1

Summary

Fine Arts and Formal Education in Greece (1833-1936)

The aim of this paper is to examine the parallel evolution of fine arts and formal education in Greece for the period 1833-1936 The purpose is to identify continuities and discontinuities Contrasting an assumed discrepancy between the constitutive logic of the artistic and educational fields the paper stresses similarities between them and a resistance to the attempts of change intermittent as these may have been

Indeed despite a strong western European influence observed throughout the period stemming primarily from the various German states and France via artists and pedagogues who have studied in these countries both fine arts and education integrated innovative ideas only gradually and rather superficially these have not substantially affected their constitutive logic

2

Εικαστική δημιουργία και εκπαίδευση (1833-1936) Αντώνης Βάος ndash Παντελής Κυπριανός1

Η νεότερη ελληνική ιστορία διαβάζεται κατά βάση ως ένα συνεχές

σφραγισμένο από ορισμένες ασυνέχειες Τομές θεωρούνται η περίοδος του Χ

Τρικούπη του Ε Βενιζέλου ο Εμφύλιος και πιο κοντά σε μας η Μεταπολίτευση

όπως επικράτησε να λέγεται του 1974 Συνακόλουθα αρκετά γενικά βιβλία ιστορίας

και μελέτες σε ειδικότερα αντικείμενα διακρίνουν την ιστορία σε χώρας πολιτική και

μη σε πέντε μείζονες περιόδους Η πρώτη προσδιορίζεται από την Ανεξαρτησία ως

πάνω-κάτω την αρχή της δεδηλωμένης του Τρικούπη το 1875 η δεύτερη περίοδος

εκτείνεται ως την ανάληψη της ηγεσίας της χώρας από τον Ε Βενιζέλο το 1910 η

τρίτη ως τη μεγάλη δεκαετία του 1940 και τον Εμφύλιο η τέταρτη περίοδος

συμπίπτει χρονικά με την τρίτη εικοσιπενταετία του 20ου αιώνα και τέλος η πέμπτη

αρχινά με την πτώση της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών το 1974 και φτάνει μέχρι

τις μέρες μας

Δίχως αμφιβολία η εν λόγω περιοδολόγηση την οποία θα ακολουθήσουμε στην

εργασία μας όπως κάθε νοητική κατασκευή ενέχει στοιχεία αυθαιρεσίας εφόσον

καμία περίοδος δεν είναι ομοιογενής Δεν είναι ωστόσο αυθαίρετη κάθε νέα

περίοδος θα δούμε και στη συνέχεια σημαδεύεται από συμβάντα τα οποία τείνουν

να μεταβάλλουν το υφιστάμενο σκηνικό

Στην εργασία μας εστιάζουμε στη διαπάλη ανάμεσα στην υφιστάμενη

κατάσταση και την αλλαγή σε δύο τελείως διαφορετικούς χώρους την εικαστική

δημιουργία και την τυπική εκπαίδευση δηλαδή το σχολείο Τελείως διαφορετικούς

εφόσον τα εικαστικά όπως και γενικότερα η τέχνη στη νεοτερικότητα ιδιαίτερα μετά

τα μέσα του 19ου αιώνα είναι από τη σύστασή τους κατrsquo εξοχήν χώρος

συνυφασμένος με την χωρίς όρια δημιουργική αναζήτηση Το σχολείο αντίθετα

ιδιαίτερα την περίοδο που διερευνούμε αποτελεί ένα σύνθετο μηχανισμό ο οποίος σε

1 Ο Αντώνης Βάος είναι Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και

της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστημίου Πατρών Ο Παντελής Κυπριανός

είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο ίδιο τμήμα

3

πολλές χώρες όπως και στην Ελλάδα καλείται να υπηρετήσει δύο συναφείς στόχους

τη συγκρότηση κράτους και έθνους

Επιλέξαμε τη συγκριτική μελέτη ανάμεσα στο σχολείο και τα εικαστικά

δρώμενα για να ελέγξουμε τρία ερωτήματα αν και σε πο ιο βαθμό ο ι δύο χώρο ι

απηχούν γενικότερες αλλαγές οικονομικές ιδεολογικές και κοινωνικές και αν με τη

σειρά τους βαραίνουν στις εν λόγω αλλαγές Τέλος ποια είναι η έκβαση ανάμεσα

στη διαπάλη του νέου με το παλιό

Για να απαντήσουμε στα εν λόγω ερωτήματα θα επιχειρήσουμε να

διερευνήσουμε παράλληλα τη διαχρονική εξέλιξη των δύο χώρων από την έλευση του

Όθωνα το 1833 ως τη Δικτατορία το Μεταξά το 1936 η οποία ακυρώνει τις αρχές

λειτουργίας τους Θα διακρίνουμε ομόλογες αρχές και τάσεις και στους δύο χώρους

τις οποίες αποδίδουμε στις γενικότερες εξελίξεις αλλά και στην ενδογενή αδυναμία

τους να συγκροτηθούν σε σχετικά αυτόνομα πεδία με δική τους δυναμική Η

συγκεκριμένη διαπίστωση μας οδηγεί σε δύο υποθέσεις οι αλλαγές τόσο στον

εικαστικό χώρο όσο και στην εκπαίδευση είναι λιγότερο ενδογενείς και περισσότερο

εξωγενείς και οι αλλαγές ακυρώνονται σε μεγάλο βαθμό ή απονευρώνονται από

αντιδράσεις τόσο από το εσωτερικό του κάθε χώρου όσο και έξω από αυτόν

πρωτευόντως τον πολιτικό

Τα προτάγματα του κλασικισμού και του αλυτρωτισμού (1833-1875)

Τι πιο φυσικό οι πρώτες προτεραιότητες του νεοσύστατου Κράτους ήταν η

επίτευξη στοιχειωδών στόχων που να διασφαλίζουν την ύπαρξή του εσωτερική

ασφάλεια λειτουργία κρατικών υπηρεσιών ενοποίηση του κατακερματισμένου

τοπικά χώρου συγκρότηση εθνικής ταυτότητας

Από τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα στα μέσα της δεκαετίας του

1830 το όλο εγχείρημα οργανώνεται γύρω από δύο βασικούς ιδεολογικούς άξονες

άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο συνυφασμένους την επένδυση στην

αρχαιοελληνική κληρονομιά και την ανάδειξη του Βασιλείου σε εθνικό πολιτισμικό

κέντρο προορισμένο να μεταλαμπαδεύσει τον ελληνικό πολιτισμό στους απανταχού

Έλληνες αντίληψη άμεσα συνδεδεμένη με την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας

4

Λογική απόληψη του πρώτου ιδεολογικού άξονα είναι ο κλασικισμός Η

επικράτησή του συμβαδίζει με την υποχώρηση των ιδεών του Διαφωτισμού2

Σύμφωνα με τον Λούντβιχ φον Μάουρερ σύμβουλο της οθωνικής

αντιβασιλείας η αρχαιοελληνική κληρονομιά laquoπρέπει να αποτελέσει το συνδετικό

κρίκο ανάμεσα στη σημερινή Ελλάδα και τον ευρωπαϊκό πολιτισμόraquo

και την

βαθμιαία κατίσχυση του Ρομαντισμού Ανεξάρτητα από τους γενεσιουργούς της

λόγους είναι προφανές ότι η μεταστροφή δεν απολήγει σε μονοσήμαντες προσλήψεις

του παρελθόντος και σε τυφλή προσκόλληση σrsquo αυτό

3

Την πρώτη τριακονταετία του 19ου αιώνα δεσπόζει στην Ευρώπη ο

κλασικισμός Προορισμός της τέχνης σύμφωνα με αυτόν είναι η αναζήτηση του

ιδεατού ωραίου όπως είχε πραγματωθεί στην κλασική Αρχαιότητα Το ιδεώδες αυτό

μεταφέρουν οι Βαυαροί από τον τόπο τους στο ελληνικό Βασίλειο Οι κλασικιστικές

κατευθύνσεις διαπερνούν απόλυτα τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική αλλά όχι

Η εν λόγω

αντίληψη θα μπο ρο ύσε να λεχθεί ως σύζευξη της ρο μαντικής αναζήτησης το υ

κλασικού παρελθόντος με τη διαφωτιστική εστίαση στο σύγχρονο ευρωπαϊκό

πολιτισμό Με το χρόνο ωστόσο το βάρος μετατοπίζεται στο πρώτο σκέλος Σrsquo αυτό

συντελεί και το πρόταγμα του αλυτρωτισμού έτσι όπως εκφράζεται από τη Μεγάλη

Ιδέα με συνέπεια το παρόν να μπει σε δεύτερη μοίρα Αυτό αποτυπώνεται τόσο στην

τέχνη όσο και στην εκπαίδευση

2 Ο Κ Θ Δημαράς τοποθετεί την εν λόγω εξέλιξη στον ελλαδικό χώρο στο διάστημα 1821-

1850 laquoΓνωρίζουμεraquo σημειώνει laquoότι αυτού του είδους τα φαινόμενα ούτε αρχή έχουν ούτε

καθαυτό τέλος το καινούριο βρίσκεται δυνάμει μέσα στο παλαιό καθώς και το παλαιό επιζεί

μέσα στο καινούριο Όλο το ζήτημα είναι ζήτημα αναλογιών ποσοστών χρωστικών

Ωστόσο αν θέλουμε να σημαδέψουμε κάποιες βασικές αρθρώσεις μέσα από τις οποίες ο

ελληνικός Διαφωτισμός αποδυναμώθηκε βαθμιαία παραχωρώντας το προβάδισμα σε άλλα

πολιτισμικά κινήματα ίσως το πιο χαρακτηριστικό φαινόμενο που θα είχαμε να

σημειώσουμε θα είταν η ίδια η Επανάσταση και κατά συνέπειά της η σύσταση του νέου

ελληνικού Κράτους Έτσι σαν μια δεύτερη βαθμίδα για πολλούς λόγους θα μπορούσαμε να

αναγράψουμε το 1833 και ως Τρίτη τα χρόνια που θα είναι γύρω στον άξονα του 1850 Ένα

άλμα πενήντα χρόνια μετά θα δείξει τη μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στην ορμητική στιγμή

του Διαφωτισμού και στο τέλος τουraquo Νεοελληνικός Διαφωτισμός Αθήνα 71998 σσ 91-91

(1977) 3 Μάουρερ Γκ Λ Ο ελληνικός λαός εισαγ Επιμ Τάσος Βουρνάς Τολίδη Αθήνα 1976 σ

544

5

αμιγώς και τη ζωγραφική Εδώ εγγράφονται κάποιες επιλεκτικές επιρροές από το

ρεύμα του ρομαντισμού με τη μορφή όμως ενός laquoρομαντικού κλασικισμούraquo Η

νοσταλγία για το αξεπέραστο αρχαίο παρελθόν η μελαγχολική ατμόσφαιρα και η

έξαρση της ελευθερίας αποτελούν στοιχεία που έλκουν τους Έλληνες καλλιτέχνες

και αποτυπώνονται ιδιαίτερα στις ιστορικές συνθέσεις4

Η νεοελληνική τέχνη ήταν παραδοσιακά δεκτική σε επιρροές από μεγάλα

ευρωπαϊκά κέντρα Από τα μέσα του 18ου αιώνα οι Έλληνες διαφωτιστές έθεταν ως

στόχο την οικειοποίηση των επιτευγμάτων του laquoπροηγμένουraquo δυτικού κόσμου

5

Κρατικά κτίρια σχολεία και κατοικίες διακοσμούνται με λιθογραφίες βαυαρών

καλλιτεχνών όπως ο Peter von Hess ή o K Krazeeisen με απεικονίσεις του αγώνα

κατά των Οθωμανών

Έτσι η laquoλόγιαraquo και laquoεξευρωπαϊσμένηraquo τέχνη με τη δεξιοτεχνική αναπαραστατική

ακρίβεια βρήκε πρόσφορο έδαφος ιδιαίτερα στα καλλιεργημένα και ανερχόμενα

κοινωνικά στρώματα των πόλεων που στελεχώνουν και τους κρατικούς μηχανισμούς

Η μεταβυζαντινή και η λαϊκή παράδοση με τα αδιαβάθμητα χρώματα και την

έλλειψη προοπτικής εξακολούθησε αντίθετα να επιβιώνει κυρίως στην επαρχία

έχοντας ήδη ενσωματώσει αρκετά από τα νέα στοιχεία Δεν θα είναι ωστόσο η

τελευταία που θα κληθεί να ιστορήσει το πολιτιστικό πρόσωπο της νέας εξουσίας

διακοσμώντας επίσημα κτίρια και δημόσιους χώρους

6

4 Σπητέρης Τ Τρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης 1660-1967 Εκδοτικός Οργανισμός

Πάπυρος Αθήνα 1979 τ Αrsquo σ 270

Στα έργα τους αποτυπώνονται και εμπεδώνονται τα

κλασικιστικά χαρακτηριστικά με την ιδεατή ερμηνεία των τραγικών γεγονότων που

συγκλόνισαν τον ελληνικό χώρο οι αγωνιστές παρουσιάζονται σαν τοπικοί άρχοντες

με άψογες παραδοσιακές ενδυμασίες Τα ιστορικά θέματα τα αρχαία μνημεία και τα

πορτρέτα με ακαδημαϊκό ύφος μονοπωλούν πλέον τις προτιμήσεις του νέου

laquoαστικούraquo κοινού Ιδίως οι προσωπογραφίες οφείλουν να αναδεικνύουν τον

εξευρωπαϊσμό των εικονιζόμενων την υπέρβαση της ανατολίτικης νοοτροπίας τους

την ομοιότητα με τα πρότυπά τους Στις αρχιτεκτονικές μορφές το νεοκλασικό ύφος

5 Για την τέχνη ειδικότερα Κωτίδης A Ελληνική τέχνη Ζωγραφική του 19ου αιώνα Εκδοτική

Αθηνών Αθήνα 1995 σ 20 6 Ζίας N laquoMικρόν εισοδικόν στις αναζητήσεις ελληνικής έκφρασης της γενιάς του lsquo30rdquoraquo Σε

αναζήτηση της ελληνικότητας H ldquoΓενιά του lsquo30rdquo Διεθνές Kέντρο Eικαστικών Tεχνών

laquoAέναονraquo Aθήνα 1994 σ 11-17 σ 17

6

εναρμονίζεται απόλυτα με το κυρίαρχο ρεύμα H φυσιογνωμία των δημόσιων και

ιδιωτικών κτιρίων διαπνέεται από τη μέριμνα αναβίωσης της αρχαίας πόλης

διαμορφώνοντας συνακόλουθα και την αισθητική μεγάλων τμημάτων του

πληθυσμού7

H Aκαδημία των Kαλών Tεχνών του Mονάχου το Παρίσι και η Pώμη γίνονται

οι σημαντικότεροι πόλοι έλξης για τους Έλληνες καλλιτέχνες που εγγράφονται

τεχνοτροπικά σrsquo αυτές τις μεγάλες σχολές της Δύσης

8

Το 1836 ιδρύεται το laquoΣχολείον των Tεχνώνraquo Στις βασικές του προτεραιότητες

ήταν η ταχεία προσαρμογή των παραδοσιακών Ελλήνων καλλιτεχνών και τεχνιτών

στις ευρωπαϊκές ακαδημαϊκές αντιλήψεις ώστε να αντιμετωπιστούν οι αυξημένες

ανάγκες που προέκυπταν από την ανοικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας Έτσι

στελεχώνεται κυρίως από ξένους καλλιτέχνες που ζουν στην Ελλάδα

Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι

της περιόδου είναι ο Ανδρέας Κριεζής (1813 ndash 1880) με σπουδές στο Παρίσι ο

Διονύσιος Τσόκος (1814 ndash 1862) που σπούδασε στη Βενετία ο Θεόδωρος Βρυζάκης

(1814 ndash 1878) με σπουδές στο Μόναχο και ο Φίλιππος Μαργαρίτης (1810 ndash 1892)

με σπουδές στη Ρώμη και το Μόναχο Το θεματικό τους υλικό αντλείται από τη

σύγχρονη ελληνική ιστορία την αρχαιότητα και τη μυθολογία ενώ υφολογικά

ακολουθούν τις διατυπώσεις της ακαδημαϊκής ευρωπαϊκής τέχνης Χαρακτηριστικό

γνώρισμα των ιστορικών τους αναπαραστάσεων είναι η προσπάθεια εξιδανίκευσης

και μια ρομαντική ατμόσφαιρα

9

7 Πολίτης Α Ρομαντικά χρόνια Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830 ndash 1880

ΕΜΝΕ ndash Μνήμων Αθήνα 1993 σ 85

O κλασικισμός

και ο ακαδημαϊσμός ορίζουν το κλίμα του ιδρύματος H διδασκαλία προσέβλεπε στην

αφομοίωση αυστηρών μορφοπλαστικών κανόνων με σημείο αναφοράς την

αρχαιότητα Την κυριαρχία του εν λόγω κλίματος μαρτυρά και η ένταξη στο

πρόγραμμα του μαθήματος της Μυθολογίας εφόσον ο αρχαίος κόσμος αποτελεί

αδιαπραγμάτευτη αναφορά θεωρείται αναγκαία η επαφή των καλλιτεχνών με τη

βασική πηγή του θεματικού τους υλικού

8 Xρήστου Xρ H Eθνική Πινακοθήκη Eλληνική Zωγραφική 19ος - 20ος αιώνας Eκδοτική

Aθηνών Aθήνα 1992 σ 12 13 9Οι κυριότεροι από τους ξένους καλλιτέχνες που δίδαξαν ήταν οι L Thiers P Hess K

Rottman C Siegel P Bonitore R Ceccoli και V Lanza Λυδάκης Στ Ιστορία της

νεοελληνικής ζωγραφικής Μέλισσα Αθήνα 1976 σ 75 76

7

Τα μαθήματα ακολουθούσαν συγκεκριμένη πορεία κατά την προσφιλή

ευρωπαϊκή πρακτική τα καλλιτεχνικά έργα της αρχαιότητας δεν αντιμετωπίζονταν ως

απλή πηγή έμπνευσης αλλά ως πρό τυπα προ ς μίμηση Η άσκηση των σπο υδαστών

ξεκινούσε με την προσεκτική αντιγραφή λιθογράφων και εκμαγείων και

ολοκληρωνόταν με τη μελέτη έργων σε μουσεία και γλυπτοθήκες που αποτελούσαν

το αναγκαίο πλαισίωμα των σχολών καλών τεχνών της εποχής10

Ο περιορισμένος αριθμός των καθηγητών στο Σχολείον οδήγησε στην επιλογή

όπως και στη δημοτική εκπαίδευση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου διδασκαλίας

Έτσι οι πιο προχωρημένοι σπουδαστές επέβλεπαν και καθοδηγούσαν τους

υπόλοιπους Οι απόφοιτοι πέραν της καλλιτεχνικής τους δραστηριότητας υπήρξαν

και οι πρώτοι καθηγητές των εικαστικών μαθημάτων στα σχολεία τα γυμνάσια και

στις δασκαλικές σχολές

Με το χρόνο

ωστόσο η προσκόλληση στην κλασική αρχαιότητα θα αποκόψει την ελληνική

εικαστική δημιουργία από τα δρώμενα στον ευρωπαϊκό χώρο Η προαναφερθείσα

ρήση του Μάουρερ ισχύει έτσι όλο και περισσότερο ως προς το δεύτερό της σκέλος

Τον Ιούλιο του 1844 εγκαινιάστηκε η πρώτη ετήσια έκθεση με έργα των

αποφοίτων του Σχολείου των Tεχνών O θεσμός διατηρήθηκε μέχρι την έξωση του

Όθωνα το 1862 και είχε μεγάλη απήχηση καθώς αποτελούσε μοναδική ευκαιρία για

την επαφή του ευρύτερου κοινού με την εικαστική δημιουργία Συνιστούσε επιπλέον

ένα μείζον κοσμικό γεγονός με λαμπρή τελετή έναρξης στην οποία συμμετείχαν ο

Όθωνας υπουργοί και προσωπικότητες της εποχής Λόγοι προσφωνήσεις και σχόλια

σχετικά με τα εκτιθέμενα έργα καταγράφονται στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο

δίνοντας το στίγμα της εποχής Αποκαλυπτικές είναι οι ομιλίες του Λύσανδρου

Καυτατζόγλου διευθυντή του Σχολείου από το 1844 έως το 1862 που δημοσιεύονται

στον τύπο και αποτελούν είδος μανιφέστων Η ελληνικότητα ταυτίζεται με τον

κλασικισμό ο laquoδιδακτικόςraquo σκοπός της τέχνης εκπληρώνεται μόνο όταν

ανταποκρίνεται στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας η ελληνιστική και η βυζαντινή

παράδοση απαξιώνονται ως εκφράσεις παρακμής καθότι χαρακτηρίζονται από

laquoπαντελή έλλειψη αρμονίαςraquo11

10 Mπίρης K Iστορία του Eθνικού Mετσοβίου Πολυτεχνείου Aθήνα 1957 σ

11 Καυτατζόγλου Λ Λόγος εκφωνηθείς κατά την επέτειον τελετήν του Βασιλικού

Πολυτεχνείου (24 Ιουλίου 1949) επί της κατά το πέμπτον καλλιτεχνικόν έτος εκθέσεως των

διαγωνισμών Αθήνα 1852

8

H αντίληψη του Καυτατζόγλου έτσι όπως αποτυπώνεται στους λόγους και τα

κείμενά του κυριαρχεί στους κύκλους των laquoδιανοουμένωνraquo και των καλλιτεχνών της

εποχής H ταύτιση της laquoελληνικότηταςraquo με τον κλασικισμό θα εκτοπίσει για πολλές

δεκαετίες κάθε άλλη ευρωπαϊκή επίδραση και θα ανακόψει οποιαδήποτε εγχείρημα

έρευνας και αξιολόγησης της βυζαντινής και μεταβυζαντινής εικαστικής παράδοσης

Πάνω σε αυτό το θεωρητικό υπόστρωμα επιχειρείται και η καθιέρωση μιας

θρησκευτικής τέχνης ευθυγραμμισμένης με την λόγια κοσμική ζωγραφική Κύριος

εκφραστής της τάσης αυτής είναι ο Ludwig Thierch (1825-1909) καθηγητής στο

Σχολείο των Tεχνών

Οι αντιδράσεις δεν λείπουν αλλά είναι λιγοστές Σrsquo αυτές συγκαταλέγεται η

έκδοση της Eρμηνείας των Zωγράφων του μοναχού Διονυσίου το 185212 στην οποία

διατυπώνονται επιφυλάξεις για τη νόθευση της βυζαντινής τεχνοτροπίας με δυτικά

στοιχεία σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Kαυταντζόγλου και του Thierch Tο

βιβλίο του Σπ Zαμπέλιου με τη σειρά του προκάλεσε συζητήσεις για τη θέση της

βυζαντινής τέχνης στη νεοελληνική πολιτιστική ζωή13

Για το laquoκοινόraquo ωστόσο η δεξιοτεχνία στην εκτέλεση και η αναπαραστατική

ευχέρεια η laquoάκρα ομοιότηςraquo αποτελούν τα ασφαλέστερα κριτήρια στην προσέγγιση

και αξιολόγηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας Τα κριτήρια αυτά επικυρώνονταν και

από τις κριτικές παρουσιάσεις των εικαστικών έργων στον τύπο της εποχής Εκτός

από τις εκθέσεις στο Πολυτεχνείο πραγματοποιούνται ορισμένες άλλες εικαστικές

εκδηλώσεις όπως τα Oλύμπεια που ξεκίνησαν το 1859 και εξελίχθηκαν σε σημαντικό

θεσμό Συχνές επίσης ήταν οι παρουσιάσεις μεμονωμένων έργων σε προθήκες

καταστημάτων εργαστήρια καλλιτεχνών και άλλες αίθουσες Τα δημοφιλέστερα

έργα τυπώνονται με την τεχνική της χαλκογραφίας ή της λιθογραφίας και βρίσκουν

Τέλος έντονες διαφωνίες θα

πυροδοτήσουν τόσο ο τρόπος αγιογράφησης της Mητρόπολης όσο και η

κυβερνητική απόφαση κατεδάφισης της Kαπνικαρέας για λόγους κυκλοφοριακούς

και αισθητικούς

12 Η Ερμηνεία γράφτηκε τον 17ο αιώνα και αποτελεί μια σειρά από οδηγίες παλαιότερων

χειρογράφων σχετικά με την τέχνη της εκκλησιαστικής εικονογραφίας Η επανέκδοσή του το

1852 αποτέλεσε ένα πρώτο βοήθημα για τη συνέχιση της βυζαντινότροπης εικαστικής

παράδοσης 13 Ζαμπέλιος Σπ Βυζαντιναί μελέται περί των πηγών της νεοελληνικής εθνότητος από Ηrsquo

μέχρι Ιrsquo εκατοενταετηρίδος Αθήνα 1858

9

μεγάλη ανταπόκριση καθώς προσφέρονται σε προσιτές τιμές Οι εικόνες αυτές

προσεκτικά επιλεγμένες με βάση το εθνικό και ηθικοπλαστικό τους περιεχόμενο

αποτελούν και το συνηθισμένο διάκοσμο των σχολικών αιθουσών

Σε ανάλογο πλαίσιο κινείται και το σχολείο από το δημοτικό ως το

Πανεπιστήμιο Διακηρυγμένος στόχος του τελευταίου είναι η laquoμετακένωσηraquo της

γνώσης προς την laquoΑνατολήraquo Το Πανεπιστήμιο με τα λόγια του Κ Λάππα laquoήταν

κάτι περισσότερο από ένα εκπαιδευτικό ίδρυμαraquo Σε όλον τον 19ον αιώνα εμφανίζεται

ως φορέας μιας υψηλής εθνικής αποστολής που δικαιολογεί τους χαρακτηρισμούς

ldquoεργαστήριο πατριωτισμούrdquo και ldquoόργανο εθνικής προπαγάνδαςrdquo που αποδίδονται σrsquo

αυτό14

Πιο σύνθετα είναι τα πράγματα στους άλλους εκπαιδευτικούς θεσμούς Τα

νομοσχέδια του 1834 για το laquoσχολείο του λαούraquo ή αλλιώς δημοτικό και του 1836 για

το ελληνικό σχολείο και το γυμνάσιο φιλόδοξα ως προς τους στόχους απείχαν πολύ

από το να τους εκπληρώσουν

Αν κρίνουμε από την προσέλευση των φοιτητών μέχρι τις αρχές την έξωση

του Όθωνα τους ετήσιους απολογιστικούς πρυτανικούς λόγους και τις σχετικές

συζητήσεις την εποχή αυτή φαίνεται ότι το Πανεπιστήμιο είναι ένας από τους λίγους

εκπαιδευτικούς θεσμούς που αποκρίθηκε σχετικά ικανοποιητικά στους αρχικούς του

στόχους

Ελλείψει οικονομικών μέσων υποδομής και ικανού αριθμού καλά

καταρτισμένων δασκάλων υιοθετήθηκε και εδώ ενάντια στους παιδαγωγικούς

προσανατολισμούς των υπεύθυνων της Αντιβασιλείας η αλληλοδιδακτική μέθοδος

διδασκαλίας με αποτέλεσμα η επτάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση που προβλεπόταν

από το νόμο του 1834 να μειωθεί σε λιγότερο από τέσσερα Η μάλλον απογοητευτική

ανταπόκριση των δήμων από οικονομική αδυναμία ελλιπή κατανόηση ή αδιαφορία

στην ίδρυση λειτουργία και μισθοδοσία του προσωπικού των δασκάλων κατά

πρώτον είχε σαν αποτέλεσμα ο αριθμός των παιδιών κυρίως των κοριτσιών που

πήγαιναν σχολείο να είναι μικρός τα σχολεία να είναι σε μάλλον κακή κατάσταση

και οι δάσκαλοι να βρίσκονται οικονομικά και κοινωνικά σε εξαιρετικά δυσχερή

14 Κ Λάππας Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα ΙΑΕΝ _ ΓΓΝΓ

ΚΕΕ ΕΙΕ 2004 σ 131

10

κατάσταση Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν η κατάργηση του Διδασκαλείου στις 24

Μαρτίου 186415

Ανάλογη είναι και η κατάσταση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση Η υιοθέτηση της

αλληλοδιδακτικής στο δημοτικό είχε σαν αποτέλεσμα να φθάνει γρήγορα και

απαράσκευα πολύ μεγάλο τμήμα των αποφοίτων στο ελληνικό και από εκεί στο

γυμνάσιο Η σχετικά εύκολη πρόσβαση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση σε συνδυασμό με

την αξία των σχολικών τίτλων σε μία αγροτική κοινωνία και σε μία συγκυρία

συγκρότησης των κρατικών μηχανισμών εξέβαλε σε μία laquoανισορροπίαraquo που θα

διατηρηθεί μέχρι κοντά στις μέρες μας σε αντίθεση με τη μεγάλη σχολική διαρροή

στο δημοτικό ο αριθμός των μαθητών της laquoμέσηςraquo θα είναι συγκριτικά υψηλός

Η πρώτη αυτή ανισορροπία τυπική και άλλων αγροτικών κοινωνιών όπως η

Ιταλία του 19ου αιώνα σημαδεύεται από δύο άλλα στοιχεία τη μικρή παρουσία των

γυναικών και το laquoθεωρητικόraquo προσανατολισμό του σχολείου Αυτά δεν απορρέουν

μόνο από τις νοοτροπίες μίας κοινωνίας έντονα αγροτικής και τις περιορισμένες

οικονομικές δυνατότητες αλλά και την απουσία στόχων Η οικονομική δυσπραγία

είχε ως αποτέλεσμα να φτιαχτούν λιγοστά σχολεία για τα κορίτσια και να περικοπούν

στα ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια τα μαθήματα εκείνα που δεν θεωρούνται

laquoβασικάraquo όπως τα τεχνικά το σχέδιο και η γυμναστική Έτσι αποκλείστηκε η

μεγάλη πλειονότητα των κοριτσιών και επιτάθηκε ο laquoθεωρητικόςraquo προσανατολισμός

του σχολείου Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον περιρρέοντα κλασικισμό και

την αναιμική οικονομική ανάπτυξη μέχρι το 1880 διέγραψαν τα όρια της ελληνικής

laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης και γενικότερα του ελληνικού σχολείου Επιπλέον η σχολική

ζωή ρυθμίστηκε από αυστηρούς κανόνες και ιεραρχήσεις με στόχο την τυποποίηση

και την ομοιομορφία

Από αυτήν ακριβώς την περιοριστική και μηχανιστική αντίληψη διέπεται η

ένταξη των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο Στο δημοτικό οι μαθητές

διδάσκονταν κυρίως σχέδιο αντιγράφοντας υποδείγματα Σύμφωνα με τις οδηγίες για

το μάθημα της χειροτεχνίας ο τρόπος διδασκαλίας έπρεπε να είναι laquoομοιόμορφος

ίδιος ακριβώς με την διδασκαλίαν της γλώσσαςraquo16

15 Για τα ζητήματα αυτή διαφωτιστική είναι η αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Χ Π

Τζήκα Το Βασιλικό Διδασκαλείο 1834-1864 τόμοι Α και Β΄ ΑΠΘ 1996

Είναι χαρακτηριστικό ότι για την

16 Χριστοφίδης Η laquoΠερί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα σχολεία

των κορασίωνraquo Ο Παιδαγωγός έτος Αrsquo Πειραιάς 1839 σ 221 ndash 287

11

laquoευκολία της παραδόσεωςraquo προτείνονται πενήντα ένα συνολικά laquoπροστάγματαraquo και

laquoπαραγγέλματαraquo ώστε να καθορίζονται και οι παραμικρές λεπτομέρειες στις

κινήσεις Η αξιολόγηση αφορούσε όχι μόνο τα παραγόμενα έργα αλλά και τη

συμπεριφορά με βάση ένα σύστημα συνεχών βραβεύσεων και τιμωριών

H ανάπτυξη των χειροτεχνικών δεξιοτήτων στην οποία προσέβλεπαν τα

εικαστικά μαθήματα συνδεόταν με μια σαφή επαγγελματική χρησιμότητα διακριτή

για τα δύο φύλα Έτσι ενώ στα σχολεία αρένων προτάχθηκαν η γραμμική ιχνογραφία

και το τεχνικό σχέδιο στα σχολεία θηλέων το πρόγραμμα περιλάμβανε κυρίως τη

δημιουργία διαφόρων εργόχειρων17 Στα ιδιωτικά laquoανώτερα παρθεναγωγείαraquo μάλιστα

τα εικαστικά μαθήματα θεωρήθηκαν ασχολία κατάλληλη για τις μετέπειτα

laquoοικοδέσποινεςraquo των εύπορων στρωμάτων Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση που αφορούσε

σχεδόν αποκλειστικά τα αγόρια τα μαθήματα της ιχνογραφίας και της καλλιγραφίας

διδάσκονταν όπου ήταν εφικτό από ειδικούς laquoιχνογράφουςraquo κυρίως απόφοιτους του

Σχολείου των Tεχνών που όμως ήταν ελάχιστοι και δεν διέθεταν ειδική παιδαγωγική

κατάρτιση18

Σημάδια ανανέωσης Η ηθογραφία και οι νέες παιδαγωγικές μέθοδοι

(1875-1910)

Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διαρκώς εντονότερη αμφισβήτηση τόσο της

υφιστάμενης εκπαίδευσης όσο και των κυρίαρχων μορφών αισθητικής Πάρα την

εμφάνιση σημαδιών ανανέωσης οι αλλαγές είναι λίγες Υπερισχύουν εν τέλει για

μία ακόμη φορά οι παραδοσιακές αντιλήψεις και διατηρούνται συχνά με νεοτερικό

μανδύα οι υφιστάμενες δομές τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην εικαστική

δημιουργία

Το εν λόγω χρονικό διάστημα πρωταγωνιστούν οι καλλιτέχνες που μαθήτευσαν

δίπλα στους πρώτους δασκάλους και ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην Ευρώπη

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυτούς

17 Zιώγου- Kαραστεργίου Σ H Mέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Eλλάδα (1830-1893)

IAEN Aθήνα 1986 σ 222 18 Το μάθημα της παιδαγωγικής εντάχθηκε στο πρόγραμμα της Σχολής Καλών Τεχνών πολλά

χρόνια αργότερα το 1935 Μπίρης Κ όπ π σ 79

12

που ακολουθούσαν το πνεύμα της σχολής του Μονάχου και εκείνους που

σχετίστηκαν με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα κυρίως το Παρίσι αλλά και τη Ρώμη Στην

πρώτη ομάδα ανήκουν ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 ndash 1904) ο Νικόλαος Γύζης (1842

ndash 1901) και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1839 ndash 1907) Εκπρόσωποι της δεύτερης

ομάδας είναι ο Νικόλαος Ξυδιάς ndash Τυπάλδος (1828 ndash 1909) με σπουδές στο Παρίσι

στο οποίο και εγκαταστάθηκε και ο Γεώργιος Άβλιχος 1842 ndash 1905) που ακολουθεί

την ιταλική παράδοση19

Με την έξωση του Όθωνα το 1862 απομακρύνεται και ο Λ Kαυταντζόγλου

από τη θέση του διευθυντή του Σχολείου των Tεχνών το οποίο το επόμενο έτος

αναδιοργανώνεται

20

Καθώς διαμορφώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του νεοπαγούς κράτους η

ζωγραφική θεματολογία μετατοπίζεται σταδιακά από τις προσωπογραφίες και τα

ιστορικά θέματα στην ηθογραφία και την τοπιογραφία Οι απεικονίσεις των μνημείων

της κλασικής αρχαιότητας έχουν κουράσει το κοινό Η ηθογραφία με τις

εξιδανικευμένες απεικονίσεις από τον ιδιωτικό βίο αποτελεί ουσιαστικά μια αστική

έκφραση που έχει τις ρίζες της στις αστικοποιημένες κοινωνίες των Κάτω Χωρών του

17ου αιώνα

Το ενδιαφέρον της νέας διεύθυνσης εστιάζεται κυρίως στα

τεχνικά μαθήματα Το κλίμα της διδασκαλίας απηχούσε τις κατεστημένες αντιλήψεις

της εποχής σύμφωνα με τις οποίες η αναπαραστατική ικανότητα ήταν το

σημαντικότερο εφόδιο του εικαστικού καλλιτέχνη H μαθητεία επικεντρώνεται

πρωτίστως στο δεξιοτεχνικό χειρισμό των μέσων και των υλικών που επιτυγχάνεται

διαμέσου της επανάληψης και της συνεχούς άσκησης

Σκηνές από την καθημερινή ζωή της πόλης και της υπαίθρου λαϊκά έθιμα και

παραδόσεις αποτελούν τις νέες πηγές έμπνευσης που προσεγγίζονται όμως με

τρόπο ειδυλλιακό Ως προς τη μορφή η ηθογραφία συνδυάζει την ακρίβεια του

νατουραλισμού με το πνεύμα του ιδεαλισμού παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως

ιδανικούς εκπροσώπους ενός ιδεατού κόσμου Tα Kάλαντα του Nικηφόρου Λύτρα

(1872) είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα της περιόδου η ιδιαίτερη

σημασία του δεν εντοπίζεται μόνο στην καταγραφή των λαογραφικών στοιχείων

αλλά και στο γεγονός ότι συνδέεται με την ανάδυση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος

19 Στεφανίδης Μ 2001 Ελληνομουσείον Έξι αιώνες ελληνικής ζωγραφικής Μίλητος Αθήνα

2001 τ Αrsquo σ 28 20 Μπίρης Κ όπ π σ 49

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

2

Εικαστική δημιουργία και εκπαίδευση (1833-1936) Αντώνης Βάος ndash Παντελής Κυπριανός1

Η νεότερη ελληνική ιστορία διαβάζεται κατά βάση ως ένα συνεχές

σφραγισμένο από ορισμένες ασυνέχειες Τομές θεωρούνται η περίοδος του Χ

Τρικούπη του Ε Βενιζέλου ο Εμφύλιος και πιο κοντά σε μας η Μεταπολίτευση

όπως επικράτησε να λέγεται του 1974 Συνακόλουθα αρκετά γενικά βιβλία ιστορίας

και μελέτες σε ειδικότερα αντικείμενα διακρίνουν την ιστορία σε χώρας πολιτική και

μη σε πέντε μείζονες περιόδους Η πρώτη προσδιορίζεται από την Ανεξαρτησία ως

πάνω-κάτω την αρχή της δεδηλωμένης του Τρικούπη το 1875 η δεύτερη περίοδος

εκτείνεται ως την ανάληψη της ηγεσίας της χώρας από τον Ε Βενιζέλο το 1910 η

τρίτη ως τη μεγάλη δεκαετία του 1940 και τον Εμφύλιο η τέταρτη περίοδος

συμπίπτει χρονικά με την τρίτη εικοσιπενταετία του 20ου αιώνα και τέλος η πέμπτη

αρχινά με την πτώση της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών το 1974 και φτάνει μέχρι

τις μέρες μας

Δίχως αμφιβολία η εν λόγω περιοδολόγηση την οποία θα ακολουθήσουμε στην

εργασία μας όπως κάθε νοητική κατασκευή ενέχει στοιχεία αυθαιρεσίας εφόσον

καμία περίοδος δεν είναι ομοιογενής Δεν είναι ωστόσο αυθαίρετη κάθε νέα

περίοδος θα δούμε και στη συνέχεια σημαδεύεται από συμβάντα τα οποία τείνουν

να μεταβάλλουν το υφιστάμενο σκηνικό

Στην εργασία μας εστιάζουμε στη διαπάλη ανάμεσα στην υφιστάμενη

κατάσταση και την αλλαγή σε δύο τελείως διαφορετικούς χώρους την εικαστική

δημιουργία και την τυπική εκπαίδευση δηλαδή το σχολείο Τελείως διαφορετικούς

εφόσον τα εικαστικά όπως και γενικότερα η τέχνη στη νεοτερικότητα ιδιαίτερα μετά

τα μέσα του 19ου αιώνα είναι από τη σύστασή τους κατrsquo εξοχήν χώρος

συνυφασμένος με την χωρίς όρια δημιουργική αναζήτηση Το σχολείο αντίθετα

ιδιαίτερα την περίοδο που διερευνούμε αποτελεί ένα σύνθετο μηχανισμό ο οποίος σε

1 Ο Αντώνης Βάος είναι Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και

της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστημίου Πατρών Ο Παντελής Κυπριανός

είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο ίδιο τμήμα

3

πολλές χώρες όπως και στην Ελλάδα καλείται να υπηρετήσει δύο συναφείς στόχους

τη συγκρότηση κράτους και έθνους

Επιλέξαμε τη συγκριτική μελέτη ανάμεσα στο σχολείο και τα εικαστικά

δρώμενα για να ελέγξουμε τρία ερωτήματα αν και σε πο ιο βαθμό ο ι δύο χώρο ι

απηχούν γενικότερες αλλαγές οικονομικές ιδεολογικές και κοινωνικές και αν με τη

σειρά τους βαραίνουν στις εν λόγω αλλαγές Τέλος ποια είναι η έκβαση ανάμεσα

στη διαπάλη του νέου με το παλιό

Για να απαντήσουμε στα εν λόγω ερωτήματα θα επιχειρήσουμε να

διερευνήσουμε παράλληλα τη διαχρονική εξέλιξη των δύο χώρων από την έλευση του

Όθωνα το 1833 ως τη Δικτατορία το Μεταξά το 1936 η οποία ακυρώνει τις αρχές

λειτουργίας τους Θα διακρίνουμε ομόλογες αρχές και τάσεις και στους δύο χώρους

τις οποίες αποδίδουμε στις γενικότερες εξελίξεις αλλά και στην ενδογενή αδυναμία

τους να συγκροτηθούν σε σχετικά αυτόνομα πεδία με δική τους δυναμική Η

συγκεκριμένη διαπίστωση μας οδηγεί σε δύο υποθέσεις οι αλλαγές τόσο στον

εικαστικό χώρο όσο και στην εκπαίδευση είναι λιγότερο ενδογενείς και περισσότερο

εξωγενείς και οι αλλαγές ακυρώνονται σε μεγάλο βαθμό ή απονευρώνονται από

αντιδράσεις τόσο από το εσωτερικό του κάθε χώρου όσο και έξω από αυτόν

πρωτευόντως τον πολιτικό

Τα προτάγματα του κλασικισμού και του αλυτρωτισμού (1833-1875)

Τι πιο φυσικό οι πρώτες προτεραιότητες του νεοσύστατου Κράτους ήταν η

επίτευξη στοιχειωδών στόχων που να διασφαλίζουν την ύπαρξή του εσωτερική

ασφάλεια λειτουργία κρατικών υπηρεσιών ενοποίηση του κατακερματισμένου

τοπικά χώρου συγκρότηση εθνικής ταυτότητας

Από τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα στα μέσα της δεκαετίας του

1830 το όλο εγχείρημα οργανώνεται γύρω από δύο βασικούς ιδεολογικούς άξονες

άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο συνυφασμένους την επένδυση στην

αρχαιοελληνική κληρονομιά και την ανάδειξη του Βασιλείου σε εθνικό πολιτισμικό

κέντρο προορισμένο να μεταλαμπαδεύσει τον ελληνικό πολιτισμό στους απανταχού

Έλληνες αντίληψη άμεσα συνδεδεμένη με την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας

4

Λογική απόληψη του πρώτου ιδεολογικού άξονα είναι ο κλασικισμός Η

επικράτησή του συμβαδίζει με την υποχώρηση των ιδεών του Διαφωτισμού2

Σύμφωνα με τον Λούντβιχ φον Μάουρερ σύμβουλο της οθωνικής

αντιβασιλείας η αρχαιοελληνική κληρονομιά laquoπρέπει να αποτελέσει το συνδετικό

κρίκο ανάμεσα στη σημερινή Ελλάδα και τον ευρωπαϊκό πολιτισμόraquo

και την

βαθμιαία κατίσχυση του Ρομαντισμού Ανεξάρτητα από τους γενεσιουργούς της

λόγους είναι προφανές ότι η μεταστροφή δεν απολήγει σε μονοσήμαντες προσλήψεις

του παρελθόντος και σε τυφλή προσκόλληση σrsquo αυτό

3

Την πρώτη τριακονταετία του 19ου αιώνα δεσπόζει στην Ευρώπη ο

κλασικισμός Προορισμός της τέχνης σύμφωνα με αυτόν είναι η αναζήτηση του

ιδεατού ωραίου όπως είχε πραγματωθεί στην κλασική Αρχαιότητα Το ιδεώδες αυτό

μεταφέρουν οι Βαυαροί από τον τόπο τους στο ελληνικό Βασίλειο Οι κλασικιστικές

κατευθύνσεις διαπερνούν απόλυτα τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική αλλά όχι

Η εν λόγω

αντίληψη θα μπο ρο ύσε να λεχθεί ως σύζευξη της ρο μαντικής αναζήτησης το υ

κλασικού παρελθόντος με τη διαφωτιστική εστίαση στο σύγχρονο ευρωπαϊκό

πολιτισμό Με το χρόνο ωστόσο το βάρος μετατοπίζεται στο πρώτο σκέλος Σrsquo αυτό

συντελεί και το πρόταγμα του αλυτρωτισμού έτσι όπως εκφράζεται από τη Μεγάλη

Ιδέα με συνέπεια το παρόν να μπει σε δεύτερη μοίρα Αυτό αποτυπώνεται τόσο στην

τέχνη όσο και στην εκπαίδευση

2 Ο Κ Θ Δημαράς τοποθετεί την εν λόγω εξέλιξη στον ελλαδικό χώρο στο διάστημα 1821-

1850 laquoΓνωρίζουμεraquo σημειώνει laquoότι αυτού του είδους τα φαινόμενα ούτε αρχή έχουν ούτε

καθαυτό τέλος το καινούριο βρίσκεται δυνάμει μέσα στο παλαιό καθώς και το παλαιό επιζεί

μέσα στο καινούριο Όλο το ζήτημα είναι ζήτημα αναλογιών ποσοστών χρωστικών

Ωστόσο αν θέλουμε να σημαδέψουμε κάποιες βασικές αρθρώσεις μέσα από τις οποίες ο

ελληνικός Διαφωτισμός αποδυναμώθηκε βαθμιαία παραχωρώντας το προβάδισμα σε άλλα

πολιτισμικά κινήματα ίσως το πιο χαρακτηριστικό φαινόμενο που θα είχαμε να

σημειώσουμε θα είταν η ίδια η Επανάσταση και κατά συνέπειά της η σύσταση του νέου

ελληνικού Κράτους Έτσι σαν μια δεύτερη βαθμίδα για πολλούς λόγους θα μπορούσαμε να

αναγράψουμε το 1833 και ως Τρίτη τα χρόνια που θα είναι γύρω στον άξονα του 1850 Ένα

άλμα πενήντα χρόνια μετά θα δείξει τη μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στην ορμητική στιγμή

του Διαφωτισμού και στο τέλος τουraquo Νεοελληνικός Διαφωτισμός Αθήνα 71998 σσ 91-91

(1977) 3 Μάουρερ Γκ Λ Ο ελληνικός λαός εισαγ Επιμ Τάσος Βουρνάς Τολίδη Αθήνα 1976 σ

544

5

αμιγώς και τη ζωγραφική Εδώ εγγράφονται κάποιες επιλεκτικές επιρροές από το

ρεύμα του ρομαντισμού με τη μορφή όμως ενός laquoρομαντικού κλασικισμούraquo Η

νοσταλγία για το αξεπέραστο αρχαίο παρελθόν η μελαγχολική ατμόσφαιρα και η

έξαρση της ελευθερίας αποτελούν στοιχεία που έλκουν τους Έλληνες καλλιτέχνες

και αποτυπώνονται ιδιαίτερα στις ιστορικές συνθέσεις4

Η νεοελληνική τέχνη ήταν παραδοσιακά δεκτική σε επιρροές από μεγάλα

ευρωπαϊκά κέντρα Από τα μέσα του 18ου αιώνα οι Έλληνες διαφωτιστές έθεταν ως

στόχο την οικειοποίηση των επιτευγμάτων του laquoπροηγμένουraquo δυτικού κόσμου

5

Κρατικά κτίρια σχολεία και κατοικίες διακοσμούνται με λιθογραφίες βαυαρών

καλλιτεχνών όπως ο Peter von Hess ή o K Krazeeisen με απεικονίσεις του αγώνα

κατά των Οθωμανών

Έτσι η laquoλόγιαraquo και laquoεξευρωπαϊσμένηraquo τέχνη με τη δεξιοτεχνική αναπαραστατική

ακρίβεια βρήκε πρόσφορο έδαφος ιδιαίτερα στα καλλιεργημένα και ανερχόμενα

κοινωνικά στρώματα των πόλεων που στελεχώνουν και τους κρατικούς μηχανισμούς

Η μεταβυζαντινή και η λαϊκή παράδοση με τα αδιαβάθμητα χρώματα και την

έλλειψη προοπτικής εξακολούθησε αντίθετα να επιβιώνει κυρίως στην επαρχία

έχοντας ήδη ενσωματώσει αρκετά από τα νέα στοιχεία Δεν θα είναι ωστόσο η

τελευταία που θα κληθεί να ιστορήσει το πολιτιστικό πρόσωπο της νέας εξουσίας

διακοσμώντας επίσημα κτίρια και δημόσιους χώρους

6

4 Σπητέρης Τ Τρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης 1660-1967 Εκδοτικός Οργανισμός

Πάπυρος Αθήνα 1979 τ Αrsquo σ 270

Στα έργα τους αποτυπώνονται και εμπεδώνονται τα

κλασικιστικά χαρακτηριστικά με την ιδεατή ερμηνεία των τραγικών γεγονότων που

συγκλόνισαν τον ελληνικό χώρο οι αγωνιστές παρουσιάζονται σαν τοπικοί άρχοντες

με άψογες παραδοσιακές ενδυμασίες Τα ιστορικά θέματα τα αρχαία μνημεία και τα

πορτρέτα με ακαδημαϊκό ύφος μονοπωλούν πλέον τις προτιμήσεις του νέου

laquoαστικούraquo κοινού Ιδίως οι προσωπογραφίες οφείλουν να αναδεικνύουν τον

εξευρωπαϊσμό των εικονιζόμενων την υπέρβαση της ανατολίτικης νοοτροπίας τους

την ομοιότητα με τα πρότυπά τους Στις αρχιτεκτονικές μορφές το νεοκλασικό ύφος

5 Για την τέχνη ειδικότερα Κωτίδης A Ελληνική τέχνη Ζωγραφική του 19ου αιώνα Εκδοτική

Αθηνών Αθήνα 1995 σ 20 6 Ζίας N laquoMικρόν εισοδικόν στις αναζητήσεις ελληνικής έκφρασης της γενιάς του lsquo30rdquoraquo Σε

αναζήτηση της ελληνικότητας H ldquoΓενιά του lsquo30rdquo Διεθνές Kέντρο Eικαστικών Tεχνών

laquoAέναονraquo Aθήνα 1994 σ 11-17 σ 17

6

εναρμονίζεται απόλυτα με το κυρίαρχο ρεύμα H φυσιογνωμία των δημόσιων και

ιδιωτικών κτιρίων διαπνέεται από τη μέριμνα αναβίωσης της αρχαίας πόλης

διαμορφώνοντας συνακόλουθα και την αισθητική μεγάλων τμημάτων του

πληθυσμού7

H Aκαδημία των Kαλών Tεχνών του Mονάχου το Παρίσι και η Pώμη γίνονται

οι σημαντικότεροι πόλοι έλξης για τους Έλληνες καλλιτέχνες που εγγράφονται

τεχνοτροπικά σrsquo αυτές τις μεγάλες σχολές της Δύσης

8

Το 1836 ιδρύεται το laquoΣχολείον των Tεχνώνraquo Στις βασικές του προτεραιότητες

ήταν η ταχεία προσαρμογή των παραδοσιακών Ελλήνων καλλιτεχνών και τεχνιτών

στις ευρωπαϊκές ακαδημαϊκές αντιλήψεις ώστε να αντιμετωπιστούν οι αυξημένες

ανάγκες που προέκυπταν από την ανοικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας Έτσι

στελεχώνεται κυρίως από ξένους καλλιτέχνες που ζουν στην Ελλάδα

Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι

της περιόδου είναι ο Ανδρέας Κριεζής (1813 ndash 1880) με σπουδές στο Παρίσι ο

Διονύσιος Τσόκος (1814 ndash 1862) που σπούδασε στη Βενετία ο Θεόδωρος Βρυζάκης

(1814 ndash 1878) με σπουδές στο Μόναχο και ο Φίλιππος Μαργαρίτης (1810 ndash 1892)

με σπουδές στη Ρώμη και το Μόναχο Το θεματικό τους υλικό αντλείται από τη

σύγχρονη ελληνική ιστορία την αρχαιότητα και τη μυθολογία ενώ υφολογικά

ακολουθούν τις διατυπώσεις της ακαδημαϊκής ευρωπαϊκής τέχνης Χαρακτηριστικό

γνώρισμα των ιστορικών τους αναπαραστάσεων είναι η προσπάθεια εξιδανίκευσης

και μια ρομαντική ατμόσφαιρα

9

7 Πολίτης Α Ρομαντικά χρόνια Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830 ndash 1880

ΕΜΝΕ ndash Μνήμων Αθήνα 1993 σ 85

O κλασικισμός

και ο ακαδημαϊσμός ορίζουν το κλίμα του ιδρύματος H διδασκαλία προσέβλεπε στην

αφομοίωση αυστηρών μορφοπλαστικών κανόνων με σημείο αναφοράς την

αρχαιότητα Την κυριαρχία του εν λόγω κλίματος μαρτυρά και η ένταξη στο

πρόγραμμα του μαθήματος της Μυθολογίας εφόσον ο αρχαίος κόσμος αποτελεί

αδιαπραγμάτευτη αναφορά θεωρείται αναγκαία η επαφή των καλλιτεχνών με τη

βασική πηγή του θεματικού τους υλικού

8 Xρήστου Xρ H Eθνική Πινακοθήκη Eλληνική Zωγραφική 19ος - 20ος αιώνας Eκδοτική

Aθηνών Aθήνα 1992 σ 12 13 9Οι κυριότεροι από τους ξένους καλλιτέχνες που δίδαξαν ήταν οι L Thiers P Hess K

Rottman C Siegel P Bonitore R Ceccoli και V Lanza Λυδάκης Στ Ιστορία της

νεοελληνικής ζωγραφικής Μέλισσα Αθήνα 1976 σ 75 76

7

Τα μαθήματα ακολουθούσαν συγκεκριμένη πορεία κατά την προσφιλή

ευρωπαϊκή πρακτική τα καλλιτεχνικά έργα της αρχαιότητας δεν αντιμετωπίζονταν ως

απλή πηγή έμπνευσης αλλά ως πρό τυπα προ ς μίμηση Η άσκηση των σπο υδαστών

ξεκινούσε με την προσεκτική αντιγραφή λιθογράφων και εκμαγείων και

ολοκληρωνόταν με τη μελέτη έργων σε μουσεία και γλυπτοθήκες που αποτελούσαν

το αναγκαίο πλαισίωμα των σχολών καλών τεχνών της εποχής10

Ο περιορισμένος αριθμός των καθηγητών στο Σχολείον οδήγησε στην επιλογή

όπως και στη δημοτική εκπαίδευση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου διδασκαλίας

Έτσι οι πιο προχωρημένοι σπουδαστές επέβλεπαν και καθοδηγούσαν τους

υπόλοιπους Οι απόφοιτοι πέραν της καλλιτεχνικής τους δραστηριότητας υπήρξαν

και οι πρώτοι καθηγητές των εικαστικών μαθημάτων στα σχολεία τα γυμνάσια και

στις δασκαλικές σχολές

Με το χρόνο

ωστόσο η προσκόλληση στην κλασική αρχαιότητα θα αποκόψει την ελληνική

εικαστική δημιουργία από τα δρώμενα στον ευρωπαϊκό χώρο Η προαναφερθείσα

ρήση του Μάουρερ ισχύει έτσι όλο και περισσότερο ως προς το δεύτερό της σκέλος

Τον Ιούλιο του 1844 εγκαινιάστηκε η πρώτη ετήσια έκθεση με έργα των

αποφοίτων του Σχολείου των Tεχνών O θεσμός διατηρήθηκε μέχρι την έξωση του

Όθωνα το 1862 και είχε μεγάλη απήχηση καθώς αποτελούσε μοναδική ευκαιρία για

την επαφή του ευρύτερου κοινού με την εικαστική δημιουργία Συνιστούσε επιπλέον

ένα μείζον κοσμικό γεγονός με λαμπρή τελετή έναρξης στην οποία συμμετείχαν ο

Όθωνας υπουργοί και προσωπικότητες της εποχής Λόγοι προσφωνήσεις και σχόλια

σχετικά με τα εκτιθέμενα έργα καταγράφονται στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο

δίνοντας το στίγμα της εποχής Αποκαλυπτικές είναι οι ομιλίες του Λύσανδρου

Καυτατζόγλου διευθυντή του Σχολείου από το 1844 έως το 1862 που δημοσιεύονται

στον τύπο και αποτελούν είδος μανιφέστων Η ελληνικότητα ταυτίζεται με τον

κλασικισμό ο laquoδιδακτικόςraquo σκοπός της τέχνης εκπληρώνεται μόνο όταν

ανταποκρίνεται στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας η ελληνιστική και η βυζαντινή

παράδοση απαξιώνονται ως εκφράσεις παρακμής καθότι χαρακτηρίζονται από

laquoπαντελή έλλειψη αρμονίαςraquo11

10 Mπίρης K Iστορία του Eθνικού Mετσοβίου Πολυτεχνείου Aθήνα 1957 σ

11 Καυτατζόγλου Λ Λόγος εκφωνηθείς κατά την επέτειον τελετήν του Βασιλικού

Πολυτεχνείου (24 Ιουλίου 1949) επί της κατά το πέμπτον καλλιτεχνικόν έτος εκθέσεως των

διαγωνισμών Αθήνα 1852

8

H αντίληψη του Καυτατζόγλου έτσι όπως αποτυπώνεται στους λόγους και τα

κείμενά του κυριαρχεί στους κύκλους των laquoδιανοουμένωνraquo και των καλλιτεχνών της

εποχής H ταύτιση της laquoελληνικότηταςraquo με τον κλασικισμό θα εκτοπίσει για πολλές

δεκαετίες κάθε άλλη ευρωπαϊκή επίδραση και θα ανακόψει οποιαδήποτε εγχείρημα

έρευνας και αξιολόγησης της βυζαντινής και μεταβυζαντινής εικαστικής παράδοσης

Πάνω σε αυτό το θεωρητικό υπόστρωμα επιχειρείται και η καθιέρωση μιας

θρησκευτικής τέχνης ευθυγραμμισμένης με την λόγια κοσμική ζωγραφική Κύριος

εκφραστής της τάσης αυτής είναι ο Ludwig Thierch (1825-1909) καθηγητής στο

Σχολείο των Tεχνών

Οι αντιδράσεις δεν λείπουν αλλά είναι λιγοστές Σrsquo αυτές συγκαταλέγεται η

έκδοση της Eρμηνείας των Zωγράφων του μοναχού Διονυσίου το 185212 στην οποία

διατυπώνονται επιφυλάξεις για τη νόθευση της βυζαντινής τεχνοτροπίας με δυτικά

στοιχεία σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Kαυταντζόγλου και του Thierch Tο

βιβλίο του Σπ Zαμπέλιου με τη σειρά του προκάλεσε συζητήσεις για τη θέση της

βυζαντινής τέχνης στη νεοελληνική πολιτιστική ζωή13

Για το laquoκοινόraquo ωστόσο η δεξιοτεχνία στην εκτέλεση και η αναπαραστατική

ευχέρεια η laquoάκρα ομοιότηςraquo αποτελούν τα ασφαλέστερα κριτήρια στην προσέγγιση

και αξιολόγηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας Τα κριτήρια αυτά επικυρώνονταν και

από τις κριτικές παρουσιάσεις των εικαστικών έργων στον τύπο της εποχής Εκτός

από τις εκθέσεις στο Πολυτεχνείο πραγματοποιούνται ορισμένες άλλες εικαστικές

εκδηλώσεις όπως τα Oλύμπεια που ξεκίνησαν το 1859 και εξελίχθηκαν σε σημαντικό

θεσμό Συχνές επίσης ήταν οι παρουσιάσεις μεμονωμένων έργων σε προθήκες

καταστημάτων εργαστήρια καλλιτεχνών και άλλες αίθουσες Τα δημοφιλέστερα

έργα τυπώνονται με την τεχνική της χαλκογραφίας ή της λιθογραφίας και βρίσκουν

Τέλος έντονες διαφωνίες θα

πυροδοτήσουν τόσο ο τρόπος αγιογράφησης της Mητρόπολης όσο και η

κυβερνητική απόφαση κατεδάφισης της Kαπνικαρέας για λόγους κυκλοφοριακούς

και αισθητικούς

12 Η Ερμηνεία γράφτηκε τον 17ο αιώνα και αποτελεί μια σειρά από οδηγίες παλαιότερων

χειρογράφων σχετικά με την τέχνη της εκκλησιαστικής εικονογραφίας Η επανέκδοσή του το

1852 αποτέλεσε ένα πρώτο βοήθημα για τη συνέχιση της βυζαντινότροπης εικαστικής

παράδοσης 13 Ζαμπέλιος Σπ Βυζαντιναί μελέται περί των πηγών της νεοελληνικής εθνότητος από Ηrsquo

μέχρι Ιrsquo εκατοενταετηρίδος Αθήνα 1858

9

μεγάλη ανταπόκριση καθώς προσφέρονται σε προσιτές τιμές Οι εικόνες αυτές

προσεκτικά επιλεγμένες με βάση το εθνικό και ηθικοπλαστικό τους περιεχόμενο

αποτελούν και το συνηθισμένο διάκοσμο των σχολικών αιθουσών

Σε ανάλογο πλαίσιο κινείται και το σχολείο από το δημοτικό ως το

Πανεπιστήμιο Διακηρυγμένος στόχος του τελευταίου είναι η laquoμετακένωσηraquo της

γνώσης προς την laquoΑνατολήraquo Το Πανεπιστήμιο με τα λόγια του Κ Λάππα laquoήταν

κάτι περισσότερο από ένα εκπαιδευτικό ίδρυμαraquo Σε όλον τον 19ον αιώνα εμφανίζεται

ως φορέας μιας υψηλής εθνικής αποστολής που δικαιολογεί τους χαρακτηρισμούς

ldquoεργαστήριο πατριωτισμούrdquo και ldquoόργανο εθνικής προπαγάνδαςrdquo που αποδίδονται σrsquo

αυτό14

Πιο σύνθετα είναι τα πράγματα στους άλλους εκπαιδευτικούς θεσμούς Τα

νομοσχέδια του 1834 για το laquoσχολείο του λαούraquo ή αλλιώς δημοτικό και του 1836 για

το ελληνικό σχολείο και το γυμνάσιο φιλόδοξα ως προς τους στόχους απείχαν πολύ

από το να τους εκπληρώσουν

Αν κρίνουμε από την προσέλευση των φοιτητών μέχρι τις αρχές την έξωση

του Όθωνα τους ετήσιους απολογιστικούς πρυτανικούς λόγους και τις σχετικές

συζητήσεις την εποχή αυτή φαίνεται ότι το Πανεπιστήμιο είναι ένας από τους λίγους

εκπαιδευτικούς θεσμούς που αποκρίθηκε σχετικά ικανοποιητικά στους αρχικούς του

στόχους

Ελλείψει οικονομικών μέσων υποδομής και ικανού αριθμού καλά

καταρτισμένων δασκάλων υιοθετήθηκε και εδώ ενάντια στους παιδαγωγικούς

προσανατολισμούς των υπεύθυνων της Αντιβασιλείας η αλληλοδιδακτική μέθοδος

διδασκαλίας με αποτέλεσμα η επτάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση που προβλεπόταν

από το νόμο του 1834 να μειωθεί σε λιγότερο από τέσσερα Η μάλλον απογοητευτική

ανταπόκριση των δήμων από οικονομική αδυναμία ελλιπή κατανόηση ή αδιαφορία

στην ίδρυση λειτουργία και μισθοδοσία του προσωπικού των δασκάλων κατά

πρώτον είχε σαν αποτέλεσμα ο αριθμός των παιδιών κυρίως των κοριτσιών που

πήγαιναν σχολείο να είναι μικρός τα σχολεία να είναι σε μάλλον κακή κατάσταση

και οι δάσκαλοι να βρίσκονται οικονομικά και κοινωνικά σε εξαιρετικά δυσχερή

14 Κ Λάππας Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα ΙΑΕΝ _ ΓΓΝΓ

ΚΕΕ ΕΙΕ 2004 σ 131

10

κατάσταση Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν η κατάργηση του Διδασκαλείου στις 24

Μαρτίου 186415

Ανάλογη είναι και η κατάσταση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση Η υιοθέτηση της

αλληλοδιδακτικής στο δημοτικό είχε σαν αποτέλεσμα να φθάνει γρήγορα και

απαράσκευα πολύ μεγάλο τμήμα των αποφοίτων στο ελληνικό και από εκεί στο

γυμνάσιο Η σχετικά εύκολη πρόσβαση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση σε συνδυασμό με

την αξία των σχολικών τίτλων σε μία αγροτική κοινωνία και σε μία συγκυρία

συγκρότησης των κρατικών μηχανισμών εξέβαλε σε μία laquoανισορροπίαraquo που θα

διατηρηθεί μέχρι κοντά στις μέρες μας σε αντίθεση με τη μεγάλη σχολική διαρροή

στο δημοτικό ο αριθμός των μαθητών της laquoμέσηςraquo θα είναι συγκριτικά υψηλός

Η πρώτη αυτή ανισορροπία τυπική και άλλων αγροτικών κοινωνιών όπως η

Ιταλία του 19ου αιώνα σημαδεύεται από δύο άλλα στοιχεία τη μικρή παρουσία των

γυναικών και το laquoθεωρητικόraquo προσανατολισμό του σχολείου Αυτά δεν απορρέουν

μόνο από τις νοοτροπίες μίας κοινωνίας έντονα αγροτικής και τις περιορισμένες

οικονομικές δυνατότητες αλλά και την απουσία στόχων Η οικονομική δυσπραγία

είχε ως αποτέλεσμα να φτιαχτούν λιγοστά σχολεία για τα κορίτσια και να περικοπούν

στα ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια τα μαθήματα εκείνα που δεν θεωρούνται

laquoβασικάraquo όπως τα τεχνικά το σχέδιο και η γυμναστική Έτσι αποκλείστηκε η

μεγάλη πλειονότητα των κοριτσιών και επιτάθηκε ο laquoθεωρητικόςraquo προσανατολισμός

του σχολείου Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον περιρρέοντα κλασικισμό και

την αναιμική οικονομική ανάπτυξη μέχρι το 1880 διέγραψαν τα όρια της ελληνικής

laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης και γενικότερα του ελληνικού σχολείου Επιπλέον η σχολική

ζωή ρυθμίστηκε από αυστηρούς κανόνες και ιεραρχήσεις με στόχο την τυποποίηση

και την ομοιομορφία

Από αυτήν ακριβώς την περιοριστική και μηχανιστική αντίληψη διέπεται η

ένταξη των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο Στο δημοτικό οι μαθητές

διδάσκονταν κυρίως σχέδιο αντιγράφοντας υποδείγματα Σύμφωνα με τις οδηγίες για

το μάθημα της χειροτεχνίας ο τρόπος διδασκαλίας έπρεπε να είναι laquoομοιόμορφος

ίδιος ακριβώς με την διδασκαλίαν της γλώσσαςraquo16

15 Για τα ζητήματα αυτή διαφωτιστική είναι η αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Χ Π

Τζήκα Το Βασιλικό Διδασκαλείο 1834-1864 τόμοι Α και Β΄ ΑΠΘ 1996

Είναι χαρακτηριστικό ότι για την

16 Χριστοφίδης Η laquoΠερί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα σχολεία

των κορασίωνraquo Ο Παιδαγωγός έτος Αrsquo Πειραιάς 1839 σ 221 ndash 287

11

laquoευκολία της παραδόσεωςraquo προτείνονται πενήντα ένα συνολικά laquoπροστάγματαraquo και

laquoπαραγγέλματαraquo ώστε να καθορίζονται και οι παραμικρές λεπτομέρειες στις

κινήσεις Η αξιολόγηση αφορούσε όχι μόνο τα παραγόμενα έργα αλλά και τη

συμπεριφορά με βάση ένα σύστημα συνεχών βραβεύσεων και τιμωριών

H ανάπτυξη των χειροτεχνικών δεξιοτήτων στην οποία προσέβλεπαν τα

εικαστικά μαθήματα συνδεόταν με μια σαφή επαγγελματική χρησιμότητα διακριτή

για τα δύο φύλα Έτσι ενώ στα σχολεία αρένων προτάχθηκαν η γραμμική ιχνογραφία

και το τεχνικό σχέδιο στα σχολεία θηλέων το πρόγραμμα περιλάμβανε κυρίως τη

δημιουργία διαφόρων εργόχειρων17 Στα ιδιωτικά laquoανώτερα παρθεναγωγείαraquo μάλιστα

τα εικαστικά μαθήματα θεωρήθηκαν ασχολία κατάλληλη για τις μετέπειτα

laquoοικοδέσποινεςraquo των εύπορων στρωμάτων Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση που αφορούσε

σχεδόν αποκλειστικά τα αγόρια τα μαθήματα της ιχνογραφίας και της καλλιγραφίας

διδάσκονταν όπου ήταν εφικτό από ειδικούς laquoιχνογράφουςraquo κυρίως απόφοιτους του

Σχολείου των Tεχνών που όμως ήταν ελάχιστοι και δεν διέθεταν ειδική παιδαγωγική

κατάρτιση18

Σημάδια ανανέωσης Η ηθογραφία και οι νέες παιδαγωγικές μέθοδοι

(1875-1910)

Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διαρκώς εντονότερη αμφισβήτηση τόσο της

υφιστάμενης εκπαίδευσης όσο και των κυρίαρχων μορφών αισθητικής Πάρα την

εμφάνιση σημαδιών ανανέωσης οι αλλαγές είναι λίγες Υπερισχύουν εν τέλει για

μία ακόμη φορά οι παραδοσιακές αντιλήψεις και διατηρούνται συχνά με νεοτερικό

μανδύα οι υφιστάμενες δομές τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην εικαστική

δημιουργία

Το εν λόγω χρονικό διάστημα πρωταγωνιστούν οι καλλιτέχνες που μαθήτευσαν

δίπλα στους πρώτους δασκάλους και ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην Ευρώπη

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυτούς

17 Zιώγου- Kαραστεργίου Σ H Mέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Eλλάδα (1830-1893)

IAEN Aθήνα 1986 σ 222 18 Το μάθημα της παιδαγωγικής εντάχθηκε στο πρόγραμμα της Σχολής Καλών Τεχνών πολλά

χρόνια αργότερα το 1935 Μπίρης Κ όπ π σ 79

12

που ακολουθούσαν το πνεύμα της σχολής του Μονάχου και εκείνους που

σχετίστηκαν με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα κυρίως το Παρίσι αλλά και τη Ρώμη Στην

πρώτη ομάδα ανήκουν ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 ndash 1904) ο Νικόλαος Γύζης (1842

ndash 1901) και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1839 ndash 1907) Εκπρόσωποι της δεύτερης

ομάδας είναι ο Νικόλαος Ξυδιάς ndash Τυπάλδος (1828 ndash 1909) με σπουδές στο Παρίσι

στο οποίο και εγκαταστάθηκε και ο Γεώργιος Άβλιχος 1842 ndash 1905) που ακολουθεί

την ιταλική παράδοση19

Με την έξωση του Όθωνα το 1862 απομακρύνεται και ο Λ Kαυταντζόγλου

από τη θέση του διευθυντή του Σχολείου των Tεχνών το οποίο το επόμενο έτος

αναδιοργανώνεται

20

Καθώς διαμορφώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του νεοπαγούς κράτους η

ζωγραφική θεματολογία μετατοπίζεται σταδιακά από τις προσωπογραφίες και τα

ιστορικά θέματα στην ηθογραφία και την τοπιογραφία Οι απεικονίσεις των μνημείων

της κλασικής αρχαιότητας έχουν κουράσει το κοινό Η ηθογραφία με τις

εξιδανικευμένες απεικονίσεις από τον ιδιωτικό βίο αποτελεί ουσιαστικά μια αστική

έκφραση που έχει τις ρίζες της στις αστικοποιημένες κοινωνίες των Κάτω Χωρών του

17ου αιώνα

Το ενδιαφέρον της νέας διεύθυνσης εστιάζεται κυρίως στα

τεχνικά μαθήματα Το κλίμα της διδασκαλίας απηχούσε τις κατεστημένες αντιλήψεις

της εποχής σύμφωνα με τις οποίες η αναπαραστατική ικανότητα ήταν το

σημαντικότερο εφόδιο του εικαστικού καλλιτέχνη H μαθητεία επικεντρώνεται

πρωτίστως στο δεξιοτεχνικό χειρισμό των μέσων και των υλικών που επιτυγχάνεται

διαμέσου της επανάληψης και της συνεχούς άσκησης

Σκηνές από την καθημερινή ζωή της πόλης και της υπαίθρου λαϊκά έθιμα και

παραδόσεις αποτελούν τις νέες πηγές έμπνευσης που προσεγγίζονται όμως με

τρόπο ειδυλλιακό Ως προς τη μορφή η ηθογραφία συνδυάζει την ακρίβεια του

νατουραλισμού με το πνεύμα του ιδεαλισμού παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως

ιδανικούς εκπροσώπους ενός ιδεατού κόσμου Tα Kάλαντα του Nικηφόρου Λύτρα

(1872) είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα της περιόδου η ιδιαίτερη

σημασία του δεν εντοπίζεται μόνο στην καταγραφή των λαογραφικών στοιχείων

αλλά και στο γεγονός ότι συνδέεται με την ανάδυση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος

19 Στεφανίδης Μ 2001 Ελληνομουσείον Έξι αιώνες ελληνικής ζωγραφικής Μίλητος Αθήνα

2001 τ Αrsquo σ 28 20 Μπίρης Κ όπ π σ 49

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

3

πολλές χώρες όπως και στην Ελλάδα καλείται να υπηρετήσει δύο συναφείς στόχους

τη συγκρότηση κράτους και έθνους

Επιλέξαμε τη συγκριτική μελέτη ανάμεσα στο σχολείο και τα εικαστικά

δρώμενα για να ελέγξουμε τρία ερωτήματα αν και σε πο ιο βαθμό ο ι δύο χώρο ι

απηχούν γενικότερες αλλαγές οικονομικές ιδεολογικές και κοινωνικές και αν με τη

σειρά τους βαραίνουν στις εν λόγω αλλαγές Τέλος ποια είναι η έκβαση ανάμεσα

στη διαπάλη του νέου με το παλιό

Για να απαντήσουμε στα εν λόγω ερωτήματα θα επιχειρήσουμε να

διερευνήσουμε παράλληλα τη διαχρονική εξέλιξη των δύο χώρων από την έλευση του

Όθωνα το 1833 ως τη Δικτατορία το Μεταξά το 1936 η οποία ακυρώνει τις αρχές

λειτουργίας τους Θα διακρίνουμε ομόλογες αρχές και τάσεις και στους δύο χώρους

τις οποίες αποδίδουμε στις γενικότερες εξελίξεις αλλά και στην ενδογενή αδυναμία

τους να συγκροτηθούν σε σχετικά αυτόνομα πεδία με δική τους δυναμική Η

συγκεκριμένη διαπίστωση μας οδηγεί σε δύο υποθέσεις οι αλλαγές τόσο στον

εικαστικό χώρο όσο και στην εκπαίδευση είναι λιγότερο ενδογενείς και περισσότερο

εξωγενείς και οι αλλαγές ακυρώνονται σε μεγάλο βαθμό ή απονευρώνονται από

αντιδράσεις τόσο από το εσωτερικό του κάθε χώρου όσο και έξω από αυτόν

πρωτευόντως τον πολιτικό

Τα προτάγματα του κλασικισμού και του αλυτρωτισμού (1833-1875)

Τι πιο φυσικό οι πρώτες προτεραιότητες του νεοσύστατου Κράτους ήταν η

επίτευξη στοιχειωδών στόχων που να διασφαλίζουν την ύπαρξή του εσωτερική

ασφάλεια λειτουργία κρατικών υπηρεσιών ενοποίηση του κατακερματισμένου

τοπικά χώρου συγκρότηση εθνικής ταυτότητας

Από τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα στα μέσα της δεκαετίας του

1830 το όλο εγχείρημα οργανώνεται γύρω από δύο βασικούς ιδεολογικούς άξονες

άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο συνυφασμένους την επένδυση στην

αρχαιοελληνική κληρονομιά και την ανάδειξη του Βασιλείου σε εθνικό πολιτισμικό

κέντρο προορισμένο να μεταλαμπαδεύσει τον ελληνικό πολιτισμό στους απανταχού

Έλληνες αντίληψη άμεσα συνδεδεμένη με την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας

4

Λογική απόληψη του πρώτου ιδεολογικού άξονα είναι ο κλασικισμός Η

επικράτησή του συμβαδίζει με την υποχώρηση των ιδεών του Διαφωτισμού2

Σύμφωνα με τον Λούντβιχ φον Μάουρερ σύμβουλο της οθωνικής

αντιβασιλείας η αρχαιοελληνική κληρονομιά laquoπρέπει να αποτελέσει το συνδετικό

κρίκο ανάμεσα στη σημερινή Ελλάδα και τον ευρωπαϊκό πολιτισμόraquo

και την

βαθμιαία κατίσχυση του Ρομαντισμού Ανεξάρτητα από τους γενεσιουργούς της

λόγους είναι προφανές ότι η μεταστροφή δεν απολήγει σε μονοσήμαντες προσλήψεις

του παρελθόντος και σε τυφλή προσκόλληση σrsquo αυτό

3

Την πρώτη τριακονταετία του 19ου αιώνα δεσπόζει στην Ευρώπη ο

κλασικισμός Προορισμός της τέχνης σύμφωνα με αυτόν είναι η αναζήτηση του

ιδεατού ωραίου όπως είχε πραγματωθεί στην κλασική Αρχαιότητα Το ιδεώδες αυτό

μεταφέρουν οι Βαυαροί από τον τόπο τους στο ελληνικό Βασίλειο Οι κλασικιστικές

κατευθύνσεις διαπερνούν απόλυτα τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική αλλά όχι

Η εν λόγω

αντίληψη θα μπο ρο ύσε να λεχθεί ως σύζευξη της ρο μαντικής αναζήτησης το υ

κλασικού παρελθόντος με τη διαφωτιστική εστίαση στο σύγχρονο ευρωπαϊκό

πολιτισμό Με το χρόνο ωστόσο το βάρος μετατοπίζεται στο πρώτο σκέλος Σrsquo αυτό

συντελεί και το πρόταγμα του αλυτρωτισμού έτσι όπως εκφράζεται από τη Μεγάλη

Ιδέα με συνέπεια το παρόν να μπει σε δεύτερη μοίρα Αυτό αποτυπώνεται τόσο στην

τέχνη όσο και στην εκπαίδευση

2 Ο Κ Θ Δημαράς τοποθετεί την εν λόγω εξέλιξη στον ελλαδικό χώρο στο διάστημα 1821-

1850 laquoΓνωρίζουμεraquo σημειώνει laquoότι αυτού του είδους τα φαινόμενα ούτε αρχή έχουν ούτε

καθαυτό τέλος το καινούριο βρίσκεται δυνάμει μέσα στο παλαιό καθώς και το παλαιό επιζεί

μέσα στο καινούριο Όλο το ζήτημα είναι ζήτημα αναλογιών ποσοστών χρωστικών

Ωστόσο αν θέλουμε να σημαδέψουμε κάποιες βασικές αρθρώσεις μέσα από τις οποίες ο

ελληνικός Διαφωτισμός αποδυναμώθηκε βαθμιαία παραχωρώντας το προβάδισμα σε άλλα

πολιτισμικά κινήματα ίσως το πιο χαρακτηριστικό φαινόμενο που θα είχαμε να

σημειώσουμε θα είταν η ίδια η Επανάσταση και κατά συνέπειά της η σύσταση του νέου

ελληνικού Κράτους Έτσι σαν μια δεύτερη βαθμίδα για πολλούς λόγους θα μπορούσαμε να

αναγράψουμε το 1833 και ως Τρίτη τα χρόνια που θα είναι γύρω στον άξονα του 1850 Ένα

