Διερευνώντας τις αντιλήψεις των παιδιών για το...

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΑΙΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

32009

Πρακτικά επιστημονικής συνάντησηςΒόλος 12.3 – 15.3.2009

Τόμος Ι: ΘεσσαλίαΑΡΧ

ΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΚ

Ο Ε

ΡΓΟ

ΘΕΣ

ΣΑΛ

ΙΑΣ

ΚΑ

Ι ΣΤ

ΕΡΕΑ

Σ ΕΛ

ΛΑ

ΔΑ

Σ

I

3

2009

ΥΠ

ΟΥ

ΡΓΕΙ

Ο Π

ΟΛ

ΙΤΙΣ

ΜΟ

ΥΚ

ΑΙ Τ

ΟΥ

ΡΙΣΜ

ΟΥ

ΠΑ

ΝΕΠ

ΙΣΤΗ

ΜΙΟ

ΘΕΣ

ΣΑΛ

ΙΑΣ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ



3

Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 3ΟΥ ΑΕΘΣΕ

Αδρύμη-Σισμάνη Βασιλική (Διευθύντρια ΑΙΘΣ), Αραβαντινός Βασίλειος (Διευθυντής Θ΄ ΕΠΚΑ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Γάτση-Σταυροπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ), Γερούση-Μπεντερμάχερ Ευγενία (Διευθύντρια 23ης ΕΒΑ), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευ- θύντρια ΙΓ΄ ΕΠΚΑ), Κακαβάς Γεώργος (Διευθυντής 24ης ΕΒΑ), Καραπασχαλίδου Αμαλία (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ), Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελ-λάδος), Μαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυσταλλία (Διευθύ-ντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ΄ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αν. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπη- λαιολογίας Β. Ελλάδος), Ντίνα Ασπασία (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευ- θύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ), Πρέκα-Αλεξανδρή Καλλιόπη (Επίτ. Διευθύντρια ΕΕΑ), Σκορδά Δέσποινα (Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ), Χατζηαγγελάκης Λεωνίδας (Διευθυντής ΛΔ ΕΠΚΑ)

Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ – Φίλιππος Σπ. Λένης

© Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας – Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποια-δήποτε αναδημοσίευση τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα

ISBN SET: 978-960-89078-7-4 ISBN ΤΟΜΟΣ Ι: 978-960-89078-8-1 ISSN: 1790-7039



32009

Πρακτικά επιστημονικής συνάντησηςΒόλος 12.3 – 15.3.2009

Τόμος Ι: Θεσσαλία

ΒΟΛΟΣ2012

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ – ΚΛΑΣΙΚΑ

Προσφώνηση της Δρος Λίνας Μενδώνη, Γενικής Γραμματέως ΥΠ.ΠΟ.Τ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Πρόλογος του Α. Μαζαράκη Αινιάνος, Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας ΠΘ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15-16Stamatopoulou, Maria, The archives of A.S. Arvanitopoulos (1874-1942) and their importance for

the study of the Thessalian archaeology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17-29Αθανασίου, Αθανάσιος, Οι απολιθωμένες πανίδες θηλαστικών της Μαγνησίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31-38Νανόγλου, Στράτος, Η υλικότητα της παράδοσης στην πρώιμη Νεολιθική Θεσσαλία . . . . . . . . . . . . . 39-43Πεντεδέκα, Αρετή, Δίκτυα ανταλλαγής της κεραμικής στη Νεολιθική Θεσσαλία: κόμβοι και σύν-

δεσμοι, οικισμοί και σχέσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45-56Μπατζέλας, Χρήστος Ι., Νεολιθικές υπόσκαφες κατοικίες στη Θεσσαλία. Ένα παράδειγμα από το Μα-

κρυχώρι Λάρισας. Συσχετισμοί και συγκρίσεις με ανάλογες κατασκευές από τη Μακεδονία. . . . . . 57-69Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π., Νέα δεδομένα από τον Συκεώνα. Οικιστικό σύνολο της Μέσης Νε-

ολιθικής. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71-83Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. – Καραγιαννόπουλος, Χρήστος, Πρόδρομος Καρδίτσας. Νεότερα

στοιχεία από τη Μαγούλα στον Άγιο Ιωάννη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85-96Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα – Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. – Αποστολίκας, Ορέστης – Αλεξί-

ου, Νεκταρία, Νεολιθική εγκατάσταση στο οροπέδιο της Λίμνης Πλαστήρα Νομού Καρδίτσας: μετακινήσεις πληθυσμών της θεσσαλικής πεδιάδας σε θερινά βοσκοτόπια; . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97-106

Τουφεξής, Γεώργιος – Τσεργά, Κλεονίκη – Παπανικολάου, Ελένη, Σωστική ανασκαφή σε νεολιθι-κό οικισμό στο χωριό Βασιλής, περιφερειακή ενότητα Λάρισας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107-117

Μαλακασιώτη, Ζωή – Ροντήρη, Βάσω – Βουζαξάκης, Κώστας – Καλογιάννη, Αιμιλία, Το ερευνη-τικό πρόγραμμα στη Μαγούλα Ζερέλια και στη θέση Καρατσάνταγλι στην Ευξεινούπολη Αλ-μυρού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119-125

Αλματζή, Καλλιόπη, Ευρήματα Νεολιθικής περιόδου, ΒΑ της Μαγούλας «Βισβίκη» στα πλαίσια του Έργου «Αγωγός Απαγωγής Ομβρίων Υδάτων» της ΒΙΠΕΤΒΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127-136

Αγνουσιώτης, Δημήτρης – Αδρύμη-Σισμάνη, Βάσω, Η Μέση Εποχή του Χαλκού στη Θεσσαλία. Μαρτυρίες από ένα οικιστικό σύνολο του οικισμού της “Τσιγγενίνας” στην περιοχή της λίμνης Κάρλας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137-147

Σισμάνη, Κασσάνδρα, Οι ταφικές πρακτικές στη Θεσσαλία κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού. . . . . . 149-158Αδρύμη-Σισμάνη, Βασιλική, Ο ρόλος του μυκηναϊκού οικισμού Διμηνίου στην περιοχή γύρω από

τον μυχό του Παγασητικού κόλπου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159-176Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή, Ανασκαφή μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια 2006-2008. . . . . . . . . . . . 177-192Παπαθανασίου, Αναστασία – Λάγια, Άννα – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα – Αραχωβίτη,

Πολυξένη, Βιοαρχαιολογικά δεδομένα από Μυκηναϊκό νεκροταφείο στο Βελεστίνο Μαγνησίας . . 193-204

8


9

Galanakis, Yannis – Stamatopoulou, Maria, A preliminary report on the archival material from the excavations of the tholos tomb at Ano Dranista (Ano Ktimeni) in Thessaly by A.S. Aravani-topoulos (1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205-218

Τουρναβίτου, Ιφιγένεια, Τεκμήρια μυκηναϊκής παρουσίας σε Πρωτο-Γεωμετρικό νεκροταφείο: ο γρί-φος του αποθέτη στην «Αγριελιά» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219-232

Ruppenstein, Florian, Υπάρχουν υπομυκηναϊκά στρώματα σε οικισμούς της Στερεάς Ελλάδας και της Νότιας Θεσσαλίας; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233-239

Κατακούτα, Στέλλα, Τα Φάρσαλα στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241-250Γούναρης, Αλέξανδρος Π., Το θεσσαλικόν απόσπασμα του Nηῶν Kαταλόγου: τεκμήριο Μυκηναϊκής

οικιστικής ή πρωτοϊστορικής ανθρωπολογίας; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251-268Μπιζάκη, Βασιλική, Οι σχέσεις των εθνών της κοιλάδας του Σπερχειού (Αχαιοί Φθιώται, Μαλιείς,

Οιταίοι, Αινιάνες) με τους Θεσσαλούς από τον 7ο αι. π.Χ. έως την επικράτηση των Ρωμαίων το 146 π.Χ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269-276

Πίκουλας, Γιάννης A., Τα προγράμματα του ΠΘ/IAKA 1. «Διασχίζοντας την Πίνδο. Διαβάσεις και άμυνα». H έρευνα στη Θεσσαλία: 2006 2. «Διασχίζοντας τον Όλυμπο: Οδικό δίκτυο και άμυνα στην Περραιβία» (2008) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277-286

Μαζαράκης Αινιάν, Αλέξανδρος, Ανασκαφικές έρευνες στο ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό (2006-2008) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287-298

Λεβέντη, Ιφιγένεια, Τα πήλινα ειδώλια από το ιερό του Απόλλωνος στη θέση Σωρός Μαγνησίας. . . 299-313Βήτος, Γιώργος – Πανάγου, Μαρία, Mικρά ευρήματα από το ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό. Προ-

καταρκτική μελέτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315-330Γαλούκας, Στυλιανός Φ., Το Σπήλαιο του Κένταυρου Χείρωνα. Μύθος ή πραγματικότητα;. . . . . . . . . 331-339Τριανταφυλλοπούλου, Πελαγία, Η Δημητριάδα και η ευρύτερη περιοχή της κατά τους Ρωμαϊκούς

