική βιβλιογραφία, ο συγγραφέαςπαραθέτει εμφαντικά την άποψη ότι κράτος και εργοδοσία αξιο-ποιούν την εναπομείνασα ασφάλεια στην εργασία (που, σε συνθή-κες συστηματικής επισφάλειας, καθίσταται το μείζον αγαθό) ακρι-βώς για να εξαγοράσουν «τη σιωπή όσων την έχουν». Εξόχως εν-διαφέρον στις περιστάσεις αυτές είναι πως ουσιαστική αντίστασηφαίνεται να προέρχεται από έναν ισχυρό συνδυασμό κινηματικώνδράσεων και εσωτερικής δημοκρατίας. Παραθέτοντας στοιχείααπό το καταστατικό του Συλλόγου, ο Τσακίρης τονίζει τη σημασίατων τακτικών Γενικών Συνελεύσεων και του γεγονότος ότι το Διοι-κητικό Συμβούλιο συνεδριάζει ανοιχτά, ενώ ιδιαίτερα αξιοσημείωτηείναι η ρήτρα ανακλητότητας για μέλη επιτροπών που η Γενική Συ-νέλευση ορίζει. Δεν είναι βέβαια δυνατόν να αποφανθεί κανείς ορι-στικά ότι ο «σιδηρούς νόμος της ολιγαρχίας» και η γνωστή τάσηγραφειοκρατικοποίησης των μαζικών οργανώσεων έχουν απορρι-φθεί, όμως είναι σίγουρο ότι σχετικοποιούνται ως αναγκαιότητες.Εξίσου, αν όχι περισσότερο σημαντικό, είναι όμως ότι αυτό το πεί-ραμα συνδικαλιστικής δημοκρατίας (οικονομικά αυτόνομο και, γε-νικά μιλώντας, πολιτικά οξυδερκές) δεν αντιμετωπίζει το αίτηματης αποτελεσματικότητας με όρους κόστους: Προκειμένου γιααποτελεσματικές διεκδικητικές δράσεις, η –πραγματική– δημοκρα-τία όχι μόνο πρόβλημα δεν αποτελεί, αλλά –το ακριβώς αντίθετο–συνιστά εκ των ων ουκ άνευ πόρο.

Χωρίς δικαιώματα η δημοκρατία αποστεώνεται, υποστηρίζουν–και πολύ σωστά– οι Γιώργος Μπιθυμήτρης και Αναστασία Καφέ,που εξετάζουν διεξοδικά τη δύσκολη σχέση ευέλικτα εργαζόμενωνκαι άνεργων με τα συνδικάτα. Πρόκειται για προφανή ερευνητικήεστία, αφού οι κατηγορίες αυτές των λαϊκών στρωμάτων ήταν οιπρώτες που είδαν τα εργασιακά τους δικαιώματα να καταπατώνται(αν είχαν ποτέ). Έχοντας αποτυπώσει το εργασιακό και κοινωνιο-λογικό τους προφίλ (κυρίως νέοι και γυναίκες), οι συγγραφείς αξιο-ποιούν στοιχεία που, μεταξύ άλλων, αποτυπώνουν κάτι που, εν