άλμα πενήντα χρόνια μετά θα δείξει τη μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στην ορμητική στιγμή

του Διαφωτισμού και στο τέλος τουraquo Νεοελληνικός Διαφωτισμός Αθήνα 71998 σσ 91-91

(1977) 3 Μάουρερ Γκ Λ Ο ελληνικός λαός εισαγ Επιμ Τάσος Βουρνάς Τολίδη Αθήνα 1976 σ

544

5

αμιγώς και τη ζωγραφική Εδώ εγγράφονται κάποιες επιλεκτικές επιρροές από το

ρεύμα του ρομαντισμού με τη μορφή όμως ενός laquoρομαντικού κλασικισμούraquo Η

νοσταλγία για το αξεπέραστο αρχαίο παρελθόν η μελαγχολική ατμόσφαιρα και η

έξαρση της ελευθερίας αποτελούν στοιχεία που έλκουν τους Έλληνες καλλιτέχνες

και αποτυπώνονται ιδιαίτερα στις ιστορικές συνθέσεις4

Η νεοελληνική τέχνη ήταν παραδοσιακά δεκτική σε επιρροές από μεγάλα

ευρωπαϊκά κέντρα Από τα μέσα του 18ου αιώνα οι Έλληνες διαφωτιστές έθεταν ως

στόχο την οικειοποίηση των επιτευγμάτων του laquoπροηγμένουraquo δυτικού κόσμου

5

Κρατικά κτίρια σχολεία και κατοικίες διακοσμούνται με λιθογραφίες βαυαρών

καλλιτεχνών όπως ο Peter von Hess ή o K Krazeeisen με απεικονίσεις του αγώνα

κατά των Οθωμανών

Έτσι η laquoλόγιαraquo και laquoεξευρωπαϊσμένηraquo τέχνη με τη δεξιοτεχνική αναπαραστατική

ακρίβεια βρήκε πρόσφορο έδαφος ιδιαίτερα στα καλλιεργημένα και ανερχόμενα

κοινωνικά στρώματα των πόλεων που στελεχώνουν και τους κρατικούς μηχανισμούς

Η μεταβυζαντινή και η λαϊκή παράδοση με τα αδιαβάθμητα χρώματα και την

έλλειψη προοπτικής εξακολούθησε αντίθετα να επιβιώνει κυρίως στην επαρχία

έχοντας ήδη ενσωματώσει αρκετά από τα νέα στοιχεία Δεν θα είναι ωστόσο η

τελευταία που θα κληθεί να ιστορήσει το πολιτιστικό πρόσωπο της νέας εξουσίας

διακοσμώντας επίσημα κτίρια και δημόσιους χώρους

6

4 Σπητέρης Τ Τρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης 1660-1967 Εκδοτικός Οργανισμός

Πάπυρος Αθήνα 1979 τ Αrsquo σ 270

Στα έργα τους αποτυπώνονται και εμπεδώνονται τα

κλασικιστικά χαρακτηριστικά με την ιδεατή ερμηνεία των τραγικών γεγονότων που

συγκλόνισαν τον ελληνικό χώρο οι αγωνιστές παρουσιάζονται σαν τοπικοί άρχοντες

με άψογες παραδοσιακές ενδυμασίες Τα ιστορικά θέματα τα αρχαία μνημεία και τα

πορτρέτα με ακαδημαϊκό ύφος μονοπωλούν πλέον τις προτιμήσεις του νέου

laquoαστικούraquo κοινού Ιδίως οι προσωπογραφίες οφείλουν να αναδεικνύουν τον

εξευρωπαϊσμό των εικονιζόμενων την υπέρβαση της ανατολίτικης νοοτροπίας τους

την ομοιότητα με τα πρότυπά τους Στις αρχιτεκτονικές μορφές το νεοκλασικό ύφος

5 Για την τέχνη ειδικότερα Κωτίδης A Ελληνική τέχνη Ζωγραφική του 19ου αιώνα Εκδοτική

Αθηνών Αθήνα 1995 σ 20 6 Ζίας N laquoMικρόν εισοδικόν στις αναζητήσεις ελληνικής έκφρασης της γενιάς του lsquo30rdquoraquo Σε

αναζήτηση της ελληνικότητας H ldquoΓενιά του lsquo30rdquo Διεθνές Kέντρο Eικαστικών Tεχνών

laquoAέναονraquo Aθήνα 1994 σ 11-17 σ 17

6

εναρμονίζεται απόλυτα με το κυρίαρχο ρεύμα H φυσιογνωμία των δημόσιων και

ιδιωτικών κτιρίων διαπνέεται από τη μέριμνα αναβίωσης της αρχαίας πόλης

διαμορφώνοντας συνακόλουθα και την αισθητική μεγάλων τμημάτων του

πληθυσμού7

H Aκαδημία των Kαλών Tεχνών του Mονάχου το Παρίσι και η Pώμη γίνονται

οι σημαντικότεροι πόλοι έλξης για τους Έλληνες καλλιτέχνες που εγγράφονται

τεχνοτροπικά σrsquo αυτές τις μεγάλες σχολές της Δύσης

8

Το 1836 ιδρύεται το laquoΣχολείον των Tεχνώνraquo Στις βασικές του προτεραιότητες

ήταν η ταχεία προσαρμογή των παραδοσιακών Ελλήνων καλλιτεχνών και τεχνιτών

στις ευρωπαϊκές ακαδημαϊκές αντιλήψεις ώστε να αντιμετωπιστούν οι αυξημένες

ανάγκες που προέκυπταν από την ανοικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας Έτσι

στελεχώνεται κυρίως από ξένους καλλιτέχνες που ζουν στην Ελλάδα

Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι

της περιόδου είναι ο Ανδρέας Κριεζής (1813 ndash 1880) με σπουδές στο Παρίσι ο

Διονύσιος Τσόκος (1814 ndash 1862) που σπούδασε στη Βενετία ο Θεόδωρος Βρυζάκης

(1814 ndash 1878) με σπουδές στο Μόναχο και ο Φίλιππος Μαργαρίτης (1810 ndash 1892)

με σπουδές στη Ρώμη και το Μόναχο Το θεματικό τους υλικό αντλείται από τη

σύγχρονη ελληνική ιστορία την αρχαιότητα και τη μυθολογία ενώ υφολογικά

ακολουθούν τις διατυπώσεις της ακαδημαϊκής ευρωπαϊκής τέχνης Χαρακτηριστικό

γνώρισμα των ιστορικών τους αναπαραστάσεων είναι η προσπάθεια εξιδανίκευσης

και μια ρομαντική ατμόσφαιρα

9

7 Πολίτης Α Ρομαντικά χρόνια Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830 ndash 1880

ΕΜΝΕ ndash Μνήμων Αθήνα 1993 σ 85

O κλασικισμός

και ο ακαδημαϊσμός ορίζουν το κλίμα του ιδρύματος H διδασκαλία προσέβλεπε στην

αφομοίωση αυστηρών μορφοπλαστικών κανόνων με σημείο αναφοράς την

αρχαιότητα Την κυριαρχία του εν λόγω κλίματος μαρτυρά και η ένταξη στο

πρόγραμμα του μαθήματος της Μυθολογίας εφόσον ο αρχαίος κόσμος αποτελεί

αδιαπραγμάτευτη αναφορά θεωρείται αναγκαία η επαφή των καλλιτεχνών με τη

βασική πηγή του θεματικού τους υλικού

8 Xρήστου Xρ H Eθνική Πινακοθήκη Eλληνική Zωγραφική 19ος - 20ος αιώνας Eκδοτική

Aθηνών Aθήνα 1992 σ 12 13 9Οι κυριότεροι από τους ξένους καλλιτέχνες που δίδαξαν ήταν οι L Thiers P Hess K

Rottman C Siegel P Bonitore R Ceccoli και V Lanza Λυδάκης Στ Ιστορία της

νεοελληνικής ζωγραφικής Μέλισσα Αθήνα 1976 σ 75 76

7

Τα μαθήματα ακολουθούσαν συγκεκριμένη πορεία κατά την προσφιλή

ευρωπαϊκή πρακτική τα καλλιτεχνικά έργα της αρχαιότητας δεν αντιμετωπίζονταν ως

απλή πηγή έμπνευσης αλλά ως πρό τυπα προ ς μίμηση Η άσκηση των σπο υδαστών

ξεκινούσε με την προσεκτική αντιγραφή λιθογράφων και εκμαγείων και

ολοκληρωνόταν με τη μελέτη έργων σε μουσεία και γλυπτοθήκες που αποτελούσαν

το αναγκαίο πλαισίωμα των σχολών καλών τεχνών της εποχής10

Ο περιορισμένος αριθμός των καθηγητών στο Σχολείον οδήγησε στην επιλογή

όπως και στη δημοτική εκπαίδευση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου διδασκαλίας

Έτσι οι πιο προχωρημένοι σπουδαστές επέβλεπαν και καθοδηγούσαν τους

υπόλοιπους Οι απόφοιτοι πέραν της καλλιτεχνικής τους δραστηριότητας υπήρξαν

και οι πρώτοι καθηγητές των εικαστικών μαθημάτων στα σχολεία τα γυμνάσια και

στις δασκαλικές σχολές

Με το χρόνο

ωστόσο η προσκόλληση στην κλασική αρχαιότητα θα αποκόψει την ελληνική

εικαστική δημιουργία από τα δρώμενα στον ευρωπαϊκό χώρο Η προαναφερθείσα

ρήση του Μάουρερ ισχύει έτσι όλο και περισσότερο ως προς το δεύτερό της σκέλος

Τον Ιούλιο του 1844 εγκαινιάστηκε η πρώτη ετήσια έκθεση με έργα των

αποφοίτων του Σχολείου των Tεχνών O θεσμός διατηρήθηκε μέχρι την έξωση του

Όθωνα το 1862 και είχε μεγάλη απήχηση καθώς αποτελούσε μοναδική ευκαιρία για

την επαφή του ευρύτερου κοινού με την εικαστική δημιουργία Συνιστούσε επιπλέον

ένα μείζον κοσμικό γεγονός με λαμπρή τελετή έναρξης στην οποία συμμετείχαν ο

Όθωνας υπουργοί και προσωπικότητες της εποχής Λόγοι προσφωνήσεις και σχόλια

σχετικά με τα εκτιθέμενα έργα καταγράφονται στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο

δίνοντας το στίγμα της εποχής Αποκαλυπτικές είναι οι ομιλίες του Λύσανδρου

Καυτατζόγλου διευθυντή του Σχολείου από το 1844 έως το 1862 που δημοσιεύονται

στον τύπο και αποτελούν είδος μανιφέστων Η ελληνικότητα ταυτίζεται με τον

κλασικισμό ο laquoδιδακτικόςraquo σκοπός της τέχνης εκπληρώνεται μόνο όταν

ανταποκρίνεται στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας η ελληνιστική και η βυζαντινή

παράδοση απαξιώνονται ως εκφράσεις παρακμής καθότι χαρακτηρίζονται από

laquoπαντελή έλλειψη αρμονίαςraquo11

10 Mπίρης K Iστορία του Eθνικού Mετσοβίου Πολυτεχνείου Aθήνα 1957 σ

11 Καυτατζόγλου Λ Λόγος εκφωνηθείς κατά την επέτειον τελετήν του Βασιλικού

Πολυτεχνείου (24 Ιουλίου 1949) επί της κατά το πέμπτον καλλιτεχνικόν έτος εκθέσεως των

διαγωνισμών Αθήνα 1852

8

H αντίληψη του Καυτατζόγλου έτσι όπως αποτυπώνεται στους λόγους και τα

κείμενά του κυριαρχεί στους κύκλους των laquoδιανοουμένωνraquo και των καλλιτεχνών της

εποχής H ταύτιση της laquoελληνικότηταςraquo με τον κλασικισμό θα εκτοπίσει για πολλές

δεκαετίες κάθε άλλη ευρωπαϊκή επίδραση και θα ανακόψει οποιαδήποτε εγχείρημα

έρευνας και αξιολόγησης της βυζαντινής και μεταβυζαντινής εικαστικής παράδοσης

Πάνω σε αυτό το θεωρητικό υπόστρωμα επιχειρείται και η καθιέρωση μιας

θρησκευτικής τέχνης ευθυγραμμισμένης με την λόγια κοσμική ζωγραφική Κύριος

εκφραστής της τάσης αυτής είναι ο Ludwig Thierch (1825-1909) καθηγητής στο

Σχολείο των Tεχνών

Οι αντιδράσεις δεν λείπουν αλλά είναι λιγοστές Σrsquo αυτές συγκαταλέγεται η

έκδοση της Eρμηνείας των Zωγράφων του μοναχού Διονυσίου το 185212 στην οποία

διατυπώνονται επιφυλάξεις για τη νόθευση της βυζαντινής τεχνοτροπίας με δυτικά

στοιχεία σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Kαυταντζόγλου και του Thierch Tο

βιβλίο του Σπ Zαμπέλιου με τη σειρά του προκάλεσε συζητήσεις για τη θέση της

βυζαντινής τέχνης στη νεοελληνική πολιτιστική ζωή13

Για το laquoκοινόraquo ωστόσο η δεξιοτεχνία στην εκτέλεση και η αναπαραστατική

ευχέρεια η laquoάκρα ομοιότηςraquo αποτελούν τα ασφαλέστερα κριτήρια στην προσέγγιση

και αξιολόγηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας Τα κριτήρια αυτά επικυρώνονταν και

από τις κριτικές παρουσιάσεις των εικαστικών έργων στον τύπο της εποχής Εκτός

από τις εκθέσεις στο Πολυτεχνείο πραγματοποιούνται ορισμένες άλλες εικαστικές

εκδηλώσεις όπως τα Oλύμπεια που ξεκίνησαν το 1859 και εξελίχθηκαν σε σημαντικό

θεσμό Συχνές επίσης ήταν οι παρουσιάσεις μεμονωμένων έργων σε προθήκες

καταστημάτων εργαστήρια καλλιτεχνών και άλλες αίθουσες Τα δημοφιλέστερα

έργα τυπώνονται με την τεχνική της χαλκογραφίας ή της λιθογραφίας και βρίσκουν

Τέλος έντονες διαφωνίες θα

πυροδοτήσουν τόσο ο τρόπος αγιογράφησης της Mητρόπολης όσο και η

κυβερνητική απόφαση κατεδάφισης της Kαπνικαρέας για λόγους κυκλοφοριακούς

και αισθητικούς

12 Η Ερμηνεία γράφτηκε τον 17ο αιώνα και αποτελεί μια σειρά από οδηγίες παλαιότερων

χειρογράφων σχετικά με την τέχνη της εκκλησιαστικής εικονογραφίας Η επανέκδοσή του το

1852 αποτέλεσε ένα πρώτο βοήθημα για τη συνέχιση της βυζαντινότροπης εικαστικής

παράδοσης 13 Ζαμπέλιος Σπ Βυζαντιναί μελέται περί των πηγών της νεοελληνικής εθνότητος από Ηrsquo

μέχρι Ιrsquo εκατοενταετηρίδος Αθήνα 1858

9

μεγάλη ανταπόκριση καθώς προσφέρονται σε προσιτές τιμές Οι εικόνες αυτές

προσεκτικά επιλεγμένες με βάση το εθνικό και ηθικοπλαστικό τους περιεχόμενο

αποτελούν και το συνηθισμένο διάκοσμο των σχολικών αιθουσών

Σε ανάλογο πλαίσιο κινείται και το σχολείο από το δημοτικό ως το

Πανεπιστήμιο Διακηρυγμένος στόχος του τελευταίου είναι η laquoμετακένωσηraquo της

γνώσης προς την laquoΑνατολήraquo Το Πανεπιστήμιο με τα λόγια του Κ Λάππα laquoήταν

κάτι περισσότερο από ένα εκπαιδευτικό ίδρυμαraquo Σε όλον τον 19ον αιώνα εμφανίζεται

ως φορέας μιας υψηλής εθνικής αποστολής που δικαιολογεί τους χαρακτηρισμούς

ldquoεργαστήριο πατριωτισμούrdquo και ldquoόργανο εθνικής προπαγάνδαςrdquo που αποδίδονται σrsquo

αυτό14

Πιο σύνθετα είναι τα πράγματα στους άλλους εκπαιδευτικούς θεσμούς Τα

νομοσχέδια του 1834 για το laquoσχολείο του λαούraquo ή αλλιώς δημοτικό και του 1836 για

το ελληνικό σχολείο και το γυμνάσιο φιλόδοξα ως προς τους στόχους απείχαν πολύ

από το να τους εκπληρώσουν

Αν κρίνουμε από την προσέλευση των φοιτητών μέχρι τις αρχές την έξωση

του Όθωνα τους ετήσιους απολογιστικούς πρυτανικούς λόγους και τις σχετικές

συζητήσεις την εποχή αυτή φαίνεται ότι το Πανεπιστήμιο είναι ένας από τους λίγους

εκπαιδευτικούς θεσμούς που αποκρίθηκε σχετικά ικανοποιητικά στους αρχικούς του

στόχους

Ελλείψει οικονομικών μέσων υποδομής και ικανού αριθμού καλά

καταρτισμένων δασκάλων υιοθετήθηκε και εδώ ενάντια στους παιδαγωγικούς

προσανατολισμούς των υπεύθυνων της Αντιβασιλείας η αλληλοδιδακτική μέθοδος

διδασκαλίας με αποτέλεσμα η επτάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση που προβλεπόταν

από το νόμο του 1834 να μειωθεί σε λιγότερο από τέσσερα Η μάλλον απογοητευτική

ανταπόκριση των δήμων από οικονομική αδυναμία ελλιπή κατανόηση ή αδιαφορία

στην ίδρυση λειτουργία και μισθοδοσία του προσωπικού των δασκάλων κατά

πρώτον είχε σαν αποτέλεσμα ο αριθμός των παιδιών κυρίως των κοριτσιών που

πήγαιναν σχολείο να είναι μικρός τα σχολεία να είναι σε μάλλον κακή κατάσταση

και οι δάσκαλοι να βρίσκονται οικονομικά και κοινωνικά σε εξαιρετικά δυσχερή

14 Κ Λάππας Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα ΙΑΕΝ _ ΓΓΝΓ

ΚΕΕ ΕΙΕ 2004 σ 131

10

κατάσταση Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν η κατάργηση του Διδασκαλείου στις 24

Μαρτίου 186415

Ανάλογη είναι και η κατάσταση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση Η υιοθέτηση της

αλληλοδιδακτικής στο δημοτικό είχε σαν αποτέλεσμα να φθάνει γρήγορα και

απαράσκευα πολύ μεγάλο τμήμα των αποφοίτων στο ελληνικό και από εκεί στο

γυμνάσιο Η σχετικά εύκολη πρόσβαση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση σε συνδυασμό με

την αξία των σχολικών τίτλων σε μία αγροτική κοινωνία και σε μία συγκυρία

συγκρότησης των κρατικών μηχανισμών εξέβαλε σε μία laquoανισορροπίαraquo που θα

διατηρηθεί μέχρι κοντά στις μέρες μας σε αντίθεση με τη μεγάλη σχολική διαρροή

στο δημοτικό ο αριθμός των μαθητών της laquoμέσηςraquo θα είναι συγκριτικά υψηλός

Η πρώτη αυτή ανισορροπία τυπική και άλλων αγροτικών κοινωνιών όπως η

Ιταλία του 19ου αιώνα σημαδεύεται από δύο άλλα στοιχεία τη μικρή παρουσία των

γυναικών και το laquoθεωρητικόraquo προσανατολισμό του σχολείου Αυτά δεν απορρέουν

μόνο από τις νοοτροπίες μίας κοινωνίας έντονα αγροτικής και τις περιορισμένες

οικονομικές δυνατότητες αλλά και την απουσία στόχων Η οικονομική δυσπραγία

είχε ως αποτέλεσμα να φτιαχτούν λιγοστά σχολεία για τα κορίτσια και να περικοπούν

στα ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια τα μαθήματα εκείνα που δεν θεωρούνται

laquoβασικάraquo όπως τα τεχνικά το σχέδιο και η γυμναστική Έτσι αποκλείστηκε η

μεγάλη πλειονότητα των κοριτσιών και επιτάθηκε ο laquoθεωρητικόςraquo προσανατολισμός

του σχολείου Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον περιρρέοντα κλασικισμό και

την αναιμική οικονομική ανάπτυξη μέχρι το 1880 διέγραψαν τα όρια της ελληνικής

laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης και γενικότερα του ελληνικού σχολείου Επιπλέον η σχολική

ζωή ρυθμίστηκε από αυστηρούς κανόνες και ιεραρχήσεις με στόχο την τυποποίηση

και την ομοιομορφία

Από αυτήν ακριβώς την περιοριστική και μηχανιστική αντίληψη διέπεται η

ένταξη των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο Στο δημοτικό οι μαθητές

διδάσκονταν κυρίως σχέδιο αντιγράφοντας υποδείγματα Σύμφωνα με τις οδηγίες για

το μάθημα της χειροτεχνίας ο τρόπος διδασκαλίας έπρεπε να είναι laquoομοιόμορφος

ίδιος ακριβώς με την διδασκαλίαν της γλώσσαςraquo16

15 Για τα ζητήματα αυτή διαφωτιστική είναι η αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Χ Π

Τζήκα Το Βασιλικό Διδασκαλείο 1834-1864 τόμοι Α και Β΄ ΑΠΘ 1996

Είναι χαρακτηριστικό ότι για την

16 Χριστοφίδης Η laquoΠερί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα σχολεία

των κορασίωνraquo Ο Παιδαγωγός έτος Αrsquo Πειραιάς 1839 σ 221 ndash 287

11

laquoευκολία της παραδόσεωςraquo προτείνονται πενήντα ένα συνολικά laquoπροστάγματαraquo και

laquoπαραγγέλματαraquo ώστε να καθορίζονται και οι παραμικρές λεπτομέρειες στις

κινήσεις Η αξιολόγηση αφορούσε όχι μόνο τα παραγόμενα έργα αλλά και τη

συμπεριφορά με βάση ένα σύστημα συνεχών βραβεύσεων και τιμωριών

H ανάπτυξη των χειροτεχνικών δεξιοτήτων στην οποία προσέβλεπαν τα

εικαστικά μαθήματα συνδεόταν με μια σαφή επαγγελματική χρησιμότητα διακριτή

για τα δύο φύλα Έτσι ενώ στα σχολεία αρένων προτάχθηκαν η γραμμική ιχνογραφία

και το τεχνικό σχέδιο στα σχολεία θηλέων το πρόγραμμα περιλάμβανε κυρίως τη

δημιουργία διαφόρων εργόχειρων17 Στα ιδιωτικά laquoανώτερα παρθεναγωγείαraquo μάλιστα

τα εικαστικά μαθήματα θεωρήθηκαν ασχολία κατάλληλη για τις μετέπειτα

laquoοικοδέσποινεςraquo των εύπορων στρωμάτων Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση που αφορούσε

σχεδόν αποκλειστικά τα αγόρια τα μαθήματα της ιχνογραφίας και της καλλιγραφίας

διδάσκονταν όπου ήταν εφικτό από ειδικούς laquoιχνογράφουςraquo κυρίως απόφοιτους του

Σχολείου των Tεχνών που όμως ήταν ελάχιστοι και δεν διέθεταν ειδική παιδαγωγική

κατάρτιση18

Σημάδια ανανέωσης Η ηθογραφία και οι νέες παιδαγωγικές μέθοδοι

(1875-1910)

Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διαρκώς εντονότερη αμφισβήτηση τόσο της

υφιστάμενης εκπαίδευσης όσο και των κυρίαρχων μορφών αισθητικής Πάρα την

εμφάνιση σημαδιών ανανέωσης οι αλλαγές είναι λίγες Υπερισχύουν εν τέλει για

μία ακόμη φορά οι παραδοσιακές αντιλήψεις και διατηρούνται συχνά με νεοτερικό

μανδύα οι υφιστάμενες δομές τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην εικαστική

δημιουργία

Το εν λόγω χρονικό διάστημα πρωταγωνιστούν οι καλλιτέχνες που μαθήτευσαν

δίπλα στους πρώτους δασκάλους και ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην Ευρώπη

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυτούς

17 Zιώγου- Kαραστεργίου Σ H Mέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Eλλάδα (1830-1893)

IAEN Aθήνα 1986 σ 222 18 Το μάθημα της παιδαγωγικής εντάχθηκε στο πρόγραμμα της Σχολής Καλών Τεχνών πολλά

χρόνια αργότερα το 1935 Μπίρης Κ όπ π σ 79

12

που ακολουθούσαν το πνεύμα της σχολής του Μονάχου και εκείνους που

σχετίστηκαν με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα κυρίως το Παρίσι αλλά και τη Ρώμη Στην

πρώτη ομάδα ανήκουν ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 ndash 1904) ο Νικόλαος Γύζης (1842

ndash 1901) και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1839 ndash 1907) Εκπρόσωποι της δεύτερης

ομάδας είναι ο Νικόλαος Ξυδιάς ndash Τυπάλδος (1828 ndash 1909) με σπουδές στο Παρίσι

στο οποίο και εγκαταστάθηκε και ο Γεώργιος Άβλιχος 1842 ndash 1905) που ακολουθεί

την ιταλική παράδοση19

Με την έξωση του Όθωνα το 1862 απομακρύνεται και ο Λ Kαυταντζόγλου

από τη θέση του διευθυντή του Σχολείου των Tεχνών το οποίο το επόμενο έτος

αναδιοργανώνεται

20

Καθώς διαμορφώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του νεοπαγούς κράτους η

ζωγραφική θεματολογία μετατοπίζεται σταδιακά από τις προσωπογραφίες και τα

ιστορικά θέματα στην ηθογραφία και την τοπιογραφία Οι απεικονίσεις των μνημείων

της κλασικής αρχαιότητας έχουν κουράσει το κοινό Η ηθογραφία με τις

εξιδανικευμένες απεικονίσεις από τον ιδιωτικό βίο αποτελεί ουσιαστικά μια αστική

έκφραση που έχει τις ρίζες της στις αστικοποιημένες κοινωνίες των Κάτω Χωρών του

17ου αιώνα

Το ενδιαφέρον της νέας διεύθυνσης εστιάζεται κυρίως στα

τεχνικά μαθήματα Το κλίμα της διδασκαλίας απηχούσε τις κατεστημένες αντιλήψεις

της εποχής σύμφωνα με τις οποίες η αναπαραστατική ικανότητα ήταν το

σημαντικότερο εφόδιο του εικαστικού καλλιτέχνη H μαθητεία επικεντρώνεται

πρωτίστως στο δεξιοτεχνικό χειρισμό των μέσων και των υλικών που επιτυγχάνεται

διαμέσου της επανάληψης και της συνεχούς άσκησης

Σκηνές από την καθημερινή ζωή της πόλης και της υπαίθρου λαϊκά έθιμα και

παραδόσεις αποτελούν τις νέες πηγές έμπνευσης που προσεγγίζονται όμως με

τρόπο ειδυλλιακό Ως προς τη μορφή η ηθογραφία συνδυάζει την ακρίβεια του

νατουραλισμού με το πνεύμα του ιδεαλισμού παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως

ιδανικούς εκπροσώπους ενός ιδεατού κόσμου Tα Kάλαντα του Nικηφόρου Λύτρα

(1872) είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα της περιόδου η ιδιαίτερη

σημασία του δεν εντοπίζεται μόνο στην καταγραφή των λαογραφικών στοιχείων

αλλά και στο γεγονός ότι συνδέεται με την ανάδυση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος

19 Στεφανίδης Μ 2001 Ελληνομουσείον Έξι αιώνες ελληνικής ζωγραφικής Μίλητος Αθήνα

2001 τ Αrsquo σ 28 20 Μπίρης Κ όπ π σ 49

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

4

Λογική απόληψη του πρώτου ιδεολογικού άξονα είναι ο κλασικισμός Η

επικράτησή του συμβαδίζει με την υποχώρηση των ιδεών του Διαφωτισμού2

Σύμφωνα με τον Λούντβιχ φον Μάουρερ σύμβουλο της οθωνικής

αντιβασιλείας η αρχαιοελληνική κληρονομιά laquoπρέπει να αποτελέσει το συνδετικό

κρίκο ανάμεσα στη σημερινή Ελλάδα και τον ευρωπαϊκό πολιτισμόraquo

και την

βαθμιαία κατίσχυση του Ρομαντισμού Ανεξάρτητα από τους γενεσιουργούς της

λόγους είναι προφανές ότι η μεταστροφή δεν απολήγει σε μονοσήμαντες προσλήψεις

του παρελθόντος και σε τυφλή προσκόλληση σrsquo αυτό

3

Την πρώτη τριακονταετία του 19ου αιώνα δεσπόζει στην Ευρώπη ο

κλασικισμός Προορισμός της τέχνης σύμφωνα με αυτόν είναι η αναζήτηση του

ιδεατού ωραίου όπως είχε πραγματωθεί στην κλασική Αρχαιότητα Το ιδεώδες αυτό

μεταφέρουν οι Βαυαροί από τον τόπο τους στο ελληνικό Βασίλειο Οι κλασικιστικές

κατευθύνσεις διαπερνούν απόλυτα τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική αλλά όχι

Η εν λόγω

αντίληψη θα μπο ρο ύσε να λεχθεί ως σύζευξη της ρο μαντικής αναζήτησης το υ

κλασικού παρελθόντος με τη διαφωτιστική εστίαση στο σύγχρονο ευρωπαϊκό

πολιτισμό Με το χρόνο ωστόσο το βάρος μετατοπίζεται στο πρώτο σκέλος Σrsquo αυτό

συντελεί και το πρόταγμα του αλυτρωτισμού έτσι όπως εκφράζεται από τη Μεγάλη

Ιδέα με συνέπεια το παρόν να μπει σε δεύτερη μοίρα Αυτό αποτυπώνεται τόσο στην

τέχνη όσο και στην εκπαίδευση

2 Ο Κ Θ Δημαράς τοποθετεί την εν λόγω εξέλιξη στον ελλαδικό χώρο στο διάστημα 1821-

1850 laquoΓνωρίζουμεraquo σημειώνει laquoότι αυτού του είδους τα φαινόμενα ούτε αρχή έχουν ούτε

καθαυτό τέλος το καινούριο βρίσκεται δυνάμει μέσα στο παλαιό καθώς και το παλαιό επιζεί

μέσα στο καινούριο Όλο το ζήτημα είναι ζήτημα αναλογιών ποσοστών χρωστικών

Ωστόσο αν θέλουμε να σημαδέψουμε κάποιες βασικές αρθρώσεις μέσα από τις οποίες ο

ελληνικός Διαφωτισμός αποδυναμώθηκε βαθμιαία παραχωρώντας το προβάδισμα σε άλλα

πολιτισμικά κινήματα ίσως το πιο χαρακτηριστικό φαινόμενο που θα είχαμε να

σημειώσουμε θα είταν η ίδια η Επανάσταση και κατά συνέπειά της η σύσταση του νέου

ελληνικού Κράτους Έτσι σαν μια δεύτερη βαθμίδα για πολλούς λόγους θα μπορούσαμε να

αναγράψουμε το 1833 και ως Τρίτη τα χρόνια που θα είναι γύρω στον άξονα του 1850 Ένα

άλμα πενήντα χρόνια μετά θα δείξει τη μεγάλη απόκλιση ανάμεσα στην ορμητική στιγμή

του Διαφωτισμού και στο τέλος τουraquo Νεοελληνικός Διαφωτισμός Αθήνα 71998 σσ 91-91

(1977) 3 Μάουρερ Γκ Λ Ο ελληνικός λαός εισαγ Επιμ Τάσος Βουρνάς Τολίδη Αθήνα 1976 σ

544

5

αμιγώς και τη ζωγραφική Εδώ εγγράφονται κάποιες επιλεκτικές επιρροές από το

ρεύμα του ρομαντισμού με τη μορφή όμως ενός laquoρομαντικού κλασικισμούraquo Η

νοσταλγία για το αξεπέραστο αρχαίο παρελθόν η μελαγχολική ατμόσφαιρα και η

έξαρση της ελευθερίας αποτελούν στοιχεία που έλκουν τους Έλληνες καλλιτέχνες

και αποτυπώνονται ιδιαίτερα στις ιστορικές συνθέσεις4

Η νεοελληνική τέχνη ήταν παραδοσιακά δεκτική σε επιρροές από μεγάλα

ευρωπαϊκά κέντρα Από τα μέσα του 18ου αιώνα οι Έλληνες διαφωτιστές έθεταν ως

στόχο την οικειοποίηση των επιτευγμάτων του laquoπροηγμένουraquo δυτικού κόσμου

5

Κρατικά κτίρια σχολεία και κατοικίες διακοσμούνται με λιθογραφίες βαυαρών

καλλιτεχνών όπως ο Peter von Hess ή o K Krazeeisen με απεικονίσεις του αγώνα

κατά των Οθωμανών

Έτσι η laquoλόγιαraquo και laquoεξευρωπαϊσμένηraquo τέχνη με τη δεξιοτεχνική αναπαραστατική

ακρίβεια βρήκε πρόσφορο έδαφος ιδιαίτερα στα καλλιεργημένα και ανερχόμενα

κοινωνικά στρώματα των πόλεων που στελεχώνουν και τους κρατικούς μηχανισμούς

Η μεταβυζαντινή και η λαϊκή παράδοση με τα αδιαβάθμητα χρώματα και την

έλλειψη προοπτικής εξακολούθησε αντίθετα να επιβιώνει κυρίως στην επαρχία

έχοντας ήδη ενσωματώσει αρκετά από τα νέα στοιχεία Δεν θα είναι ωστόσο η

τελευταία που θα κληθεί να ιστορήσει το πολιτιστικό πρόσωπο της νέας εξουσίας

διακοσμώντας επίσημα κτίρια και δημόσιους χώρους

6

4 Σπητέρης Τ Τρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης 1660-1967 Εκδοτικός Οργανισμός

Πάπυρος Αθήνα 1979 τ Αrsquo σ 270

Στα έργα τους αποτυπώνονται και εμπεδώνονται τα

κλασικιστικά χαρακτηριστικά με την ιδεατή ερμηνεία των τραγικών γεγονότων που

συγκλόνισαν τον ελληνικό χώρο οι αγωνιστές παρουσιάζονται σαν τοπικοί άρχοντες

με άψογες παραδοσιακές ενδυμασίες Τα ιστορικά θέματα τα αρχαία μνημεία και τα

πορτρέτα με ακαδημαϊκό ύφος μονοπωλούν πλέον τις προτιμήσεις του νέου

laquoαστικούraquo κοινού Ιδίως οι προσωπογραφίες οφείλουν να αναδεικνύουν τον

εξευρωπαϊσμό των εικονιζόμενων την υπέρβαση της ανατολίτικης νοοτροπίας τους

την ομοιότητα με τα πρότυπά τους Στις αρχιτεκτονικές μορφές το νεοκλασικό ύφος

5 Για την τέχνη ειδικότερα Κωτίδης A Ελληνική τέχνη Ζωγραφική του 19ου αιώνα Εκδοτική

Αθηνών Αθήνα 1995 σ 20 6 Ζίας N laquoMικρόν εισοδικόν στις αναζητήσεις ελληνικής έκφρασης της γενιάς του lsquo30rdquoraquo Σε

αναζήτηση της ελληνικότητας H ldquoΓενιά του lsquo30rdquo Διεθνές Kέντρο Eικαστικών Tεχνών

laquoAέναονraquo Aθήνα 1994 σ 11-17 σ 17

6

εναρμονίζεται απόλυτα με το κυρίαρχο ρεύμα H φυσιογνωμία των δημόσιων και

ιδιωτικών κτιρίων διαπνέεται από τη μέριμνα αναβίωσης της αρχαίας πόλης

διαμορφώνοντας συνακόλουθα και την αισθητική μεγάλων τμημάτων του

πληθυσμού7

H Aκαδημία των Kαλών Tεχνών του Mονάχου το Παρίσι και η Pώμη γίνονται

οι σημαντικότεροι πόλοι έλξης για τους Έλληνες καλλιτέχνες που εγγράφονται

τεχνοτροπικά σrsquo αυτές τις μεγάλες σχολές της Δύσης

8

Το 1836 ιδρύεται το laquoΣχολείον των Tεχνώνraquo Στις βασικές του προτεραιότητες

ήταν η ταχεία προσαρμογή των παραδοσιακών Ελλήνων καλλιτεχνών και τεχνιτών

στις ευρωπαϊκές ακαδημαϊκές αντιλήψεις ώστε να αντιμετωπιστούν οι αυξημένες

ανάγκες που προέκυπταν από την ανοικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας Έτσι

στελεχώνεται κυρίως από ξένους καλλιτέχνες που ζουν στην Ελλάδα

Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι

της περιόδου είναι ο Ανδρέας Κριεζής (1813 ndash 1880) με σπουδές στο Παρίσι ο

Διονύσιος Τσόκος (1814 ndash 1862) που σπούδασε στη Βενετία ο Θεόδωρος Βρυζάκης

(1814 ndash 1878) με σπουδές στο Μόναχο και ο Φίλιππος Μαργαρίτης (1810 ndash 1892)

με σπουδές στη Ρώμη και το Μόναχο Το θεματικό τους υλικό αντλείται από τη

σύγχρονη ελληνική ιστορία την αρχαιότητα και τη μυθολογία ενώ υφολογικά

ακολουθούν τις διατυπώσεις της ακαδημαϊκής ευρωπαϊκής τέχνης Χαρακτηριστικό

γνώρισμα των ιστορικών τους αναπαραστάσεων είναι η προσπάθεια εξιδανίκευσης

και μια ρομαντική ατμόσφαιρα

9

7 Πολίτης Α Ρομαντικά χρόνια Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830 ndash 1880

ΕΜΝΕ ndash Μνήμων Αθήνα 1993 σ 85

O κλασικισμός

και ο ακαδημαϊσμός ορίζουν το κλίμα του ιδρύματος H διδασκαλία προσέβλεπε στην

αφομοίωση αυστηρών μορφοπλαστικών κανόνων με σημείο αναφοράς την

αρχαιότητα Την κυριαρχία του εν λόγω κλίματος μαρτυρά και η ένταξη στο

πρόγραμμα του μαθήματος της Μυθολογίας εφόσον ο αρχαίος κόσμος αποτελεί

αδιαπραγμάτευτη αναφορά θεωρείται αναγκαία η επαφή των καλλιτεχνών με τη

βασική πηγή του θεματικού τους υλικού

8 Xρήστου Xρ H Eθνική Πινακοθήκη Eλληνική Zωγραφική 19ος - 20ος αιώνας Eκδοτική

Aθηνών Aθήνα 1992 σ 12 13 9Οι κυριότεροι από τους ξένους καλλιτέχνες που δίδαξαν ήταν οι L Thiers P Hess K

Rottman C Siegel P Bonitore R Ceccoli και V Lanza Λυδάκης Στ Ιστορία της

νεοελληνικής ζωγραφικής Μέλισσα Αθήνα 1976 σ 75 76

7

Τα μαθήματα ακολουθούσαν συγκεκριμένη πορεία κατά την προσφιλή

ευρωπαϊκή πρακτική τα καλλιτεχνικά έργα της αρχαιότητας δεν αντιμετωπίζονταν ως

απλή πηγή έμπνευσης αλλά ως πρό τυπα προ ς μίμηση Η άσκηση των σπο υδαστών

ξεκινούσε με την προσεκτική αντιγραφή λιθογράφων και εκμαγείων και

ολοκληρωνόταν με τη μελέτη έργων σε μουσεία και γλυπτοθήκες που αποτελούσαν

το αναγκαίο πλαισίωμα των σχολών καλών τεχνών της εποχής10

Ο περιορισμένος αριθμός των καθηγητών στο Σχολείον οδήγησε στην επιλογή

όπως και στη δημοτική εκπαίδευση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου διδασκαλίας