χρόνους. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341-349Νικολάου, Ελισάβετ, Πήλινα ειδώλια από το βόρειο νεκροταφείο της αρχαίας Δημητριάδας. Χρονο-

λογικές ενδείξεις χρήσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351-363Σκαφιδά, Ευαγγελία, Το Κάστρο – Παλαιά Βόλου κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους. . . . . . . . . . . . . . . . . 365-372Αλεξάνδρου, Σταματία, Σωστική ανασκαφή στο Νότιο Νεκροταφείο Φθιωτίδων Θηβών: Οι λήκυθοι

του Νότιου Νεκροταφείου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373-382Παβέλη, Γεωργία, Επιτύμβιες στήλες από τις Φθιώτιδες Θήβες από τους κλασικούς ως και τους αυ-

τοκρατορικούς χρόνους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383-391Stissi, Vladimir, The countryside of Classical-Hellenistic Halos (and Tanagra): a comparative ap-

proach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393-404Καραπάνου, Σοφία, Σωστικές Ανασκαφές στα Φάρσαλα. Στοιχεία για την οργάνωση του δημόσιου

χώρου στην πόλη των ελληνιστικών χρόνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405-418Καρατάσιος, Ιωάννης – Κυλίκογλου, Βασίλης – Παλιούγκας, Θεόδωρος, Τεχνολογική μελέτη ελ-

ληνιστικής φαγεντιανής από τη Φάρσαλο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419-423Παλιούγκας, Θεόδωρος, Ένα επείσακτο φαγεντιανό αγγείο από τη Φάρσαλο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425-432Τσιάκα, Ασημίνα, Ανασκαφική έρευνα στο Καστρί Ροδιάς. Πρώτη προσέγγιση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433-438Παλαιοθόδωρος, Δημήτριος, Η λατρεία της Αρτέμιδος Φεραίας από τη Θεσσαλία στις Συρακούσες . . 439-450Αραχωβίτη, Πολυξένη – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα –Τσιγάρα, Μαρία, Ναός Θαυλίου

Διός Φερών. Νέα δεδομένα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451-458Καραγκούνης, Δημήτριος, Εργασίες ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων Περραιβικής Τρίπολης στα

πλαίσια του Γ΄ Κ.Π.Σ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459-462Decourt, Jean-Claude – Tziafalias, Athanasios, Un nouveau règlement religieux de la région de Larissa. . . 463-473

8


9

Helly, Bruno –Palioungas, Theodoros – Tziafalias, Athanasios, De Spon à Ioannis Oikonomou et quelques autres. Histoire de la collection épigraphique de Larisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475-486

Tziafalias, Athanasios – Lucas, Gerard, L’ organisation de la surveillance du territoire de Dolichè. . . 487-494Bouchon, Richard – Tziafalias, Athanasios, Consolations anonymes à l’occasion de la mort du jeune

Markellos de Trikkè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495-503Κραβαρίτου, Σοφία, Μηχανισμοί διαμόρφωσης εθνικής ταυτότητας στη Θεσσαλία και Βοιωτία των

Κλασικών και Ελληνιστικών χρόνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505-514Ιντζεσίλογλου, Μπάμπης Γ., Η σύγχρονη τεχνολογία και η σημερινή διαμόρφωση της γης στην πε-

ριοχή της Μητρόπολης Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515-522Καλογιάννη, Αιμιλία – Ζαβός, Θανάσης, Διερευνώντας τις αντιλήψεις των παιδιών για το Μουσείο. . 523-530Καλογιάννη, Αιμιλία – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Παιχνίδια στο Μουσείο. Εκπαιδευτι-

κά Προγράμματα της ΙΓ΄ Ε.Π.Κ.Α. κατά τη διετία 2006-2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531-539Barber, Robin, Ο Τζόρτζιο Ντε Κίρικο και η ελληνική προїστορική τέχνη. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541-543

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Χουλιαράς, Ιωάννης Π., Τοιχογραφημένα μνημεία και ζωγράφοι του 16ου αιώνα στη Θεσσαλία . . . . 545-558Βλαχοστέργιος, Ιωάννης Ε., Πυριτιδαποθήκες της Θεσσαλίας. Μια πρώτη παρουσίαση . . . . . . . . . . . 559-571Ντίνα, Ασπασία, Νεότερες έρευνες στα Παλαιά Βόλου και στην παλαιοχριστιανική πόλη των Φθιω-

τίδων Θηβών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573-584Σδρόλια, Σταυρούλα, Παλαιοχριστιανικά ευρήματα στην περιοχή του Κισσάβου . . . . . . . . . . . . . . . . . 585-592Σταντζούρης, Πασχάλης – Παπαγιώτης, Παναγιώτης, Ευρήματα παλαιοχριστιανικής εποχής στα

πλαίσια του έργου «Παράκαμψη πόλεως Βόλου». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593-600Τσιμπίδα, Ελένη, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος των ναών της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην

Αγιά και του Αγίου Νικολάου στον Αετόλοφο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601-613Ζαφείρης, Γεώργιος, Εργασίες στερέωσης – αποκατάστασης στο «Κυριακό» της πρώτης μοναστικής

σκήτης των Μετεώρων: Ο ναός της Παναγίας Δούπιανης στο Καστράκι Καλαμπάκας . . . . . . . . 615-620Μαντζανά, Κρυσταλλία, Παραστάσεις από τον τοιχογραφικό διάκοσμο μοναστηριακών τραπεζών

στην περιοχή των Τρικάλων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621-628Μαχαίρα, Παρασκευή, Ι. Μ. Προφήτου Ηλιού και Αγ. Μοδέστου στην Πύρρα, Ν. Τρικάλων. Η υπο-

γραφή Σαμαριναίων ζωγράφων στον εικονογραφικό διάκοσμο του καθολικού . . . . . . . . . . . . . . . 629-635Μπαλογιάννη, Ουρανία, Παραστάσεις από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του Ι. Ν. Αγίου Νικόλαου

στους Σιαμάδες Καστανιάς, Νομού Τρικάλων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637-642Τσιλιμίγκας, Χρήστος, Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Σιαμάδων Δ. Καστανιάς Νομού Τρικάλων . . . . . 643-648Τσιουρής, Ιωάννης, Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . 649-662Δεριζιώτης, Λάζαρος – Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Ο Ηρακλής Κυναγίδας και η βασιλική Γ στην

ακρόπολη της παλαιοχριστιανικής Δολίχης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 663-670Κοντογιαννοπούλου, Μαρία, Νέα στοιχεία για την παλαιοχριστιανική οχύρωση της Λάρισας . . . . . 671-676Lim, Rana – Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφική έρευνα στο Μπεζεστένι της Λάρισας . . . . . . . . . . . . . 677-679Μητσάτσικας, Μάριος – Τούλη, Βασιλική, Συντήρηση τοιχογραφιών ναού Αγ. Αθανασίου Λάρισας 681-686Ντίνα, Ασπασία – Βλαχοστέργιος, Ιωάννης, Αναστήλωση καθολικού Ιεράς Μονής Αγίου Δημητρί-

ου στο Στόμιο (Τσάγεζι) Δήμου Ευρυμενών Ν. Λάρισας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687Μαστρογιάννης, Γεώργιος – Μητρονάτσιος, Περικλής, Συντήρηση τοιχογραφικού διακόσμου του I.

Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Γελάνθη Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 689-694

10


11

Πανταζής, Γεώργιος – Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο προσανατολισμός του τεμένους Κουρσούμ στα Τρίκαλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695-700

ΒΟΡΕΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ


Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα – Γεωργίου, Ιάκωβος – Γεωργίου, Κερασία – Πέτση, Κερασία – Βλαΐδη, Ριγώτω – Δερμιτζάκης, Σωτήρης, Το Ασκληπιείο της Πεπαρήθου. Έξι χρόνια μετά . . . 701-708

Πρέκα-Αλεξανδρή, Καλλιόπη, Προκαταρκτική ενάλια αρχαιολογική έρευνα στην Σκάνδιρα (Σκά-ντζουρα Β. Σποράδων) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 709-719

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Παρασκευά, Βάσσα, Τοπιογραφίες στο εικονογραφικό πρόγραμμα του Ιερού Βήματος του καθολι-κού της Μονής Ευαγγελισμού Σκιάθου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721-728

ΤΟΜΟΣ IΙ. ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ


Σταυροπούλου-Γάτση, Μαρία, Το έργο της ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας κατά τα έτη 2004-2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749-761

Σαράντη, Φωτεινή, Νεότερα στοιχεία σχετικά με την αρχαία οχύρωση της Ναυπάκτου. . . . . . . . . . . . 763-771Στάικου, Βίβιαν – Λεονταρίτη, Κατερίνα, Στρατική Ακαρνανίας. Νέα ευρήματα μέσα από το αρδευ-

τικό έργο Οζερού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 773-782

ΕΥΒΟΙΑ


Ματζάνας, Χρήστος, Αποτελέσματα από την εφαρμογή της στατιστικής Παραγοντικής Ανάλυσης σε παλαιολιθικές λιθοτεχνίες της Εύβοιας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783-796