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 56

πρώτοις, φαντάζει παράδοξο: Ενώ η πλειοψηφία συνειδητοποιείτην ανάγκη για ύπαρξη ισχυρών συνδικάτων, μόνο μια μειοψηφίαεμφανίζεται διατεθειμένη να εμπλακεί ενεργά στη λειτουργία τους.Η συνήθης απάντηση, ότι για τον άνεργο και τον ευκαιριακά απα-σχολούμενο προέχει η εξεύρεση εργασίας παρά η διεκδίκηση, δια-τηρεί την αυτονόητή της εμβέλεια, όμως σε συνθήκες κρίσης (σανκι αυτές που καθημερινά οξύνουν οι μνημονιακές πολιτικές), η ει-κόνα –μπορεί και να– μεταβάλλεται αισθητά. Οι Μπιθυμήτρης καιΚαφέ παραθέτουν σειρά στοιχείων –μαχητικές απεργιακές δράσειςευέλικτα απασχολούμενων, νέα ταυτοτικά μοτίβα, εν γένει ψήγματαμιας νέας πολιτικοποίησης– που δείχνουν πως ούτε τα κοινωνιο-λογικά-συμπεριφορικά εμπόδια προς το συνδικαλισμό είναι αξε-πέραστα ούτε –πολύ περισσότερο– πως υφίσταται κάποια εγγενήςαπόκλιση ανάμεσα στα χαρακτηριστικά αυτών των στρωμάτων καιτις ταξικές επικλήσεις. Το συμπέρασμα αυτό εύλογα στρέφει τηνπροσοχή των συγγραφέων στον έτερο πόλο της σχέσης, δηλαδήτα ίδια τα συνδικάτα. Πρόκειται βέβαια για τεράστιας σημασίας ζή-τημα (που, για άλλη μια φορά, αναδεικνύει την τεράστια επίδρασηπου ασκούν οι πολιτικές μεταβλητές επί των κοινωνιολογικών –αντί για το σύνηθες αντίθετο), όμως οι ενδείξεις πληθαίνουν ότι οπαράγοντας που πρωτίστως εξηγεί την πενιχρή διείσδυση των συν-δικάτων στα επισφαλή εργατικά στρώματα είναι η κινηματική δι-στακτικότητα που επιδεικνύουν οι ηγεσίες τους. Πρόκληση –πουδεν αφορά μόνο το συνδικαλισμό, αλλά και την ίδια τη δημοκρα-τία– είναι συνεπώς η επανεφεύρεση ενός ρωμαλέου ταξικού διεκ-δικητικού λόγου (και έμπρακτου ρόλου). Αυτό αποτελεί , ασφαλώς,μια από τις μείζονες προκλήσεις των καιρών.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 57

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 57

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. http://www.freedomhouse.org/sites/default/files/inline_images/Electoral%20Democracy%20Numbers%20FIW%201989-2012 Draft_0.pdf (τελευταίαπρόσβαση: 13 Σεπτεμβρίου 2013).

2. Για μια εκτενή αποτύπωση της προβληματικής σχέσης καπιταλισμού καιδημοκρατίας σε επίπεδο θεωρίας, βλ. Bowles και Gintis (1987). Το θέμα βέβαιαείναι παλιό και πολυσήμαντο. Μια πρώιμη, ιδιαιτέρως εναργής –θα έλεγε κανείς,κλασική– αποτύπωση ανήκει στον Gӧran Therborn (1977). Σημαντική επιρροήάσκησε επίσης το βιβλίο των Rueschemeyer, Stephens και Stephens (1992) και,από διαφορετική οπτική γωνία, το πόνημα του Adam Przeworski (2001). Στηνελληνική γλώσσα βλ. επίσης Βούλγαρης (1997) και το ειδικό αφιέρωμα του πε-ριοδικού Διάπλους (Μάιος 2008). Για μια εκτενή χαρτογράφηση κλασικών καισύγχρονων θεωριών, με ειδική έμφαση στην επίμαχη αυτή σχέση, βλ., αντίάλλου, Schmidt (2004).

3. Στην Ελλάδα, βέβαια, καθολική ανδρική ψηφοφορία έχουμε ήδη από τοΣύνταγμα του 1864 (ίσως μάλιστα και από το 1844), όμως αυτό δεν σημαίνειότι έχουμε και δημοκρατία. Όπως και αλλού στη νότια Ευρώπη, το πολίτευμαδιέπεται από φορμαλισμό: προωθημένα εξωτερικά γνωρίσματα χωρίς όμωςκαι το αντίστοιχο περιεχόμενο.

4. Την ώρα που συντάσσονταν τούτες οι γραμμές δόθηκαν από την Ελλη-νική Στατιστική Υπηρεσία τα παρακάτω αποκαλυπτικά στοιχεία: Μεταξύ 2008και 2013, το σύνολο των αμοιβών εξαρτημένης εργασίας μειώθηκε κατά 32%,η κατανάλωση κατά 28,9% και οι επενδύσεις κατά 58,4%! (http://www.naftem-poriki.gr/finance/story/699179 –τελευταία πρόσβαση, 17 Σεπτεμβρίου 2013).

5. Ενώ οι δηλωτικοί ορισμοί απλώς καταθέτουν («δηλώνουν») μια σημασίακαι είναι ως εκ τούτου δυνατόν να περιλαμβάνουν πρωτίστως ή και μόνο θε-ωρητικά γνωρίσματα, οι υποδηλωτικοί (ή ορισμοί κατά πλάτος) επιδιώκουν να«καταστήσουν καταληπτή» την αναφορά. Τα γνωρίσματά τους πρέπει, συνε-πώς, να είναι εμπειρικά παρατηρήσιμα. Για τα ζητήματα αυτά βλ. τα κλασικάκείμενα του Giovanni Sartori (2004).