Έτσι οι πιο προχωρημένοι σπουδαστές επέβλεπαν και καθοδηγούσαν τους

υπόλοιπους Οι απόφοιτοι πέραν της καλλιτεχνικής τους δραστηριότητας υπήρξαν

και οι πρώτοι καθηγητές των εικαστικών μαθημάτων στα σχολεία τα γυμνάσια και

στις δασκαλικές σχολές

Με το χρόνο

ωστόσο η προσκόλληση στην κλασική αρχαιότητα θα αποκόψει την ελληνική

εικαστική δημιουργία από τα δρώμενα στον ευρωπαϊκό χώρο Η προαναφερθείσα

ρήση του Μάουρερ ισχύει έτσι όλο και περισσότερο ως προς το δεύτερό της σκέλος

Τον Ιούλιο του 1844 εγκαινιάστηκε η πρώτη ετήσια έκθεση με έργα των

αποφοίτων του Σχολείου των Tεχνών O θεσμός διατηρήθηκε μέχρι την έξωση του

Όθωνα το 1862 και είχε μεγάλη απήχηση καθώς αποτελούσε μοναδική ευκαιρία για

την επαφή του ευρύτερου κοινού με την εικαστική δημιουργία Συνιστούσε επιπλέον

ένα μείζον κοσμικό γεγονός με λαμπρή τελετή έναρξης στην οποία συμμετείχαν ο

Όθωνας υπουργοί και προσωπικότητες της εποχής Λόγοι προσφωνήσεις και σχόλια

σχετικά με τα εκτιθέμενα έργα καταγράφονται στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο

δίνοντας το στίγμα της εποχής Αποκαλυπτικές είναι οι ομιλίες του Λύσανδρου

Καυτατζόγλου διευθυντή του Σχολείου από το 1844 έως το 1862 που δημοσιεύονται

στον τύπο και αποτελούν είδος μανιφέστων Η ελληνικότητα ταυτίζεται με τον

κλασικισμό ο laquoδιδακτικόςraquo σκοπός της τέχνης εκπληρώνεται μόνο όταν

ανταποκρίνεται στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας η ελληνιστική και η βυζαντινή

παράδοση απαξιώνονται ως εκφράσεις παρακμής καθότι χαρακτηρίζονται από

laquoπαντελή έλλειψη αρμονίαςraquo11

10 Mπίρης K Iστορία του Eθνικού Mετσοβίου Πολυτεχνείου Aθήνα 1957 σ

11 Καυτατζόγλου Λ Λόγος εκφωνηθείς κατά την επέτειον τελετήν του Βασιλικού

Πολυτεχνείου (24 Ιουλίου 1949) επί της κατά το πέμπτον καλλιτεχνικόν έτος εκθέσεως των

διαγωνισμών Αθήνα 1852

8

H αντίληψη του Καυτατζόγλου έτσι όπως αποτυπώνεται στους λόγους και τα

κείμενά του κυριαρχεί στους κύκλους των laquoδιανοουμένωνraquo και των καλλιτεχνών της

εποχής H ταύτιση της laquoελληνικότηταςraquo με τον κλασικισμό θα εκτοπίσει για πολλές

δεκαετίες κάθε άλλη ευρωπαϊκή επίδραση και θα ανακόψει οποιαδήποτε εγχείρημα

έρευνας και αξιολόγησης της βυζαντινής και μεταβυζαντινής εικαστικής παράδοσης

Πάνω σε αυτό το θεωρητικό υπόστρωμα επιχειρείται και η καθιέρωση μιας

θρησκευτικής τέχνης ευθυγραμμισμένης με την λόγια κοσμική ζωγραφική Κύριος

εκφραστής της τάσης αυτής είναι ο Ludwig Thierch (1825-1909) καθηγητής στο

Σχολείο των Tεχνών

Οι αντιδράσεις δεν λείπουν αλλά είναι λιγοστές Σrsquo αυτές συγκαταλέγεται η

έκδοση της Eρμηνείας των Zωγράφων του μοναχού Διονυσίου το 185212 στην οποία

διατυπώνονται επιφυλάξεις για τη νόθευση της βυζαντινής τεχνοτροπίας με δυτικά

στοιχεία σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Kαυταντζόγλου και του Thierch Tο

βιβλίο του Σπ Zαμπέλιου με τη σειρά του προκάλεσε συζητήσεις για τη θέση της

βυζαντινής τέχνης στη νεοελληνική πολιτιστική ζωή13

Για το laquoκοινόraquo ωστόσο η δεξιοτεχνία στην εκτέλεση και η αναπαραστατική

ευχέρεια η laquoάκρα ομοιότηςraquo αποτελούν τα ασφαλέστερα κριτήρια στην προσέγγιση

και αξιολόγηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας Τα κριτήρια αυτά επικυρώνονταν και

από τις κριτικές παρουσιάσεις των εικαστικών έργων στον τύπο της εποχής Εκτός

από τις εκθέσεις στο Πολυτεχνείο πραγματοποιούνται ορισμένες άλλες εικαστικές

εκδηλώσεις όπως τα Oλύμπεια που ξεκίνησαν το 1859 και εξελίχθηκαν σε σημαντικό

θεσμό Συχνές επίσης ήταν οι παρουσιάσεις μεμονωμένων έργων σε προθήκες

καταστημάτων εργαστήρια καλλιτεχνών και άλλες αίθουσες Τα δημοφιλέστερα

έργα τυπώνονται με την τεχνική της χαλκογραφίας ή της λιθογραφίας και βρίσκουν

Τέλος έντονες διαφωνίες θα

πυροδοτήσουν τόσο ο τρόπος αγιογράφησης της Mητρόπολης όσο και η

κυβερνητική απόφαση κατεδάφισης της Kαπνικαρέας για λόγους κυκλοφοριακούς

και αισθητικούς

12 Η Ερμηνεία γράφτηκε τον 17ο αιώνα και αποτελεί μια σειρά από οδηγίες παλαιότερων

χειρογράφων σχετικά με την τέχνη της εκκλησιαστικής εικονογραφίας Η επανέκδοσή του το

1852 αποτέλεσε ένα πρώτο βοήθημα για τη συνέχιση της βυζαντινότροπης εικαστικής

παράδοσης 13 Ζαμπέλιος Σπ Βυζαντιναί μελέται περί των πηγών της νεοελληνικής εθνότητος από Ηrsquo

μέχρι Ιrsquo εκατοενταετηρίδος Αθήνα 1858

9

μεγάλη ανταπόκριση καθώς προσφέρονται σε προσιτές τιμές Οι εικόνες αυτές

προσεκτικά επιλεγμένες με βάση το εθνικό και ηθικοπλαστικό τους περιεχόμενο

αποτελούν και το συνηθισμένο διάκοσμο των σχολικών αιθουσών

Σε ανάλογο πλαίσιο κινείται και το σχολείο από το δημοτικό ως το

Πανεπιστήμιο Διακηρυγμένος στόχος του τελευταίου είναι η laquoμετακένωσηraquo της

γνώσης προς την laquoΑνατολήraquo Το Πανεπιστήμιο με τα λόγια του Κ Λάππα laquoήταν

κάτι περισσότερο από ένα εκπαιδευτικό ίδρυμαraquo Σε όλον τον 19ον αιώνα εμφανίζεται

ως φορέας μιας υψηλής εθνικής αποστολής που δικαιολογεί τους χαρακτηρισμούς

ldquoεργαστήριο πατριωτισμούrdquo και ldquoόργανο εθνικής προπαγάνδαςrdquo που αποδίδονται σrsquo

αυτό14

Πιο σύνθετα είναι τα πράγματα στους άλλους εκπαιδευτικούς θεσμούς Τα

νομοσχέδια του 1834 για το laquoσχολείο του λαούraquo ή αλλιώς δημοτικό και του 1836 για

το ελληνικό σχολείο και το γυμνάσιο φιλόδοξα ως προς τους στόχους απείχαν πολύ

από το να τους εκπληρώσουν

Αν κρίνουμε από την προσέλευση των φοιτητών μέχρι τις αρχές την έξωση

του Όθωνα τους ετήσιους απολογιστικούς πρυτανικούς λόγους και τις σχετικές

συζητήσεις την εποχή αυτή φαίνεται ότι το Πανεπιστήμιο είναι ένας από τους λίγους

εκπαιδευτικούς θεσμούς που αποκρίθηκε σχετικά ικανοποιητικά στους αρχικούς του

στόχους

Ελλείψει οικονομικών μέσων υποδομής και ικανού αριθμού καλά

καταρτισμένων δασκάλων υιοθετήθηκε και εδώ ενάντια στους παιδαγωγικούς

προσανατολισμούς των υπεύθυνων της Αντιβασιλείας η αλληλοδιδακτική μέθοδος

διδασκαλίας με αποτέλεσμα η επτάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση που προβλεπόταν

από το νόμο του 1834 να μειωθεί σε λιγότερο από τέσσερα Η μάλλον απογοητευτική

ανταπόκριση των δήμων από οικονομική αδυναμία ελλιπή κατανόηση ή αδιαφορία

στην ίδρυση λειτουργία και μισθοδοσία του προσωπικού των δασκάλων κατά

πρώτον είχε σαν αποτέλεσμα ο αριθμός των παιδιών κυρίως των κοριτσιών που

πήγαιναν σχολείο να είναι μικρός τα σχολεία να είναι σε μάλλον κακή κατάσταση

και οι δάσκαλοι να βρίσκονται οικονομικά και κοινωνικά σε εξαιρετικά δυσχερή

14 Κ Λάππας Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα ΙΑΕΝ _ ΓΓΝΓ

ΚΕΕ ΕΙΕ 2004 σ 131

10

κατάσταση Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν η κατάργηση του Διδασκαλείου στις 24

Μαρτίου 186415

Ανάλογη είναι και η κατάσταση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση Η υιοθέτηση της

αλληλοδιδακτικής στο δημοτικό είχε σαν αποτέλεσμα να φθάνει γρήγορα και

απαράσκευα πολύ μεγάλο τμήμα των αποφοίτων στο ελληνικό και από εκεί στο

γυμνάσιο Η σχετικά εύκολη πρόσβαση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση σε συνδυασμό με

την αξία των σχολικών τίτλων σε μία αγροτική κοινωνία και σε μία συγκυρία

συγκρότησης των κρατικών μηχανισμών εξέβαλε σε μία laquoανισορροπίαraquo που θα

διατηρηθεί μέχρι κοντά στις μέρες μας σε αντίθεση με τη μεγάλη σχολική διαρροή

στο δημοτικό ο αριθμός των μαθητών της laquoμέσηςraquo θα είναι συγκριτικά υψηλός

Η πρώτη αυτή ανισορροπία τυπική και άλλων αγροτικών κοινωνιών όπως η

Ιταλία του 19ου αιώνα σημαδεύεται από δύο άλλα στοιχεία τη μικρή παρουσία των

γυναικών και το laquoθεωρητικόraquo προσανατολισμό του σχολείου Αυτά δεν απορρέουν

μόνο από τις νοοτροπίες μίας κοινωνίας έντονα αγροτικής και τις περιορισμένες

οικονομικές δυνατότητες αλλά και την απουσία στόχων Η οικονομική δυσπραγία

είχε ως αποτέλεσμα να φτιαχτούν λιγοστά σχολεία για τα κορίτσια και να περικοπούν

στα ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια τα μαθήματα εκείνα που δεν θεωρούνται

laquoβασικάraquo όπως τα τεχνικά το σχέδιο και η γυμναστική Έτσι αποκλείστηκε η

μεγάλη πλειονότητα των κοριτσιών και επιτάθηκε ο laquoθεωρητικόςraquo προσανατολισμός

του σχολείου Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον περιρρέοντα κλασικισμό και

την αναιμική οικονομική ανάπτυξη μέχρι το 1880 διέγραψαν τα όρια της ελληνικής

laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης και γενικότερα του ελληνικού σχολείου Επιπλέον η σχολική

ζωή ρυθμίστηκε από αυστηρούς κανόνες και ιεραρχήσεις με στόχο την τυποποίηση

και την ομοιομορφία

Από αυτήν ακριβώς την περιοριστική και μηχανιστική αντίληψη διέπεται η

ένταξη των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο Στο δημοτικό οι μαθητές

διδάσκονταν κυρίως σχέδιο αντιγράφοντας υποδείγματα Σύμφωνα με τις οδηγίες για

το μάθημα της χειροτεχνίας ο τρόπος διδασκαλίας έπρεπε να είναι laquoομοιόμορφος

ίδιος ακριβώς με την διδασκαλίαν της γλώσσαςraquo16

15 Για τα ζητήματα αυτή διαφωτιστική είναι η αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Χ Π

Τζήκα Το Βασιλικό Διδασκαλείο 1834-1864 τόμοι Α και Β΄ ΑΠΘ 1996

Είναι χαρακτηριστικό ότι για την

16 Χριστοφίδης Η laquoΠερί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα σχολεία

των κορασίωνraquo Ο Παιδαγωγός έτος Αrsquo Πειραιάς 1839 σ 221 ndash 287

11

laquoευκολία της παραδόσεωςraquo προτείνονται πενήντα ένα συνολικά laquoπροστάγματαraquo και

laquoπαραγγέλματαraquo ώστε να καθορίζονται και οι παραμικρές λεπτομέρειες στις

κινήσεις Η αξιολόγηση αφορούσε όχι μόνο τα παραγόμενα έργα αλλά και τη

συμπεριφορά με βάση ένα σύστημα συνεχών βραβεύσεων και τιμωριών

H ανάπτυξη των χειροτεχνικών δεξιοτήτων στην οποία προσέβλεπαν τα

εικαστικά μαθήματα συνδεόταν με μια σαφή επαγγελματική χρησιμότητα διακριτή

για τα δύο φύλα Έτσι ενώ στα σχολεία αρένων προτάχθηκαν η γραμμική ιχνογραφία

και το τεχνικό σχέδιο στα σχολεία θηλέων το πρόγραμμα περιλάμβανε κυρίως τη

δημιουργία διαφόρων εργόχειρων17 Στα ιδιωτικά laquoανώτερα παρθεναγωγείαraquo μάλιστα

τα εικαστικά μαθήματα θεωρήθηκαν ασχολία κατάλληλη για τις μετέπειτα

laquoοικοδέσποινεςraquo των εύπορων στρωμάτων Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση που αφορούσε

σχεδόν αποκλειστικά τα αγόρια τα μαθήματα της ιχνογραφίας και της καλλιγραφίας

διδάσκονταν όπου ήταν εφικτό από ειδικούς laquoιχνογράφουςraquo κυρίως απόφοιτους του

Σχολείου των Tεχνών που όμως ήταν ελάχιστοι και δεν διέθεταν ειδική παιδαγωγική

κατάρτιση18

Σημάδια ανανέωσης Η ηθογραφία και οι νέες παιδαγωγικές μέθοδοι

(1875-1910)

Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διαρκώς εντονότερη αμφισβήτηση τόσο της

υφιστάμενης εκπαίδευσης όσο και των κυρίαρχων μορφών αισθητικής Πάρα την

εμφάνιση σημαδιών ανανέωσης οι αλλαγές είναι λίγες Υπερισχύουν εν τέλει για

μία ακόμη φορά οι παραδοσιακές αντιλήψεις και διατηρούνται συχνά με νεοτερικό

μανδύα οι υφιστάμενες δομές τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην εικαστική

δημιουργία

Το εν λόγω χρονικό διάστημα πρωταγωνιστούν οι καλλιτέχνες που μαθήτευσαν

δίπλα στους πρώτους δασκάλους και ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην Ευρώπη

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυτούς

17 Zιώγου- Kαραστεργίου Σ H Mέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Eλλάδα (1830-1893)

IAEN Aθήνα 1986 σ 222 18 Το μάθημα της παιδαγωγικής εντάχθηκε στο πρόγραμμα της Σχολής Καλών Τεχνών πολλά

χρόνια αργότερα το 1935 Μπίρης Κ όπ π σ 79

12

που ακολουθούσαν το πνεύμα της σχολής του Μονάχου και εκείνους που

σχετίστηκαν με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα κυρίως το Παρίσι αλλά και τη Ρώμη Στην

πρώτη ομάδα ανήκουν ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 ndash 1904) ο Νικόλαος Γύζης (1842

ndash 1901) και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1839 ndash 1907) Εκπρόσωποι της δεύτερης

ομάδας είναι ο Νικόλαος Ξυδιάς ndash Τυπάλδος (1828 ndash 1909) με σπουδές στο Παρίσι

στο οποίο και εγκαταστάθηκε και ο Γεώργιος Άβλιχος 1842 ndash 1905) που ακολουθεί

την ιταλική παράδοση19

Με την έξωση του Όθωνα το 1862 απομακρύνεται και ο Λ Kαυταντζόγλου

από τη θέση του διευθυντή του Σχολείου των Tεχνών το οποίο το επόμενο έτος

αναδιοργανώνεται

20

Καθώς διαμορφώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του νεοπαγούς κράτους η

ζωγραφική θεματολογία μετατοπίζεται σταδιακά από τις προσωπογραφίες και τα

ιστορικά θέματα στην ηθογραφία και την τοπιογραφία Οι απεικονίσεις των μνημείων

της κλασικής αρχαιότητας έχουν κουράσει το κοινό Η ηθογραφία με τις

εξιδανικευμένες απεικονίσεις από τον ιδιωτικό βίο αποτελεί ουσιαστικά μια αστική

έκφραση που έχει τις ρίζες της στις αστικοποιημένες κοινωνίες των Κάτω Χωρών του

17ου αιώνα

Το ενδιαφέρον της νέας διεύθυνσης εστιάζεται κυρίως στα

τεχνικά μαθήματα Το κλίμα της διδασκαλίας απηχούσε τις κατεστημένες αντιλήψεις

της εποχής σύμφωνα με τις οποίες η αναπαραστατική ικανότητα ήταν το

σημαντικότερο εφόδιο του εικαστικού καλλιτέχνη H μαθητεία επικεντρώνεται

πρωτίστως στο δεξιοτεχνικό χειρισμό των μέσων και των υλικών που επιτυγχάνεται

διαμέσου της επανάληψης και της συνεχούς άσκησης

Σκηνές από την καθημερινή ζωή της πόλης και της υπαίθρου λαϊκά έθιμα και

παραδόσεις αποτελούν τις νέες πηγές έμπνευσης που προσεγγίζονται όμως με

τρόπο ειδυλλιακό Ως προς τη μορφή η ηθογραφία συνδυάζει την ακρίβεια του

νατουραλισμού με το πνεύμα του ιδεαλισμού παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως

ιδανικούς εκπροσώπους ενός ιδεατού κόσμου Tα Kάλαντα του Nικηφόρου Λύτρα

(1872) είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα της περιόδου η ιδιαίτερη

σημασία του δεν εντοπίζεται μόνο στην καταγραφή των λαογραφικών στοιχείων

αλλά και στο γεγονός ότι συνδέεται με την ανάδυση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος

19 Στεφανίδης Μ 2001 Ελληνομουσείον Έξι αιώνες ελληνικής ζωγραφικής Μίλητος Αθήνα

2001 τ Αrsquo σ 28 20 Μπίρης Κ όπ π σ 49

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

5

αμιγώς και τη ζωγραφική Εδώ εγγράφονται κάποιες επιλεκτικές επιρροές από το

ρεύμα του ρομαντισμού με τη μορφή όμως ενός laquoρομαντικού κλασικισμούraquo Η

νοσταλγία για το αξεπέραστο αρχαίο παρελθόν η μελαγχολική ατμόσφαιρα και η

έξαρση της ελευθερίας αποτελούν στοιχεία που έλκουν τους Έλληνες καλλιτέχνες

και αποτυπώνονται ιδιαίτερα στις ιστορικές συνθέσεις4

Η νεοελληνική τέχνη ήταν παραδοσιακά δεκτική σε επιρροές από μεγάλα

ευρωπαϊκά κέντρα Από τα μέσα του 18ου αιώνα οι Έλληνες διαφωτιστές έθεταν ως

στόχο την οικειοποίηση των επιτευγμάτων του laquoπροηγμένουraquo δυτικού κόσμου

5

Κρατικά κτίρια σχολεία και κατοικίες διακοσμούνται με λιθογραφίες βαυαρών

καλλιτεχνών όπως ο Peter von Hess ή o K Krazeeisen με απεικονίσεις του αγώνα

κατά των Οθωμανών

Έτσι η laquoλόγιαraquo και laquoεξευρωπαϊσμένηraquo τέχνη με τη δεξιοτεχνική αναπαραστατική

ακρίβεια βρήκε πρόσφορο έδαφος ιδιαίτερα στα καλλιεργημένα και ανερχόμενα

κοινωνικά στρώματα των πόλεων που στελεχώνουν και τους κρατικούς μηχανισμούς

Η μεταβυζαντινή και η λαϊκή παράδοση με τα αδιαβάθμητα χρώματα και την

έλλειψη προοπτικής εξακολούθησε αντίθετα να επιβιώνει κυρίως στην επαρχία

έχοντας ήδη ενσωματώσει αρκετά από τα νέα στοιχεία Δεν θα είναι ωστόσο η

τελευταία που θα κληθεί να ιστορήσει το πολιτιστικό πρόσωπο της νέας εξουσίας

διακοσμώντας επίσημα κτίρια και δημόσιους χώρους

6

4 Σπητέρης Τ Τρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης 1660-1967 Εκδοτικός Οργανισμός

Πάπυρος Αθήνα 1979 τ Αrsquo σ 270

Στα έργα τους αποτυπώνονται και εμπεδώνονται τα

κλασικιστικά χαρακτηριστικά με την ιδεατή ερμηνεία των τραγικών γεγονότων που

συγκλόνισαν τον ελληνικό χώρο οι αγωνιστές παρουσιάζονται σαν τοπικοί άρχοντες

με άψογες παραδοσιακές ενδυμασίες Τα ιστορικά θέματα τα αρχαία μνημεία και τα

πορτρέτα με ακαδημαϊκό ύφος μονοπωλούν πλέον τις προτιμήσεις του νέου

laquoαστικούraquo κοινού Ιδίως οι προσωπογραφίες οφείλουν να αναδεικνύουν τον

εξευρωπαϊσμό των εικονιζόμενων την υπέρβαση της ανατολίτικης νοοτροπίας τους

την ομοιότητα με τα πρότυπά τους Στις αρχιτεκτονικές μορφές το νεοκλασικό ύφος

5 Για την τέχνη ειδικότερα Κωτίδης A Ελληνική τέχνη Ζωγραφική του 19ου αιώνα Εκδοτική

Αθηνών Αθήνα 1995 σ 20 6 Ζίας N laquoMικρόν εισοδικόν στις αναζητήσεις ελληνικής έκφρασης της γενιάς του lsquo30rdquoraquo Σε

αναζήτηση της ελληνικότητας H ldquoΓενιά του lsquo30rdquo Διεθνές Kέντρο Eικαστικών Tεχνών

laquoAέναονraquo Aθήνα 1994 σ 11-17 σ 17

6

εναρμονίζεται απόλυτα με το κυρίαρχο ρεύμα H φυσιογνωμία των δημόσιων και

ιδιωτικών κτιρίων διαπνέεται από τη μέριμνα αναβίωσης της αρχαίας πόλης

διαμορφώνοντας συνακόλουθα και την αισθητική μεγάλων τμημάτων του

πληθυσμού7

H Aκαδημία των Kαλών Tεχνών του Mονάχου το Παρίσι και η Pώμη γίνονται

οι σημαντικότεροι πόλοι έλξης για τους Έλληνες καλλιτέχνες που εγγράφονται

τεχνοτροπικά σrsquo αυτές τις μεγάλες σχολές της Δύσης

8

Το 1836 ιδρύεται το laquoΣχολείον των Tεχνώνraquo Στις βασικές του προτεραιότητες

ήταν η ταχεία προσαρμογή των παραδοσιακών Ελλήνων καλλιτεχνών και τεχνιτών

στις ευρωπαϊκές ακαδημαϊκές αντιλήψεις ώστε να αντιμετωπιστούν οι αυξημένες

ανάγκες που προέκυπταν από την ανοικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας Έτσι

στελεχώνεται κυρίως από ξένους καλλιτέχνες που ζουν στην Ελλάδα

Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι

της περιόδου είναι ο Ανδρέας Κριεζής (1813 ndash 1880) με σπουδές στο Παρίσι ο

Διονύσιος Τσόκος (1814 ndash 1862) που σπούδασε στη Βενετία ο Θεόδωρος Βρυζάκης

(1814 ndash 1878) με σπουδές στο Μόναχο και ο Φίλιππος Μαργαρίτης (1810 ndash 1892)

με σπουδές στη Ρώμη και το Μόναχο Το θεματικό τους υλικό αντλείται από τη

σύγχρονη ελληνική ιστορία την αρχαιότητα και τη μυθολογία ενώ υφολογικά

ακολουθούν τις διατυπώσεις της ακαδημαϊκής ευρωπαϊκής τέχνης Χαρακτηριστικό

γνώρισμα των ιστορικών τους αναπαραστάσεων είναι η προσπάθεια εξιδανίκευσης

και μια ρομαντική ατμόσφαιρα

9

7 Πολίτης Α Ρομαντικά χρόνια Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830 ndash 1880

ΕΜΝΕ ndash Μνήμων Αθήνα 1993 σ 85

O κλασικισμός

και ο ακαδημαϊσμός ορίζουν το κλίμα του ιδρύματος H διδασκαλία προσέβλεπε στην

αφομοίωση αυστηρών μορφοπλαστικών κανόνων με σημείο αναφοράς την

αρχαιότητα Την κυριαρχία του εν λόγω κλίματος μαρτυρά και η ένταξη στο

πρόγραμμα του μαθήματος της Μυθολογίας εφόσον ο αρχαίος κόσμος αποτελεί

αδιαπραγμάτευτη αναφορά θεωρείται αναγκαία η επαφή των καλλιτεχνών με τη

βασική πηγή του θεματικού τους υλικού

8 Xρήστου Xρ H Eθνική Πινακοθήκη Eλληνική Zωγραφική 19ος - 20ος αιώνας Eκδοτική

Aθηνών Aθήνα 1992 σ 12 13 9Οι κυριότεροι από τους ξένους καλλιτέχνες που δίδαξαν ήταν οι L Thiers P Hess K

Rottman C Siegel P Bonitore R Ceccoli και V Lanza Λυδάκης Στ Ιστορία της

νεοελληνικής ζωγραφικής Μέλισσα Αθήνα 1976 σ 75 76

7

Τα μαθήματα ακολουθούσαν συγκεκριμένη πορεία κατά την προσφιλή

ευρωπαϊκή πρακτική τα καλλιτεχνικά έργα της αρχαιότητας δεν αντιμετωπίζονταν ως

απλή πηγή έμπνευσης αλλά ως πρό τυπα προ ς μίμηση Η άσκηση των σπο υδαστών

ξεκινούσε με την προσεκτική αντιγραφή λιθογράφων και εκμαγείων και

ολοκληρωνόταν με τη μελέτη έργων σε μουσεία και γλυπτοθήκες που αποτελούσαν

το αναγκαίο πλαισίωμα των σχολών καλών τεχνών της εποχής10

Ο περιορισμένος αριθμός των καθηγητών στο Σχολείον οδήγησε στην επιλογή

όπως και στη δημοτική εκπαίδευση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου διδασκαλίας

Έτσι οι πιο προχωρημένοι σπουδαστές επέβλεπαν και καθοδηγούσαν τους

υπόλοιπους Οι απόφοιτοι πέραν της καλλιτεχνικής τους δραστηριότητας υπήρξαν

και οι πρώτοι καθηγητές των εικαστικών μαθημάτων στα σχολεία τα γυμνάσια και

στις δασκαλικές σχολές

Με το χρόνο

ωστόσο η προσκόλληση στην κλασική αρχαιότητα θα αποκόψει την ελληνική

εικαστική δημιουργία από τα δρώμενα στον ευρωπαϊκό χώρο Η προαναφερθείσα

ρήση του Μάουρερ ισχύει έτσι όλο και περισσότερο ως προς το δεύτερό της σκέλος

Τον Ιούλιο του 1844 εγκαινιάστηκε η πρώτη ετήσια έκθεση με έργα των

αποφοίτων του Σχολείου των Tεχνών O θεσμός διατηρήθηκε μέχρι την έξωση του

Όθωνα το 1862 και είχε μεγάλη απήχηση καθώς αποτελούσε μοναδική ευκαιρία για

την επαφή του ευρύτερου κοινού με την εικαστική δημιουργία Συνιστούσε επιπλέον

ένα μείζον κοσμικό γεγονός με λαμπρή τελετή έναρξης στην οποία συμμετείχαν ο

Όθωνας υπουργοί και προσωπικότητες της εποχής Λόγοι προσφωνήσεις και σχόλια

σχετικά με τα εκτιθέμενα έργα καταγράφονται στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο

δίνοντας το στίγμα της εποχής Αποκαλυπτικές είναι οι ομιλίες του Λύσανδρου

Καυτατζόγλου διευθυντή του Σχολείου από το 1844 έως το 1862 που δημοσιεύονται

στον τύπο και αποτελούν είδος μανιφέστων Η ελληνικότητα ταυτίζεται με τον

κλασικισμό ο laquoδιδακτικόςraquo σκοπός της τέχνης εκπληρώνεται μόνο όταν

ανταποκρίνεται στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας η ελληνιστική και η βυζαντινή

παράδοση απαξιώνονται ως εκφράσεις παρακμής καθότι χαρακτηρίζονται από

laquoπαντελή έλλειψη αρμονίαςraquo11

10 Mπίρης K Iστορία του Eθνικού Mετσοβίου Πολυτεχνείου Aθήνα 1957 σ

11 Καυτατζόγλου Λ Λόγος εκφωνηθείς κατά την επέτειον τελετήν του Βασιλικού

Πολυτεχνείου (24 Ιουλίου 1949) επί της κατά το πέμπτον καλλιτεχνικόν έτος εκθέσεως των

διαγωνισμών Αθήνα 1852

8

H αντίληψη του Καυτατζόγλου έτσι όπως αποτυπώνεται στους λόγους και τα

κείμενά του κυριαρχεί στους κύκλους των laquoδιανοουμένωνraquo και των καλλιτεχνών της

εποχής H ταύτιση της laquoελληνικότηταςraquo με τον κλασικισμό θα εκτοπίσει για πολλές

δεκαετίες κάθε άλλη ευρωπαϊκή επίδραση και θα ανακόψει οποιαδήποτε εγχείρημα

έρευνας και αξιολόγησης της βυζαντινής και μεταβυζαντινής εικαστικής παράδοσης

Πάνω σε αυτό το θεωρητικό υπόστρωμα επιχειρείται και η καθιέρωση μιας

θρησκευτικής τέχνης ευθυγραμμισμένης με την λόγια κοσμική ζωγραφική Κύριος

εκφραστής της τάσης αυτής είναι ο Ludwig Thierch (1825-1909) καθηγητής στο

Σχολείο των Tεχνών

Οι αντιδράσεις δεν λείπουν αλλά είναι λιγοστές Σrsquo αυτές συγκαταλέγεται η

έκδοση της Eρμηνείας των Zωγράφων του μοναχού Διονυσίου το 185212 στην οποία

διατυπώνονται επιφυλάξεις για τη νόθευση της βυζαντινής τεχνοτροπίας με δυτικά

στοιχεία σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Kαυταντζόγλου και του Thierch Tο

βιβλίο του Σπ Zαμπέλιου με τη σειρά του προκάλεσε συζητήσεις για τη θέση της

βυζαντινής τέχνης στη νεοελληνική πολιτιστική ζωή13

Για το laquoκοινόraquo ωστόσο η δεξιοτεχνία στην εκτέλεση και η αναπαραστατική

ευχέρεια η laquoάκρα ομοιότηςraquo αποτελούν τα ασφαλέστερα κριτήρια στην προσέγγιση

και αξιολόγηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας Τα κριτήρια αυτά επικυρώνονταν και

από τις κριτικές παρουσιάσεις των εικαστικών έργων στον τύπο της εποχής Εκτός

από τις εκθέσεις στο Πολυτεχνείο πραγματοποιούνται ορισμένες άλλες εικαστικές

εκδηλώσεις όπως τα Oλύμπεια που ξεκίνησαν το 1859 και εξελίχθηκαν σε σημαντικό

θεσμό Συχνές επίσης ήταν οι παρουσιάσεις μεμονωμένων έργων σε προθήκες

καταστημάτων εργαστήρια καλλιτεχνών και άλλες αίθουσες Τα δημοφιλέστερα

έργα τυπώνονται με την τεχνική της χαλκογραφίας ή της λιθογραφίας και βρίσκουν

Τέλος έντονες διαφωνίες θα

πυροδοτήσουν τόσο ο τρόπος αγιογράφησης της Mητρόπολης όσο και η

κυβερνητική απόφαση κατεδάφισης της Kαπνικαρέας για λόγους κυκλοφοριακούς

και αισθητικούς

12 Η Ερμηνεία γράφτηκε τον 17ο αιώνα και αποτελεί μια σειρά από οδηγίες παλαιότερων

χειρογράφων σχετικά με την τέχνη της εκκλησιαστικής εικονογραφίας Η επανέκδοσή του το

1852 αποτέλεσε ένα πρώτο βοήθημα για τη συνέχιση της βυζαντινότροπης εικαστικής

παράδοσης 13 Ζαμπέλιος Σπ Βυζαντιναί μελέται περί των πηγών της νεοελληνικής εθνότητος από Ηrsquo

μέχρι Ιrsquo εκατοενταετηρίδος Αθήνα 1858

9

μεγάλη ανταπόκριση καθώς προσφέρονται σε προσιτές τιμές Οι εικόνες αυτές

προσεκτικά επιλεγμένες με βάση το εθνικό και ηθικοπλαστικό τους περιεχόμενο

αποτελούν και το συνηθισμένο διάκοσμο των σχολικών αιθουσών

Σε ανάλογο πλαίσιο κινείται και το σχολείο από το δημοτικό ως το

Πανεπιστήμιο Διακηρυγμένος στόχος του τελευταίου είναι η laquoμετακένωσηraquo της

γνώσης προς την laquoΑνατολήraquo Το Πανεπιστήμιο με τα λόγια του Κ Λάππα laquoήταν

κάτι περισσότερο από ένα εκπαιδευτικό ίδρυμαraquo Σε όλον τον 19ον αιώνα εμφανίζεται

ως φορέας μιας υψηλής εθνικής αποστολής που δικαιολογεί τους χαρακτηρισμούς

ldquoεργαστήριο πατριωτισμούrdquo και ldquoόργανο εθνικής προπαγάνδαςrdquo που αποδίδονται σrsquo

αυτό14

Πιο σύνθετα είναι τα πράγματα στους άλλους εκπαιδευτικούς θεσμούς Τα

νομοσχέδια του 1834 για το laquoσχολείο του λαούraquo ή αλλιώς δημοτικό και του 1836 για

το ελληνικό σχολείο και το γυμνάσιο φιλόδοξα ως προς τους στόχους απείχαν πολύ

από το να τους εκπληρώσουν

Αν κρίνουμε από την προσέλευση των φοιτητών μέχρι τις αρχές την έξωση

του Όθωνα τους ετήσιους απολογιστικούς πρυτανικούς λόγους και τις σχετικές

συζητήσεις την εποχή αυτή φαίνεται ότι το Πανεπιστήμιο είναι ένας από τους λίγους

εκπαιδευτικούς θεσμούς που αποκρίθηκε σχετικά ικανοποιητικά στους αρχικούς του

στόχους

Ελλείψει οικονομικών μέσων υποδομής και ικανού αριθμού καλά

καταρτισμένων δασκάλων υιοθετήθηκε και εδώ ενάντια στους παιδαγωγικούς

προσανατολισμούς των υπεύθυνων της Αντιβασιλείας η αλληλοδιδακτική μέθοδος

διδασκαλίας με αποτέλεσμα η επτάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση που προβλεπόταν

από το νόμο του 1834 να μειωθεί σε λιγότερο από τέσσερα Η μάλλον απογοητευτική

ανταπόκριση των δήμων από οικονομική αδυναμία ελλιπή κατανόηση ή αδιαφορία

στην ίδρυση λειτουργία και μισθοδοσία του προσωπικού των δασκάλων κατά

πρώτον είχε σαν αποτέλεσμα ο αριθμός των παιδιών κυρίως των κοριτσιών που

πήγαιναν σχολείο να είναι μικρός τα σχολεία να είναι σε μάλλον κακή κατάσταση

και οι δάσκαλοι να βρίσκονται οικονομικά και κοινωνικά σε εξαιρετικά δυσχερή

14 Κ Λάππας Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα ΙΑΕΝ _ ΓΓΝΓ

ΚΕΕ ΕΙΕ 2004 σ 131

10

κατάσταση Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν η κατάργηση του Διδασκαλείου στις 24

Μαρτίου 186415

Ανάλογη είναι και η κατάσταση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση Η υιοθέτηση της

αλληλοδιδακτικής στο δημοτικό είχε σαν αποτέλεσμα να φθάνει γρήγορα και

απαράσκευα πολύ μεγάλο τμήμα των αποφοίτων στο ελληνικό και από εκεί στο

γυμνάσιο Η σχετικά εύκολη πρόσβαση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση σε συνδυασμό με

την αξία των σχολικών τίτλων σε μία αγροτική κοινωνία και σε μία συγκυρία

συγκρότησης των κρατικών μηχανισμών εξέβαλε σε μία laquoανισορροπίαraquo που θα

διατηρηθεί μέχρι κοντά στις μέρες μας σε αντίθεση με τη μεγάλη σχολική διαρροή

στο δημοτικό ο αριθμός των μαθητών της laquoμέσηςraquo θα είναι συγκριτικά υψηλός

Η πρώτη αυτή ανισορροπία τυπική και άλλων αγροτικών κοινωνιών όπως η

Ιταλία του 19ου αιώνα σημαδεύεται από δύο άλλα στοιχεία τη μικρή παρουσία των

γυναικών και το laquoθεωρητικόraquo προσανατολισμό του σχολείου Αυτά δεν απορρέουν

μόνο από τις νοοτροπίες μίας κοινωνίας έντονα αγροτικής και τις περιορισμένες

οικονομικές δυνατότητες αλλά και την απουσία στόχων Η οικονομική δυσπραγία

είχε ως αποτέλεσμα να φτιαχτούν λιγοστά σχολεία για τα κορίτσια και να περικοπούν

στα ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια τα μαθήματα εκείνα που δεν θεωρούνται

laquoβασικάraquo όπως τα τεχνικά το σχέδιο και η γυμναστική Έτσι αποκλείστηκε η

μεγάλη πλειονότητα των κοριτσιών και επιτάθηκε ο laquoθεωρητικόςraquo προσανατολισμός

του σχολείου Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον περιρρέοντα κλασικισμό και

την αναιμική οικονομική ανάπτυξη μέχρι το 1880 διέγραψαν τα όρια της ελληνικής

laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης και γενικότερα του ελληνικού σχολείου Επιπλέον η σχολική

ζωή ρυθμίστηκε από αυστηρούς κανόνες και ιεραρχήσεις με στόχο την τυποποίηση

και την ομοιομορφία

Από αυτήν ακριβώς την περιοριστική και μηχανιστική αντίληψη διέπεται η

ένταξη των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο Στο δημοτικό οι μαθητές

διδάσκονταν κυρίως σχέδιο αντιγράφοντας υποδείγματα Σύμφωνα με τις οδηγίες για

το μάθημα της χειροτεχνίας ο τρόπος διδασκαλίας έπρεπε να είναι laquoομοιόμορφος

ίδιος ακριβώς με την διδασκαλίαν της γλώσσαςraquo16

15 Για τα ζητήματα αυτή διαφωτιστική είναι η αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Χ Π

Τζήκα Το Βασιλικό Διδασκαλείο 1834-1864 τόμοι Α και Β΄ ΑΠΘ 1996

Είναι χαρακτηριστικό ότι για την

16 Χριστοφίδης Η laquoΠερί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα σχολεία

των κορασίωνraquo Ο Παιδαγωγός έτος Αrsquo Πειραιάς 1839 σ 221 ndash 287

11

laquoευκολία της παραδόσεωςraquo προτείνονται πενήντα ένα συνολικά laquoπροστάγματαraquo και

laquoπαραγγέλματαraquo ώστε να καθορίζονται και οι παραμικρές λεπτομέρειες στις

κινήσεις Η αξιολόγηση αφορούσε όχι μόνο τα παραγόμενα έργα αλλά και τη

συμπεριφορά με βάση ένα σύστημα συνεχών βραβεύσεων και τιμωριών

H ανάπτυξη των χειροτεχνικών δεξιοτήτων στην οποία προσέβλεπαν τα

εικαστικά μαθήματα συνδεόταν με μια σαφή επαγγελματική χρησιμότητα διακριτή

για τα δύο φύλα Έτσι ενώ στα σχολεία αρένων προτάχθηκαν η γραμμική ιχνογραφία

και το τεχνικό σχέδιο στα σχολεία θηλέων το πρόγραμμα περιλάμβανε κυρίως τη

δημιουργία διαφόρων εργόχειρων17 Στα ιδιωτικά laquoανώτερα παρθεναγωγείαraquo μάλιστα