Μαυρίδης, Φάνης – Tankosic Zarko, Σπήλαιο Αγίας Τριάδας Καρύστου. Οι έρευνες των ετών 2007-2008. . 797-809Kramer-Hajos, Margaretha, Sailor-warriors and the end of the Bronze Age along the Euboean gulf . . . 811-821Arjona, Manuel, Ένα ιερό στους πρόποδες της Δίρφης; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823-832Léderrey, Claude, Mittlgeometrische Keramik in einer subgeometrischen Grube im Westquartier

von Eretria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 833-843Huber, Sandrine, Pour une archéologie des cultes à Érétrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 845-861Χιδίρογλου, Μαρία, Φιλάγρα Μαρμαρίου. Μια οχυρή θέση κλασικών έως ελληνιστικών χρόνων στη

νοτιοανατολική Εύβοια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 863-874Κουτσουφλάκης, Γεώργιος Β. – Αργύρη, Ξανθή, Αρχαία ναυάγια και φορτία πλοίων στο θαλάσσιο

χώρο το Νότιου Ευβοϊκού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 875-888

10


11

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Κακαβάς, Γεώργιος, Αρχαιολογικές επισημάνσεις στην Εύβοια κατά το έτος 2006 . . . . . . . . . . . . . . . . 889-900Μπίρτσας, Ιωάννης, Εργασίες αποκατάστασης στην Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Αρμά στα Φύλλα

Εύβοιας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901-908Αγγέλη, Ελένη-Αθηνά – Στυλιανού, Ελένη, Αποκατάσταση του μεσαιωνικού πύργου στο Βασιλικό

Ευβοίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 909-915

ΒΟΙΩΤΙΑ


Τσώτα, Εύη, Νέα στοιχεία για την νεολιθική κατοίκηση στη Βοιωτία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 917-928Αραβαντινός, Βασίλης – Φάππας, Ιωάννης, Νέο μυκηναϊκό ανακτορικό κτήριο στην ακρόπολη των

Θηβών (Καδμεία) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 929-943Aravantinos, Vassilis – Burke, Brendan – Burns, Bryan – Fappas, Ioannis – Lupack, Susan, Eastern

Boeotia Archaeological Project 2007-2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 945-953Manetta, Consuelo – Pisani, Marcella, Gioielli e ornamenti personali in terracotta dorata: riprodu-

zioni o imitazioni? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 955-971Bonanno Aravantinos, Margherita, Un nuovo rilievo votivo da Tebe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 973-984Germani, Marco, Tebe. Nèos Synoikismòs. Gli scavi archeologici dal 1967 al 1997. Il teatro antico e la

sua ricostruzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 985-998Χαραμή, Αλεξάνδρα, Τάφος «μακεδονικού τύπου» από τη νεκρόπολη της αρχαίας Τανάγρας στη

Βοιωτία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 999-1006Βλαχογιάννη, Έλενα, Τα νομίσματα του νεκροταφείου της Ακραιφίας (Σωστική ανασκαφική έρευνα:

1994-1998) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1007-1027Καλλιοντζής, Γιάννης – Αραβαντινός, Βασίλης, Μουσεία Θηβών και Χαιρωνείας: Η σύνταξη κατα-

λόγου των επιγραφών. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1029-1038

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Σκορδαρά, Μαρία – Ντάφη, Εύη – Βολτυράκη, Ελευθερία, Από τις ανασκαφές της Θήβας στα μεγά-λα μνημεία της Βοιωτίας: η μουσειολογική μελέτη για τις βυζαντινές αίθουσες του Nέου Μου-σείου της Θήβας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1039-1042

Καραμπίνης, Μιχάλης, Αρχιτεκτονικά γλυπτά παλαιοχριστιανικών, μεταβατικών και μέσων βυζαντι-νών χρόνων από τη Μονή Οσίου Λουκά Βοιωτίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043-1055

ΦΩΚΙΔΑ


Λιβιεράτου, Αντωνία, Η θέση του Μεδεώνα στον κόλπο της Αντίκυρας κατά τη μετάβαση από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (ΥΕΧ) στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (ΠΕΣ). . . . . . . . . . . . . . . . . . 1057-1070

Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ., Μυκηναϊκός θολωτός τάφος στη Δεσφίνα Φωκίδος . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1071-1078Aurigny, Hélène, Delphi in the 7th century: offerings and sanctuary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1079-1086Παρτίδα, Έλενα Κ., Υπαίθριες εκθέσεις στους Δελφούς: μια προσπάθεια ανασύστασης μνημείων και

κοινωνίας της αρχαιότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1087-1097

12


13

Παρτίδα, Έλενα – Τσαρούχα, Ανθούλα, Κτερίσματα, οικιστικά κατάλοιπα και ένα λατρευτικό σπή-λαιο συνθέτουν το «Μουσείο Αρχαίας πόλης Δελφών» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1099-1111

Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ. – Τσαρούχα, Ανθούλα, Κάστρο Γλύφας-Δυτική Λοκρίδα: προβλήματα ταύτισης και νέες προτάσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1113-1119

ΛΟΚΡΙΔΑ-ΦΘΙΩΤΙΔΑ


Δημάκη, Σοφία – Σουβατζή, Στέλλα, Οικισμός της πρώιμης νεολιθικής στον Άγιο Βλάση Λοκρίδας. . . 1121-1129Van de Moortel, Aleydis – Zahou, Eleni, Five years of archaeological excavation at the Bronze Age

and Early Iron Age site of Mitrou, East Lokris (2004-2008). Preliminary results . . . . . . . . . . . . . . 1131-1146Vitale, Salvatore, Local traditions and Mycenaeanization in Central Greece. A preliminary report on

the Late Helladic II A to the Late Helladic III B pottery from Mitrou, East Lokris . . . . . . . . . . . . . 1147-1158Κουνούκλας, Πέτρος – Δακορώνια, Φανουρία, Από το χαλκό στο σίδηρο: το ρεπερτόριο κεραμικής

στον Κύνο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1159-1169Δακορώνια, Φανουρία – Κουνούκλας, Πέτρος, Η ανακύκλωση στην αρχαιότητα: το παράδειγμα

του Κύνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1171-1178Βασιλειάδη, Κατερίνα, Λοκρικά υφαντικά βάρη από τον Κύνο Λιβανατών. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1179-1186Φρούσσου, Ελένη, Μια νέα, άγνωστη θέση με μεγάλη διάρκεια χρήσης στην Εκκάρα Φθιώτιδας . . . 1187-1202Lis, Bartłomiej, Aeginetan cooking pottery in Central Greece and its wider perspective . . . . . . . . . . . 1203-1211Καράντζαλη, Έφη, Η Μυκηναϊκή κατοίκηση στην κοιλάδα του Σπερχειού: ο οικισμός στην περιοχή

Φραντζή της Λαμίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1213-1233Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή, Το Ασκληπιείο του Δαφνούντος. Πρώτη παρουσίαση. . . . . . . 1235-1247Σταυρογιάννης, Λάμπρος – Καράντζαλη, Έφη, Νέα δεδομένα για τη ρωμαϊκή περίοδο στα Φάλαρα. . 1249-1259Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Βαργεμέζης, Γεώργιος – Σταμπολίδης, Αλέξανδρος – Κυπαρίσση-Αποστολίκα,

Νίνα – Τάσσης, Γεώργιος – Τοκμακίδης, Κωνσταντίνος, Γεωφυσική διασκόπηση στη Μαγού-λα Ίμβρου Πηγάδι στο νέο Μοναστήρι (Ν. Φθιώτιδας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1261-1267

Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Βαργεμέζης, Γεώργιος – Σταμπολίδης, Αλέξανδρος – Τσουρλός, Παναγιώ-της – Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Καράντζαλη, Ευθυμία – Σιψή, Μαρία – Τιλελή, Φιλίτσα, Γεωφυσική διασκόπηση στο πλαίσιο των σωστικών ανασκαφών της ΙΔ΄ ΕΠΚΑ για τα μεγάλα δημόσια έργα του Nομού Φθιώτιδος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1269-1275

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Κακαβάς, Γεώργιος, Νεότερες έρευνες, αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στη Φθιώτιδα, Ευρυτανία και Φωκίδα κατά το έτος 2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277-1286

Κακαβάς, Γεώργιος – Υφαντή, Αλεξία, Η αρχαιολογική έρευνα στο Κάστρο της Υπάτης στο πλαίσιο του επιχειρησιακού προγράμματος «Πολιτισμός» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287-1301

Πάλλης, Γιώργος, Από τη Λαμία στο Ζητούνι. Αρχαιολογικές μαρτυρίες για την παλαιοχριστιανική και τη βυζαντινή πόλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1303-1311

Γιαλούρη, Άννα, Ερείπια κτιριακού συγκροτήματος στο Καλαπόδι Φθιώτιδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1313-1322Λιακόπουλος, Γεώργιος Κ., Οι οθωμανικές επιγραφές της Υπάτης (Badracik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1323-1333Διαμαντοπούλου, Μαρικίτα, Στερεά Ελλάδα. Αρχιτεκτονικά μνημεία και μνημειακά σύνολα του 19ου

και 20ου αιώνα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1335

12 13

Εκτός από απαρέγκλιτη υποχρέωση, η δημοσίευση και η ευρύτερη δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων των αρχαιολογικών ερευνών αποτελεί πηγή υπερηφάνειας και χαράς. Πολύ περισσότερο μάλιστα όταν οι έρευ-νες αυτές συνδέονται με ευρύτερες γεωγραφικές ενότητες, όπως η Στερεά Ελλάδα και η Θεσσαλία, οι οποί-ες το τελευταίο διάστημα μας έχουν χαρίσει έναν πλούτο νέων στοιχείων συμβάλλοντας καθοριστικά στη δη-μιουργία μιας διαφορετικής εικόνας και αντίληψης για την αρχαιολογική τους φυσιογνωμία και την ιστορική τους πορεία.