6. Δεν παρέλκει, παρεμπιπτόντως, να τονιστεί ότι το εν λόγω κείμενο δίνειλαβή για πολύ ευρύτερο προβληματισμό.

7. Συνάγεται ότι, αν στις προσδοκώμενες «λειτουργίες» της δημοκρατίαςσυγκαταλέγεται η οικονομική μεγέθυνση, ένα πολίτευμα δεν είναι δημοκρατίαμόνο και μόνο επειδή την επιτυγχάνει, και το αντίστροφο: Σε ιδιαίτερες περι-στάσεις μπορεί να έχουμε δημοκρατία τη απουσία οικονομικής μεγέθυνσης(αν και, βεβαίως, στη μεσομακροπρόθεσμη διάρκεια, αυτή θα ήταν μια χαμηλήςποιότητας ή δυσλειτουργική δημοκρατία).


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 58

8. Η παρατήρηση έχει ιδιαίτερη σημασία υπό το φως της γενικευμένηςτάσης να συγχέονται γνωρίσματα που είναι καθοριστικά με άλλα που δεν είναι– και που η απουσία τους δεν προδίδει μη δημοκρατία, αλλά κακής ποιότηταςδημοκρατία. Συναφώς, πρέπει κανείς να είναι σε θέση να διακρίνει πότε η επι-δείνωση της ποιότητας σε μια δημοκρατία τη φέρνει από το σύμπαν των δη-μοκρατιών σε εκείνο των απολυταρχιών.

9. Η επισήμανση των γνωρισμάτων αυτών, όμως (που αντλούνται από μιασύνθεση πρόσφατων μελετών στον κλάδο του εκδημοκρατισμού –βλ., αντίάλλων, Linz/Stepan 1996· Grugel 2002· Whitehead 2003· Berg-Schlosser 2004),δεν φιλοδοξεί να είναι εξαντλητική. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μπορούν ναεπισημανθούν επιπλέον ειδοποιά καθοριστικά γνωρίσματα (αίφνης, η διάκρισητων εξουσιών) – ζητήματα που, για να διευθετηθούν, θα απαιτούνταν μια πλή-ρης εννοιολογική ανασυγκρότηση η οποία, προφανώς, δεν είναι δυνατόν ναεπιχειρηθεί εδώ.

10. Μορφές, δηλαδή, απολυταρχίας διαφορετικές από εκείνες περιπτώ-σεων όπως η ελληνική δικτατορία, όπου ο στρατός δεν συμμετείχε στηνεκτροπή με την ιεραρχία του ανέπαφη.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Agamben G. (1998). Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life. Stanford:Stanford University Press.

Berg-Schlosser, D. (επιμ.) (2004). Democratization: The State of the Art.Wiesbaden: Vs Verlag für Sozialwissenschaften.

Berman S. (2006). The Primacy of Politics: Social Democracy and the Makingof Europe’s Twentieth Century. Cambridge: Cambridge UniversityPress.

Bollen, K. (1991). «Political democracy: Conceptual and measurementtraps», στο Inkeles, A. (επιμ.), On measuring democracy: Its con-sequences and concomitants. New Brunswick, New Jersey: Tran-saction Publishers.

Βούλγαρης, Γ. (1997). «Καπιταλισμός και δημοκρατία: η επάνοδος ενόςπαλιού προβλήματος», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης,τχ. 10, Νοέμβριος, σ. 40-83.

Bowles, S, Gintis, H. (1987). Democracy and Capitalism: Property, Com-munity, and the Contradictions of Modern Social Thought. NewYork: Basic Books.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 59

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 59

Eley, G. (2002). Forging Democracy: The History of the Left in Europe,1850-2000. Oxford: Oxford University Press.

Giannone, D. (2010). «Political and Ideological Aspects in the Measurementof Democracy: the Freedom House Case». Democratization, τόμ.17, τχ 1, Φεβρουάριος, σ. 68-97.

Glynn. A. (2007). «Explaining Labor’s Declining Share of National Income».G-24 Policy Brief, τχ 4.

Grugel, J. (2002). Democratization: A Critical Introduction. New York: Pal-grave.

Hall, S., Held, D., McGrew. A. (2003). Η νεωτερικότητα σήμερα: οικονομία,κοινωνία, πολιτική, πολιτισμός. Αθήνα: Σαββάλας.

Harvey, D. (2010). The Enigma of Capital and the Crises of Capitalism. NewYork: St Martin’s Press.