τα εικαστικά μαθήματα θεωρήθηκαν ασχολία κατάλληλη για τις μετέπειτα

laquoοικοδέσποινεςraquo των εύπορων στρωμάτων Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση που αφορούσε

σχεδόν αποκλειστικά τα αγόρια τα μαθήματα της ιχνογραφίας και της καλλιγραφίας

διδάσκονταν όπου ήταν εφικτό από ειδικούς laquoιχνογράφουςraquo κυρίως απόφοιτους του

Σχολείου των Tεχνών που όμως ήταν ελάχιστοι και δεν διέθεταν ειδική παιδαγωγική

κατάρτιση18

Σημάδια ανανέωσης Η ηθογραφία και οι νέες παιδαγωγικές μέθοδοι

(1875-1910)

Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διαρκώς εντονότερη αμφισβήτηση τόσο της

υφιστάμενης εκπαίδευσης όσο και των κυρίαρχων μορφών αισθητικής Πάρα την

εμφάνιση σημαδιών ανανέωσης οι αλλαγές είναι λίγες Υπερισχύουν εν τέλει για

μία ακόμη φορά οι παραδοσιακές αντιλήψεις και διατηρούνται συχνά με νεοτερικό

μανδύα οι υφιστάμενες δομές τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην εικαστική

δημιουργία

Το εν λόγω χρονικό διάστημα πρωταγωνιστούν οι καλλιτέχνες που μαθήτευσαν

δίπλα στους πρώτους δασκάλους και ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην Ευρώπη

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυτούς

17 Zιώγου- Kαραστεργίου Σ H Mέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Eλλάδα (1830-1893)

IAEN Aθήνα 1986 σ 222 18 Το μάθημα της παιδαγωγικής εντάχθηκε στο πρόγραμμα της Σχολής Καλών Τεχνών πολλά

χρόνια αργότερα το 1935 Μπίρης Κ όπ π σ 79

12

που ακολουθούσαν το πνεύμα της σχολής του Μονάχου και εκείνους που

σχετίστηκαν με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα κυρίως το Παρίσι αλλά και τη Ρώμη Στην

πρώτη ομάδα ανήκουν ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 ndash 1904) ο Νικόλαος Γύζης (1842

ndash 1901) και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1839 ndash 1907) Εκπρόσωποι της δεύτερης

ομάδας είναι ο Νικόλαος Ξυδιάς ndash Τυπάλδος (1828 ndash 1909) με σπουδές στο Παρίσι

στο οποίο και εγκαταστάθηκε και ο Γεώργιος Άβλιχος 1842 ndash 1905) που ακολουθεί

την ιταλική παράδοση19

Με την έξωση του Όθωνα το 1862 απομακρύνεται και ο Λ Kαυταντζόγλου

από τη θέση του διευθυντή του Σχολείου των Tεχνών το οποίο το επόμενο έτος

αναδιοργανώνεται

20

Καθώς διαμορφώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του νεοπαγούς κράτους η

ζωγραφική θεματολογία μετατοπίζεται σταδιακά από τις προσωπογραφίες και τα

ιστορικά θέματα στην ηθογραφία και την τοπιογραφία Οι απεικονίσεις των μνημείων

της κλασικής αρχαιότητας έχουν κουράσει το κοινό Η ηθογραφία με τις

εξιδανικευμένες απεικονίσεις από τον ιδιωτικό βίο αποτελεί ουσιαστικά μια αστική

έκφραση που έχει τις ρίζες της στις αστικοποιημένες κοινωνίες των Κάτω Χωρών του

17ου αιώνα

Το ενδιαφέρον της νέας διεύθυνσης εστιάζεται κυρίως στα

τεχνικά μαθήματα Το κλίμα της διδασκαλίας απηχούσε τις κατεστημένες αντιλήψεις

της εποχής σύμφωνα με τις οποίες η αναπαραστατική ικανότητα ήταν το

σημαντικότερο εφόδιο του εικαστικού καλλιτέχνη H μαθητεία επικεντρώνεται

πρωτίστως στο δεξιοτεχνικό χειρισμό των μέσων και των υλικών που επιτυγχάνεται

διαμέσου της επανάληψης και της συνεχούς άσκησης

Σκηνές από την καθημερινή ζωή της πόλης και της υπαίθρου λαϊκά έθιμα και

παραδόσεις αποτελούν τις νέες πηγές έμπνευσης που προσεγγίζονται όμως με

τρόπο ειδυλλιακό Ως προς τη μορφή η ηθογραφία συνδυάζει την ακρίβεια του

νατουραλισμού με το πνεύμα του ιδεαλισμού παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως

ιδανικούς εκπροσώπους ενός ιδεατού κόσμου Tα Kάλαντα του Nικηφόρου Λύτρα

(1872) είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα της περιόδου η ιδιαίτερη

σημασία του δεν εντοπίζεται μόνο στην καταγραφή των λαογραφικών στοιχείων

αλλά και στο γεγονός ότι συνδέεται με την ανάδυση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος

19 Στεφανίδης Μ 2001 Ελληνομουσείον Έξι αιώνες ελληνικής ζωγραφικής Μίλητος Αθήνα

2001 τ Αrsquo σ 28 20 Μπίρης Κ όπ π σ 49

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

6

εναρμονίζεται απόλυτα με το κυρίαρχο ρεύμα H φυσιογνωμία των δημόσιων και

ιδιωτικών κτιρίων διαπνέεται από τη μέριμνα αναβίωσης της αρχαίας πόλης

διαμορφώνοντας συνακόλουθα και την αισθητική μεγάλων τμημάτων του

πληθυσμού7

H Aκαδημία των Kαλών Tεχνών του Mονάχου το Παρίσι και η Pώμη γίνονται

οι σημαντικότεροι πόλοι έλξης για τους Έλληνες καλλιτέχνες που εγγράφονται

τεχνοτροπικά σrsquo αυτές τις μεγάλες σχολές της Δύσης

8

Το 1836 ιδρύεται το laquoΣχολείον των Tεχνώνraquo Στις βασικές του προτεραιότητες

ήταν η ταχεία προσαρμογή των παραδοσιακών Ελλήνων καλλιτεχνών και τεχνιτών

στις ευρωπαϊκές ακαδημαϊκές αντιλήψεις ώστε να αντιμετωπιστούν οι αυξημένες

ανάγκες που προέκυπταν από την ανοικοδόμηση της νέας πρωτεύουσας Έτσι

στελεχώνεται κυρίως από ξένους καλλιτέχνες που ζουν στην Ελλάδα

Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι

της περιόδου είναι ο Ανδρέας Κριεζής (1813 ndash 1880) με σπουδές στο Παρίσι ο

Διονύσιος Τσόκος (1814 ndash 1862) που σπούδασε στη Βενετία ο Θεόδωρος Βρυζάκης

(1814 ndash 1878) με σπουδές στο Μόναχο και ο Φίλιππος Μαργαρίτης (1810 ndash 1892)

με σπουδές στη Ρώμη και το Μόναχο Το θεματικό τους υλικό αντλείται από τη

σύγχρονη ελληνική ιστορία την αρχαιότητα και τη μυθολογία ενώ υφολογικά

ακολουθούν τις διατυπώσεις της ακαδημαϊκής ευρωπαϊκής τέχνης Χαρακτηριστικό

γνώρισμα των ιστορικών τους αναπαραστάσεων είναι η προσπάθεια εξιδανίκευσης

και μια ρομαντική ατμόσφαιρα

9

7 Πολίτης Α Ρομαντικά χρόνια Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830 ndash 1880

ΕΜΝΕ ndash Μνήμων Αθήνα 1993 σ 85

O κλασικισμός

και ο ακαδημαϊσμός ορίζουν το κλίμα του ιδρύματος H διδασκαλία προσέβλεπε στην

αφομοίωση αυστηρών μορφοπλαστικών κανόνων με σημείο αναφοράς την

αρχαιότητα Την κυριαρχία του εν λόγω κλίματος μαρτυρά και η ένταξη στο

πρόγραμμα του μαθήματος της Μυθολογίας εφόσον ο αρχαίος κόσμος αποτελεί

αδιαπραγμάτευτη αναφορά θεωρείται αναγκαία η επαφή των καλλιτεχνών με τη

βασική πηγή του θεματικού τους υλικού

8 Xρήστου Xρ H Eθνική Πινακοθήκη Eλληνική Zωγραφική 19ος - 20ος αιώνας Eκδοτική

Aθηνών Aθήνα 1992 σ 12 13 9Οι κυριότεροι από τους ξένους καλλιτέχνες που δίδαξαν ήταν οι L Thiers P Hess K

Rottman C Siegel P Bonitore R Ceccoli και V Lanza Λυδάκης Στ Ιστορία της

νεοελληνικής ζωγραφικής Μέλισσα Αθήνα 1976 σ 75 76

7

Τα μαθήματα ακολουθούσαν συγκεκριμένη πορεία κατά την προσφιλή

ευρωπαϊκή πρακτική τα καλλιτεχνικά έργα της αρχαιότητας δεν αντιμετωπίζονταν ως

απλή πηγή έμπνευσης αλλά ως πρό τυπα προ ς μίμηση Η άσκηση των σπο υδαστών

ξεκινούσε με την προσεκτική αντιγραφή λιθογράφων και εκμαγείων και

ολοκληρωνόταν με τη μελέτη έργων σε μουσεία και γλυπτοθήκες που αποτελούσαν

το αναγκαίο πλαισίωμα των σχολών καλών τεχνών της εποχής10

Ο περιορισμένος αριθμός των καθηγητών στο Σχολείον οδήγησε στην επιλογή

όπως και στη δημοτική εκπαίδευση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου διδασκαλίας

Έτσι οι πιο προχωρημένοι σπουδαστές επέβλεπαν και καθοδηγούσαν τους

υπόλοιπους Οι απόφοιτοι πέραν της καλλιτεχνικής τους δραστηριότητας υπήρξαν

και οι πρώτοι καθηγητές των εικαστικών μαθημάτων στα σχολεία τα γυμνάσια και

στις δασκαλικές σχολές

Με το χρόνο

ωστόσο η προσκόλληση στην κλασική αρχαιότητα θα αποκόψει την ελληνική

εικαστική δημιουργία από τα δρώμενα στον ευρωπαϊκό χώρο Η προαναφερθείσα

ρήση του Μάουρερ ισχύει έτσι όλο και περισσότερο ως προς το δεύτερό της σκέλος

Τον Ιούλιο του 1844 εγκαινιάστηκε η πρώτη ετήσια έκθεση με έργα των

αποφοίτων του Σχολείου των Tεχνών O θεσμός διατηρήθηκε μέχρι την έξωση του

Όθωνα το 1862 και είχε μεγάλη απήχηση καθώς αποτελούσε μοναδική ευκαιρία για

την επαφή του ευρύτερου κοινού με την εικαστική δημιουργία Συνιστούσε επιπλέον

ένα μείζον κοσμικό γεγονός με λαμπρή τελετή έναρξης στην οποία συμμετείχαν ο

Όθωνας υπουργοί και προσωπικότητες της εποχής Λόγοι προσφωνήσεις και σχόλια

σχετικά με τα εκτιθέμενα έργα καταγράφονται στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο

δίνοντας το στίγμα της εποχής Αποκαλυπτικές είναι οι ομιλίες του Λύσανδρου

Καυτατζόγλου διευθυντή του Σχολείου από το 1844 έως το 1862 που δημοσιεύονται

στον τύπο και αποτελούν είδος μανιφέστων Η ελληνικότητα ταυτίζεται με τον

κλασικισμό ο laquoδιδακτικόςraquo σκοπός της τέχνης εκπληρώνεται μόνο όταν

ανταποκρίνεται στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας η ελληνιστική και η βυζαντινή

παράδοση απαξιώνονται ως εκφράσεις παρακμής καθότι χαρακτηρίζονται από

laquoπαντελή έλλειψη αρμονίαςraquo11

10 Mπίρης K Iστορία του Eθνικού Mετσοβίου Πολυτεχνείου Aθήνα 1957 σ

11 Καυτατζόγλου Λ Λόγος εκφωνηθείς κατά την επέτειον τελετήν του Βασιλικού

Πολυτεχνείου (24 Ιουλίου 1949) επί της κατά το πέμπτον καλλιτεχνικόν έτος εκθέσεως των

διαγωνισμών Αθήνα 1852

8

H αντίληψη του Καυτατζόγλου έτσι όπως αποτυπώνεται στους λόγους και τα

κείμενά του κυριαρχεί στους κύκλους των laquoδιανοουμένωνraquo και των καλλιτεχνών της

εποχής H ταύτιση της laquoελληνικότηταςraquo με τον κλασικισμό θα εκτοπίσει για πολλές

δεκαετίες κάθε άλλη ευρωπαϊκή επίδραση και θα ανακόψει οποιαδήποτε εγχείρημα

έρευνας και αξιολόγησης της βυζαντινής και μεταβυζαντινής εικαστικής παράδοσης

Πάνω σε αυτό το θεωρητικό υπόστρωμα επιχειρείται και η καθιέρωση μιας

θρησκευτικής τέχνης ευθυγραμμισμένης με την λόγια κοσμική ζωγραφική Κύριος

εκφραστής της τάσης αυτής είναι ο Ludwig Thierch (1825-1909) καθηγητής στο

Σχολείο των Tεχνών

Οι αντιδράσεις δεν λείπουν αλλά είναι λιγοστές Σrsquo αυτές συγκαταλέγεται η

έκδοση της Eρμηνείας των Zωγράφων του μοναχού Διονυσίου το 185212 στην οποία

διατυπώνονται επιφυλάξεις για τη νόθευση της βυζαντινής τεχνοτροπίας με δυτικά

στοιχεία σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Kαυταντζόγλου και του Thierch Tο

βιβλίο του Σπ Zαμπέλιου με τη σειρά του προκάλεσε συζητήσεις για τη θέση της

βυζαντινής τέχνης στη νεοελληνική πολιτιστική ζωή13

Για το laquoκοινόraquo ωστόσο η δεξιοτεχνία στην εκτέλεση και η αναπαραστατική

ευχέρεια η laquoάκρα ομοιότηςraquo αποτελούν τα ασφαλέστερα κριτήρια στην προσέγγιση

και αξιολόγηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας Τα κριτήρια αυτά επικυρώνονταν και

από τις κριτικές παρουσιάσεις των εικαστικών έργων στον τύπο της εποχής Εκτός

από τις εκθέσεις στο Πολυτεχνείο πραγματοποιούνται ορισμένες άλλες εικαστικές

εκδηλώσεις όπως τα Oλύμπεια που ξεκίνησαν το 1859 και εξελίχθηκαν σε σημαντικό

θεσμό Συχνές επίσης ήταν οι παρουσιάσεις μεμονωμένων έργων σε προθήκες

καταστημάτων εργαστήρια καλλιτεχνών και άλλες αίθουσες Τα δημοφιλέστερα

έργα τυπώνονται με την τεχνική της χαλκογραφίας ή της λιθογραφίας και βρίσκουν

Τέλος έντονες διαφωνίες θα

πυροδοτήσουν τόσο ο τρόπος αγιογράφησης της Mητρόπολης όσο και η

κυβερνητική απόφαση κατεδάφισης της Kαπνικαρέας για λόγους κυκλοφοριακούς

και αισθητικούς

12 Η Ερμηνεία γράφτηκε τον 17ο αιώνα και αποτελεί μια σειρά από οδηγίες παλαιότερων

χειρογράφων σχετικά με την τέχνη της εκκλησιαστικής εικονογραφίας Η επανέκδοσή του το

1852 αποτέλεσε ένα πρώτο βοήθημα για τη συνέχιση της βυζαντινότροπης εικαστικής

παράδοσης 13 Ζαμπέλιος Σπ Βυζαντιναί μελέται περί των πηγών της νεοελληνικής εθνότητος από Ηrsquo

μέχρι Ιrsquo εκατοενταετηρίδος Αθήνα 1858

9

μεγάλη ανταπόκριση καθώς προσφέρονται σε προσιτές τιμές Οι εικόνες αυτές

προσεκτικά επιλεγμένες με βάση το εθνικό και ηθικοπλαστικό τους περιεχόμενο

αποτελούν και το συνηθισμένο διάκοσμο των σχολικών αιθουσών

Σε ανάλογο πλαίσιο κινείται και το σχολείο από το δημοτικό ως το

Πανεπιστήμιο Διακηρυγμένος στόχος του τελευταίου είναι η laquoμετακένωσηraquo της

γνώσης προς την laquoΑνατολήraquo Το Πανεπιστήμιο με τα λόγια του Κ Λάππα laquoήταν

κάτι περισσότερο από ένα εκπαιδευτικό ίδρυμαraquo Σε όλον τον 19ον αιώνα εμφανίζεται

ως φορέας μιας υψηλής εθνικής αποστολής που δικαιολογεί τους χαρακτηρισμούς

ldquoεργαστήριο πατριωτισμούrdquo και ldquoόργανο εθνικής προπαγάνδαςrdquo που αποδίδονται σrsquo

αυτό14

Πιο σύνθετα είναι τα πράγματα στους άλλους εκπαιδευτικούς θεσμούς Τα

νομοσχέδια του 1834 για το laquoσχολείο του λαούraquo ή αλλιώς δημοτικό και του 1836 για

το ελληνικό σχολείο και το γυμνάσιο φιλόδοξα ως προς τους στόχους απείχαν πολύ

από το να τους εκπληρώσουν

Αν κρίνουμε από την προσέλευση των φοιτητών μέχρι τις αρχές την έξωση

του Όθωνα τους ετήσιους απολογιστικούς πρυτανικούς λόγους και τις σχετικές

συζητήσεις την εποχή αυτή φαίνεται ότι το Πανεπιστήμιο είναι ένας από τους λίγους

εκπαιδευτικούς θεσμούς που αποκρίθηκε σχετικά ικανοποιητικά στους αρχικούς του

στόχους

Ελλείψει οικονομικών μέσων υποδομής και ικανού αριθμού καλά

καταρτισμένων δασκάλων υιοθετήθηκε και εδώ ενάντια στους παιδαγωγικούς

προσανατολισμούς των υπεύθυνων της Αντιβασιλείας η αλληλοδιδακτική μέθοδος

διδασκαλίας με αποτέλεσμα η επτάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση που προβλεπόταν

από το νόμο του 1834 να μειωθεί σε λιγότερο από τέσσερα Η μάλλον απογοητευτική

ανταπόκριση των δήμων από οικονομική αδυναμία ελλιπή κατανόηση ή αδιαφορία

στην ίδρυση λειτουργία και μισθοδοσία του προσωπικού των δασκάλων κατά

πρώτον είχε σαν αποτέλεσμα ο αριθμός των παιδιών κυρίως των κοριτσιών που

πήγαιναν σχολείο να είναι μικρός τα σχολεία να είναι σε μάλλον κακή κατάσταση

και οι δάσκαλοι να βρίσκονται οικονομικά και κοινωνικά σε εξαιρετικά δυσχερή

14 Κ Λάππας Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα ΙΑΕΝ _ ΓΓΝΓ

ΚΕΕ ΕΙΕ 2004 σ 131

10

κατάσταση Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν η κατάργηση του Διδασκαλείου στις 24

Μαρτίου 186415

Ανάλογη είναι και η κατάσταση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση Η υιοθέτηση της

αλληλοδιδακτικής στο δημοτικό είχε σαν αποτέλεσμα να φθάνει γρήγορα και

απαράσκευα πολύ μεγάλο τμήμα των αποφοίτων στο ελληνικό και από εκεί στο

γυμνάσιο Η σχετικά εύκολη πρόσβαση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση σε συνδυασμό με

την αξία των σχολικών τίτλων σε μία αγροτική κοινωνία και σε μία συγκυρία

συγκρότησης των κρατικών μηχανισμών εξέβαλε σε μία laquoανισορροπίαraquo που θα

διατηρηθεί μέχρι κοντά στις μέρες μας σε αντίθεση με τη μεγάλη σχολική διαρροή

στο δημοτικό ο αριθμός των μαθητών της laquoμέσηςraquo θα είναι συγκριτικά υψηλός

Η πρώτη αυτή ανισορροπία τυπική και άλλων αγροτικών κοινωνιών όπως η

Ιταλία του 19ου αιώνα σημαδεύεται από δύο άλλα στοιχεία τη μικρή παρουσία των

γυναικών και το laquoθεωρητικόraquo προσανατολισμό του σχολείου Αυτά δεν απορρέουν

μόνο από τις νοοτροπίες μίας κοινωνίας έντονα αγροτικής και τις περιορισμένες

οικονομικές δυνατότητες αλλά και την απουσία στόχων Η οικονομική δυσπραγία

είχε ως αποτέλεσμα να φτιαχτούν λιγοστά σχολεία για τα κορίτσια και να περικοπούν

στα ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια τα μαθήματα εκείνα που δεν θεωρούνται

laquoβασικάraquo όπως τα τεχνικά το σχέδιο και η γυμναστική Έτσι αποκλείστηκε η

μεγάλη πλειονότητα των κοριτσιών και επιτάθηκε ο laquoθεωρητικόςraquo προσανατολισμός

του σχολείου Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον περιρρέοντα κλασικισμό και

την αναιμική οικονομική ανάπτυξη μέχρι το 1880 διέγραψαν τα όρια της ελληνικής

laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης και γενικότερα του ελληνικού σχολείου Επιπλέον η σχολική

ζωή ρυθμίστηκε από αυστηρούς κανόνες και ιεραρχήσεις με στόχο την τυποποίηση

και την ομοιομορφία

Από αυτήν ακριβώς την περιοριστική και μηχανιστική αντίληψη διέπεται η

ένταξη των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο Στο δημοτικό οι μαθητές

διδάσκονταν κυρίως σχέδιο αντιγράφοντας υποδείγματα Σύμφωνα με τις οδηγίες για

το μάθημα της χειροτεχνίας ο τρόπος διδασκαλίας έπρεπε να είναι laquoομοιόμορφος

ίδιος ακριβώς με την διδασκαλίαν της γλώσσαςraquo16

15 Για τα ζητήματα αυτή διαφωτιστική είναι η αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Χ Π

Τζήκα Το Βασιλικό Διδασκαλείο 1834-1864 τόμοι Α και Β΄ ΑΠΘ 1996

Είναι χαρακτηριστικό ότι για την

16 Χριστοφίδης Η laquoΠερί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα σχολεία

των κορασίωνraquo Ο Παιδαγωγός έτος Αrsquo Πειραιάς 1839 σ 221 ndash 287

11

laquoευκολία της παραδόσεωςraquo προτείνονται πενήντα ένα συνολικά laquoπροστάγματαraquo και

laquoπαραγγέλματαraquo ώστε να καθορίζονται και οι παραμικρές λεπτομέρειες στις

κινήσεις Η αξιολόγηση αφορούσε όχι μόνο τα παραγόμενα έργα αλλά και τη

συμπεριφορά με βάση ένα σύστημα συνεχών βραβεύσεων και τιμωριών

H ανάπτυξη των χειροτεχνικών δεξιοτήτων στην οποία προσέβλεπαν τα

εικαστικά μαθήματα συνδεόταν με μια σαφή επαγγελματική χρησιμότητα διακριτή

για τα δύο φύλα Έτσι ενώ στα σχολεία αρένων προτάχθηκαν η γραμμική ιχνογραφία

και το τεχνικό σχέδιο στα σχολεία θηλέων το πρόγραμμα περιλάμβανε κυρίως τη

δημιουργία διαφόρων εργόχειρων17 Στα ιδιωτικά laquoανώτερα παρθεναγωγείαraquo μάλιστα

τα εικαστικά μαθήματα θεωρήθηκαν ασχολία κατάλληλη για τις μετέπειτα

laquoοικοδέσποινεςraquo των εύπορων στρωμάτων Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση που αφορούσε

σχεδόν αποκλειστικά τα αγόρια τα μαθήματα της ιχνογραφίας και της καλλιγραφίας

διδάσκονταν όπου ήταν εφικτό από ειδικούς laquoιχνογράφουςraquo κυρίως απόφοιτους του

Σχολείου των Tεχνών που όμως ήταν ελάχιστοι και δεν διέθεταν ειδική παιδαγωγική

κατάρτιση18

Σημάδια ανανέωσης Η ηθογραφία και οι νέες παιδαγωγικές μέθοδοι

(1875-1910)

Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διαρκώς εντονότερη αμφισβήτηση τόσο της

υφιστάμενης εκπαίδευσης όσο και των κυρίαρχων μορφών αισθητικής Πάρα την

εμφάνιση σημαδιών ανανέωσης οι αλλαγές είναι λίγες Υπερισχύουν εν τέλει για

μία ακόμη φορά οι παραδοσιακές αντιλήψεις και διατηρούνται συχνά με νεοτερικό

μανδύα οι υφιστάμενες δομές τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην εικαστική

δημιουργία

Το εν λόγω χρονικό διάστημα πρωταγωνιστούν οι καλλιτέχνες που μαθήτευσαν

δίπλα στους πρώτους δασκάλους και ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην Ευρώπη

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυτούς

17 Zιώγου- Kαραστεργίου Σ H Mέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Eλλάδα (1830-1893)

IAEN Aθήνα 1986 σ 222 18 Το μάθημα της παιδαγωγικής εντάχθηκε στο πρόγραμμα της Σχολής Καλών Τεχνών πολλά

χρόνια αργότερα το 1935 Μπίρης Κ όπ π σ 79

12

που ακολουθούσαν το πνεύμα της σχολής του Μονάχου και εκείνους που

σχετίστηκαν με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα κυρίως το Παρίσι αλλά και τη Ρώμη Στην

πρώτη ομάδα ανήκουν ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 ndash 1904) ο Νικόλαος Γύζης (1842

ndash 1901) και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1839 ndash 1907) Εκπρόσωποι της δεύτερης

ομάδας είναι ο Νικόλαος Ξυδιάς ndash Τυπάλδος (1828 ndash 1909) με σπουδές στο Παρίσι

στο οποίο και εγκαταστάθηκε και ο Γεώργιος Άβλιχος 1842 ndash 1905) που ακολουθεί

την ιταλική παράδοση19

Με την έξωση του Όθωνα το 1862 απομακρύνεται και ο Λ Kαυταντζόγλου

από τη θέση του διευθυντή του Σχολείου των Tεχνών το οποίο το επόμενο έτος

αναδιοργανώνεται

20

Καθώς διαμορφώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του νεοπαγούς κράτους η

ζωγραφική θεματολογία μετατοπίζεται σταδιακά από τις προσωπογραφίες και τα

ιστορικά θέματα στην ηθογραφία και την τοπιογραφία Οι απεικονίσεις των μνημείων

της κλασικής αρχαιότητας έχουν κουράσει το κοινό Η ηθογραφία με τις

εξιδανικευμένες απεικονίσεις από τον ιδιωτικό βίο αποτελεί ουσιαστικά μια αστική

έκφραση που έχει τις ρίζες της στις αστικοποιημένες κοινωνίες των Κάτω Χωρών του

17ου αιώνα

Το ενδιαφέρον της νέας διεύθυνσης εστιάζεται κυρίως στα

τεχνικά μαθήματα Το κλίμα της διδασκαλίας απηχούσε τις κατεστημένες αντιλήψεις

της εποχής σύμφωνα με τις οποίες η αναπαραστατική ικανότητα ήταν το

σημαντικότερο εφόδιο του εικαστικού καλλιτέχνη H μαθητεία επικεντρώνεται

πρωτίστως στο δεξιοτεχνικό χειρισμό των μέσων και των υλικών που επιτυγχάνεται

διαμέσου της επανάληψης και της συνεχούς άσκησης

Σκηνές από την καθημερινή ζωή της πόλης και της υπαίθρου λαϊκά έθιμα και

παραδόσεις αποτελούν τις νέες πηγές έμπνευσης που προσεγγίζονται όμως με

τρόπο ειδυλλιακό Ως προς τη μορφή η ηθογραφία συνδυάζει την ακρίβεια του

νατουραλισμού με το πνεύμα του ιδεαλισμού παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως

ιδανικούς εκπροσώπους ενός ιδεατού κόσμου Tα Kάλαντα του Nικηφόρου Λύτρα

(1872) είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα της περιόδου η ιδιαίτερη

σημασία του δεν εντοπίζεται μόνο στην καταγραφή των λαογραφικών στοιχείων

αλλά και στο γεγονός ότι συνδέεται με την ανάδυση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος

19 Στεφανίδης Μ 2001 Ελληνομουσείον Έξι αιώνες ελληνικής ζωγραφικής Μίλητος Αθήνα

2001 τ Αrsquo σ 28 20 Μπίρης Κ όπ π σ 49

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

7

Τα μαθήματα ακολουθούσαν συγκεκριμένη πορεία κατά την προσφιλή

ευρωπαϊκή πρακτική τα καλλιτεχνικά έργα της αρχαιότητας δεν αντιμετωπίζονταν ως

απλή πηγή έμπνευσης αλλά ως πρό τυπα προ ς μίμηση Η άσκηση των σπο υδαστών

ξεκινούσε με την προσεκτική αντιγραφή λιθογράφων και εκμαγείων και

ολοκληρωνόταν με τη μελέτη έργων σε μουσεία και γλυπτοθήκες που αποτελούσαν

το αναγκαίο πλαισίωμα των σχολών καλών τεχνών της εποχής10

Ο περιορισμένος αριθμός των καθηγητών στο Σχολείον οδήγησε στην επιλογή

όπως και στη δημοτική εκπαίδευση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου διδασκαλίας

Έτσι οι πιο προχωρημένοι σπουδαστές επέβλεπαν και καθοδηγούσαν τους

υπόλοιπους Οι απόφοιτοι πέραν της καλλιτεχνικής τους δραστηριότητας υπήρξαν

και οι πρώτοι καθηγητές των εικαστικών μαθημάτων στα σχολεία τα γυμνάσια και

στις δασκαλικές σχολές

Με το χρόνο

ωστόσο η προσκόλληση στην κλασική αρχαιότητα θα αποκόψει την ελληνική

εικαστική δημιουργία από τα δρώμενα στον ευρωπαϊκό χώρο Η προαναφερθείσα

ρήση του Μάουρερ ισχύει έτσι όλο και περισσότερο ως προς το δεύτερό της σκέλος

Τον Ιούλιο του 1844 εγκαινιάστηκε η πρώτη ετήσια έκθεση με έργα των

αποφοίτων του Σχολείου των Tεχνών O θεσμός διατηρήθηκε μέχρι την έξωση του

Όθωνα το 1862 και είχε μεγάλη απήχηση καθώς αποτελούσε μοναδική ευκαιρία για

την επαφή του ευρύτερου κοινού με την εικαστική δημιουργία Συνιστούσε επιπλέον

ένα μείζον κοσμικό γεγονός με λαμπρή τελετή έναρξης στην οποία συμμετείχαν ο

Όθωνας υπουργοί και προσωπικότητες της εποχής Λόγοι προσφωνήσεις και σχόλια

σχετικά με τα εκτιθέμενα έργα καταγράφονται στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο

δίνοντας το στίγμα της εποχής Αποκαλυπτικές είναι οι ομιλίες του Λύσανδρου

Καυτατζόγλου διευθυντή του Σχολείου από το 1844 έως το 1862 που δημοσιεύονται

στον τύπο και αποτελούν είδος μανιφέστων Η ελληνικότητα ταυτίζεται με τον

κλασικισμό ο laquoδιδακτικόςraquo σκοπός της τέχνης εκπληρώνεται μόνο όταν

ανταποκρίνεται στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας η ελληνιστική και η βυζαντινή

παράδοση απαξιώνονται ως εκφράσεις παρακμής καθότι χαρακτηρίζονται από

laquoπαντελή έλλειψη αρμονίαςraquo11

10 Mπίρης K Iστορία του Eθνικού Mετσοβίου Πολυτεχνείου Aθήνα 1957 σ

11 Καυτατζόγλου Λ Λόγος εκφωνηθείς κατά την επέτειον τελετήν του Βασιλικού

Πολυτεχνείου (24 Ιουλίου 1949) επί της κατά το πέμπτον καλλιτεχνικόν έτος εκθέσεως των

διαγωνισμών Αθήνα 1852

8

H αντίληψη του Καυτατζόγλου έτσι όπως αποτυπώνεται στους λόγους και τα

κείμενά του κυριαρχεί στους κύκλους των laquoδιανοουμένωνraquo και των καλλιτεχνών της

εποχής H ταύτιση της laquoελληνικότηταςraquo με τον κλασικισμό θα εκτοπίσει για πολλές

δεκαετίες κάθε άλλη ευρωπαϊκή επίδραση και θα ανακόψει οποιαδήποτε εγχείρημα

έρευνας και αξιολόγησης της βυζαντινής και μεταβυζαντινής εικαστικής παράδοσης

Πάνω σε αυτό το θεωρητικό υπόστρωμα επιχειρείται και η καθιέρωση μιας

θρησκευτικής τέχνης ευθυγραμμισμένης με την λόγια κοσμική ζωγραφική Κύριος

εκφραστής της τάσης αυτής είναι ο Ludwig Thierch (1825-1909) καθηγητής στο

Σχολείο των Tεχνών

Οι αντιδράσεις δεν λείπουν αλλά είναι λιγοστές Σrsquo αυτές συγκαταλέγεται η

έκδοση της Eρμηνείας των Zωγράφων του μοναχού Διονυσίου το 185212 στην οποία

διατυπώνονται επιφυλάξεις για τη νόθευση της βυζαντινής τεχνοτροπίας με δυτικά

στοιχεία σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Kαυταντζόγλου και του Thierch Tο

βιβλίο του Σπ Zαμπέλιου με τη σειρά του προκάλεσε συζητήσεις για τη θέση της

βυζαντινής τέχνης στη νεοελληνική πολιτιστική ζωή13

Για το laquoκοινόraquo ωστόσο η δεξιοτεχνία στην εκτέλεση και η αναπαραστατική

ευχέρεια η laquoάκρα ομοιότηςraquo αποτελούν τα ασφαλέστερα κριτήρια στην προσέγγιση

και αξιολόγηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας Τα κριτήρια αυτά επικυρώνονταν και

από τις κριτικές παρουσιάσεις των εικαστικών έργων στον τύπο της εποχής Εκτός

από τις εκθέσεις στο Πολυτεχνείο πραγματοποιούνται ορισμένες άλλες εικαστικές

εκδηλώσεις όπως τα Oλύμπεια που ξεκίνησαν το 1859 και εξελίχθηκαν σε σημαντικό

θεσμό Συχνές επίσης ήταν οι παρουσιάσεις μεμονωμένων έργων σε προθήκες

καταστημάτων εργαστήρια καλλιτεχνών και άλλες αίθουσες Τα δημοφιλέστερα

έργα τυπώνονται με την τεχνική της χαλκογραφίας ή της λιθογραφίας και βρίσκουν

Τέλος έντονες διαφωνίες θα

πυροδοτήσουν τόσο ο τρόπος αγιογράφησης της Mητρόπολης όσο και η

κυβερνητική απόφαση κατεδάφισης της Kαπνικαρέας για λόγους κυκλοφοριακούς

και αισθητικούς

12 Η Ερμηνεία γράφτηκε τον 17ο αιώνα και αποτελεί μια σειρά από οδηγίες παλαιότερων

χειρογράφων σχετικά με την τέχνη της εκκλησιαστικής εικονογραφίας Η επανέκδοσή του το

1852 αποτέλεσε ένα πρώτο βοήθημα για τη συνέχιση της βυζαντινότροπης εικαστικής

παράδοσης 13 Ζαμπέλιος Σπ Βυζαντιναί μελέται περί των πηγών της νεοελληνικής εθνότητος από Ηrsquo

μέχρι Ιrsquo εκατοενταετηρίδος Αθήνα 1858

9

μεγάλη ανταπόκριση καθώς προσφέρονται σε προσιτές τιμές Οι εικόνες αυτές

προσεκτικά επιλεγμένες με βάση το εθνικό και ηθικοπλαστικό τους περιεχόμενο

αποτελούν και το συνηθισμένο διάκοσμο των σχολικών αιθουσών

Σε ανάλογο πλαίσιο κινείται και το σχολείο από το δημοτικό ως το

Πανεπιστήμιο Διακηρυγμένος στόχος του τελευταίου είναι η laquoμετακένωσηraquo της

γνώσης προς την laquoΑνατολήraquo Το Πανεπιστήμιο με τα λόγια του Κ Λάππα laquoήταν

κάτι περισσότερο από ένα εκπαιδευτικό ίδρυμαraquo Σε όλον τον 19ον αιώνα εμφανίζεται

ως φορέας μιας υψηλής εθνικής αποστολής που δικαιολογεί τους χαρακτηρισμούς

ldquoεργαστήριο πατριωτισμούrdquo και ldquoόργανο εθνικής προπαγάνδαςrdquo που αποδίδονται σrsquo

αυτό14

Πιο σύνθετα είναι τα πράγματα στους άλλους εκπαιδευτικούς θεσμούς Τα

νομοσχέδια του 1834 για το laquoσχολείο του λαούraquo ή αλλιώς δημοτικό και του 1836 για

το ελληνικό σχολείο και το γυμνάσιο φιλόδοξα ως προς τους στόχους απείχαν πολύ

από το να τους εκπληρώσουν

Αν κρίνουμε από την προσέλευση των φοιτητών μέχρι τις αρχές την έξωση

του Όθωνα τους ετήσιους απολογιστικούς πρυτανικούς λόγους και τις σχετικές

συζητήσεις την εποχή αυτή φαίνεται ότι το Πανεπιστήμιο είναι ένας από τους λίγους

εκπαιδευτικούς θεσμούς που αποκρίθηκε σχετικά ικανοποιητικά στους αρχικούς του

στόχους

Ελλείψει οικονομικών μέσων υποδομής και ικανού αριθμού καλά

καταρτισμένων δασκάλων υιοθετήθηκε και εδώ ενάντια στους παιδαγωγικούς

προσανατολισμούς των υπεύθυνων της Αντιβασιλείας η αλληλοδιδακτική μέθοδος

διδασκαλίας με αποτέλεσμα η επτάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση που προβλεπόταν

από το νόμο του 1834 να μειωθεί σε λιγότερο από τέσσερα Η μάλλον απογοητευτική

ανταπόκριση των δήμων από οικονομική αδυναμία ελλιπή κατανόηση ή αδιαφορία

στην ίδρυση λειτουργία και μισθοδοσία του προσωπικού των δασκάλων κατά

πρώτον είχε σαν αποτέλεσμα ο αριθμός των παιδιών κυρίως των κοριτσιών που

πήγαιναν σχολείο να είναι μικρός τα σχολεία να είναι σε μάλλον κακή κατάσταση

και οι δάσκαλοι να βρίσκονται οικονομικά και κοινωνικά σε εξαιρετικά δυσχερή

14 Κ Λάππας Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα ΙΑΕΝ _ ΓΓΝΓ

ΚΕΕ ΕΙΕ 2004 σ 131

10

κατάσταση Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν η κατάργηση του Διδασκαλείου στις 24

Μαρτίου 186415

Ανάλογη είναι και η κατάσταση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση Η υιοθέτηση της

αλληλοδιδακτικής στο δημοτικό είχε σαν αποτέλεσμα να φθάνει γρήγορα και

απαράσκευα πολύ μεγάλο τμήμα των αποφοίτων στο ελληνικό και από εκεί στο

γυμνάσιο Η σχετικά εύκολη πρόσβαση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση σε συνδυασμό με

την αξία των σχολικών τίτλων σε μία αγροτική κοινωνία και σε μία συγκυρία

συγκρότησης των κρατικών μηχανισμών εξέβαλε σε μία laquoανισορροπίαraquo που θα

διατηρηθεί μέχρι κοντά στις μέρες μας σε αντίθεση με τη μεγάλη σχολική διαρροή

στο δημοτικό ο αριθμός των μαθητών της laquoμέσηςraquo θα είναι συγκριτικά υψηλός

Η πρώτη αυτή ανισορροπία τυπική και άλλων αγροτικών κοινωνιών όπως η

Ιταλία του 19ου αιώνα σημαδεύεται από δύο άλλα στοιχεία τη μικρή παρουσία των

γυναικών και το laquoθεωρητικόraquo προσανατολισμό του σχολείου Αυτά δεν απορρέουν