Το 1908 στον πρόλογο της δημοσίευσης των ερευνών του στις προϊστορικές ακροπόλεις του Σέσκλου και του Διμηνίου, ο Χρήστος Τσούντας προχωρά στην εκτίμηση ότι ένας «εντελώς νέος κόσμος αποκαλύπτεται ενταύθα». Πιστεύω, δεν θα ήταν υπερβολή να χρησιμοποιήσουμε για άλλη μια φορά τα λόγια του πρωτοπόρου της ελληνικής αρχαιολογίας για να περιγράψουμε αυτό που πράγματι προσέφερε η συστηματική εργασία των Υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, σε συνδυασμό και συχνά σε στενή συνεργασία όχι μόνο με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, αλλά και με πλήθος ερευνητικών φορέων από την Ελλάδα και το εξωτερικό.

Επιθυμώ να συγχαρώ θερμά τους συντελεστές του τόμου και εύχομαι η ανά χείρας δημοσίευση να αποτε-λέσει την αφετηρία ενός γόνιμου επιστημονικού διαλόγου.

Δρ Λίνα Μενδώνη Γενική Γραμματέας ΥΠ.ΠΟ.Τ. Ιούνιος 2012

15

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η πρώτη επιστημονική συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (ΑΕΘΣΕ) διοργανώθηκε πριν από εννέα χρόνια, με βασικούς στόχους την ανά τριετία διοργάνωση των συναντήσεων αυ-τών υπό την προϋπόθεση ότι θα εκδίδονται έγκαιρα τα Πρακτικά. Μολονότι η τρέχουσα οικονομική κρίση επη-ρέασε την παρούσα έκδοση, εντούτοις είμαστε ευτυχείς που και οι δεσμεύσεις μας τηρήθηκαν και τα Πρακτι-κά της 3ης επιστημονικής συνάντησης, που πραγματοποιήθηκε από 12.3 – 15.3.2009, εκδόθηκαν (ΑΕΘΣΕ 3, 2009 [2012]). Τούτο πραγματοποιήθηκε με την οικονομική στήριξη του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων (ΤΑΠ) του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, το οποίο προσέφερε το μεγαλύτερο μέρος των εξόδων της έκδοσης, χάρη στο προσωπικό ενδιαφέρον της Γενικής Γραμματέως του Υπουργείου κυρίας Λίνας Μενδώνη. Τη διαχεί-ρηση του ποσού που διατέθηκε ανέλαβε και διεκπεραίωσε η ΙΓ΄ ΕΠΚΑ. Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, όπως και τις προηγούμενες φορές, συνέβαλε στα έξοδα της έκδοσης και παράλληλα επωμίστηκε το δύσκολο εγχείρημα της επιστημονικής επιμέλειας των πολυάριθμων κειμένων.

Καταβλήθηκε προσπάθεια να υπάρχει μια σχετική ομοιομορφία των κειμένων. Η ποιότητα της εικονογρά-φησης καθορίστηκε αφενός από το άνισο υλικό που απέστειλαν οι συγγραφείς, ενώ παράλληλα, λόγω της πλη-θώρας των συμμετοχών και των οικονομικών περιορισμών, υποχρεωθήκαμε να μειώσουμε τις διαστάσεις των σχεδίων και φωτογραφιών. Ευχαριστούμε θερμά όλους τους συγγραφείς για τη συνεργασία τους.

Τα πρακτικά θέματα της διοργάνωσης στήριξαν πολυάριθμοι συνάδελφοι, φοιτητές και συνεργάτες και όλοι συνέβαλαν στην επιτυχή διεξαγωγή των εργασιών του τετραημέρου. Στα βασικά στάδια της προετοιμα-σίας του συνεδρίου σημαντική υπήρξε η οργανωτική συμβολή της Χριστίνας Μητσοπούλου, με τη βοήθεια και της Εύας Χαραλαμπίδου. Υπεύθυνος για τον ηλεκτρονικό κόμβο του συνεδρίου ήταν ο Θέμης Ντάλλας. Διάφο-ρα σκέλη της προετοιμασίας της διοργάνωσης στηρίχτηκαν και από την πλευρά της ΙΓ' ΕΠΚΑ, από τους αρχαι-ολόγους Δημήτρη Αγνουσιώτη, Καλλιόπη Αλματζή, Κων/νο Βουζαξάκη, Φωτεινή Τσιούκα, Ελένη Χρυσοπού-λου, Μαρία Πατρίκου καθώς και τους υπαλλήλους Εύελπη Δεληγιάννη, Ελευθερία Ρίνη και Χρήστο Ζούπη, με τη γενική εποπτεία της Διευθύντριας της ΙΓ' ΕΠΚΑ, Αργυρούλας Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου. Την επιμέλεια των κειμένων των περιλήψεων του συνεδρίου ανέλαβαν η Χριστίνα Μητσοπούλου και ο Γιώργος Κακαβάς. Για τη διοργάνωση του συνεδρίου συνεργάστηκαν γόνιμα όλα τα μέλη της Οργανωτικής και Επιστημονικής Επιτρο-πής. Τέλος, η αφίσα του συνεδρίου, στην οποία βασίστηκε και το εξώφυλλο του 3ου ΑΕΘΣΕ, σχεδιάστηκε από την Άννα Κατσουλάκη (METROPOLIS Graphic Arts).

Το συνέδριο στηρίχθηκε οικονομικά από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων (Διεύθυνση Μεταπτυχιακών Σπουδών και Έρευνας), την Επιτροπή Ερευνών Πα-νεπιστημίου Θεσσαλίας, το Τμήμα ΙΑΚΑ και το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλίας.

Για την προετοιμασία των Πρακτικών συνεργάστηκαν πολλά πρόσωπα, δίχως τη συμβολή των οποίων η έκδοση δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Τη συλλογή των κειμένων και την επικοινωνία με τους συγγραφείς ανέ-λαβαν αρχικά η Χριστίνα Μητσοπούλου και η Εύα Χαραλαμπίδου και στη συνέχεια ο Γιώργος Χιώτης. Η πρώ-τη επιμέλεια των κειμένων ανατέθηκε στους Ίριδα Κράλλη και Εύη Μέρμηγκα, ενώ η τελική στην Όλγα Πράπ-πα. Κριτική ανάγνωση και συμπληρωματικούς ελέγχους όλων των κειμένων πραγματοποίησαν οι συνάδελφοι Ιφιγένεια Τουρναβίτου, Δημήτρης Παλαιοθόδωρος και Γιάννης Βαραλής. Τον γενικό έλεγχο των κειμένων, κα-θώς και τον όλο συντονισμό και την επιμέλεια της έκδοσης των Πρακτικών ανάλαβε ο υποφαινόμενος. Η τυ-πογραφική επεξεργασία του τόμου πραγματοποιήθηκε από τον Φίλιππο Λένη. Τους ευχαριστώ όλους θερμά.

Η διαρκώς αυξανόμενη συμμετοχή επιστημόνων που υπηρετούν τον πολιτισμό στην επιστημονική συνά-ντηση, όπως τεκμηριώνουν τα Πρακτικά του «3ου Αρχαιολογικού Έργου Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας»,

16

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

17

αποτελούν επιβεβαίωση ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικά στεγανά ανάμεσα στους αρχαιολόγους και το υπόλοιπο επιστημονικό προσωπικό της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και των Πανεπιστημίων, όταν αντί των προσωπικών φιλοδοξιών προτάσσεται το λειτούργημά μας, η επιστήμη. Ο επιστημονικός θεσμός, που από κοινού εγκαινιά-σαμε το 2003 αποδείχτηκε βιώσιμος, ιδιαίτερα μέσα στους δύσκολους καιρούς που διανύουμε για την προστα-σία της Πολιτιστικής Κληρονομίας και τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες εν γένει.

Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πρόεδρος της Οργανωτικής-Επιστημονικής Επιτροπής του 3ου ΑΕΘΣΕ Δεκέμβριος 2012

523

ΔΙΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΙΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ*

Αιμιλία Καλογιάννη, Θανάσης Ζαβός

Σε μια εποχή που τα μνημεία αντιμετωπίζονται συχνά από τους πολίτες σαν «σωρός από πέτρες», όντας, ταυτόχρονα, ορατοί μάρτυρες του παρελθόντος, το αρχαιολογικό έργο έρχεται να προσδώσει ερμηνείες στα αντικείμενα, εντάσσοντάς τα στο πλαίσιο δημιουργίας και χρήσης τους, σε μια γλώσσα περισσότερο ή λιγό-τερο περίπλοκη, με τελικούς αποδέκτες τους ειδικούς επιστήμονες αλλά και, μακροπρόθεσμα, το ευρύ κοινό.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, το σύγχρονο Μουσείο επιθυμεί να διαδραματίσει ρόλο όχι μόνο στον τομέα της δι-ατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και της διαμόρφωσης της κοινωνικής, πολιτισμικής και ατο-μικής ταυτότητας των επισκεπτών του1, προωθώντας πρακτικές, όπως τα εκπαιδευτικά προγράμματα, που προϋποθέτουν, σε ένα κονστρουκτιβιστικό υπόβαθρο, την αλληλεπίδραση του επισκέπτη με τα αντικείμενα αλλά και το έμψυχο και άψυχο περιβάλλον του. Το Αθανασάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου δραστηρι-οποιείται συστηματικά τα τελευταία χρόνια στον τομέα αυτό, εφαρμόζοντας εκπαιδευτικά προγράμματα σε τακτική βάση ή στο πλαίσιο εκδηλώσεων και συνεργασιών, κυρίως με το Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμ-μάτων του ΥΠ.ΠΟ.Τ και την εκπαιδευτική κοινότητα του Νομού2.

Από τις έρευνες κοινού διεθνώς φαίνεται ότι οι επισκέπτες των μουσείων διαμορφώνουν προσωπικές και κοινωνικές ερμηνείες για τα πράγματα, μοναδικές για τον καθένα από αυτούς, ανάλογα με το πολιτισμι-κό ή εθνικό τους υπόβαθρο, το κοινωνικό, οικονομικό και μορφωτικό τους επίπεδο, το προσωπικό τους στυλ μάθησης και τα ενδιαφέροντά τους, τα κοινωνικά συμφραζόμενα της επίσκεψης και το ίδιο το περιβάλλον του μουσείου3. Πρόκειται γι’ αυτό που βιβλιογραφικά είναι γνωστό ως agenda των επισκεπτών και αναφέρε-ται στις εν μέρει, έστω, διαμορφωμένες επιθυμίες, ανάγκες και προσδοκίες τους από το μουσείο, κάτω από την ταυτόχρονη επίδραση παραγόντων όπως η προηγούμενη γνώση και εμπειρία, το κίνητρο4, το ενδιαφέ-ρον και η ευχαρίστηση που μπορεί να αποκομίσουν5. Για τους ειδικούς των μουσείων είναι, επομένως, χρή-σιμο να ερευνήσουν και να κατανοήσουν τις παραμέτρους στο πλαίσιο των οποίων λειτουργεί ο επισκέπτης και τους τρόπους με τους οποίους παρεμβάσεις εκπαιδευτικού χαρακτήρα μπορεί να επηρεάσουν τη συμπε-ριφορά και τις αντιλήψεις του6.

Οι σχετικές έρευνες που επικεντρώνονται στα μικρά παιδιά είναι λιγοστές. Από τα αποτελέσματά τους,

* Από τη θέση αυτή θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά καταρχήν τα παιδιά, τους γονείς και τους δασκάλους τους, που δέ-χτηκαν να συμμετάσχουν στην έρευνα. Ευχαριστίες οφείλονται επίσης στην Προϊσταμένη της ΙΓ΄ Εφορείας Προϊστορικών & Κλα-σικών Αρχαιοτήτων Βόλου Δρ. Αργυρούλα Δουλγέρη – Ιντζεσίλογλου και στον Τμηματάρχη Μουσείων και Εκπαιδευτικών Προ-γραμμάτων της ΙΓ΄ ΕΠΚΑ κο Χαράλαμπο Ιντζεσίλογλου για την εμπιστοσύνη τους και την ποικιλότροπη υποστήριξή τους, κα-θώς και στον Επίκουρο καθηγητή του Παιδαγωγικού Τμήματος Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κο Γε-ώργιο Αμπακούμκιν, για την επίβλεψη και πολύτιμη καθοδήγηση που μας παρείχε σε όλη τη διάρκεια της έρευνας. Ευχαριστού-με, επίσης, την κα Βάσω Ροντήρη, Δρ Αρχαιολόγο στην ΙΓ΄ ΕΠΚΑ, τον κο Στράτο Νανόγλου, Δρ Αρχαιολόγο και Διδάσκοντα στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωθπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, καθώς και τον κο Ηλία Σκου-λίδα, Επίκουρο Καθηγητή και Προϊστάμενο του Τμήματος Λαϊκής και Παραδοσιακής Μουσικής του Τ.Ε.Ι. Ηπείρου, για τις χρή-σιμες παρατηρήσεις τους. Τέλος, ευχαριστούμε θερμά τις συναδέλφους, στην ΙΓ΄ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτή-των Βόλου, Μαρία Παρασκευοπούλου, φωτογράφο, & Δέσποινα Κέμου, φιλόλογο, για τη φωτογραφική τεκμηρίωση της έρευνας.

1. Xanthoudaki 1998.2. Αδρύμη-Σισμάνη – Καλογιάννη – Σταμέλου 2006.3. Jensen 1994. Piscitelli – Anderson 2001.4. Falk – Dierking 1992.5. Dierking – Falk 1994.6. Dierking – Falk 1994.

524

ΔΙΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ ΤΙΣ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

όμως, φαίνεται ότι οι εντυπώσεις τους από τις επισκέψεις στα μουσεία σχετίζονται με το πώς βιώνουν αυ-τού του είδους την εμπειρία, ευχάριστα ή δυσάρεστα, με τη δυνατότητα σύνδεσης της νέας πληροφορίας με την προηγούμενη εμπειρία και γνώση7, τα προσωπικά τους ενδιαφέροντα, τις προτεραιότητες και τις ανά-γκες τους8. Σημαντικός είναι, εξάλλου, ο ρόλος του παιχνιδιού, καθώς, μέσα από διαδραστικά εκθέματα και δραστηριότητες βιωματικού χαρακτήρα τα παιδιά αισθάνονται ενδιαφέρον και χαρά, κάτι που οδηγεί, με τη σειρά του, στην ενασχόλησή τους με τα πράγματα9· η μάθηση κατακτιέται, έτσι, με τρόπο δυναμικό και ευ-χάριστο, που επιτρέπει την ανάκληση πληροφοριών ακόμη και σε βάθος χρόνου10. Ταυτόχρονα, η αυτοεκτί-μηση των παιδιών ενισχύεται, ενώ αυτές οι ίδιες οι θετικές εμπειρίες τους από τις μουσειακές επισκέψεις συ-νιστούν παράγοντα καθοριστικό για τη διαμόρφωση ανάλογης συμπεριφοράς των οικογενειών τους11 αλλά και αυτών των ίδιων, στην ενήλικη πλέον ζωή τους12.

Στην Ελλάδα, και παρά το γεγονός ότι τα εκπαιδευτικά προγράμματα σε μουσεία αυξάνονται, εντού-τοις ελάχιστα έχουν διερευνηθεί επίσημα οι συνθήκες σχεδιασμού, υλοποίησης και αξιολόγησής τους καθώς και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, όσον αφορά στη στοχοθεσία, τις μορφές και τις μεθόδους εφαρμογής, αλλά και τις αντιλήψεις για την ποιότητα της παρεχόμενης στο μαθητή πληροφορίας και εμπειρίας13. Με δε-δομένη αυτήν την έλλειψη στη σχετική βιβλιογραφία, με την παρούσα μελέτη επιχειρείται μια μερική, έστω, προσέγγιση του πώς αντιλαμβάνονται τα μικρά παιδιά τις επισκέψεις σε μουσείο και το μουσείο ως ίδρυμα γενικότερα. Μπορούν τα οργανωμένα εκπαιδευτικά προγράμματα να επηρεάσουν τις αντιλήψεις τους για αυτά και αν ναι, ποιοι είναι οι παράγοντες που τις καθορίζουν;

Κρίνεται σκόπιμο, στο σημείο αυτό, να διευκρινιστεί ότι προκειμένου να μετατραπούν οι αντιλήψεις των παιδιών για το μουσείο σε στατιστικά μετρήσιμο μέγεθος, στο πλαίσιο της έρευνας θεωρήθηκε ότι καθορίζο-νται από τις προηγούμενες εμπειρίες, τις προσδοκίες τους σε σχέση με αυτού του είδους τη μουσειακή εμπει-ρία - που επηρεάζονται από το ενδιαφέρον και τα συναισθήματα που αναπτύσσουν κατά την επίσκεψη - το προσωπικό στυλ μάθησης καθώς και τα προσωπικά τους χαρακτηριστικά ως επισκέπτες.

Στην έρευνα συμμετείχαν μαθητές από δύο τμήματα της 3ης Δημοτικού του ίδιου σχολείου, από το πολε-οδομικό συγκρότημα του Βόλου. Η επιλογή έγινε ανάμεσα στα τμήματα που εξέφρασαν την επιθυμία να πα-ρακολουθήσουν εκπαιδευτικό πρόγραμμα με θέμα το Νεολιθικό Πολιτισμό στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βό-λου, με την προϋπόθεση ότι είχε προηγουμένως καλυφθεί η αντίστοιχη ύλη της Ιστορίας στο σχολείο, ώστε να έχουν τα παιδιά την προηγούμενη γνώση για το θέμα, που θα μπορούσε να καθορίσει τις αντιδράσεις τους έπειτα, στη διάρκεια του προγράμματος14.