Klein, N. (2007). The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism. Lon-don: Allen Lane.

Kotronaki, L. (2013). «Les Mobilisations des Indignés: Politique du Conflitet Politique Conventionnelle aux Années du Mémorandum enGrèce». Pôle Sud, τόμ. 38, τχ. 1, σ. 53-70.

Linz, J., Stepan, A. (1996). Problems of Democratic Transition and Consol-idation: Southern Europe, South America, and Post-Communist Eu-rope. Baltimore/London: The Johns Hopkins University Press.

Mair, P. (2006). «Ruling the Void? The Hollowing of Western Democracy».New Left Review 42, Νοέμβριος-Δεκέμβριος, σ. 7-42.

Mavrogordatos, G.Th. (1983). Stillborn Republic: Social Coalitions and PartyStrategies in Greece, 1922-1936. Berkeley: University of CaliforniaPress.

Munck, G., Verkuilen, J. (2002). «Conceptualising and Measuring Democ-racy: Evaluating Alternative Indices». Comparative Political Studies,τόμ. 35, τχ. 1, Φεβρουάριος, σ. 5-34.

Νικολακόπουλος, Η. (2001). Η καχεκτική δημοκρατία: κόμματα και εκλο-γές, 1946-1967. Αθήνα: Πατάκης.

O’ Donnell, G. (1971). Modernization and Bureaucratic Authoritarianism:Studies in South American Politics. Berkeley: Institute of Interna-tional Studies, University of California.

O’Connor, J. (1973). The Fiscal Crisis of the State. New York: St Martin’sPress.

Παπανούτσος, Ε.Π. (2008). Λογική. Αθήνα: Νόηση.Przeworski, A. (2001). Δημοκρατία και αγορά: πολιτικές και οικονομικές

μεταρρυθμίσεις στην Ανατολική Ευρώπη και στη Λατινική Αμερική.Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.


001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 60

Rueschemeyer, D., Stephens, E.H., Stephens, J.D. (1992). Capitalist Devel-opment and Democracy. Cambridge: Polity Press.

Sartori, G. (2004). Σημασιολογία, έννοιες, συγκριτική μέθοδος (επιλογή-επιμέλεια-εισαγωγή: Σ.Ι. Σεφεριάδης). Αθήνα: Παπαζήσης.

Sassoon, D. (2001). Εκατό χρόνια σοσιαλισμού – Κρίση και προοπτικές: ηΑριστερά στον 20ό αιώνα·(τόμος Α΄). Αθήνα: Καστανιώτης.

Schmidt, M.G. (2004). Θεωρίες της δημοκρατίας. Αθήνα: Σαββάλας.Seferiades, S. (2013). «Greece at a Crossroads: Roots, Dilemmas,

Prospects». Pôle Sud, τόμ. 38, τχ. 1, σ. 7-14.Σεφεριάδης, Σ.Ι. (2006). «Συγκρουσιακή πολιτική, συλλογική δράση, κοι-

νωνικά κινήματα: μια αποτύπωση». Ελληνική Επιθεώρηση ΠολιτικήςΕπιστήμης, τχ. 27, Μάιος, σ. 7-42.

Σεφεριάδης, Σ.Ι. (2008). «Κινηματικές συλλογικές δράσεις και δημοκρατία:ένα μακροσκοπικό υπόδειγμα», Διάπλους, τχ. 25, Μάιος, σ. 49-52.

Therborn, G. (1977). «The Rule of Capital and the Rise of Democracy».New Left Review 103, Μάιος-Ιούνιος, σ. 3-41.

Tilly, C. (1978). From Mobilization to Revolution. New York: McGraw HillPublishing Company.

Tilly, C. (2004α). Social Movements, 1768-2004. Boulder/London: ParadigmPublishers.

Tilly, C. (2004β). Contention and Democracy in Europe, 1650-2000. Cam-bridge: Cambridge University Press.

Tilly C. (2006). Regimes and Repertoires. Chicago/London: University ofChicago Press.

Tilly C. (2007). Democracy. Cambridge: Cambridge University Press.Whitehead, L. (2003). Democratization: Theory and Experience. Oxford:

Oxford University Press.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 61

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 61

001_Layout 1 05/12/2014 2:11 μ.μ. Page 62

«Το πρόβλημα της δημοκρατίας» Εισαγωγή στο Σ. Ι....

Documents

Transcript of «Το πρόβλημα της δημοκρατίας» Εισαγωγή στο Σ. Ι....