μόνο από τις νοοτροπίες μίας κοινωνίας έντονα αγροτικής και τις περιορισμένες

οικονομικές δυνατότητες αλλά και την απουσία στόχων Η οικονομική δυσπραγία

είχε ως αποτέλεσμα να φτιαχτούν λιγοστά σχολεία για τα κορίτσια και να περικοπούν

στα ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια τα μαθήματα εκείνα που δεν θεωρούνται

laquoβασικάraquo όπως τα τεχνικά το σχέδιο και η γυμναστική Έτσι αποκλείστηκε η

μεγάλη πλειονότητα των κοριτσιών και επιτάθηκε ο laquoθεωρητικόςraquo προσανατολισμός

του σχολείου Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον περιρρέοντα κλασικισμό και

την αναιμική οικονομική ανάπτυξη μέχρι το 1880 διέγραψαν τα όρια της ελληνικής

laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης και γενικότερα του ελληνικού σχολείου Επιπλέον η σχολική

ζωή ρυθμίστηκε από αυστηρούς κανόνες και ιεραρχήσεις με στόχο την τυποποίηση

και την ομοιομορφία

Από αυτήν ακριβώς την περιοριστική και μηχανιστική αντίληψη διέπεται η

ένταξη των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο Στο δημοτικό οι μαθητές

διδάσκονταν κυρίως σχέδιο αντιγράφοντας υποδείγματα Σύμφωνα με τις οδηγίες για

το μάθημα της χειροτεχνίας ο τρόπος διδασκαλίας έπρεπε να είναι laquoομοιόμορφος

ίδιος ακριβώς με την διδασκαλίαν της γλώσσαςraquo16

15 Για τα ζητήματα αυτή διαφωτιστική είναι η αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Χ Π

Τζήκα Το Βασιλικό Διδασκαλείο 1834-1864 τόμοι Α και Β΄ ΑΠΘ 1996

Είναι χαρακτηριστικό ότι για την

16 Χριστοφίδης Η laquoΠερί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα σχολεία

των κορασίωνraquo Ο Παιδαγωγός έτος Αrsquo Πειραιάς 1839 σ 221 ndash 287

11

laquoευκολία της παραδόσεωςraquo προτείνονται πενήντα ένα συνολικά laquoπροστάγματαraquo και

laquoπαραγγέλματαraquo ώστε να καθορίζονται και οι παραμικρές λεπτομέρειες στις

κινήσεις Η αξιολόγηση αφορούσε όχι μόνο τα παραγόμενα έργα αλλά και τη

συμπεριφορά με βάση ένα σύστημα συνεχών βραβεύσεων και τιμωριών

H ανάπτυξη των χειροτεχνικών δεξιοτήτων στην οποία προσέβλεπαν τα

εικαστικά μαθήματα συνδεόταν με μια σαφή επαγγελματική χρησιμότητα διακριτή

για τα δύο φύλα Έτσι ενώ στα σχολεία αρένων προτάχθηκαν η γραμμική ιχνογραφία

και το τεχνικό σχέδιο στα σχολεία θηλέων το πρόγραμμα περιλάμβανε κυρίως τη

δημιουργία διαφόρων εργόχειρων17 Στα ιδιωτικά laquoανώτερα παρθεναγωγείαraquo μάλιστα

τα εικαστικά μαθήματα θεωρήθηκαν ασχολία κατάλληλη για τις μετέπειτα

laquoοικοδέσποινεςraquo των εύπορων στρωμάτων Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση που αφορούσε

σχεδόν αποκλειστικά τα αγόρια τα μαθήματα της ιχνογραφίας και της καλλιγραφίας

διδάσκονταν όπου ήταν εφικτό από ειδικούς laquoιχνογράφουςraquo κυρίως απόφοιτους του

Σχολείου των Tεχνών που όμως ήταν ελάχιστοι και δεν διέθεταν ειδική παιδαγωγική

κατάρτιση18

Σημάδια ανανέωσης Η ηθογραφία και οι νέες παιδαγωγικές μέθοδοι

(1875-1910)

Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διαρκώς εντονότερη αμφισβήτηση τόσο της

υφιστάμενης εκπαίδευσης όσο και των κυρίαρχων μορφών αισθητικής Πάρα την

εμφάνιση σημαδιών ανανέωσης οι αλλαγές είναι λίγες Υπερισχύουν εν τέλει για

μία ακόμη φορά οι παραδοσιακές αντιλήψεις και διατηρούνται συχνά με νεοτερικό

μανδύα οι υφιστάμενες δομές τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην εικαστική

δημιουργία

Το εν λόγω χρονικό διάστημα πρωταγωνιστούν οι καλλιτέχνες που μαθήτευσαν

δίπλα στους πρώτους δασκάλους και ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην Ευρώπη

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυτούς

17 Zιώγου- Kαραστεργίου Σ H Mέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Eλλάδα (1830-1893)

IAEN Aθήνα 1986 σ 222 18 Το μάθημα της παιδαγωγικής εντάχθηκε στο πρόγραμμα της Σχολής Καλών Τεχνών πολλά

χρόνια αργότερα το 1935 Μπίρης Κ όπ π σ 79

12

που ακολουθούσαν το πνεύμα της σχολής του Μονάχου και εκείνους που

σχετίστηκαν με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα κυρίως το Παρίσι αλλά και τη Ρώμη Στην

πρώτη ομάδα ανήκουν ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 ndash 1904) ο Νικόλαος Γύζης (1842

ndash 1901) και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1839 ndash 1907) Εκπρόσωποι της δεύτερης

ομάδας είναι ο Νικόλαος Ξυδιάς ndash Τυπάλδος (1828 ndash 1909) με σπουδές στο Παρίσι

στο οποίο και εγκαταστάθηκε και ο Γεώργιος Άβλιχος 1842 ndash 1905) που ακολουθεί

την ιταλική παράδοση19

Με την έξωση του Όθωνα το 1862 απομακρύνεται και ο Λ Kαυταντζόγλου

από τη θέση του διευθυντή του Σχολείου των Tεχνών το οποίο το επόμενο έτος

αναδιοργανώνεται

20

Καθώς διαμορφώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του νεοπαγούς κράτους η

ζωγραφική θεματολογία μετατοπίζεται σταδιακά από τις προσωπογραφίες και τα

ιστορικά θέματα στην ηθογραφία και την τοπιογραφία Οι απεικονίσεις των μνημείων

της κλασικής αρχαιότητας έχουν κουράσει το κοινό Η ηθογραφία με τις

εξιδανικευμένες απεικονίσεις από τον ιδιωτικό βίο αποτελεί ουσιαστικά μια αστική

έκφραση που έχει τις ρίζες της στις αστικοποιημένες κοινωνίες των Κάτω Χωρών του

17ου αιώνα

Το ενδιαφέρον της νέας διεύθυνσης εστιάζεται κυρίως στα

τεχνικά μαθήματα Το κλίμα της διδασκαλίας απηχούσε τις κατεστημένες αντιλήψεις

της εποχής σύμφωνα με τις οποίες η αναπαραστατική ικανότητα ήταν το

σημαντικότερο εφόδιο του εικαστικού καλλιτέχνη H μαθητεία επικεντρώνεται

πρωτίστως στο δεξιοτεχνικό χειρισμό των μέσων και των υλικών που επιτυγχάνεται

διαμέσου της επανάληψης και της συνεχούς άσκησης

Σκηνές από την καθημερινή ζωή της πόλης και της υπαίθρου λαϊκά έθιμα και

παραδόσεις αποτελούν τις νέες πηγές έμπνευσης που προσεγγίζονται όμως με

τρόπο ειδυλλιακό Ως προς τη μορφή η ηθογραφία συνδυάζει την ακρίβεια του

νατουραλισμού με το πνεύμα του ιδεαλισμού παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως

ιδανικούς εκπροσώπους ενός ιδεατού κόσμου Tα Kάλαντα του Nικηφόρου Λύτρα

(1872) είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα της περιόδου η ιδιαίτερη

σημασία του δεν εντοπίζεται μόνο στην καταγραφή των λαογραφικών στοιχείων

αλλά και στο γεγονός ότι συνδέεται με την ανάδυση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος

19 Στεφανίδης Μ 2001 Ελληνομουσείον Έξι αιώνες ελληνικής ζωγραφικής Μίλητος Αθήνα

2001 τ Αrsquo σ 28 20 Μπίρης Κ όπ π σ 49

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

8

H αντίληψη του Καυτατζόγλου έτσι όπως αποτυπώνεται στους λόγους και τα

κείμενά του κυριαρχεί στους κύκλους των laquoδιανοουμένωνraquo και των καλλιτεχνών της

εποχής H ταύτιση της laquoελληνικότηταςraquo με τον κλασικισμό θα εκτοπίσει για πολλές

δεκαετίες κάθε άλλη ευρωπαϊκή επίδραση και θα ανακόψει οποιαδήποτε εγχείρημα

έρευνας και αξιολόγησης της βυζαντινής και μεταβυζαντινής εικαστικής παράδοσης

Πάνω σε αυτό το θεωρητικό υπόστρωμα επιχειρείται και η καθιέρωση μιας

θρησκευτικής τέχνης ευθυγραμμισμένης με την λόγια κοσμική ζωγραφική Κύριος

εκφραστής της τάσης αυτής είναι ο Ludwig Thierch (1825-1909) καθηγητής στο

Σχολείο των Tεχνών

Οι αντιδράσεις δεν λείπουν αλλά είναι λιγοστές Σrsquo αυτές συγκαταλέγεται η

έκδοση της Eρμηνείας των Zωγράφων του μοναχού Διονυσίου το 185212 στην οποία

διατυπώνονται επιφυλάξεις για τη νόθευση της βυζαντινής τεχνοτροπίας με δυτικά

στοιχεία σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του Kαυταντζόγλου και του Thierch Tο

βιβλίο του Σπ Zαμπέλιου με τη σειρά του προκάλεσε συζητήσεις για τη θέση της

βυζαντινής τέχνης στη νεοελληνική πολιτιστική ζωή13

Για το laquoκοινόraquo ωστόσο η δεξιοτεχνία στην εκτέλεση και η αναπαραστατική

ευχέρεια η laquoάκρα ομοιότηςraquo αποτελούν τα ασφαλέστερα κριτήρια στην προσέγγιση

και αξιολόγηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας Τα κριτήρια αυτά επικυρώνονταν και

από τις κριτικές παρουσιάσεις των εικαστικών έργων στον τύπο της εποχής Εκτός

από τις εκθέσεις στο Πολυτεχνείο πραγματοποιούνται ορισμένες άλλες εικαστικές

εκδηλώσεις όπως τα Oλύμπεια που ξεκίνησαν το 1859 και εξελίχθηκαν σε σημαντικό

θεσμό Συχνές επίσης ήταν οι παρουσιάσεις μεμονωμένων έργων σε προθήκες

καταστημάτων εργαστήρια καλλιτεχνών και άλλες αίθουσες Τα δημοφιλέστερα

έργα τυπώνονται με την τεχνική της χαλκογραφίας ή της λιθογραφίας και βρίσκουν

Τέλος έντονες διαφωνίες θα

πυροδοτήσουν τόσο ο τρόπος αγιογράφησης της Mητρόπολης όσο και η

κυβερνητική απόφαση κατεδάφισης της Kαπνικαρέας για λόγους κυκλοφοριακούς

και αισθητικούς

12 Η Ερμηνεία γράφτηκε τον 17ο αιώνα και αποτελεί μια σειρά από οδηγίες παλαιότερων

χειρογράφων σχετικά με την τέχνη της εκκλησιαστικής εικονογραφίας Η επανέκδοσή του το

1852 αποτέλεσε ένα πρώτο βοήθημα για τη συνέχιση της βυζαντινότροπης εικαστικής

παράδοσης 13 Ζαμπέλιος Σπ Βυζαντιναί μελέται περί των πηγών της νεοελληνικής εθνότητος από Ηrsquo

μέχρι Ιrsquo εκατοενταετηρίδος Αθήνα 1858

9

μεγάλη ανταπόκριση καθώς προσφέρονται σε προσιτές τιμές Οι εικόνες αυτές

προσεκτικά επιλεγμένες με βάση το εθνικό και ηθικοπλαστικό τους περιεχόμενο

αποτελούν και το συνηθισμένο διάκοσμο των σχολικών αιθουσών

Σε ανάλογο πλαίσιο κινείται και το σχολείο από το δημοτικό ως το

Πανεπιστήμιο Διακηρυγμένος στόχος του τελευταίου είναι η laquoμετακένωσηraquo της

γνώσης προς την laquoΑνατολήraquo Το Πανεπιστήμιο με τα λόγια του Κ Λάππα laquoήταν

κάτι περισσότερο από ένα εκπαιδευτικό ίδρυμαraquo Σε όλον τον 19ον αιώνα εμφανίζεται

ως φορέας μιας υψηλής εθνικής αποστολής που δικαιολογεί τους χαρακτηρισμούς

ldquoεργαστήριο πατριωτισμούrdquo και ldquoόργανο εθνικής προπαγάνδαςrdquo που αποδίδονται σrsquo

αυτό14

Πιο σύνθετα είναι τα πράγματα στους άλλους εκπαιδευτικούς θεσμούς Τα

νομοσχέδια του 1834 για το laquoσχολείο του λαούraquo ή αλλιώς δημοτικό και του 1836 για

το ελληνικό σχολείο και το γυμνάσιο φιλόδοξα ως προς τους στόχους απείχαν πολύ

από το να τους εκπληρώσουν

Αν κρίνουμε από την προσέλευση των φοιτητών μέχρι τις αρχές την έξωση

του Όθωνα τους ετήσιους απολογιστικούς πρυτανικούς λόγους και τις σχετικές

συζητήσεις την εποχή αυτή φαίνεται ότι το Πανεπιστήμιο είναι ένας από τους λίγους

εκπαιδευτικούς θεσμούς που αποκρίθηκε σχετικά ικανοποιητικά στους αρχικούς του

στόχους

Ελλείψει οικονομικών μέσων υποδομής και ικανού αριθμού καλά

καταρτισμένων δασκάλων υιοθετήθηκε και εδώ ενάντια στους παιδαγωγικούς

προσανατολισμούς των υπεύθυνων της Αντιβασιλείας η αλληλοδιδακτική μέθοδος

διδασκαλίας με αποτέλεσμα η επτάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση που προβλεπόταν

από το νόμο του 1834 να μειωθεί σε λιγότερο από τέσσερα Η μάλλον απογοητευτική

ανταπόκριση των δήμων από οικονομική αδυναμία ελλιπή κατανόηση ή αδιαφορία

στην ίδρυση λειτουργία και μισθοδοσία του προσωπικού των δασκάλων κατά

πρώτον είχε σαν αποτέλεσμα ο αριθμός των παιδιών κυρίως των κοριτσιών που

πήγαιναν σχολείο να είναι μικρός τα σχολεία να είναι σε μάλλον κακή κατάσταση

και οι δάσκαλοι να βρίσκονται οικονομικά και κοινωνικά σε εξαιρετικά δυσχερή

14 Κ Λάππας Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα ΙΑΕΝ _ ΓΓΝΓ

ΚΕΕ ΕΙΕ 2004 σ 131

10

κατάσταση Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν η κατάργηση του Διδασκαλείου στις 24

Μαρτίου 186415

Ανάλογη είναι και η κατάσταση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση Η υιοθέτηση της

αλληλοδιδακτικής στο δημοτικό είχε σαν αποτέλεσμα να φθάνει γρήγορα και

απαράσκευα πολύ μεγάλο τμήμα των αποφοίτων στο ελληνικό και από εκεί στο

γυμνάσιο Η σχετικά εύκολη πρόσβαση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση σε συνδυασμό με

την αξία των σχολικών τίτλων σε μία αγροτική κοινωνία και σε μία συγκυρία

συγκρότησης των κρατικών μηχανισμών εξέβαλε σε μία laquoανισορροπίαraquo που θα

διατηρηθεί μέχρι κοντά στις μέρες μας σε αντίθεση με τη μεγάλη σχολική διαρροή

στο δημοτικό ο αριθμός των μαθητών της laquoμέσηςraquo θα είναι συγκριτικά υψηλός

Η πρώτη αυτή ανισορροπία τυπική και άλλων αγροτικών κοινωνιών όπως η

Ιταλία του 19ου αιώνα σημαδεύεται από δύο άλλα στοιχεία τη μικρή παρουσία των

γυναικών και το laquoθεωρητικόraquo προσανατολισμό του σχολείου Αυτά δεν απορρέουν

μόνο από τις νοοτροπίες μίας κοινωνίας έντονα αγροτικής και τις περιορισμένες

οικονομικές δυνατότητες αλλά και την απουσία στόχων Η οικονομική δυσπραγία

είχε ως αποτέλεσμα να φτιαχτούν λιγοστά σχολεία για τα κορίτσια και να περικοπούν

στα ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια τα μαθήματα εκείνα που δεν θεωρούνται

laquoβασικάraquo όπως τα τεχνικά το σχέδιο και η γυμναστική Έτσι αποκλείστηκε η

μεγάλη πλειονότητα των κοριτσιών και επιτάθηκε ο laquoθεωρητικόςraquo προσανατολισμός

του σχολείου Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον περιρρέοντα κλασικισμό και

την αναιμική οικονομική ανάπτυξη μέχρι το 1880 διέγραψαν τα όρια της ελληνικής

laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης και γενικότερα του ελληνικού σχολείου Επιπλέον η σχολική

ζωή ρυθμίστηκε από αυστηρούς κανόνες και ιεραρχήσεις με στόχο την τυποποίηση

και την ομοιομορφία

Από αυτήν ακριβώς την περιοριστική και μηχανιστική αντίληψη διέπεται η

ένταξη των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο Στο δημοτικό οι μαθητές

διδάσκονταν κυρίως σχέδιο αντιγράφοντας υποδείγματα Σύμφωνα με τις οδηγίες για

το μάθημα της χειροτεχνίας ο τρόπος διδασκαλίας έπρεπε να είναι laquoομοιόμορφος

ίδιος ακριβώς με την διδασκαλίαν της γλώσσαςraquo16

15 Για τα ζητήματα αυτή διαφωτιστική είναι η αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Χ Π

Τζήκα Το Βασιλικό Διδασκαλείο 1834-1864 τόμοι Α και Β΄ ΑΠΘ 1996

Είναι χαρακτηριστικό ότι για την

16 Χριστοφίδης Η laquoΠερί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα σχολεία

των κορασίωνraquo Ο Παιδαγωγός έτος Αrsquo Πειραιάς 1839 σ 221 ndash 287

11

laquoευκολία της παραδόσεωςraquo προτείνονται πενήντα ένα συνολικά laquoπροστάγματαraquo και

laquoπαραγγέλματαraquo ώστε να καθορίζονται και οι παραμικρές λεπτομέρειες στις

κινήσεις Η αξιολόγηση αφορούσε όχι μόνο τα παραγόμενα έργα αλλά και τη

συμπεριφορά με βάση ένα σύστημα συνεχών βραβεύσεων και τιμωριών

H ανάπτυξη των χειροτεχνικών δεξιοτήτων στην οποία προσέβλεπαν τα

εικαστικά μαθήματα συνδεόταν με μια σαφή επαγγελματική χρησιμότητα διακριτή

για τα δύο φύλα Έτσι ενώ στα σχολεία αρένων προτάχθηκαν η γραμμική ιχνογραφία

και το τεχνικό σχέδιο στα σχολεία θηλέων το πρόγραμμα περιλάμβανε κυρίως τη

δημιουργία διαφόρων εργόχειρων17 Στα ιδιωτικά laquoανώτερα παρθεναγωγείαraquo μάλιστα

τα εικαστικά μαθήματα θεωρήθηκαν ασχολία κατάλληλη για τις μετέπειτα

laquoοικοδέσποινεςraquo των εύπορων στρωμάτων Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση που αφορούσε

σχεδόν αποκλειστικά τα αγόρια τα μαθήματα της ιχνογραφίας και της καλλιγραφίας

διδάσκονταν όπου ήταν εφικτό από ειδικούς laquoιχνογράφουςraquo κυρίως απόφοιτους του

Σχολείου των Tεχνών που όμως ήταν ελάχιστοι και δεν διέθεταν ειδική παιδαγωγική

κατάρτιση18

Σημάδια ανανέωσης Η ηθογραφία και οι νέες παιδαγωγικές μέθοδοι

(1875-1910)

Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διαρκώς εντονότερη αμφισβήτηση τόσο της

υφιστάμενης εκπαίδευσης όσο και των κυρίαρχων μορφών αισθητικής Πάρα την

εμφάνιση σημαδιών ανανέωσης οι αλλαγές είναι λίγες Υπερισχύουν εν τέλει για

μία ακόμη φορά οι παραδοσιακές αντιλήψεις και διατηρούνται συχνά με νεοτερικό

μανδύα οι υφιστάμενες δομές τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην εικαστική

δημιουργία

Το εν λόγω χρονικό διάστημα πρωταγωνιστούν οι καλλιτέχνες που μαθήτευσαν

δίπλα στους πρώτους δασκάλους και ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην Ευρώπη

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυτούς

17 Zιώγου- Kαραστεργίου Σ H Mέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Eλλάδα (1830-1893)

IAEN Aθήνα 1986 σ 222 18 Το μάθημα της παιδαγωγικής εντάχθηκε στο πρόγραμμα της Σχολής Καλών Τεχνών πολλά

χρόνια αργότερα το 1935 Μπίρης Κ όπ π σ 79

12

που ακολουθούσαν το πνεύμα της σχολής του Μονάχου και εκείνους που

σχετίστηκαν με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα κυρίως το Παρίσι αλλά και τη Ρώμη Στην

πρώτη ομάδα ανήκουν ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 ndash 1904) ο Νικόλαος Γύζης (1842

ndash 1901) και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1839 ndash 1907) Εκπρόσωποι της δεύτερης

ομάδας είναι ο Νικόλαος Ξυδιάς ndash Τυπάλδος (1828 ndash 1909) με σπουδές στο Παρίσι

στο οποίο και εγκαταστάθηκε και ο Γεώργιος Άβλιχος 1842 ndash 1905) που ακολουθεί

την ιταλική παράδοση19

Με την έξωση του Όθωνα το 1862 απομακρύνεται και ο Λ Kαυταντζόγλου

από τη θέση του διευθυντή του Σχολείου των Tεχνών το οποίο το επόμενο έτος

αναδιοργανώνεται

20

Καθώς διαμορφώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του νεοπαγούς κράτους η

ζωγραφική θεματολογία μετατοπίζεται σταδιακά από τις προσωπογραφίες και τα

ιστορικά θέματα στην ηθογραφία και την τοπιογραφία Οι απεικονίσεις των μνημείων

της κλασικής αρχαιότητας έχουν κουράσει το κοινό Η ηθογραφία με τις

εξιδανικευμένες απεικονίσεις από τον ιδιωτικό βίο αποτελεί ουσιαστικά μια αστική

έκφραση που έχει τις ρίζες της στις αστικοποιημένες κοινωνίες των Κάτω Χωρών του

17ου αιώνα

Το ενδιαφέρον της νέας διεύθυνσης εστιάζεται κυρίως στα

τεχνικά μαθήματα Το κλίμα της διδασκαλίας απηχούσε τις κατεστημένες αντιλήψεις

της εποχής σύμφωνα με τις οποίες η αναπαραστατική ικανότητα ήταν το

σημαντικότερο εφόδιο του εικαστικού καλλιτέχνη H μαθητεία επικεντρώνεται

πρωτίστως στο δεξιοτεχνικό χειρισμό των μέσων και των υλικών που επιτυγχάνεται

διαμέσου της επανάληψης και της συνεχούς άσκησης

Σκηνές από την καθημερινή ζωή της πόλης και της υπαίθρου λαϊκά έθιμα και

παραδόσεις αποτελούν τις νέες πηγές έμπνευσης που προσεγγίζονται όμως με

τρόπο ειδυλλιακό Ως προς τη μορφή η ηθογραφία συνδυάζει την ακρίβεια του

νατουραλισμού με το πνεύμα του ιδεαλισμού παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως

ιδανικούς εκπροσώπους ενός ιδεατού κόσμου Tα Kάλαντα του Nικηφόρου Λύτρα

(1872) είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα της περιόδου η ιδιαίτερη

σημασία του δεν εντοπίζεται μόνο στην καταγραφή των λαογραφικών στοιχείων

αλλά και στο γεγονός ότι συνδέεται με την ανάδυση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος

19 Στεφανίδης Μ 2001 Ελληνομουσείον Έξι αιώνες ελληνικής ζωγραφικής Μίλητος Αθήνα

2001 τ Αrsquo σ 28 20 Μπίρης Κ όπ π σ 49

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

9

μεγάλη ανταπόκριση καθώς προσφέρονται σε προσιτές τιμές Οι εικόνες αυτές

προσεκτικά επιλεγμένες με βάση το εθνικό και ηθικοπλαστικό τους περιεχόμενο

αποτελούν και το συνηθισμένο διάκοσμο των σχολικών αιθουσών

Σε ανάλογο πλαίσιο κινείται και το σχολείο από το δημοτικό ως το

Πανεπιστήμιο Διακηρυγμένος στόχος του τελευταίου είναι η laquoμετακένωσηraquo της

γνώσης προς την laquoΑνατολήraquo Το Πανεπιστήμιο με τα λόγια του Κ Λάππα laquoήταν

κάτι περισσότερο από ένα εκπαιδευτικό ίδρυμαraquo Σε όλον τον 19ον αιώνα εμφανίζεται

ως φορέας μιας υψηλής εθνικής αποστολής που δικαιολογεί τους χαρακτηρισμούς

ldquoεργαστήριο πατριωτισμούrdquo και ldquoόργανο εθνικής προπαγάνδαςrdquo που αποδίδονται σrsquo

αυτό14

Πιο σύνθετα είναι τα πράγματα στους άλλους εκπαιδευτικούς θεσμούς Τα

νομοσχέδια του 1834 για το laquoσχολείο του λαούraquo ή αλλιώς δημοτικό και του 1836 για

το ελληνικό σχολείο και το γυμνάσιο φιλόδοξα ως προς τους στόχους απείχαν πολύ

από το να τους εκπληρώσουν

Αν κρίνουμε από την προσέλευση των φοιτητών μέχρι τις αρχές την έξωση

του Όθωνα τους ετήσιους απολογιστικούς πρυτανικούς λόγους και τις σχετικές

συζητήσεις την εποχή αυτή φαίνεται ότι το Πανεπιστήμιο είναι ένας από τους λίγους

εκπαιδευτικούς θεσμούς που αποκρίθηκε σχετικά ικανοποιητικά στους αρχικούς του

στόχους

Ελλείψει οικονομικών μέσων υποδομής και ικανού αριθμού καλά

καταρτισμένων δασκάλων υιοθετήθηκε και εδώ ενάντια στους παιδαγωγικούς

προσανατολισμούς των υπεύθυνων της Αντιβασιλείας η αλληλοδιδακτική μέθοδος

διδασκαλίας με αποτέλεσμα η επτάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση που προβλεπόταν

από το νόμο του 1834 να μειωθεί σε λιγότερο από τέσσερα Η μάλλον απογοητευτική

ανταπόκριση των δήμων από οικονομική αδυναμία ελλιπή κατανόηση ή αδιαφορία

στην ίδρυση λειτουργία και μισθοδοσία του προσωπικού των δασκάλων κατά

πρώτον είχε σαν αποτέλεσμα ο αριθμός των παιδιών κυρίως των κοριτσιών που

πήγαιναν σχολείο να είναι μικρός τα σχολεία να είναι σε μάλλον κακή κατάσταση

και οι δάσκαλοι να βρίσκονται οικονομικά και κοινωνικά σε εξαιρετικά δυσχερή

14 Κ Λάππας Πανεπιστήμιο και φοιτητές στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα ΙΑΕΝ _ ΓΓΝΓ

ΚΕΕ ΕΙΕ 2004 σ 131

10

κατάσταση Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν η κατάργηση του Διδασκαλείου στις 24

Μαρτίου 186415

Ανάλογη είναι και η κατάσταση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση Η υιοθέτηση της

αλληλοδιδακτικής στο δημοτικό είχε σαν αποτέλεσμα να φθάνει γρήγορα και

απαράσκευα πολύ μεγάλο τμήμα των αποφοίτων στο ελληνικό και από εκεί στο

γυμνάσιο Η σχετικά εύκολη πρόσβαση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση σε συνδυασμό με

την αξία των σχολικών τίτλων σε μία αγροτική κοινωνία και σε μία συγκυρία

συγκρότησης των κρατικών μηχανισμών εξέβαλε σε μία laquoανισορροπίαraquo που θα

διατηρηθεί μέχρι κοντά στις μέρες μας σε αντίθεση με τη μεγάλη σχολική διαρροή

στο δημοτικό ο αριθμός των μαθητών της laquoμέσηςraquo θα είναι συγκριτικά υψηλός

Η πρώτη αυτή ανισορροπία τυπική και άλλων αγροτικών κοινωνιών όπως η

Ιταλία του 19ου αιώνα σημαδεύεται από δύο άλλα στοιχεία τη μικρή παρουσία των

γυναικών και το laquoθεωρητικόraquo προσανατολισμό του σχολείου Αυτά δεν απορρέουν

μόνο από τις νοοτροπίες μίας κοινωνίας έντονα αγροτικής και τις περιορισμένες

οικονομικές δυνατότητες αλλά και την απουσία στόχων Η οικονομική δυσπραγία

είχε ως αποτέλεσμα να φτιαχτούν λιγοστά σχολεία για τα κορίτσια και να περικοπούν

στα ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια τα μαθήματα εκείνα που δεν θεωρούνται

laquoβασικάraquo όπως τα τεχνικά το σχέδιο και η γυμναστική Έτσι αποκλείστηκε η

μεγάλη πλειονότητα των κοριτσιών και επιτάθηκε ο laquoθεωρητικόςraquo προσανατολισμός

του σχολείου Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον περιρρέοντα κλασικισμό και

την αναιμική οικονομική ανάπτυξη μέχρι το 1880 διέγραψαν τα όρια της ελληνικής

laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης και γενικότερα του ελληνικού σχολείου Επιπλέον η σχολική

ζωή ρυθμίστηκε από αυστηρούς κανόνες και ιεραρχήσεις με στόχο την τυποποίηση

και την ομοιομορφία

Από αυτήν ακριβώς την περιοριστική και μηχανιστική αντίληψη διέπεται η

ένταξη των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο Στο δημοτικό οι μαθητές

διδάσκονταν κυρίως σχέδιο αντιγράφοντας υποδείγματα Σύμφωνα με τις οδηγίες για

το μάθημα της χειροτεχνίας ο τρόπος διδασκαλίας έπρεπε να είναι laquoομοιόμορφος

ίδιος ακριβώς με την διδασκαλίαν της γλώσσαςraquo16

15 Για τα ζητήματα αυτή διαφωτιστική είναι η αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Χ Π

Τζήκα Το Βασιλικό Διδασκαλείο 1834-1864 τόμοι Α και Β΄ ΑΠΘ 1996

Είναι χαρακτηριστικό ότι για την

16 Χριστοφίδης Η laquoΠερί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα σχολεία

των κορασίωνraquo Ο Παιδαγωγός έτος Αrsquo Πειραιάς 1839 σ 221 ndash 287

11

laquoευκολία της παραδόσεωςraquo προτείνονται πενήντα ένα συνολικά laquoπροστάγματαraquo και

laquoπαραγγέλματαraquo ώστε να καθορίζονται και οι παραμικρές λεπτομέρειες στις

κινήσεις Η αξιολόγηση αφορούσε όχι μόνο τα παραγόμενα έργα αλλά και τη

συμπεριφορά με βάση ένα σύστημα συνεχών βραβεύσεων και τιμωριών

H ανάπτυξη των χειροτεχνικών δεξιοτήτων στην οποία προσέβλεπαν τα

εικαστικά μαθήματα συνδεόταν με μια σαφή επαγγελματική χρησιμότητα διακριτή

για τα δύο φύλα Έτσι ενώ στα σχολεία αρένων προτάχθηκαν η γραμμική ιχνογραφία

και το τεχνικό σχέδιο στα σχολεία θηλέων το πρόγραμμα περιλάμβανε κυρίως τη

δημιουργία διαφόρων εργόχειρων17 Στα ιδιωτικά laquoανώτερα παρθεναγωγείαraquo μάλιστα

τα εικαστικά μαθήματα θεωρήθηκαν ασχολία κατάλληλη για τις μετέπειτα

laquoοικοδέσποινεςraquo των εύπορων στρωμάτων Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση που αφορούσε

σχεδόν αποκλειστικά τα αγόρια τα μαθήματα της ιχνογραφίας και της καλλιγραφίας

διδάσκονταν όπου ήταν εφικτό από ειδικούς laquoιχνογράφουςraquo κυρίως απόφοιτους του

Σχολείου των Tεχνών που όμως ήταν ελάχιστοι και δεν διέθεταν ειδική παιδαγωγική

κατάρτιση18

Σημάδια ανανέωσης Η ηθογραφία και οι νέες παιδαγωγικές μέθοδοι

(1875-1910)

Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διαρκώς εντονότερη αμφισβήτηση τόσο της

υφιστάμενης εκπαίδευσης όσο και των κυρίαρχων μορφών αισθητικής Πάρα την

εμφάνιση σημαδιών ανανέωσης οι αλλαγές είναι λίγες Υπερισχύουν εν τέλει για

μία ακόμη φορά οι παραδοσιακές αντιλήψεις και διατηρούνται συχνά με νεοτερικό

μανδύα οι υφιστάμενες δομές τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην εικαστική

δημιουργία

Το εν λόγω χρονικό διάστημα πρωταγωνιστούν οι καλλιτέχνες που μαθήτευσαν

δίπλα στους πρώτους δασκάλους και ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην Ευρώπη

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυτούς

17 Zιώγου- Kαραστεργίου Σ H Mέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Eλλάδα (1830-1893)

IAEN Aθήνα 1986 σ 222 18 Το μάθημα της παιδαγωγικής εντάχθηκε στο πρόγραμμα της Σχολής Καλών Τεχνών πολλά

χρόνια αργότερα το 1935 Μπίρης Κ όπ π σ 79

12

που ακολουθούσαν το πνεύμα της σχολής του Μονάχου και εκείνους που

σχετίστηκαν με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα κυρίως το Παρίσι αλλά και τη Ρώμη Στην

πρώτη ομάδα ανήκουν ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 ndash 1904) ο Νικόλαος Γύζης (1842

ndash 1901) και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1839 ndash 1907) Εκπρόσωποι της δεύτερης

ομάδας είναι ο Νικόλαος Ξυδιάς ndash Τυπάλδος (1828 ndash 1909) με σπουδές στο Παρίσι

στο οποίο και εγκαταστάθηκε και ο Γεώργιος Άβλιχος 1842 ndash 1905) που ακολουθεί

την ιταλική παράδοση19

Με την έξωση του Όθωνα το 1862 απομακρύνεται και ο Λ Kαυταντζόγλου

από τη θέση του διευθυντή του Σχολείου των Tεχνών το οποίο το επόμενο έτος

αναδιοργανώνεται

20

Καθώς διαμορφώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του νεοπαγούς κράτους η

ζωγραφική θεματολογία μετατοπίζεται σταδιακά από τις προσωπογραφίες και τα

ιστορικά θέματα στην ηθογραφία και την τοπιογραφία Οι απεικονίσεις των μνημείων

της κλασικής αρχαιότητας έχουν κουράσει το κοινό Η ηθογραφία με τις

εξιδανικευμένες απεικονίσεις από τον ιδιωτικό βίο αποτελεί ουσιαστικά μια αστική

έκφραση που έχει τις ρίζες της στις αστικοποιημένες κοινωνίες των Κάτω Χωρών του

17ου αιώνα

Το ενδιαφέρον της νέας διεύθυνσης εστιάζεται κυρίως στα

τεχνικά μαθήματα Το κλίμα της διδασκαλίας απηχούσε τις κατεστημένες αντιλήψεις

της εποχής σύμφωνα με τις οποίες η αναπαραστατική ικανότητα ήταν το

σημαντικότερο εφόδιο του εικαστικού καλλιτέχνη H μαθητεία επικεντρώνεται

πρωτίστως στο δεξιοτεχνικό χειρισμό των μέσων και των υλικών που επιτυγχάνεται

διαμέσου της επανάληψης και της συνεχούς άσκησης

Σκηνές από την καθημερινή ζωή της πόλης και της υπαίθρου λαϊκά έθιμα και

παραδόσεις αποτελούν τις νέες πηγές έμπνευσης που προσεγγίζονται όμως με

τρόπο ειδυλλιακό Ως προς τη μορφή η ηθογραφία συνδυάζει την ακρίβεια του

νατουραλισμού με το πνεύμα του ιδεαλισμού παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως

ιδανικούς εκπροσώπους ενός ιδεατού κόσμου Tα Kάλαντα του Nικηφόρου Λύτρα

(1872) είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα της περιόδου η ιδιαίτερη

σημασία του δεν εντοπίζεται μόνο στην καταγραφή των λαογραφικών στοιχείων

αλλά και στο γεγονός ότι συνδέεται με την ανάδυση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος

19 Στεφανίδης Μ 2001 Ελληνομουσείον Έξι αιώνες ελληνικής ζωγραφικής Μίλητος Αθήνα

2001 τ Αrsquo σ 28 20 Μπίρης Κ όπ π σ 49

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

10

κατάσταση Αποκορύφωμα όλων αυτών ήταν η κατάργηση του Διδασκαλείου στις 24

Μαρτίου 186415

Ανάλογη είναι και η κατάσταση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση Η υιοθέτηση της

αλληλοδιδακτικής στο δημοτικό είχε σαν αποτέλεσμα να φθάνει γρήγορα και

απαράσκευα πολύ μεγάλο τμήμα των αποφοίτων στο ελληνικό και από εκεί στο

γυμνάσιο Η σχετικά εύκολη πρόσβαση στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση σε συνδυασμό με

την αξία των σχολικών τίτλων σε μία αγροτική κοινωνία και σε μία συγκυρία

συγκρότησης των κρατικών μηχανισμών εξέβαλε σε μία laquoανισορροπίαraquo που θα

διατηρηθεί μέχρι κοντά στις μέρες μας σε αντίθεση με τη μεγάλη σχολική διαρροή

στο δημοτικό ο αριθμός των μαθητών της laquoμέσηςraquo θα είναι συγκριτικά υψηλός

Η πρώτη αυτή ανισορροπία τυπική και άλλων αγροτικών κοινωνιών όπως η

Ιταλία του 19ου αιώνα σημαδεύεται από δύο άλλα στοιχεία τη μικρή παρουσία των

γυναικών και το laquoθεωρητικόraquo προσανατολισμό του σχολείου Αυτά δεν απορρέουν

μόνο από τις νοοτροπίες μίας κοινωνίας έντονα αγροτικής και τις περιορισμένες

οικονομικές δυνατότητες αλλά και την απουσία στόχων Η οικονομική δυσπραγία

είχε ως αποτέλεσμα να φτιαχτούν λιγοστά σχολεία για τα κορίτσια και να περικοπούν

στα ελληνικά σχολεία και τα γυμνάσια τα μαθήματα εκείνα που δεν θεωρούνται

laquoβασικάraquo όπως τα τεχνικά το σχέδιο και η γυμναστική Έτσι αποκλείστηκε η

μεγάλη πλειονότητα των κοριτσιών και επιτάθηκε ο laquoθεωρητικόςraquo προσανατολισμός

του σχολείου Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον περιρρέοντα κλασικισμό και

την αναιμική οικονομική ανάπτυξη μέχρι το 1880 διέγραψαν τα όρια της ελληνικής

laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης και γενικότερα του ελληνικού σχολείου Επιπλέον η σχολική

ζωή ρυθμίστηκε από αυστηρούς κανόνες και ιεραρχήσεις με στόχο την τυποποίηση

και την ομοιομορφία

Από αυτήν ακριβώς την περιοριστική και μηχανιστική αντίληψη διέπεται η

ένταξη των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο Στο δημοτικό οι μαθητές

διδάσκονταν κυρίως σχέδιο αντιγράφοντας υποδείγματα Σύμφωνα με τις οδηγίες για

το μάθημα της χειροτεχνίας ο τρόπος διδασκαλίας έπρεπε να είναι laquoομοιόμορφος

ίδιος ακριβώς με την διδασκαλίαν της γλώσσαςraquo16

15 Για τα ζητήματα αυτή διαφωτιστική είναι η αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Χ Π