Η μία από τις δύο τάξεις ορίστηκε ως η πειραματική ομάδα, αποτελούμενη από 17 παιδιά, και η άλλη ως η ομάδα ελέγχου, αποτελούμενη από 18 παιδιά. Καθώς επρόκειτο για ανήλικους μαθητές ζητήθηκε εγγρά-φως άδεια για τη διεξαγωγή της έρευνας τόσο από τη Διεύθυνση του Σχολείου και τους δασκάλους των τά-ξεων όσο, κυρίως, από τους γονείς και κηδεμόνες των παιδιών. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας 3 μα-θητές από την πειραματική ομάδα εξαιρέθηκαν, καθώς δεν υπήρχε η σύμφωνη γνώμη των γονέων.

Ο ερευνητής μετέβη στο Σχολείο και συστήθηκε στα παιδιά, ενώπιον του δασκάλου τους, ως «κάποιος που ενδιαφέρεται να μάθει ποιες είναι οι απόψεις τους για τα μουσεία». Έπειτα τους ζήτησε να ζωγραφίσουν ό,τι τους ερχόταν στο νου ακούγοντας τη λέξη «μουσείο» και να συζητήσουν γι’ αυτό, στο πλαίσιο ατομικής συνέντευξης, σε μια αλληλεπιδραστική προσέγγιση μαζί του, με στόχο την ανάκληση των προηγούμενων αναμνήσεών τους σχετικά με το θέμα. Η διαδικασία αυτή ακολουθήθηκε και για τις δύο τάξεις, από τον ίδιο ερευνητή και στις δύο περιπτώσεις, και μαγνητοφωνήθηκε για περαιτέρω λεπτομερή εξέταση.

Στην πειραματική ομάδα ασκήθηκε, στη συνέχεια, παρέμβαση, μέσω της εφαρμογής εκπαιδευτικού προ-γράμματος, με θέμα «Νεολιθικός Πολιτισμός»15, από τη δεύτερη ερευνήτρια. Η δραστηριότητα, διάρκειας

7. Piscitelli – Anderson 2001. Hooper-Greenhill 2002.8. Xanthoudaki 1998.9. Jensen 1994. Hasier – Mackay 2001. Diamond 1986. Koran – Koran 1984. Rosenfeld 1979, 1981.10. Witmer – Luke – Adams 2000. Johnsson 2004.11. Hasier – Mackay 2001.12. Piscitelli – Anderson 2001.13. Κασβίκης – Νικονάνου – Φουρλίγκα 2002.14. Piscitelli – Anderson 2001. Pavlou – Kambouri 2007.15. Αδρύμη-Σισμάνη 1997 και 1998. Ροντήρη – Αδρύμη-Σισμάνη – Σκαφιδά – Βουζαξάκης – Αυγέρη 2002. Αδρύμη-Σισμάνη

– Καλογιάννη – Σταματέλου 2006.

525

ΑΙΜΙΛΙΑ ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ, ΘΑΝΑΣΗΣ ΖΑΒΟΣ

δύο ωρών περίπου, περιλάμβανε την προβολή ταινίας για το νεολιθικό πολιτισμό, εκπαιδευτική ξενάγηση στην αντίστοιχη αίθουσα του Mουσείου, μέσα από καθοδηγούμενη συζήτηση και ερωταποκρίσεις με τα παι-διά και χρήση ομοιωμάτων αρχαίων αντικειμένων, και, τέλος, εργαστήρι πηλού. Καλύφθηκε φωτογραφικά, τόσο για αρχειακούς λόγους όσο και για περαιτέρω διερεύνηση, μη λεκτικών κυρίως δεδομένων16. Μετά από τρεις εβδομάδες περίπου, ο πρώτος ερευνητής μετέβη και πάλι στο σχολείο και ζήτησε από τα παιδιά να συ-ζητήσουν και πάλι, με στόχο τώρα την αξιολόγηση του προγράμματος.

Για τη συλλογή των δεδομένων17 χρησιμοποιήθηκε δραστηριότητα ζωγραφικής18 και δομημένη συνέ-ντευξη, με ερωτήσεις ανοικτού τύπου και σε κλίμακα ίσων διαστημάτων, ένας συνδυασμός, δηλαδή, ποιοτι-κών και ποσοτικών μεθόδων, που θεωρείται αποτελεσματικός σε περιβάλλοντα μη τυπικής μάθησης, όπως είναι το μουσείο19. Στις απαντήσεις των παιδιών, στις ερωτήσεις ανοικτού τύπου, έγινε ανάλυση περιεχομέ-νου και ακολούθησε αριθμητική κωδικοποίησή τους, για να ελεγχθούν στατιστικά.

Γενικά, οι εξαρτημένες μετρήσεις ελήφθησαν μέσω του ερωτηματολογίου, στο οποίο βασιζόταν η συνέ-ντευξη, και περιλάμβανε οκτώ ερωτήσεις (ερωτήσεις 1 - 8) για την προηγούμενη μουσειακή εμπειρία (α= ,286), πέντε ερωτήσεις (ερώτηση 10, 12, 13, 17, 19) για τις προσδοκίες των παιδιών από το Μουσείο, με έμφαση στο αν τα παιδιά πιστεύουν ότι πρόκειται για κάτι ενδιαφέρον (α= ,339), επτά ερωτήσεις (ερώτηση 9, 11, 14, 15, 16, 18, 20) για τις προσδοκίες τους από το Μουσείο, με έμφαση στο πώς αισθάνονται τα παιδιά κατά την επί-σκεψη (α=,510), δύο ερωτήσεις (ερωτήσεις 21 - 22) για το προσωπικό στυλ μάθησης (α= -14,326) και δεκαε-πτά ερωτήσεις (ερώτηση 23 - 39) για τα προσωπικά χαρακτηριστικά των παιδιών (α= ,720) (βλ. Παράρτημα).

Για τα μη παραμετρικά δεδομένα, στις ερωτήσεις ανοικτού τύπου, όπου οι απαντήσεις των παιδιών ήταν σε κατηγορική κλίμακα, έγινε έλεγχος χ² και Wilcoxon. Οι ερωτήσεις σε κλίμακα ίσων διαστημάτων ελέγχθηκαν στατιστικά με ανάλυση διακύμανσης για επαναλαμβανόμενες μετρήσεις (repeated measures ANOVA), προκειμένου να εντοπιστούν τυχόν διαφορές εντός των ομάδων, και t-test, για τις διαφορές με-ταξύ των ομάδων των παιδιών.

Όσον αφορά στο θεματολόγιο της ζωγραφικής, σε συνολικό αριθμό τριάντα δύο ατόμων, στο pro-test, το 18,8% (Ν= 6) των παιδιών ζωγράφισαν κάποιο ογκώδες κτίριο, το 28,1% (Ν= 9) μεγάλα αντικείμενα, το 18,8% (Ν= 6) το κτίριο με μεγάλα αντικείμενα, το 3,1% (Ν= 1) το κτίριο με αντικείμενα που υπάρχουν γενικά στο Μουσείο, το 25% (Ν= 8) αρχαία αντικείμενα που συνιστούν την εικονογράφηση του σχολικού βιβλίου Ιστορίας και το 3,1 % (Ν= 1) φανταστικά αντικείμενα (π.χ. μαμούθ)20. Στο post-test, το 6,3 % (Ν= 2) ασχολή-θηκε με το μέγεθος του κτιρίου, το 40,6 % (Ν= 13) με μεγάλα αντικείμενα, το 18,8% (Ν= 6) με το κτίριο και μεγάλα αντικείμενα, το 6,3% (Ν= 2) με αντικείμενα που συνιστούν την εικονογράφηση του σχολικού βιβλί-ου Ιστορίας, το 9,4% (Ν= 3) με θέματα άσχετα με το Μουσείο και το 12,5% (Ν= 4) με αντικείμενα που σχετί-ζονταν με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα21. Οι διαπιστώσεις αυτές συμφωνούν γενικά με τα βιβλιογραφικά δε-δομένα22. Η κλίμακα μέτρησης για το σχέδιο των παιδιών υποβλήθηκε σε ανάλυση μη παραμετρικών δεδο-μένων, κατά την οποία προέκυψε μη σημαντική συσχέτιση μεταξύ του σχεδίου των παιδιών και της εφαρμο-γής του εκπαιδευτικού προγράμματος, με έλεγχο Wilcoxon, Τ(29)=-.105, p=.917 (εικ. 6, 7).

Όσον αφορά στις προηγούμενες επισκέψεις σε Μουσεία, σε συνολικό αριθμό τριάντα δύο ατόμων, το 90,6% (Ν=29) απάντησε ότι επισκέπτονται συνήθως μουσεία με το δάσκαλο και τους συμμαθητές τους, με τους γονείς το 59,4% των παιδιών (Ν=19) και με συγγενείς το 15,6% του δείγματος (Ν=5), κάτι που έρχεται σε αντίθεση με ανάλογες πρακτικές παιδιών στο εξωτερικό, όπου οι μουσειακές επισκέψεις δεν εντάσσονται μόνο σε σχολικά πλαίσια23 (εικ. 8).