Τζήκα Το Βασιλικό Διδασκαλείο 1834-1864 τόμοι Α και Β΄ ΑΠΘ 1996

Είναι χαρακτηριστικό ότι για την

16 Χριστοφίδης Η laquoΠερί του τρόπου της διδασκαλίας των χειροτεχνημάτων εις τα σχολεία

των κορασίωνraquo Ο Παιδαγωγός έτος Αrsquo Πειραιάς 1839 σ 221 ndash 287

11

laquoευκολία της παραδόσεωςraquo προτείνονται πενήντα ένα συνολικά laquoπροστάγματαraquo και

laquoπαραγγέλματαraquo ώστε να καθορίζονται και οι παραμικρές λεπτομέρειες στις

κινήσεις Η αξιολόγηση αφορούσε όχι μόνο τα παραγόμενα έργα αλλά και τη

συμπεριφορά με βάση ένα σύστημα συνεχών βραβεύσεων και τιμωριών

H ανάπτυξη των χειροτεχνικών δεξιοτήτων στην οποία προσέβλεπαν τα

εικαστικά μαθήματα συνδεόταν με μια σαφή επαγγελματική χρησιμότητα διακριτή

για τα δύο φύλα Έτσι ενώ στα σχολεία αρένων προτάχθηκαν η γραμμική ιχνογραφία

και το τεχνικό σχέδιο στα σχολεία θηλέων το πρόγραμμα περιλάμβανε κυρίως τη

δημιουργία διαφόρων εργόχειρων17 Στα ιδιωτικά laquoανώτερα παρθεναγωγείαraquo μάλιστα

τα εικαστικά μαθήματα θεωρήθηκαν ασχολία κατάλληλη για τις μετέπειτα

laquoοικοδέσποινεςraquo των εύπορων στρωμάτων Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση που αφορούσε

σχεδόν αποκλειστικά τα αγόρια τα μαθήματα της ιχνογραφίας και της καλλιγραφίας

διδάσκονταν όπου ήταν εφικτό από ειδικούς laquoιχνογράφουςraquo κυρίως απόφοιτους του

Σχολείου των Tεχνών που όμως ήταν ελάχιστοι και δεν διέθεταν ειδική παιδαγωγική

κατάρτιση18

Σημάδια ανανέωσης Η ηθογραφία και οι νέες παιδαγωγικές μέθοδοι

(1875-1910)

Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διαρκώς εντονότερη αμφισβήτηση τόσο της

υφιστάμενης εκπαίδευσης όσο και των κυρίαρχων μορφών αισθητικής Πάρα την

εμφάνιση σημαδιών ανανέωσης οι αλλαγές είναι λίγες Υπερισχύουν εν τέλει για

μία ακόμη φορά οι παραδοσιακές αντιλήψεις και διατηρούνται συχνά με νεοτερικό

μανδύα οι υφιστάμενες δομές τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην εικαστική

δημιουργία

Το εν λόγω χρονικό διάστημα πρωταγωνιστούν οι καλλιτέχνες που μαθήτευσαν

δίπλα στους πρώτους δασκάλους και ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην Ευρώπη

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυτούς

17 Zιώγου- Kαραστεργίου Σ H Mέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Eλλάδα (1830-1893)

IAEN Aθήνα 1986 σ 222 18 Το μάθημα της παιδαγωγικής εντάχθηκε στο πρόγραμμα της Σχολής Καλών Τεχνών πολλά

χρόνια αργότερα το 1935 Μπίρης Κ όπ π σ 79

12

που ακολουθούσαν το πνεύμα της σχολής του Μονάχου και εκείνους που

σχετίστηκαν με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα κυρίως το Παρίσι αλλά και τη Ρώμη Στην

πρώτη ομάδα ανήκουν ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 ndash 1904) ο Νικόλαος Γύζης (1842

ndash 1901) και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1839 ndash 1907) Εκπρόσωποι της δεύτερης

ομάδας είναι ο Νικόλαος Ξυδιάς ndash Τυπάλδος (1828 ndash 1909) με σπουδές στο Παρίσι

στο οποίο και εγκαταστάθηκε και ο Γεώργιος Άβλιχος 1842 ndash 1905) που ακολουθεί

την ιταλική παράδοση19

Με την έξωση του Όθωνα το 1862 απομακρύνεται και ο Λ Kαυταντζόγλου

από τη θέση του διευθυντή του Σχολείου των Tεχνών το οποίο το επόμενο έτος

αναδιοργανώνεται

20

Καθώς διαμορφώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του νεοπαγούς κράτους η

ζωγραφική θεματολογία μετατοπίζεται σταδιακά από τις προσωπογραφίες και τα

ιστορικά θέματα στην ηθογραφία και την τοπιογραφία Οι απεικονίσεις των μνημείων

της κλασικής αρχαιότητας έχουν κουράσει το κοινό Η ηθογραφία με τις

εξιδανικευμένες απεικονίσεις από τον ιδιωτικό βίο αποτελεί ουσιαστικά μια αστική

έκφραση που έχει τις ρίζες της στις αστικοποιημένες κοινωνίες των Κάτω Χωρών του

17ου αιώνα

Το ενδιαφέρον της νέας διεύθυνσης εστιάζεται κυρίως στα

τεχνικά μαθήματα Το κλίμα της διδασκαλίας απηχούσε τις κατεστημένες αντιλήψεις

της εποχής σύμφωνα με τις οποίες η αναπαραστατική ικανότητα ήταν το

σημαντικότερο εφόδιο του εικαστικού καλλιτέχνη H μαθητεία επικεντρώνεται

πρωτίστως στο δεξιοτεχνικό χειρισμό των μέσων και των υλικών που επιτυγχάνεται

διαμέσου της επανάληψης και της συνεχούς άσκησης

Σκηνές από την καθημερινή ζωή της πόλης και της υπαίθρου λαϊκά έθιμα και

παραδόσεις αποτελούν τις νέες πηγές έμπνευσης που προσεγγίζονται όμως με

τρόπο ειδυλλιακό Ως προς τη μορφή η ηθογραφία συνδυάζει την ακρίβεια του

νατουραλισμού με το πνεύμα του ιδεαλισμού παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως

ιδανικούς εκπροσώπους ενός ιδεατού κόσμου Tα Kάλαντα του Nικηφόρου Λύτρα

(1872) είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα της περιόδου η ιδιαίτερη

σημασία του δεν εντοπίζεται μόνο στην καταγραφή των λαογραφικών στοιχείων

αλλά και στο γεγονός ότι συνδέεται με την ανάδυση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος

19 Στεφανίδης Μ 2001 Ελληνομουσείον Έξι αιώνες ελληνικής ζωγραφικής Μίλητος Αθήνα

2001 τ Αrsquo σ 28 20 Μπίρης Κ όπ π σ 49

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

11

laquoευκολία της παραδόσεωςraquo προτείνονται πενήντα ένα συνολικά laquoπροστάγματαraquo και

laquoπαραγγέλματαraquo ώστε να καθορίζονται και οι παραμικρές λεπτομέρειες στις

κινήσεις Η αξιολόγηση αφορούσε όχι μόνο τα παραγόμενα έργα αλλά και τη

συμπεριφορά με βάση ένα σύστημα συνεχών βραβεύσεων και τιμωριών

H ανάπτυξη των χειροτεχνικών δεξιοτήτων στην οποία προσέβλεπαν τα

εικαστικά μαθήματα συνδεόταν με μια σαφή επαγγελματική χρησιμότητα διακριτή

για τα δύο φύλα Έτσι ενώ στα σχολεία αρένων προτάχθηκαν η γραμμική ιχνογραφία

και το τεχνικό σχέδιο στα σχολεία θηλέων το πρόγραμμα περιλάμβανε κυρίως τη

δημιουργία διαφόρων εργόχειρων17 Στα ιδιωτικά laquoανώτερα παρθεναγωγείαraquo μάλιστα

τα εικαστικά μαθήματα θεωρήθηκαν ασχολία κατάλληλη για τις μετέπειτα

laquoοικοδέσποινεςraquo των εύπορων στρωμάτων Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση που αφορούσε

σχεδόν αποκλειστικά τα αγόρια τα μαθήματα της ιχνογραφίας και της καλλιγραφίας

διδάσκονταν όπου ήταν εφικτό από ειδικούς laquoιχνογράφουςraquo κυρίως απόφοιτους του

Σχολείου των Tεχνών που όμως ήταν ελάχιστοι και δεν διέθεταν ειδική παιδαγωγική

κατάρτιση18

Σημάδια ανανέωσης Η ηθογραφία και οι νέες παιδαγωγικές μέθοδοι

(1875-1910)

Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τη διαρκώς εντονότερη αμφισβήτηση τόσο της

υφιστάμενης εκπαίδευσης όσο και των κυρίαρχων μορφών αισθητικής Πάρα την

εμφάνιση σημαδιών ανανέωσης οι αλλαγές είναι λίγες Υπερισχύουν εν τέλει για

μία ακόμη φορά οι παραδοσιακές αντιλήψεις και διατηρούνται συχνά με νεοτερικό

μανδύα οι υφιστάμενες δομές τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην εικαστική

δημιουργία

Το εν λόγω χρονικό διάστημα πρωταγωνιστούν οι καλλιτέχνες που μαθήτευσαν

δίπλα στους πρώτους δασκάλους και ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στην Ευρώπη

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της περιόδου είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα σε αυτούς

17 Zιώγου- Kαραστεργίου Σ H Mέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Eλλάδα (1830-1893)

IAEN Aθήνα 1986 σ 222 18 Το μάθημα της παιδαγωγικής εντάχθηκε στο πρόγραμμα της Σχολής Καλών Τεχνών πολλά

χρόνια αργότερα το 1935 Μπίρης Κ όπ π σ 79

12

που ακολουθούσαν το πνεύμα της σχολής του Μονάχου και εκείνους που

σχετίστηκαν με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα κυρίως το Παρίσι αλλά και τη Ρώμη Στην

πρώτη ομάδα ανήκουν ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 ndash 1904) ο Νικόλαος Γύζης (1842

ndash 1901) και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1839 ndash 1907) Εκπρόσωποι της δεύτερης

ομάδας είναι ο Νικόλαος Ξυδιάς ndash Τυπάλδος (1828 ndash 1909) με σπουδές στο Παρίσι

στο οποίο και εγκαταστάθηκε και ο Γεώργιος Άβλιχος 1842 ndash 1905) που ακολουθεί

την ιταλική παράδοση19

Με την έξωση του Όθωνα το 1862 απομακρύνεται και ο Λ Kαυταντζόγλου

από τη θέση του διευθυντή του Σχολείου των Tεχνών το οποίο το επόμενο έτος

αναδιοργανώνεται

20

Καθώς διαμορφώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του νεοπαγούς κράτους η

ζωγραφική θεματολογία μετατοπίζεται σταδιακά από τις προσωπογραφίες και τα

ιστορικά θέματα στην ηθογραφία και την τοπιογραφία Οι απεικονίσεις των μνημείων

της κλασικής αρχαιότητας έχουν κουράσει το κοινό Η ηθογραφία με τις

εξιδανικευμένες απεικονίσεις από τον ιδιωτικό βίο αποτελεί ουσιαστικά μια αστική

έκφραση που έχει τις ρίζες της στις αστικοποιημένες κοινωνίες των Κάτω Χωρών του

17ου αιώνα

Το ενδιαφέρον της νέας διεύθυνσης εστιάζεται κυρίως στα

τεχνικά μαθήματα Το κλίμα της διδασκαλίας απηχούσε τις κατεστημένες αντιλήψεις

της εποχής σύμφωνα με τις οποίες η αναπαραστατική ικανότητα ήταν το

σημαντικότερο εφόδιο του εικαστικού καλλιτέχνη H μαθητεία επικεντρώνεται

πρωτίστως στο δεξιοτεχνικό χειρισμό των μέσων και των υλικών που επιτυγχάνεται

διαμέσου της επανάληψης και της συνεχούς άσκησης

Σκηνές από την καθημερινή ζωή της πόλης και της υπαίθρου λαϊκά έθιμα και

παραδόσεις αποτελούν τις νέες πηγές έμπνευσης που προσεγγίζονται όμως με

τρόπο ειδυλλιακό Ως προς τη μορφή η ηθογραφία συνδυάζει την ακρίβεια του

νατουραλισμού με το πνεύμα του ιδεαλισμού παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως

ιδανικούς εκπροσώπους ενός ιδεατού κόσμου Tα Kάλαντα του Nικηφόρου Λύτρα

(1872) είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα της περιόδου η ιδιαίτερη

σημασία του δεν εντοπίζεται μόνο στην καταγραφή των λαογραφικών στοιχείων

αλλά και στο γεγονός ότι συνδέεται με την ανάδυση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος

19 Στεφανίδης Μ 2001 Ελληνομουσείον Έξι αιώνες ελληνικής ζωγραφικής Μίλητος Αθήνα

2001 τ Αrsquo σ 28 20 Μπίρης Κ όπ π σ 49

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

12

που ακολουθούσαν το πνεύμα της σχολής του Μονάχου και εκείνους που

σχετίστηκαν με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα κυρίως το Παρίσι αλλά και τη Ρώμη Στην

πρώτη ομάδα ανήκουν ο Νικηφόρος Λύτρας (1832 ndash 1904) ο Νικόλαος Γύζης (1842

ndash 1901) και ο Κωνσταντίνος Βολανάκης (1839 ndash 1907) Εκπρόσωποι της δεύτερης

ομάδας είναι ο Νικόλαος Ξυδιάς ndash Τυπάλδος (1828 ndash 1909) με σπουδές στο Παρίσι

στο οποίο και εγκαταστάθηκε και ο Γεώργιος Άβλιχος 1842 ndash 1905) που ακολουθεί

την ιταλική παράδοση19

Με την έξωση του Όθωνα το 1862 απομακρύνεται και ο Λ Kαυταντζόγλου

από τη θέση του διευθυντή του Σχολείου των Tεχνών το οποίο το επόμενο έτος

αναδιοργανώνεται

20

Καθώς διαμορφώνεται η κοινωνική διαστρωμάτωση του νεοπαγούς κράτους η

ζωγραφική θεματολογία μετατοπίζεται σταδιακά από τις προσωπογραφίες και τα

ιστορικά θέματα στην ηθογραφία και την τοπιογραφία Οι απεικονίσεις των μνημείων

της κλασικής αρχαιότητας έχουν κουράσει το κοινό Η ηθογραφία με τις

εξιδανικευμένες απεικονίσεις από τον ιδιωτικό βίο αποτελεί ουσιαστικά μια αστική

έκφραση που έχει τις ρίζες της στις αστικοποιημένες κοινωνίες των Κάτω Χωρών του

17ου αιώνα

Το ενδιαφέρον της νέας διεύθυνσης εστιάζεται κυρίως στα

τεχνικά μαθήματα Το κλίμα της διδασκαλίας απηχούσε τις κατεστημένες αντιλήψεις

της εποχής σύμφωνα με τις οποίες η αναπαραστατική ικανότητα ήταν το

σημαντικότερο εφόδιο του εικαστικού καλλιτέχνη H μαθητεία επικεντρώνεται

πρωτίστως στο δεξιοτεχνικό χειρισμό των μέσων και των υλικών που επιτυγχάνεται

διαμέσου της επανάληψης και της συνεχούς άσκησης

Σκηνές από την καθημερινή ζωή της πόλης και της υπαίθρου λαϊκά έθιμα και

παραδόσεις αποτελούν τις νέες πηγές έμπνευσης που προσεγγίζονται όμως με

τρόπο ειδυλλιακό Ως προς τη μορφή η ηθογραφία συνδυάζει την ακρίβεια του

νατουραλισμού με το πνεύμα του ιδεαλισμού παρουσιάζοντας τους ανθρώπους ως

ιδανικούς εκπροσώπους ενός ιδεατού κόσμου Tα Kάλαντα του Nικηφόρου Λύτρα

(1872) είναι ένα από τα πρώτα χαρακτηριστικά έργα της περιόδου η ιδιαίτερη

σημασία του δεν εντοπίζεται μόνο στην καταγραφή των λαογραφικών στοιχείων

αλλά και στο γεγονός ότι συνδέεται με την ανάδυση ενός γενικότερου ενδιαφέροντος

19 Στεφανίδης Μ 2001 Ελληνομουσείον Έξι αιώνες ελληνικής ζωγραφικής Μίλητος Αθήνα

2001 τ Αrsquo σ 28 20 Μπίρης Κ όπ π σ 49

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

13

για το παιδί και την παιδική ηλικία Το παιδί και ο κόσμος του ως κεντρικό θέμα

αλλά και το παιδί ως δέκτης της καλλιτεχνικής παραγωγής απασχολεί έκτοτε τους

δημιουργούς τόσο στη λογοτεχνία όσο και στις εικαστικές τέχνες

Νέες αναζητήσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική Τα στερεότυπα ταφικά

ανάγλυφα και οι προτομές θα παραχωρήσουν τη θέση τους σε περισσότερο ελεύθερες

συνθέσεις με μυθολογικά και αλληγορικά θέματα Παρότι τα κλασικιστικά και τα

ιδεαλιστικά στοιχεία δεν εγκαταλείπονται εντελώς προσωπικές διατυπώσεις και

ρεαλιστικά χαρακτηριστικά είναι ορατά στο έργο καλλιτεχνών όπως του Iωάννη

Bιτσάρη (1834 - 1892) και του Δημητρίου Φιλιππότη (1839 - 1919) Πιο κοντά στο

πνεύμα του κλασικισμού θα μείνουν ο Λεωνίδας Δρόσης (1834 - 1882) και ο

Γεώργιος Bρούτος (1843 - 1908) που δίδαξαν στο Σχολείο των Tεχνών

H έκδοση το 1880 της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Ιππόλυτου Tαιν από το

τυπογραφείο του Παρνασσού συντελεί στη στροφή προς το νατουραλισμό Tο αίτημα

της laquoελληνικότηταςraquo όπως μαρτυρούν και αρκετά δημοσιεύματα της εποχής21

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες προσεγγίσεις και διατυπώσεις με τη στροφή

προς την ηθογραφία τίθεται και το ζήτημα της επαναξιολόγησης της βυζαντινής και

της λαϊκής παράδοσης H μεταστροφή συμπίπτει με τη νέα θεώρηση του Ελληνισμού

έτσι όπως την συνέθεσε ο Κ Παπαρρηγόπουλος της πολιτισμικής δηλαδή συνέχειας

του Eλληνισμού και την εμφάνιση του δημοτικισμού H αποκλειστική αναφορά στην

κλασική αρχαιότητα υποχωρεί μπροστά στο ενδιαφέρον για τα ζωντανά στοιχεία του

λαϊκού πολιτισμού τα έθιμα τις παραδόσεις τη γλώσσα Το χάσμα επιχειρείται να

γεφυρωθεί με την επαναθεώρηση της σημασίας του Bυζαντίου και του βυζαντινού

πολιτισμού

ταυτίζεται με την εξιδανικευμένη αφηγηματική παρουσίαση θεμάτων από τον

ιδιωτικό βίο και μια ειδυλλιακή απόδοση της αγροτικής ζωής και της ελληνικής

φύσης

Το 1880 ο Σπύρος Λάμπρος τότε υφηγητής και αργότερα καθηγητής της

Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο επισκέπτεται το Άγιο Όρος παρέα με τον Eλβετό

ζωγράφο Emile Gillieron με σκοπό τη μελέτη χειρογράφων και των τοιχογραφιών

του Πρωτάτου Ο Λάμπρος συγκλονίζεται Σε άρθρο του στο περιοδικό Παρνασσός

21 Λαμπράκη - Πλάκα M laquoH γένεση της νεοελληνικής τέχνης Kοινωνία θεσμοί

ιδεολογίαraquo εισαγωγή στο Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα 1995 σ 14

15

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

14

χαρακτηρίζει τα νεότερα θρησκευτικά έργα laquoεξαμβλώματαraquo και διατυπώνει την

άποψη ότι η βυζαντινή τέχνη laquoπεριφρονείται και διαβάλλεται επειδή ελάχιστα είναι

γνωστήraquo 22

Σταδιακά εμφανίζεται στον εικαστικό χώρο μια νέα γενιά αποφοίτων του

Σχολείου των Tεχνών μαθητών κυρίως του Λύτρα και του Bολανάκη H πορεία των

περισσότερων από αυτούς περνά από την Aκαδημία του Mονάχου στην οποία

διδάσκει και ο Γύζης Xαρακτηριστικότερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου

Iακωβίδη (1853 - 1932) ο οποίος διαδέχθηκε αργότερα τον Λύτρα στην έδρα της

ελαιογραφίας στο Σχολείο των Τεχνών και συνέτεινε τα μέγιστα στη διατήρηση του

ακαδημαϊκού κλίματος Δεν λείπουν κι άλλες διατυπώσεις όπως του Χαράλαμπου

Παχή (1844-1891) που σπούδασε στην Ιταλία ή του θαλασσογράφου Iωάννη

Αλταμούρα (1852-1878) με σπουδές στην Κοπεγχάγη Κάποιοι συνεχίζουν τις

σπουδές τους στο Παρίσι ή τη Ρώμη όπως ο Αλέξανδρος Kαλούδης (1850- 1923)

που διορίστηκε έπειτα καθηγητής της Στοιχειώδους Γραφικής και ο Bικέντιος

Mποκατσιάμης (1856-1933) που δίδαξε Kοσμηματογραφία

Η σχολή του Μονάχου σφράγισε την ελληνική τέχνη ολόκληρο τον 19ο αιώνα

Το Παρίσι από την άλλη πλευρά έφερε τους Έλληνες καλλιτέχνες σε επαφή με τα

ιμπρεσιονιστικά και μετα-ιμπρεσιονιστικά κινήματα23

22 Μπαρούτας Κ Η εικαστική ζωή και η αισθητική παιδεία στην Αθήνα του 19ου αιώνα

Σμίλη Αθήνα 1990 σ 71

Ωστόσο η κυρίαρχη

αισθητική διαμορφώνεται ακόμη με βάση την ακαδημαϊκή παράδοση και μια

laquoφιλολογικήraquo αντίληψη για την τέχνη Το χαρακτηριστικό αυτό δε θα πρέπει να

αποδοθεί στην έλλειψη επικοινωνίας με τα ευρωπαϊκά κέντρα Aνεξάρτητα από την

ευρωπαϊκή πόλη που επιλέγουν οι εικαστικοί για τις σπουδές τους το ακαδημαϊκό

πνεύμα μέσα στο οποίο είχαν γαλουχηθεί οι απόφοιτοι του Σχολείου των Tεχνών

αλλά και το γενικότερο πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στον ελληνικό χώρο τους

κράτησε μακριά από τα πρωτοποριακά διεθνή ρεύματα Οι εξαιρέσεις λιγοστές κατά

βάση εκείνοι που εγκαθίστανται μόνιμα στο εξωτερικό οι οποίοι όμως επηρεάζουν

ελάχιστα τις εγχώριες εξελίξεις Aκόμη και εκείνοι που φτάνουν στο Παρίσι την

εποχή που κυριαρχούν ο ρεαλισμός η ζωγραφική της υπαίθρου και εκδηλώνονται τα

πρώτα ιμπρεσιονιστικά εγχειρήματα επιλέγουν δασκάλους με ιδεαλιστικό και

23 Χρήστου Χρ Eλληνική Tέχνη Zωγραφική του 20ου αιώνα Eκδοτική Aθηνών Aθήνα

1996 σ 15

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

15

ακαδημαϊκό προσανατολισμό Έτσι οι νέες αναζητήσεις δεν ενσωματώνονται στο

έργο τους Τα παραδείγματα εύγλωττα Ο καθηγητής του Σχολείου των Tεχνών

Λάζαρος Σώχος (1862 - 1911) σπούδασε στο Παρίσι αλλά συνδέθηκε με γλύπτες

ακαδημαϊκών τάσεων

Η προαναφερθείσα τάση δεν ανατρέπεται από την αξιοσημείωτη αύξηση του

αριθμού των καλλιτεχνών και των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων από τη δεκαετία

του 1880 και μετά Tο 1882 ιδρύονται ο Σύλλογος των καλλιτεχνών και ο Σύλλογος

των Ωραίων Tεχνών Την ίδια χρονιά ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός δημιουργεί

ιδιαίτερο τμήμα καλών τεχνών H πρώτη του εικαστική έκθεση το 1885 σημειώνει

εντυπωσιακή επιτυχία και προσελκύει μεγάλο αριθμό επισκεπτών Δύο χρόνια

αργότερα εκδίδεται σε φυλλάδια η Kαλλιτεχνική Πινακοθήκη από το περιοδικό

Eστία με επιλογή εκατό σημαντικών εικαστικών έργων Το 1887 ιδρύεται ο Σύλλογος

Φιλοτέχνων στον οποίο για πρώτη φορά δόθηκε δικαίωμα εγγραφής και σε γυναίκες

Το laquoαίσθημα της φιλοκαλίαςraquo θεωρήθηκε πως προσιδιάζει στη γυναικεία φύση και η

ερασιτεχνική απασχόληση με τη ζωγραφική είχε ευρεία διάδοση ιδίως στα ανώτερα

αστικά στρώματα

Oι αντιλήψεις ωστόσο της εποχής για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας

επέβαλαν μια σειρά περιορισμούς μεταξύ των οποίων και ο αποκλεισμός από την

καλλιτεχνική εκπαίδευση Tο 1891 πραγματοποιήθηκε στα γραφεία της Eφημερίδος

των κυριών με πρωτοβουλία της Kαλλιρόης Παρέν η πρώτη laquoKαλλιτεχνική έκθεσις

κυριώνraquo μία από τις πρώτες εκδηλώσεις του κινήματος για τη γυναικεία χειραφέτηση

στην Eλλάδα Tο 1894 παρά τις αντιδράσεις αρχίζουν να λειτουργούν στο

Πολυτεχνείο γυναικεία τμήματα ζωγραφικής και γλυπτικής Στην απόφαση αυτή

συνέβαλαν οι μαχητικές προσπάθειες της ζωγράφου Σοφίας Λασκαρίδου (1882 -

1965) κόρης της παιδαγωγού Aικατερίνης Λασκαρίδου24 Tο πρόγραμμα

διδασκαλίας στα τμήματα αυτά ήταν αισθητά υποβαθμισμένο σε σχέση με αυτό των

αρρένων H μαθητεία περιοριζόταν laquoεις την σπουδήν της Στοιχειώδους Γραφικής εις

την αντιγραφήν τοπίων και ανθέων διrsquo απλής φωτοσκιάσεως ή και διά χρωμάτωνraquo H

ανταπόκριση πάντως υπήρξε μεγάλη και ο αριθμός των εγγραφών τον πρώτο χρόνο

έφτασε τις εκατό25

24 Λασκαρίδου Σ Από το ημερολόγιό μου Αναμνήσεις και στοχασμοί Αθήνα 1956

Tο τμήμα θηλέων καταργείται το 1901 οπότε αποφασίζεται η

συνεκπαίδευση των δύο φύλων

25 Μπίρης Κ όπ π σ 331 333

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

16

Tο 1896 με την ευκαιρία της τέλεσης των Oλυμπιακών αγώνων οργανώνεται

σε αίθουσα του Zαπείου μεγάλη εικαστική έκθεση Tο γεγονός είναι ιδιαίτερα

σημαντικό καθώς αποτελεί ένα πανόραμα των τάσεων στην ελληνική τέχνη από τη

γένεση του νεοελληνικού κράτους O Eμμανουήλ Pοΐδης δημοσιεύει ένα από τα

πλέον εμπεριστατωμένα τεχνοκριτικά κείμενα της εποχής στο οποίο παρουσιάζει τις

αξιολογότερες συμμετοχές26

Ο Ροΐδης αποδέχεται την ενσωμάτωση κάποιων ιμπρεσιονιστικών στοιχείων

όπως στην περίπτωση του Φωκά αλλά δεν συναινεί σε τολμηρότερες προσεγγίσεις

Αναλύει με διορατικότητα τα έργα του νεοεμφανιζόμενου ζωγράφου Παύλου

Mαθιόπουλου (1876-1956) με σπουδές στην Αθήνα και το Παρίσι και μετέπειτα

καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών τον οποίο τοποθετεί στο κίνημα του

ιμπρεσιονισμού Τα έργα αυτά δεν φαίνεται να είχαν θετική απήχηση στο κοινό ο

Ροΐδης όμως αν και τα κρίνει laquoμετά πολλού δισταγμούraquo θεωρεί ότι παρέχουν

laquoχρηστοτάτας ελπίδαςraquo Παροτρύνει ωστόσο τον καλλιτέχνη να απαλλαγεί από τα

νεωτεριστικά χαρακτηριστικά που αντιμετωπίζονται με ειρωνική διάθεση και

αποδίδονται στη laquoνεανική υπερβολήraquo

O Pοΐδης εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το

laquoιχνογραφικόν σθένος την μιμητικήν τελειότητα και την σχεδιαστικήν ακρίβειανraquo

του έργου του διευθυντή της Σχολής Καλών Τεχνών Γ Iακωβίδη θεωρεί ότι μπορεί

να χρησιμεύσει ως laquoπρότυπον επιτυχούς συνθέσεωςraquo O Pοΐδης εκφράζεται θετικά

για τα έργα του Oδυσσέα Φωκά (1857 - 1946) ο οποίος laquoεργάζεται εν τω υπαίθρω

απέναντι των προτύπων του προσπαθών να τα παραστήση υπό άλλας απόψεις και

διαφόρους του φωτός συμπτώσειςraquo

Το κείμενο του Ροΐδη είναι αντιπροσωπευτικό των θεωρήσεων της εποχής για

την τέχνη Αποτυπώνει την εικόνα των διάφορων εικαστικών ρευμάτων αλλά και την

απήχησή τους στο κλείσιμο του 19ου αιώνα Οι επιταγές της Σχολής του Μονάχου με

το αυστηρό ακαδημαϊκό σχέδιο τα βαριά χρώματα και το φωτισμό εργαστηρίου

αποτελούν την κυρίαρχη αισθητική Παρότι στρέφονται στο τοπίο οι καλλιτέχνες

διατηρούν στα έργα τους το φωτισμό και την τεχνητή ατμόσφαιρα του εργαστηρίου

σύμφωνα με τα ακαδημαϊκά πρότυπα

Είναι πρόδηλο ότι η παραγωγή έργων που απεικονίζουν μνημεία της κλασικής

αρχαιότητας έχει πια κουράσει και τους καλλιτέχνες και το κοινό O υπαιθρισμός

26 Ροΐδης Εμ laquoΗ εν Ελλάδι ζωγραφική Περιήγησις εις την έκθεσινraquo εφ Ακρόπολις 1 Ιουν

1896

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

17

κερδίζει έδαφος σε σχέση με τη ldquoζωγραφική του εργαστηρίουrdquo και εκτοπίζει την

ldquoιστορική τοπιογραφίαrdquo της πρώτης περιόδου Το ιμπρεσιονιστικό κίνημα αρχίζει να

επηρεάζει ορισμένους Έλληνες δημιουργούς που αμφισβητούν τη φιλολογική

αντίληψη για την τέχνη Απέναντι ωστόσο στις αναδυόμενες ριζοσπαστικές τάσεις η

κριτική της εποχής είναι κατά κανόνα από επιφυλακτική έως και εχθρική

Ανάλογοι προβληματισμοί υπάρχουν και στην εκπαίδευση Και εδώ δεσπόζουν

η κριτική στο υφιστάμενο σχολείο και η στροφή στο εξωτερικό τη Γερμανία κατά

πρώτο λόγο για την κατάρτιση παιδαγωγών οι οποίοι θα λειτουργήσουν ως

καταλύτες για την ανανέωσή του

Στο χώρο της προσχολικής αγωγής μετά από δεκαπέντε χρόνια κυριαρχίας του

laquoγαλλικούraquo συστήματος των laquoμητρικών σχολείωνraquo η Αικατερίνη Λασκαρίδου

laquoφέρνειraquo το 1879 το σύστημα του Frobel έτσι όπως το μαθαίνει από την κατrsquo εξοχήν

laquoμαθήτριάraquo του την κόμισσα Marenholtz Bulow κατά τη διάρκεια της πο λύμηνης

παραμονής της στη Δρέσδη το 1879 Στο σύστημα αυτό έτσι όπως διαμορφώθηκε

από τους επιγόνους του Frobel τονίζεται κυρίως η παιδαγωγική δύναμη του

παιχνιδιού και η ηθικοπλαστική αρετή της εργασίας Στη λογική αυτή περιλαμβάνει

ποικίλες χειροτεχνικές δραστηριότητες καθώς η ανάγκη του νηπίου για εξωτερίκευση

θεωρείται ότι επιτυγχάνεται μέσα από τη διαδικασία παραγωγής ενός συγκεκριμένου

έργου27

Η θετική υποδοχή της προσχολικής αγωγής στις δεκαετίες του 1860 και 1870

θα ανακοπεί μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1880 Χάρη ωστόσο στην επιμονή

κυρίως της Λασκαρίδου το 1895 το νηπιαγωγείο αναγνωρίζεται με το νόμο ΒΤΜΘrsquo

ως τμήμα της laquoστοιχειώδουςraquo εκπαίδευσης

28 Στο αναλυτικό πρόγραμμα του 1896

κεντρική θέση κατέχουν οι χειροτεχνικές απασχολήσεις Αυτό αποτυπώνεται και

στην κατάρτιση των νηπιαγωγών στις Σχολές των Νηπιαγωγών που ιδρύονται μετά το

1897 καθώς οι εικαστικές δραστηριότητες καταλαμβάνουν την πρώτη θέση από την

άποψη της διάθεσης του σχολικού χρόνου29

27 Λασκαρίδου Αικ Πραγματεία περί του φροεβελιανού συστήματος Αθήνα 1885

28 Κυπριανός Π Παιδί Οικογένεια Κοινωνία Ιστορία της Προσχολικής Αγωγής από τις

απαρχές ως τις μέρες μας Gutenberg Aθήνα 2007 σ 85 29 Χαρίτος Χ Tο ελληνικό νηπιαγωγείο και οι ρίζες το υ Συμβο λή στην ιστο ρία της

προσχολικής αγωγής Gutenberg Aθήνα 1996 σ 65 ndash 84

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

18

Η θεσμοθέτηση του νηπιαγωγείου το 1895 θα δώσει αρχικά ώθηση στην

ανάπτυξη του θεσμού αλλά σύντομα αυτή θα ανακοπεί Παρά τις ενθουσιώδεις

διακηρύξεις υπέρ του θεσμού στο Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο το οποίο

συνέρχεται την Άνοιξη του 1904 και στο οποίο συμμετέχει επίσημα η Πολιτεία και

πολύ μεγάλο μέρος των απανταχού Ελλήνων εκπαιδευτικών ελάχιστα θα γίνουν

Λίγα λαϊκά νηπιαγωγεία στην Αθήνα και η Σχολή Νηπιαγωγών της Ενώσεως των

Ελληνίδων η οποία από μονοετής το 1897 το 1904 γίνεται διετής και το 1908 τριετής

Ανάλογες εξελίξεις λαμβάνουν χώρα και στο δημοτικό σχολείο Η διογκούμενη

κριτική στο υφιστάμενο αλληλοδιδακτικό σύστημα ωθεί σε αναζήτηση νέου Η

εντυπωσιακή νίκη των Πρώσων στον γαλλογερμανικό πόλεμο του 1870 βιώνεται σε

πολλές χώρες μεταξύ αυτών και η Ελλάδα ως συνέπεια της υπεροχής του

γερμανικού σχολείου έναντι των άλλων και πάνω από όλα του γαλλικού Έτσι μέσω

χορηγιών και υποτροφιών μετά το 1872 όλο και πιο πολύ Έλληνες εκπαιδευτικοί και

παιδαγωγοί οδηγούνται σε γερμανικά πανεπιστήμια όπου γνωρίζουν αγκαλιάζουν

ανεπιφύλακτα και υιοθετούν την ερβαρτιανή παιδαγωγική

Χάρη στους εν λόγω παιδαγωγούς εισάγονται μετά το 1875 στα προγράμματα

του δημοτικού σχολείου οι κατευθυντήριες παιδαγωγικές αρχές του Herbart30

Σύμφωνα με τις αρχές αυτές το σχολείο προσβλέπει τόσο στην παροχή γνώσεων όσο

και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών Στο ίδιο πνεύμα η διδασκαλία των

εικαστικών μαθημάτων αποσκοπεί τόσο στη μετάδοση ορισμένων laquoχρήσιμωνraquo

δεξιοτήτων όσο και σε μια ηθικοπλαστική προσέγγιση της τέχνης Παρότι οι

Γερμανοί παιδαγωγοί θεωρούσαν σημαντική την παροχή πρακτικών γνώσεων

χρήσιμων για την ένταξη των μαθητών στην κοινωνική ζωή31

30 Παπακωνσταντίνου Π ndash Ανδρέου Α Τα διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής

σκέψης (1875 ndash 1914) Οδυσσέας Αθήνα 1992 σ 59 Βελισσάριος Α Η επίδραση της

ερβαρτιανής παιδαγωγικής και των εκπροσώπων της στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών

ρευμάτων και της εκπαιδευτικής πολιτικής στην ελληνική εκπαίδευση κατά την περίοδο 1877-

1909 Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Πατρών 2007

η ελληνική εκδοχή

βασίστηκε στις αξίες της κλασικής αρχαιότητας και της ορθοδοξίας Προσεκτικά

επιλεγμένα έργα κυρίως της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ευρωπαϊκού

κλασικισμού χρησιμοποιούνταν ως αξεπέραστα εξιδανικευμένα αντικείμενα

31 Δημαράς Α laquoΞένες επιδράσεις στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού συστήματοςraquo Δελτίο

της Εταιρείας Σπουδών του Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας τομ Ζrsquo Αθήνα

1978 σ 60 - 68

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

19

θαυμασμού Η ταύτιση αισθητικών και ηθικών αξιών αντιστρεφόταν τη σύνδεση του

έργου τέχνης με την κοινωνική πραγματικότητα στο πλαίσιο της οποίας

δημιουργήθηκε Η καλλιτεχνική διεργασία αποκτούσε έτσι μια μεταφυσική διάσταση

και παρουσιαζόταν ως μια διαδικασία απρόσιτη στο κοινό Η τυπολατρία ακύρωνε

ουσιαστικά το έργο τέχνης και ακύρωνε κάθε εγχείρημα αναφοράς και κατανόησης

του περιβάλλοντος κόσμου

Το έργο τέχνης στο σχολείο αξιολογείται με γνώμονα την αναπαραστατικότητα

τη σχέση του με τον κλασικό κόσμο και το ηθικό του περιεχόμενο Ο δάσκαλος

προσπαθεί να ενσταλάξει laquoτην αγάπη προς το αληθές το καλόν και το αγαθόνraquo αλλά

και laquoπρος το σύμμετρον και το κομψόνraquo32 Οι ιδιαιτερότητες του παιδικού

ιχνογραφήματος θεωρούνται αδέξιες μιμήσεις του τρόπου έκφρασης των ενηλίκων

που πρέπει να διορθωθούν Έτσι η τέχνη μυθοποιείται και εξιδανικεύεται αφενός

και αφετέρου οι σχολικές εικαστικές δραστηριότητες βασίζονται στην αφομοίωση

ορισμένων κανόνων και πρακτικών οδηγιών μέσω της μίμησης της επανάληψης και

της πρακτικής εξάσκησης Oι οδηγίες για τη διδασκαλία των εικαστικών μαθημάτων

κινούνται σε αυτό το φορμαλιστικό και δασκαλοκεντρικό πνεύμα που αποκλείει

κάθε εκφραστική δυνατότητα33

Στη laquoμέσηraquo εκπαίδευση στον απόηχο των συζητήσεων για την ανάγκη

laquoπρακτικότερουraquo προσανατολισμού της εκπαίδευσης υιοθετούνται ορισμένα μέτρα

προς την κατεύθυνση αυτή Τα πλέον χαρακτηριστικά είναι η θέσπιση του

Βαρβάκειου Πρακτικού Λυκείου το 1886 και η αναβάθμιση το 1887 του Σχολείου

των Βιομηχάνων Τεχνών σε laquoανώτεροraquo το οποίο σε μία συνθήκη ανάπτυξης των

δημοσίων έργων κυρίως από τις κυβερνήσεις του Τρικούπη αξιοδοτείται κοινωνικά

και προσελκύει περισσότερους σπουδαστές Ούτε το ένα όμως ούτε το άλλο

Οι μαθητές ξεκινούν από τα βασικά σχήματα και

προχωρούν σε συνθετότερα μέσα από μια καθορισμένη μέθοδο αντιγραφής Στα

Διδασκαλεία τα προγράμματα των εικαστικών μαθημάτων αναπτύσσονται σε σχέση

με την προηγούμενη περίοδο καθώς σύμφωνα με την ερβαρτιανή αντίληψη η

ιχνογραφική ικανότητα του δασκάλου θεωρείται σημαντικό στοιχείο της

επαγγελματικής κατάρτισής του

32 Πετρίδης Δ Γ Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίας μαθημάτων εν τοις

δημοτικοίς σχολείοις Αθήνα 1881 σ 15 33 Εκθέσεις των κατά το 1883 προς επιθεώρησιν δημοτικών σχολείων εκτάκτων επιθεωρητών

Αθήνα 1885 σ 70

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

20

επηρεάζουν δραστικά την πορεία της laquoμέσηςraquo εκπαίδευσης με άλλα λόγια του

Ελληνικού σχολείου και του Γυμνασίου τα οποία θα εξακολουθήσουν να μείνουν

προσκολλημένα στο κλασικιστικό πνεύμα Τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά

εξακολουθούν να κυριαρχούν στα αναλυτικά προγράμματα και τα εικαστικά θα

μείνουν ως είχαν στο περιθώριο34

Τελείως διαφορετική σε πρώτη ματιά είναι η εικόνα στα Aνώτερα

Παρθεναγωγεία τα οποία καταρτίζουν και δασκάλες Αυτό έχει να κάνει με την

αντίληψη για τη γυναίκα και τη συνακόλουθη θεώρηση της εκπαίδευσής της η οποία

στοχεύει πρωτευόντως στην προετοιμασία της ως καλής laquoοικοδέσποιναςraquo

35

Στο

πλαίσιο αυτό τα χειροτεχνήματα και η επιφανειακή laquoμη παραγωγικήraquo ενασχόληση

με τη ζωγραφική θεωρήθηκαν μια μορφή καλλιέργειας συμβατή με τη laquoγυναικεία

φύσηraquo ένα από τα χαρακτηριστικά της οποία πρέπει να είναι η laquoκαλαισθησίαraquo

Ακόμη όμως και σε αυτήν τη περίπτωση τα εικαστικά και η διδασκαλία τους δεν

ξεφεύγουν από τις προαναφερθείσες αρχές τη μίμηση δηλαδή συγκεκριμένων

προτύπων την ανάσχεση της προσωπικής πρωτοβουλίας και την υπηρέτηση

συγκεκριμένων ηθικών αξιών

Η ατελέσφορη στροφή στο παρόν (1910-1936)

H είσοδος στον 20ο αιώνα σηματοδοτεί νέες αναζητήσεις και

προσανατολισμούς τόσο στην τέχνη όσο και στην εκπαίδευση Κοινό σημείο

αναφοράς των ανανεωτικών δυνάμεων είναι ο δημοτικισμός και η καθιέρωση της

νεοελληνικής γλώσσα σε όλες τις εκφάνσεις της δημιουργίας και της ζωής

Καλλιτέχνες που αμφισβητούν το συντηρητικό πνεύμα όπως ο Παρθένης και ο

Mαλέας ανήκουν στην ίδια γενιά με τους μεταρρυθμιστές παιδαγωγούς Γληνό και

Δελμούζο H εικαστική τους δραστηριότητα συναντά το ποιητικό έργο του Παλαμά

και του Σικελιανού και εξελίσσεται παράλληλα με το συγγραφικό έργο του

Kαζαντζάκη Με το χρόνο πολλές από τις εν λόγω αναζητήσεις συγκλίνουν στο

αίτημα της ελληνικότητας τη δημιουργία δηλαδή ενός πολιτισμού βασισμένου στις

34 Αντωνίου Δ Τα προγράμματα της μέσης εκπαίδευσης (1833 ndash 1929) ΙΑΕΝ Αθήνα

1987 τομ Αrsquo σ 430 35 Φουρναράκη Ε Εκπαίδευση και αγωγή των κοριτσιών Ελληνικοί προβληματισμοί (1830 ndash

1910) ΙΑΕΝ Αθήνα 1987 σ 25

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

21

εγχώριες παραδόσεις και πνευματικές αναζητήσεις και όχι στη στείρα μίμηση ξένων

προτύπων

Για τις προηγούμενες γενιές των καλλιτεχνών βασικός άξονας της τέχνης τους

ήταν η αναπαράσταση της οπτικής πραγματικότητας Στην προσπάθειά τους αυτή

μεσολαβούσαν διαδικασίες και επεξεργασίες ξένες προς την όραση καθώς

επιστρατεύονταν η φαντασία και η νόηση H ακαδημαϊκή παράδοση κατάφευγε σε

συμβάσεις με τη χρήση φιλολογικών στοιχείων και την κατασκευή εξιδανικευμένων

χώρων με βάση τους αυστηρούς κανόνες της προοπτικής Aκολούθησαν τα

εγχειρήματα του ρεαλισμού για την αντικειμενική καταγραφή της πραγματικότητας

και η υποκειμενική ερμηνεία του ιμπρεσιονισμού που επεδίωξε την απόδοση της

οπτικής εντύπωσης Oι εν λόγω προσεγγίσεις προχώρησαν πέρα από την απλή

καταγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για

την αποδοχή της πολλαπλότητας στην προσωπική έκφραση ακόμη και όταν αυτή

αποκτά έναν οριακό χαρακτήρα

H πολυμορφία των τάσεων και των αναζητήσεων χαρακτηρίζει την εικαστική

δραστηριότητα τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα Αρκετοί Έλληνες καλλιτέχνες

αμφισβητούν την εδραιωμένη παράδοση της Σχολής του Mονάχου και επιλέγουν

νέους δρόμους Tο Παρίσι συγκεντρώνει τα πιο αντισυμβατικά πνεύματα και

αποτελεί το σημαντικότερο πόλο έλξης Μεταξύ τους δε φαίνεται να υπάρχει

ιδιαίτερος καλλιτεχνικός σύνδεσμος και ακολουθούν προσωπικές πορείες ενώ δεν

ενσωματώνονται στην εκεί καλλιτεχνική ζωή 36

Ωστόσο παρατηρείται μια διαρκώς αυξανόμενη επίδραση των νέων

εικαστικών ρευμάτων που οδηγεί σε μια μεγάλη ποικιλία διατυπώσεων Παρά τους

δισταγμούς απέναντι στις νέες αναζητήσεις είναι πια εμφανής μια στροφή της

ελληνικής ζωγραφικής O Kωσταντίνος Παρθένης (1878 - 1967) και ο Kωσταντίνος

Mαλέας (1879 - 1928) επηρεάζονται από τα μεταϊμπρεσιονιστικά ρεύματα και

επιβάλλουν νέα μορφοπλαστικά στοιχεία

Είναι χαρακτηριστικό ότι το κίνημα

του κυβισμού δεν επηρέασε κανέναν από αυτούς τους καλλιτέχνες Οι περισσότεροι

επιλέγουν τη μαθητεία σε εργαστήρια με ακαδημαϊκό προσανατολισμό συνεχίζοντας

τη μελέτη στα κλασικά πρότυπα καθώς εξακολουθούν να απευθύνονται στο

ελληνικό κοινό

36 Σπητέρης T Tρεις αιώνες νεοελληνικής τέχνης (1660 - 1967) Πάπυρος Aθήνα 1979 τ

Βrsquo σ 63

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

22

Στο έργο του K Παρθένη συνδυάζονται οι αρχαϊκοί τύποι και η βυζαντινή

αυστηρότητα με τις σύγχρονες κατακτήσεις εγχείρημα που απολήγει σε ένα καθαρά

προσωπικό μορφοπλαστικό ιδίωμα Παρόμοια οι μεταϊμπρεσιονιστικές επιρροές στη

ζωγραφική του K Mαλέα δεν εμποδίζουν τις προσωπικές διατυπώσεις Το δρόμο της

γόνιμης ενσωμάτωσης των κατακτήσεων της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας με την οποία

έρχονται σε επαφή στο Παρίσι θα ακολουθήσουν δεσπόζουσες προσωπικότητες της

ελληνικής τέχνης όπως ο Nικόλαος Λύτρας (1883 - 1927) ο Γιώργος Mπουζιάνης

(1885 - 1959) ο Γιώργος Γουναρόπουλος (1885 - 1977) ο Σπύρος Παπαλουκάς

(1892 - 1957) και ο Γεράσιμος Στέρης (1898 - 1987) Aρκετοί από τους

προαναφερθέντες καλλιτέχνες πέρα από το εικαστικό τους έργο δραστηριοποιούνται

ποικιλόμορφα στον χώρο του πολιτισμού O Nικόλαος Λύτρας ιδρύει το 1917 την

laquoOμάδα Tέχνηraquo37

Oι ανανεωτικές προσπάθειες βρίσκουν απήχηση στους προοδευτικούς κύκλους

και υποστηρίζονται από τον Zαχαρία Παπαντωνίου διευθυντή της Eθνικής

Πινακοθήκης από το 1918 Η συντηρητική κριτική και ο ακαδημαϊκός χώρος

αντίθετα εμφανίζονται επιφυλακτικοί O Γ Iακωβίδης θα υποτιμήσει το έργο του

Mαλέα ως laquoδιακοσμητικόraquo ενώ θεωρεί τις νέες τάσεις laquoεικαστικά

παραδοξολογήματαraquo

O K Παρθένης και ο M Zαβιτζιάνος συμμετέχουν στη

laquoΣυντροφιά των Eννηάraquo που αναπτύσσει αξιόλογη δραστηριότητα σε θέματα τέχνης

και παιδείας

38 Χαρακτηριστικό από τη σκοπιά αυτή είναι δημοσίευμα του

περιοδικού laquoMηνιαία εικονογραφημένη Aτλαντίςraquo το 1920 όταν ο Παρθένης

τιμήθηκε με το Eθνικό Aριστείο Γραμμάτων και Tεχνών laquoO κ Παρθένης είναι

ζωγράφος ξενότροπος ανήκων εις κράμα νεωτεριστικών σχολών μη

προσανατολισθείς εις την ελληνικήν αντίληψιν αποσκορακίσας την έκφρασιν του

αληθινά Ωραίουraquo39

Δίπλα στους εικαστικούς με τις τολμηρές αναζητήσεις εργάζονται και

καλλιτέχνες που δεν εγκαταλείπουν τους ακαδημαϊκούς τύπους Xωρίς αυτό να

σημαίνει ότι το έργο τους δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον χρησιμοποιούν μια

37 Περπινιώτη Κ laquoΟμάδα Τέχνηraquo Σε αναζήτηση της Ελληνικότητας Η laquoγενιά του ΄30raquo

Διεθνές Κέντρο Εικαστικών Τεχνών Αέναον Αθήνα 1994 σ 63-65 38 Δενδρινού Ει Η Κερκυραϊκή σχολή Κέρκυρα 1953 σ 16 39 Σπητέρης οπ τομ Β΄ σ 63

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

23

συμβατικότερη εικαστική γλώσσα Επειδή μάλιστα το έργο τους αποτυπώνει

εδραιωμένες αισθητικές αντιλήψεις έχει ιδιαίτερη απήχηση στο μεσοαστικό κοινό

H συντηρητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη Σχολή Kαλών Tεχνών ευνοεί το

προαναφερθέν συμβατικό πνεύμα Η διδασκαλία καθορίζεται ως επί το πλείστον από

μια τυποποιημένη μορφή του γερμανικού ιμπρεσιονισμού που έχει αναχθεί σε έναν

καινούριο ακαδημαϊσμό O Γεώργιος Pοϊλός που δίδαξε από το 1895 έως το 1903 και

από το 1910 έως το 1923 ενέταξε στο έργο του τις κατακτήσεις του ιμπρεσιονισμού

χωρίς να απομακρυνθεί ουσιαστικά από το πνεύμα της ακαδημαϊκής ζωγραφικής Το

ίδιο ισχύει και για το μαθητή του Oυμβέρτο Aργυρό καθηγητή την περίοδο 1929 -

1953 ο οποίος παρά τη φιλελεύθερη διδασκαλία του ασπάζεται συντηρητικές

ιμπρεσιονιστικές τάσεις O Παύλος Mαθιόπουλος καθηγητής από το 1915 έως το

1949 και κατόπιν διευθυντής της σχολής αν και εγκολπώθηκε ορισμένα γνωρίσματα

του γαλλικού ιμπρεσιονισμού και του ldquoνέου στυλrdquo δεν προχώρησε πέρα από μια

επιφανειακή καταγραφή που τον καθιέρωσε ως ζωγράφο της κοσμικής κοινωνίας

Παρόμοια ήταν και η πορεία του Eπανεινώνδα Θωμόπουλου ο οποίος δίδαξε τοπίο

από το 1915 έως το 1948 Στο έργο του κυριαρχεί η επιφανειακή καταγραφή και μια

ειδυλλιακή αναπαράσταση της ελληνικής υπαίθρου Aνασταλτική στις ανανεωτικές

τάσεις μπορεί να θεωρηθεί και η κυριαρχική παρουσία του Γ Iακωβίδη από το 1904

έως το 1932 O Iακωβίδης διατέλεσε και πρόεδρος του Συνδέσμου Eλλήνων

Kαλλιτεχνών που ιδρύθηκε το 1910 και δραστηριοποιήθηκε έως το 1941με στόχο τη

σπείρωση όσων καλλιτεχνών δεν είχαν ενστερνιστεί τις νεωτεριστικές τάσεις και

προασπίζονταν το ακαδημαϊκό πνεύμα40

Η ισχυρή θεσμικά παρουσία των παραπάνω καλλιτεχνεί συνιστά αναμφίβολα

ανασχετικό παράγοντα στα εγχειρήματα συγχρονισμού των Ελλήνων εικαστικών με

τα νέα ρεύματα Διόλου τυχαίο ότι η καθιέρωση και η αναγνώριση της προσφοράς

όσων επιλέγουν ένα διαφορετικό δρόμο από τον επικρατούντα αργεί Ο Παπαλουκάς

ενδεικτικά διορίζεται καθηγητής στη σχολή μόλις το 1956 ένα χρόνο πριν το θάνατό

του ενώ ο Mπουζιάνης παρέμεινε αποκλεισμένος Xαρακτηριστική είναι και η

άρνηση της Aκαδημίας Aθηνών το 1949 να δεχτεί στους κόλπους της τον καθηγητή

στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Παρισιού Δημήτρη Γαλάνη

Ο οιονεί θεσμικός αποκλεισμός αποδυναμώνει την απήχηση ριζοσπαστικών

κινημάτων όπως ο υπερρεαλισμός ο φουτουρισμός ή ο ντανταϊσμός H ιδιότυπη

40 Σπητέρης οπ τομ Βrsquo σ 15 16

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

24

τεχνική του Γουναρόπουλου ο εξπρεσιονισμός του έργου του Mπουζιάνη οι

επιρροές του κυβισμού στο έργο του N Xατζηκυριάκου - Γκίκα όπως και ο

υπερρεαλισμός του N Eγγονόπουλου θεωρούνται laquoεξεζητημένεςraquo διατυπώσεις και

ξενίσουν το κοινό και τους κριτικούς τέχνης 41

H δυσκολία εγκλιματισμού των νέων εικαστικών τάσεων δεν πρέπει να

αποδοθεί μόνο στο ανασταλτικό κλίμα που κυριαρχούσε στη Σχολή Kαλών Tεχνών

Oι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στον ελληνικό χώρο υπαγορεύουν διαφορετικού

τύπου αναζητήσεις Tα ευρωπαϊκά εικονοκλαστικά κινήματα επεδίωξαν τη ρήξη με

την παράδοση σε μια περίοδο που για την ελληνική τέχνη προβάλλει επιτακτικά το

ζήτημα της διαμόρφωσης της δικής της φυσιογνωμίας ακριβώς μέσα από τη γόνιμη

επανασύνδεση με το παρελθόν

O Zαχαρίας Παπαντωνίου τόσο

διορατικός στην κριτική του έργου του Παρθένη και του Mαλέα δείχνεται αρνητικός

απέναντι σε άλλες προωθημένες διατυπώσεις O Γεράσιμος Στέρης προσκρούει σrsquo

αυτή την αρνητική κριτική και φεύγει απογοητευμένος για τiw ΗΠΑ

42

Αφορμώμενος από την προαναφερθείσα αντίληψη ο Φώτης Kόντογλου

επιχειρεί τη σύζευξη της λαϊκής τέχνης με τη βυζαντινή παράδοση Ο Δημήτρης

Πικιώνης εστιάζει στην ανάδειξη της λαϊκής αρχιτεκτονικής η Aθηνά Tαρσούλη και

η Aγγελική Xατζημιχάλη μελετούν και παρουσιάζουν τη λαϊκή διακοσμητική Tην

ίδια περίοδο ο Άγγελος και η Eύα Σικελιανού οργανώνουν τις Δελφικές γιορτές και ο

Ο εθνικός διχασμός η Mικρασιατική καταστροφή

και η συνακόλουθη εγκατάλειψη της Mεγάλης Iδέας αποδεικνύονται καταλυτικές Tο

πρόβλημα της ταυτότητας δεσπόζει τόσο στην κοινωνία όσο και στην τέχνη Στη

συνθήκη αυτή ως κυρίαρχη ιδεολογική αναζήτηση προβάλλει η ελληνικότητα η

συγκρότηση με άλλα λόγια ενός εγχώριου πολιτισμού στηριγμένου στη δημιουργική

σύζευξη της παράδοσης και των νεοτερικών ρευμάτων Tο εν λόγω αίτημα δεν

αποκλείει την επαφή με τη σύγχρονη τέχνη αλλά θα χρησιμοποιήσει επιλεκτικά τα

στοιχεία εκείνα που θεωρούνται ενσωματώσιμα

41 Παπαστάμος Δ Zωγραφική 1930 - 40 Kαλλιτεχνική και αισθητική τοποθέτηση στη

δεκαετία Aθήνα 1981 σ 51 42 Λοϊζίδη Ν Ο υπερρεαλισμός στη νεοελληνική τέχνη Η περίπτωση του Νίκου

Εγγονόπουλου Νεφέλη Αθήνα 1984 σ 8

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

25

τεχνοκριτικός Tεριάντ (Eλευθεριάδης) με την υπόδειξη του Γουναρόπουλου

ανακαλύπτει τον λαϊκό ζωγράφο Θεόφιλο Xατζημιχαήλ43

Παρά τις διαφορές ως προς τον τρόπο διαχείρισης της παράδοσης όλοι

υποσημειώνουν την laquoκαθαρότητα της ελληνικής μορφήςraquo ως έννοιας που ισχύει

διαχρονικά Τα μορφικά πρότυπα και τα υφολογικά στοιχεία αντλούνται από όλες τις

εποχές Οι συνέχειες εμφανίζονται διαμέσου μιας ανάστροφης πορείας με τελική

απόληξη την αρχαιότητα Tα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα οι φιγούρες του θεάτρου

σκιών η βυζαντινή και μεταβυζαντινή εικονογραφία οι παραστάσεις των αρχαίων

αγγείων αποτελούν τις πηγές μιας νέας τεχνοτροπικής αντίληψης που χαρακτηρίζεται

από τη σχεδιαστική ακρίβεια και τη χρωματική λιτότητα

Τα ανανεωτικά εγχειρήματα θα επηρεάσουν και τη Σχολή Kαλών Tεχνών η

οποία από την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα είχε μπει σε μία διαδικασία αργών

αλλαγών Το 1910 αναγνωρίστηκε ως ανεξάρτητο τμήμα του Mετσόβιου

Πολυτεχνείου και το 1914 αναδιοργανώθηκε γεγονός που συσχετίζεται με τη

σύσταση του Γραφείου Γραμμάτων και Tεχνών στο υπουργείο Παιδείας H διάρκεια

των σπουδών έγινε επταετής και δικαίωμα εγγραφής είχαν κάτοχοι ενδεικτικού

τουλάχιστον της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου Tα μαθήματα ήταν

κατανεμημένα σε τρεις κύκλους Oι απόφοιτοι του πρώτου κύκλου τριετούς

διάρκειας -τμήμα ιχνογραφίας και κοσμηματογραφίας- μπορούσαν πλέον να

εργαστούν ως δάσκαλοι της ιχνογραφίας Όσοι επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις

σπουδές τους είχαν να επιλέξουν ανάμεσα στα τετραετούς διάρκειας τμήματα της

γραφικής και της πλαστικής Το 1930 μετατρέπεται σε ανώτατη μετονομάζεται σε

Aνωτάτη Σχολή Kαλών Τεχνών και αποκτά τα σημερινά της χαρακτηριστικά οι

σπουδές γίνονται πενταετείς και τα τμήματα τρία ζωγραφικής γλυπτικής

χαρακτικής Τέλος το 1935 εισάγεται στο πρόγραμμα σπουδών το μάθημα της

Παιδαγωγικής με σκοπό την κατάρτιση όσων επιθυμούσαν να διοριστούν στη Mέση

εκπαίδευση44

43 Βακαλό Ε H φυσιογνωμία της μεταπολεμικής τέχνης στην Eλλάδα O μύθος της

Eλληνικότητας Kέδρος Aθήνα 1983 σ 16

44 Το 1939 το μάθημα μετονομάζεται σε Στοιχεία Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής η

διδασκαλία του ανατέθηκε με διάταγμα στον εκάστοτε Διευθυντή της Παιδαγωγικής

Ακαδημίας Αθηνών ή Πειραιώς ή σε διδάκτορα της Φιλοσοφίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

26

Πέρα από τις προαναφερθείσες θεσμικές αλλαγές η παραίτηση του Iακωβίδη

το 1 9 3 0 και η ανάληψη της διεύθυνσης της Σχο λής Καλών Τεχνών από τον K

Δημητριάδη με σπουδές γλυπτικής στο Παρίσι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη

γενικότερη μεταβολή του κλίματος Καταλυτικός αποδεικνύεται ο διορισμός του K

Παρθένη το 1929 σε μια περίοδο που χαρακτηρίζεται γενικότερα από έντονη

δραστηριότητα Πέρα από το καθαρά εικαστικό τους έργο αρκετοί καλλιτέχνες

επιχειρούν να παρέμβουν στις εξελίξεις

Χαρακτηριστική από τη σκοπιά αυτή είναι η περίπτωση του Mιχάλη Tόμπρου

καθηγητή της γλυπτικής από το 1938 Mε πρωτοβουλία του επανασυγκροτείται το

1929 η Oμάδα Tέχνη και εκδίδεται το 1933 το περιοδικό 20ος αιώνα O Δημήτρης

Πικιώνης ο Σπύρος Παπαλουκάς και ο Nίκος Xατζηκυριάκος - Γκίκας είναι οι

βασικοί συνεργάτες του περιοδικού Tρίτο μάτι που κυκλοφορεί το 1935 με διευθυντή

τον Στρατή Δούκα ενώ το 1938 ο Eρρίκος Φραντζισκάκης εκδίδει την

δεκαπενθήμερη εφημερίδα Tέχνη45

Ανάλογοι με τον εικαστικό χώρο προσανατολισμοί εμφανίζονται το διάστημα

αυτό και στην εκπαίδευση Κεντρικό αίτημα και εδώ είναι η στροφή στο παρόν η

σύνδεση του σχολείου με την καθημερινή ζωή και η εστίαση στις ανάγκες του

παιδιού Βασικό εκφραστής των εν λόγω αιτημάτων είναι ο εκπαιδευτικός

δημοτικισμός ο οποίες επικεντρώνει σε δύο αλληλένδετους στόχους την προώθηση

της δημοτικής γλώσσας και την εισαγωγή των βασικών παιδαγωγικών αρχών της

Νέας Αγωγής και του Σχολείου Εργασίας Στο πλαίσιο αυτό οι υποστηρικτές του

επαναπροσδιορίζουν και τη θέση των εικαστικών μαθημάτων στο σχολείο και

βεβαίως το περιεχόμενο και την παιδαγωγική τους

Σε όλες τις καλλιτεχνικές κινήσεις και τα έντυπα

καταγράφονται οι προβληματισμοί της εποχής για την πορεία της ελληνικής τέχνης

Ο στόχος είναι διπλός η αξιοποίηση της παράδοσης και η αναζήτηση της θέσης της

ελληνικής τέχνης στο διεθνή περίγυρο

Ήδη από το 1885 είχε εκδηλωθεί στους εκπαιδευτικούς κύκλους ανά την

Ευρώπη έντονο ενδιαφέρον για την παιδική εικαστική δημιουργία Αρκετοί

παιδαγωγοί ιδιαίτερα ορισμένοι που εντρύφησαν στην Ψυχολογία υποστήριξαν ότι

το ελεύθερο σχέδιο αποτυπώνει την εικόνα του παιδιού για τον εαυτό του Oι εν λόγω

45 Ζίας Ν laquoΤα περιοδικά εικαστικών τεχνώνraquo Νέα Εστία τχ 845 1962 σ 1357 και

Χαραμίδη Ε laquoΕλληνικά περιοδικά τέχνης κατά τη δεκαετία 1930 ndash 1940raquo Σε αναζήτηση

της ελληνικότητας οπ σ 57 ndash 61

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

27

απόψεις βρήκαν ευρεία απήχηση στους εκπαιδευτικούς και πήραν το χαρακτήρα

κίνησης υπέρ της καλλιτεχνικής παιδείας Το 1896 ιδρύθηκε στο Αμβούργο η Ένωση

δασκάλων για την ενίσχυση της καλλιτεχνικής παιδείας στο σχολείο και το 1901

οργανώθηκε στη Δρέσδη συνέδριο για την αισθητική αγωγή αφιερωμένο στις

εικαστικές τέχνες Επιπλέον δημοσιεύτηκαν πολυάριθμα άρθρα και εκπαιδευτικά

βιβλία46

Οι προαναφερθείσες κινήσεις συναντώνται στις αρχές του 20ου αιώνα με την

παιδαγωγική κίνηση του Σχολείου Εργασίας

47

Αναγνωρίζεται πλέον ότι η τέχνη όπως κάθε πολιτιστικό αγαθό έχει τη δική

της δομή και απαιτεί μια ανάλογη μέθοδο διδασκαλίας που οφείλει να πάρει πριν

από όλα υπόψη τις ανάγκες του παιδιού στα διάφορα στάδια ανάπτυξής του καθώς

και τα βιώματά του Μοιραία συνεπώς η παραδοσιακή μέθοδος της αντιγραφής

θεωρήθηκε αντιπαιδαγωγική εφόσον ακύρωνε την πρωτοβουλία του μαθητή και δεν

επέτρεπε να πάρει αυτόβουλα τις δικές του απο φάσεις Με τα λό για του Δημήτρη

Γληνού πρωτεργάτη του εκπαιδευτικού δημοτικισμού laquoόλη η ζωή η νεοελληνική

μουσική αρχιτεκτονική πλαστικά βιοτεχνικά μοτίβα κάθε νεώτερο κάθε τι δικό

μας αναγνωρίζεται εκτιμιέται υψώνεται μπαίνει στον κύκλο της διανοητικής

ενέργειας και της καλλιτεχνικής προσπάθειαςraquo

Παρότι ο όρος χρησιμοποιήθηκε

ποικιλόμορφα κοινός παρονομαστής ήταν η αντίθεση στο laquoσχολείο της μάθησηςraquo

του 19ου και η αξιοδότηση της αυτενέργειας και της δημιουργικής εργασίας Μέσα

από συναφείς ομαδικές δραστηριότητες επιδιώκεται ο αναστοχασμός η αξιοποίηση

και η καλλιέργεια των βιωμάτων των μαθητών και η ενιαιοποίηση της διδασκαλίας

Στη συνθήκη αυτή η χρήση των εικαστικών μορφών απόκτησε ιδιαίτερη σημασία και

η διδασκαλία της τέχνης αναδείχτηκε σε θεμελιώδες διακύβευμα για το σχολείο

48

Οι προαναφερθείσες αντιλήψεις διαπερνούν το σύνολο της εκπαίδευσης και

αποτυπώνονται σε ανάλογα μεταρρυθμιστικά εγχειρήματα Το 1912 ο

συγκροτημένος το 1910 Εκπαιδευτικός Όμιλος διατυπώνει πρόταση για την

αναμόρφωση του προγράμματος του δημοτικού σχολείου της οποίας βασικός

46 Reble A Ιστορία της παιδαγωγικής Παπαδήμας Αθήνα 1990 σ 443 445 47 Δημαράς Α laquoΕισαγωγήraquo στο Μ Κουντουράς Κλείστε τα σχολεία (εκπαιδευτικά άπαντα)

Γνώση Αθήνα 1985 σ λθ΄ 48 Γληνός Δ Έθνος και γλώσσα Ποιοι δρόμοι ανοίγονται μπροστά στους νέους Aθηνά

Aθήνα 1971 σ 34

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

28

συντάκτης υπήρξε ο Γληνός Η πρόταση αποτελεί τον πυρήνα των γνωστών

ριζοσπαστικών για τα δεδομένα της εποχής εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913 τα

οποία εγκαινιάζουν μία εικοσαετή κοντά σισύφεια προσπάθεια μεταρρύθμισης και

ανανέωσης του ελληνικού σχολείου της δομής του των αναλυτικών προγραμμάτων

και των παιδαγωγικών μεθόδων

Υπό το πρίσμα των εν λόγω μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων μπορούμε να

δο ύμε και τις πρακτικές σχετικά με τη θέση των εικαστικών τεχνών και της

παιδαγωγικής του στο ελληνικό σχολείο Στο κείμενο του Γληνού όπως αυτό

διαμορφώνεται στα άτυχα όσον αφορά την έκβασή τους εκπαιδευτικά νομοσχέδια

του 1913 τα προτεινόμενα προγράμματα διδασκαλίας της τέχνης διαπνέονται από

αξίας όπως η παιδαγωγική αξία της συλλογικής εργασίας η κοινωνική

λειτουργικότητα της γνώσης γνώσεων και η ανάπτυξη των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων

και των προσωπικών δεξιοτήτων του παιδιού49

Τα εγχειρήματα των υπέρμαχων του Σχολείου Εργασίας ιδιαίτερα εκείνων

που συνδέονται με τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό δεν ήταν χωρίς αποτελέσματα στην

εικαστική διδασκαλία Την ανανέωσαν και επαναπροσδιόρισαν τη θέση της στο

σχολείο Η επικρατούσα παραδοσιακή έννοια της δεξιοτεχνικής αναπαράστασης

αμφισβητήθηκε θεωρήθηκε ότι δεν ακύρωνε τη δυνατότητα των μαθητών να πάρουν

τις δικές τους καλλιτεχνικές αποφάσεις H προσωπική έκφραση μέσα από τις

εικαστικές μορφές θεωρήθηκε ο φυσικός τρόπος συμπεριφοράς του παιδιού αλλά

συνάμα και θεμελιώδης παράγοντας για την ωρίμανσή του

Ως συνέπεια ο χρόνος διδασκαλίας των εικαστικών μαθημάτων αυξήθηκε

θεαματικά σε όλες τις βαθμίδες ιδιαίτερα στα Διδασκαλεία δασκάλων και

νηπιαγωγών Εδώ έφθασαν σε κάποιες περιπτώσεις να αγγίζουν ακόμη και το 30

των ωρών διδασκαλίας ενώ ο χρόνος για τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

των λατινικών μειώθηκε σημαντικά50

49 Γληνός Δ Άπαντα τομ Βrsquo Θεμέλιο Αθήνα 1983 σ 100 101

Επιπλέον τα προγράμματα που συνδέθηκαν

τόσο με την παράδοση όσο και με τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία προέβλεπαν

την εξοικείωση και την άσκηση με ένα πλήθος υλικών και τεχνικών Επιπλέον στα

Διδασκαλεία εισάγονται πρόσθετα επιμορφωτικά προγράμματα με σκοπό την ειδική

50 Βάος Α Εικαστική Αγωγή στην ελληνική εκπαίδευση Ιστορική αναδρομή - προσεγγίσεις

στη διδασκαλία της τέχνης Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 2000 σ 151

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

29

προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να ανταποκριθούν στις αυξημένες απαιτήσεις

των προγραμμάτων του Σχολείου Εργασίας

Απότοκο της προαναφερθείσας λογικής είναι και η ίδρυση του Διδασκαλείου

της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως το 1914 με σκοπό τη μόρφωση ειδικευμένων καθηγητών

καλλιτεχνικών μαθημάτων για τη στελέχωση των Διδασκαλείων των τεχνικών

σχολών των ελληνικών σχολείων και των γυμνασίων51

Η τύχη των μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στην εκπαίδευση είναι γνωστή

Η μεταρρύθμιση σύμφωνα με την πολύ γνωστή έκφραση του Α Δημαρά δεν έγινε

Όπως ακριβώς και τα ανανεωτικά εγχειρήματα στον εικαστικό χώρο

αντιμετωπίστηκαν από τους συντηρητικούς κύκλους είτε ως άκαιρα είτε ως

επικίνδυνα για την εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα Οι λόγοι της

συγκεκριμένης αντίδρασης και η ερμηνεία τους ξεπερνά τα όρια του παρόντος

κειμένου Σημειώνουμε μόνο εδώ ότι συνδέονται σε μεγάλο βαθμό με το γλωσσικό

ζήτημα με άλλα λόγια την πρόσληψη του ιστορικού παρελθόντος και τη σχέση του

με το παρόν και το μέλλον της χώρας

Στο πρόγραμμά του

περιλαμβάνονται δεκατέσσερα μαθήματα ανάμεσά τους η σχολική χειροτεχνία η

πλαστική και η ιστορία της τέχνης ενώ το 1917 προστέθηκε για πρώτη φορά το

μάθημα της ειδικής διδακτικής των τεχνικών μαθημάτων Το εν λόγω Διδασκαλείο

λειτούργησε ως τριτάξιο μέχρι το 1920 Τότε προστέθηκε και τέταρτο έτος στο οποίο

μπορούσαν εγγραφούν απευθείας οι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών Η

επιμόρφωση στο Διδασκαλείο της Τεχνικής Εκπαιδεύσεως μπορεί να θεωρηθεί τομή

στη διδακτική της τέχνης στην Ελλάδα

Οι μεταρρυθμιστικές απόπειρες αδύναμες καθrsquo αυτές πολεμήθηκαν έντονα και

δεν κατάφεραν να μεταβάλλουν τα βασικά χαρακτηριστικά του εκπαιδευτικού

συστήματος52

51 Αντωνίου Δ όπ τομ Αrsquo σ 38 39

Επιστέγασμα της διαπάλης αυτής είναι η μεταρρύθμιση του 1929 η

οποία αν και ήταν ευεργετική για την ελληνική εκπαίδευση αφίσταται αρκετά από τη

λογική και το πνεύμα της προαναφερθείσας του 1913 Επιπλέον αρκετές από τις

διατάξεις της όπως αυτές για την προσχολική αγωγή τη μέση εκπαίδευση ή την

τεχνική ελάχιστα εφαρμόστηκαν Οι αντιδράσεις τέλος είχαν ως αποτέλεσμα στο να

παραμένει η ελληνική εκπαίδευση για καιρό εγκλωβισμένη στην ερβαρτιανή

παιδαγωγική Η διατήρηση παράλληλα του συγκεντρωτισμού του ασφυκτικού

52 Νούτσος Χ Iστορία της Eκπαίδευσης και Iδεολογία Ο Πολίτης Aθήνα 1990 σ 51

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

30

ελέγχου σε όλα τα επίπεδα της σχολικής ζωής του εξαναγκασμού του μαθητή στην

παθητικότητα και του λογοκεντρικού κλασικιστικού προσανατολισμού του σχολείου

οδηγούν στην εκ νέου περιθωριοποίηση της εικαστικής εκπαίδευσης Έτσι ακόμη και

σε μεταγενέστερα προγράμματα όταν η ανάπτυξη της προσωπικής έκφρασης και της

δημιουργικότητας συμπεριλαμβάνονται στους σκοπούς της εικαστικής αγωγής το

υφιστάμενο σχολικό κλίμα δεν επιτρέπει στην πράξη παρά μόνο ανεπαίσθητες

βελτιωτικές παρεμβάσεις

Αντί επιλόγου Από την ιστορική αναδρομή που προηγήθηκε συνάγεται ότι στην περίοδο που

διερευνήσαμε εντοπίζονται ορισμένες κοινές σταθερές τόσο στον εικαστικό όσο και

στον εκπαιδευτικό χώρο

Καταρχάς τόσο η εικαστική δημιουργία όσο και η εκπαίδευση επηρεάζονται

έντονα από αντιλήψεις και μοντέλα τα οποία έχουν τις ρίζες τους στην Eυρώπη Αυτό

οφείλεται τόσο στις κατευθυντήριες ιδεολογικές αρχές του υπό συγκρότηση

νεοσύστατου Βασιλείου όσο και στη δράση Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών

που σπούδασαν σε ευρωπαϊκά κέντρα αλλά τα πρώτα χρόνια κυρίως και μη

Ελλήνων που έζησαν στην Αθήνα Παρά τις ιδεολογικές αλλαγές στο Βασίλειο μετά

το 1870 οι δυτικές επιρροές παραμένουν έντονες Αυτή τη φορά σημαντικότερος

είναι ο ρόλος των Ελλήνων καλλιτεχνών και παιδαγωγών που σπουδάζουν στην

Ευρώπη τη Γερμανία και τη Γαλλία κατά πρώτον

Οι εν λόγω επιρροές δεν θα οδηγήσουν ωστόσο σε ρηξικέλευθες αλλαγές Οι

νεωτερισμοί προσκρούουν σε σειρά από παράγοντες πρώτα απrsquo όλα θεσμικούς

Σημαντικό ρόλο από τη σκοπιά αυτή παίζουν οι δύο κατ΄ εξοχήν σχετικοί θεσμοί το

Σχολείο των Τεχνών αρχικά και η Σχολή Καλών Τεχνών από τη μία πλευρά και το

Πανεπιστήμιο Αθηνών από την άλλη Οι καθηγητές τους δεν αποτελούν μόνο

σημαίνοντα δημόσια πρόσωπα με επιρροή στο χώρο τους και πέρα από αυτόν αλλά

και εκείνοι που μορφώνουν τους εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων

Ένα δεύτερο στοιχείο το οποίο χρήζει περαιτέρω διερεύνησης έγκειται στο ότι

η laquoεισαγωγήraquo νέων ιδεών και σε δεύτερο βαθμό η όποια αποδοχή τους και στα δύο

πεδία το εικαστικό και το εκπαιδευτικό συντελείται ετεροχρονισμένα Καλλιτεχνικά

κινήματα και παιδαγωγικά συστήματα καθιερώνονται στον ελληνικό χώρο ακριβώς

τη στιγμή της αμφισβήτησής τους στις χώρες γένεσής τους

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας

31

Ένα τρίτο στοιχείο έγκειται στη μερική μόνο αποδοχή των επιρροών και την

επιλεκτική αφομοίωσή τους Oι πολιτισμικές προσλαμβάνουσες οι οικονομικές

δυνατότητες και συσχετισμοί δυνάμεων και προσώπων στο επίπεδο των συναφών

θεσμών λειτουργούν ως παραμορφωτικοί καθρέφτες που ακυρώνουν σε μεγάλο

βαθμό τις επιρροές ιδιαίτερα τις πιο ριζοσπαστικές και τις πιο καινοτόμες

Τα προαναφερθέντα δεν σημαίνουν την παντελή απουσία αλλαγών Η

συντελεσθείσα ιδεολογική μεταστροφή τη δεκαετία του 1870 και ακόμη περισσότερο

στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα έτσι όπως συγκεκριμενοποιείται κυρίως στην

αναζήτηση της ελληνικότητας επικαιροποιούν το αίτημα της στροφής στο παρόν και

κατά συνέπεια της δημιουργικής επαναθέασής του Και στη νέα συγκυρία ωστόσο

οι αλλαγές χωρίς να είναι αμελητέες είναι αργές και ελάχιστα ριζοσπαστικές με

συνέπεια τη διαιώνιση πολλών από τα βασικά στοιχεία τόσο της εκπαίδευσης όσο και

της εικαστικής δημιουργίας