Στην ομάδα ερωτήσεων που αναφέρονταν στην προηγούμενη μουσειακή εμπειρία (με έλεγχο Wilcoxon,

16. Piscitelli – Anderson 2001.17. Η έρευνα βασίζεται σε αντίστοιχη έρευνα των Anderson – Piscitelli – Everett – Weier – Tayler (2001) σε μαθητές 4 έως

6 ετών, με χρήση του πρωτοκόλλου Child Focused Survey (CFS), που σχεδιάστηκε ειδικά για να διερευνήσει τις αντιλήψεις των παιδιών για τα μουσεία.

18. Gardner 1973. Hooper-Greenhill – Sandell – Moussouri – O’Riain 2000. 19. Hooper-Greenhill – Sandell – Moussouri – O’Riain 2000. Hooper-Greenhill – Dodd – Gibson – Phillips – Jones – Sul-

livan 2006. Johnsson 2004. 20. Το 3,1% (Ν=1) δεν συμμετείχε στη δραστηριότητα ζωγραφικής.21. Το 6,3% (Ν=2) δεν συμμετείχε στη δραστηριότητα ζωγραφικής.22. Piscitelli – Anderson 2001.23. Piscitelli – Anderson 2001.

526


Τ(32)=-.111, p=.912), όπως και στην ερώτηση που αναφέρεται στο λόγο ύπαρξης των μουσείων (χ²(6)=6,59, p=.361, και με έλεγχο Wilcoxon, Τ(32)=-.678, p=.498) δεν υπήρξε στατιστικά σημαντική συσχέτιση μετα-ξύ της εφαρμογής του προγράμματος και των αντιλήψεων των παιδιών. Στατιστικά σημαντική συσχέτιση υπήρξε μεταξύ της εφαρμογής του προγράμματος και του τι θεωρούν ότι μπορούν να δουν (χ²=18,70, df=2, p=.000, και με έλεγχο Wilcoxon, Τ(32)=-3.051, p=.002) και να κάνουν (χ²(3)=19,58, p=.000, και με έλεγχο Wilcoxon, Τ(32)=-2.242, p=.025) τα παιδιά σε ένα Μουσείο.

Η κλίμακα μέτρησης για τις προσδοκίες των παιδιών από την επίσκεψη, όσον αφορά στο ενδιαφέρον που βρίσκουν σ’ αυτήν, υποβλήθηκε σε ανάλυση διακύμανσης για επαναλαμβανόμενες μετρήσεις με ανεξάρ-τητη μεταβλητή την εφαρμογή εκπαιδευτικού προγράμματος. Δεν προέκυψε στατιστικά σημαντική διαφορά εντός των ομάδων, F(1,30 )= ,520, p = ,476. Ανάλυση με t – test, για διαφορές μεταξύ των ομάδων έδειξε ότι ο μέσος όρος για το ενδιαφέρον πριν (M=21,69, SD=2.36) και μετά το πρόγραμμα (M=18,63, SD=2.55) δια-φέρουν σημαντικά, t(31)=9, 12, p=.000.

Η κλίμακα μέτρησης για τις προσδοκίες των παιδιών από την επίσκεψη, σε σχέση με τα συναισθήμα-τα που τους δημιουργούνται από αυτήν, υποβλήθηκε σε ανάλυση διακύμανσης για επαναλαμβανόμενες με-τρήσεις με ανεξάρτητη μεταβλητή την εφαρμογή εκπαιδευτικού προγράμματος. Δεν προέκυψε στατιστικά σημαντική διαφορά εντός των ομάδων, F(1,30 )= 1,43, p = ,241. Ανάλυση με t – test, για διαφορές μεταξύ των ομάδων έδειξε ότι ο μέσος όρος για τα συναισθήματα πριν (M=22,56, SD=3.14) και μετά το πρόγραμμα (M=23,41, SD=2.58) δε διαφέρουν σημαντικά, t(31)=1,81, p=.080, υπάρχει όμως ασθενής συσχέτιση.

Τέλος, οι κλίμακες μέτρησης για το προσωπικό στυλ μάθησης και τα προσωπικά χαρακτηριστικά των παιδιών υποβλήθηκαν σε ανάλυση διακύμανσης για επαναλαμβανόμενες μετρήσεις με ανεξάρτητη μεταβλη-τή την εφαρμογή εκπαιδευτικού προγράμματος και δεν προέκυψε στατιστικά σημαντική συσχέτιση μεταξύ αυτών και του εκπαιδευτικού προγράμματος.

Μια γενική και ίσως όχι παρακινδυνευμένη διαπίστωση είναι ότι τα παιδιά, στο πλαίσιο της συγκεκρι-μένης έρευνας, εκτίμησαν θετικά το εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Τα παι-διά της πειραματικής ομάδας μπορούσαν να ανακαλέσουν με λεπτομέρειες τις αναμνήσεις τους από την επί-σκεψη, ίσως γιατί τους παρείχε τη δυνατότητα να αγγίξουν πράγματα και να εμπλακούν με τρόπο βιωματικό στη διαδικασία. Τα περισσότερα αντιλήφθηκαν το μουσείο σαν ένα χώρο που ευνοεί τη συνεργασία και την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων, ένα χώρο απόλαυσης και μάθησης (εικ. 1), εμπειρίες που μπορούσαν να τις μοιραστούν με τους άλλους, με τρόπο βιωματικό. Είναι χαρακτηριστικό ότι ήθελαν να αγγίξουν τα αντι-κείμενα του προγράμματος (εικ. 2), να τα μυρίσουν (εικ. 3) και να εξερευνήσουν τα ίδια τους διαφορετικούς τρόπους χρήσης τους παίζοντας (εικ. 4-5)24.

Τυχόν περιορισμοί κατά τη συλλογή των δεδομένων πιθανόν οφείλονται στην περιορισμένη ικανότητα των παιδιών να επικοινωνήσουν με τον ενήλικα καθώς και σε λόγους αναποφασιστικότητας, αδυναμίας κα-τανόησης των ερωτήσεων ή απάντησης με βάση την κοινωνική επιθυμητότητα25. Ο χρόνος των τριών εβδο-μάδων που μεσολάβησε μεταξύ του pro-test και του post-test πιθανόν να αποδυνάμωσε τις αναμνήσεις των παιδιών, καθώς η σχολική χρονιά έβαινε, πια, προς το τέλος της. Τα αποτελέσματα, εξάλλου, συνολικά, σε σχέση με τις εμπειρίες των παιδιών σε μουσεία, πιθανόν σχετίζονται με το ότι η ομάδα ελέγχου δεν είχε μεν παρακολουθήσει στο παρελθόν οργανωμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, είχε, όμως, πραγματοποιήσει ανάλο-γες επισκέψεις επανειλημμένα με τους δασκάλους, κάτι που δεν είχε ελεγχθεί αρχικά.

Γενικά, οι επαγγελματίες των μουσείων χρειάζεται να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη ότι εκθέσεις και εκπαι-δευτικά προγράμματα ενδείκνυται να σχεδιάζονται και να υλοποιούνται σε άμεση συσχέτιση με τις ανάγκες των επισκεπτών τους. Η σύγχρονη εκπαιδευτική πρακτική περιλαμβάνει πια και τις επισκέψεις σε μουσεία σαν πηγές μη τυπικής μάθησης. Σαφώς τα οργανωμένα εκπαιδευτικά προγράμματα απαιτούν περισσότερο χρόνο, κόπο και ίσως χρήμα και την ένταξη σε αυτά πολλαπλών πηγών πληροφόρησης. Σαφώς και δεν τα παρακολουθεί η πλειονότητα των μαθητών. Αλλά το αποτέλεσμα από την εφαρμογή τους είναι ο ενθουσια-σμός των παιδιών, η ενίσχυση των σχέσεων τους με το προσωπικό του μουσείου αλλά κυρίως το γεγονός ότι για τα παιδιά αυτού του είδους οι επισκέψεις γίνονται πιο ενδιαφέρουσες και αποκτούν νόημα για τα ίδια.

24. Johnsson 2004.25. Piscitelli – Anderson 2001.

527


ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Ερωτηματολόγιο1. Έχεις επισκεφθεί παλιότερα κάποιο μουσείο;2. Αν ναι, τι θυμάσαι περισσότερο από αυτή την επίσκεψη;3. Μπορείς να περιγράψεις τα πράγματα που βλέπεις σε ένα μουσείο;4. Μπορείς να περιγράψεις τα πράγματα που κάνεις όταν πηγαίνεις σε ένα μουσείο;5. Γιατί πιστεύεις ότι υπάρχουν τα μουσεία;6. Σκέψου τα διαφορετικά είδη μουσείων στα οποία έχεις πάει στο παρελθόν. Πόσες φορές έχεις πάει στο καθένα από αυτά;

Αρχαιολογικό Μουσείο ………Πινακοθήκη …………………..Ιστορικό μουσείο …………….Ζωολογικός κήπος ……………Ενυδρείο ………………………Αστεροσκοπείο ……………….Λαογραφικό …………………..Βιομηχανικό …………………..Άλλο

7. Πόσες φορές έχεις επισκεφθεί κάποιο μουσείο;8. Με ποιον πηγαίνεις συνήθως σε κάποιο μουσείο;

Με συμμαθητέςΜε γονείςΜε συγγενείς (παππούς, θείος, ξάδερφος)Με φίλουςΜε αδέρφιαΜε δάσκαλοΆλλο

9. Το μουσείο είναι ένα μικρό / μεσαίου μεγέθους / μεγάλο / πολύ μεγάλο κτίριο;10. Τα μουσεία είναι μέρη όπου μπορεί κάποιος να πάρει όχι πολλές νέες ιδέες / λίγες νέες ιδέες / πολλές νέες ιδέες / πάρα πολ-λές νέες ιδέες;11. Τα μουσεία είναι ήσυχα μέρη / σχεδόν ήσυχα μέρη / μέρη με αρκετό θόρυβο / μέρη με πολύ θόρυβο;12. Τα μουσεία είναι βαρετά μέρη / απλώς ok σαν μέρη / ενδιαφέροντα μέρη / εξαιρετικά ενδιαφέροντα μέρη;13. Τα μουσεία είναι μέρη όπου μαθαίνεις όχι και πολλά πράγματα / λίγα πράγματα / πολλά πράγματα / πάρα πολλά πράγματα;14. Τα μουσεία είναι χαρούμενα μέρη / απλώς ok σαν μέρη / κάπως χαρούμενα μέρη / πολύ χαρούμενα μέρη;15. Στα μουσεία μπορώ να κοιτάξω ελεύθερα ό,τι με ενδιαφέρει: ποτέ / ελάχιστα / μερικές φορές / πάντα;16. Οι άνθρωποι που δουλεύουν στο μουσείο είναι όχι πολύ φιλικοί / απλώς ok / κάπως φιλικοί / πολύ φιλικοί;17. Στο μουσείο μπορείς να βοηθήσεις τους άλλους να ανακαλύψουν πράγματα: ποτέ / ελάχιστα / μερικές φορές / πάντα;18. Οι επισκέψεις στο μουσείο συνήθως γίνονται με αργό ρυθμό / με σχετικά αργό ρυθμό / βιαστικά / πολύ βιαστικά;19. Στο μουσείο μπορείς να ανακαλύψεις πράγματα για τον εαυτό σου: ποτέ / ελάχιστα / μερικές φορές / πάντα;20. Τα μουσεία είναι μέρη μόνο για δασκάλους και παιδιά / για μεγάλους / μόνο για οικογένειες / για όλους;21. Bάλε στη σειρά τις εικόνες ξεκινώντας από αυτό που προτιμάς περισσότερο και φτάνοντας σε αυτό που προτιμάς λιγότερο: Αγγίζοντας / Ακούγοντας / Κοιτάζοντας / Κάνοντας (Να χρησιμοποιηθούν εικόνες και να σημειωθούν οι προτιμήσεις του παι-διού στα κουτιά)22. Τι σου αρέσει να κάνεις τον ελεύθερο χρόνο σου;23. Μ’ αρέσει να παίζω με άλλα παιδιά: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα24. Μ’ αρέσει να κάνω πράγματα μόνος μου χωρίς να με βοηθά κάποιος: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα25. Μ’ αρέσει να μιλάω για τις ιδέες μου με τους άλλους: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα26. Μ’ αρέσει να ακούω τις ιδέες των άλλων: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα27. Είμαι καλός στο να παίζω με άλλα παιδιά: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα28. Μ’ αρέσει να κάνω πράγματα σε μικρές ομάδες: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα29. Μ’ αρέσει να κάνω πράγματα: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα30. Μ’ αρέσει να κοιτάω πράγματα που έχουν κάνει άλλοι: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα31. Είμαι καλός στο να παίζω με άλλα παιδιά: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα32. Είμαι καλόςστο να κάνω πράγματα μόνος μου χωρίς να με βοηθά κάποιος άλλος: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα33. Είμαι καλός στο να μιλάω για τις ιδέες μου με τους άλλους: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα34. Είμαι καλός στο να ακούω τις ιδέες των άλλων: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα35. Είμαι καλός στο να δείχνω στους άλλους πώς να κάνουν πράγματα: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα36. Είμαι καλός στο να κάνω πράγματα σε μικρές ομάδες: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα37. Είμαι καλός στο να κάνω πράγματα: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα38. Είμαι καλός στο να κοιτάω πράγματα που έχουν κάνει άλλοι: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα39. Μ’ αρέσει να κάνω πράγματα: Πάρα πολύ / Πολύ / Λίγο / Ελάχιστα

528


SUMMARY

STUDYING CHILDREN’S ATTITUDES ABOUT THE MUSEUM

Aimilia Kalogianni, !anassis Zavos

Limited research has been conducted in evaluating children’s museum visits, even though they comprise the majority of their visiting public. ¬e present study examines whether and how the kind of experience children have when visiting a museum can in®uence their perceptions about it. ¬e study used drawing and individual interviews to investigate past museum experiences and expectations of 32 primary school pupils. Following this, half of the pupils participated in an educational programme or-ganized by the Archaeological museum of Volos. Data analysis demonstrated that their experience from the programme was a positive one, as they considered the Museum to be a pleasant location where they were given the opportunity to learn new things.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αδρύμη-Σισμάνη Β., 1997. Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Raphaël Eu.Ne.Cu. ΑΔ 52, Χρονικά, 454-456.Αδρύμη-Σισμάνη Β., 1998. Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Raphaël Eu.Ne.Cu. ΑΔ 53, Χρονικά, 409.Αδρύμη -Σισμάνη Β. – Καλογιάννη Α. – Σταμέλου Ε., 2006. Εκπαιδευτικά Προγράμματα ΙΓ΄ ΕΠΚΑ, στο

ΑΕΘΣΕ 2, 763-770.Anderson D. – Piscitelli B. – Everett M. – Weier K. – Tayler C., 2001. Child Focused Survey (CFS) Report.

Ανακτήθηκε Ιανουάριος 31, 2008, από: eab.ed.qut.edu.au/activities/projects/museum/papers/cfs_ma-nia.doc

Diamond J., 1986. ¬e behavior of family groups in science museums. Curator, 29(2), 139-154.Dierking L.D. – Falk J.H., 1994. Family behavior and learning in informal science settings: a review of the re-

search. Science Education 78(1), 57-72.Falk J.H. – Dierking L.D., 1992. 5e Museum Experience. Washington.Gardner H., 1973. 5e Arts and human Development: a Psychological Study of the Artistics Process, New York.Hasier P. – Mackay N., 2001. Visits to museums and galleries. Locum Destination Review. 50-53. Ανακτήθηκε

Αύγουστος 2, 2008 από: http://www.locumconsulting.com/pdf/LDR4Visits2museums.pdfHooper-Greenhill E. – Sandell R. – Moussouri ¬. – O’Riain H., 2000. Museums and social inclusion: the GL-

LAM report. Leicester: Research Centre for Museums and Galleries. Ανακτήθηκε Ιανουάριος 31, 2008, από: http://www.le.ac.uk/ms/research/Reports/GLLAM.pdf

Hooper-Greenhill E., 2002. Developing a scheme for <nding evidence of the outcomes and impact of learning in museums, archives and libraries: the conceptual framework. Leicester: Resource: ¬e Council for Mu-seums, Archives and Libraries. Learning Impact Research project (LIRP). Ανακτήθηκε Ιανουάριος 31, 2008, από: https://lra.le.ac.uk/handle/2381/66

Hooper-Greenhill E. – Dodd J. – Gibson L. – Phillips M. – Jones C. – Sullivan E., 2006. What did you learn at the museum today? Second study: Evaluation of the outcomes and impact of learning through the im-plementation of the Education Programme Delivery Plan across nine Regional Hubs (2005). Leicester: Re-search Centre for Museums and Galleries. Ανακτήθηκε Ιανουάριος 31, 2008, από: http://www.le.ac.uk/ms/research/pub1116.html

Jensen N., 1994. Children’s perceptions of their Museum experiences: a contextual perspective. Children’s En-vironments 11(4), 55-90.

Johnsson E., 2004. Pupils’ ideas about museum experiences.Ανακτήθηκε Αύγουστος 2, 2008, από: http://www.mlalondon.org.uk/uploads/documents/HUBpupilideas.pdfΚασβίκης Κ.– Νικονάνου Κ. – Φουρλίγκα Ε., 2002. Εκπαιδευτικά Προγράμματα Αρχαιολογίας στην Ελλά-

529


δα. Τα αποτελέσματα μιας έρευνας και μιας εναλλακτικής πειραματικής εφαρμογής. Αρχαιολογία 85Β, 103-122.

Koran J.J.Jr. – Koran M.L., 1984. ¬e roles of attention and curiosity in museums learning, στο S. K. Nichols, M. Alexander & K. Yellis (επιμ.), Museum education anthology: perspectives on informal learning, Wash-ington 205-213.

Pavlou V. – Kambouri M., 2007. Pupils’ attitudes towards art teaching in primary school: An evaluation tool. Studies in Educational Evaluation 33, 282-301.

Piscitelli B. – Anderson D., 2001. Young children’s perspectives of museum settings and experiences. Muse-um Management and Curatorship 19(3), 269-282.

Ροντήρη Β. – Αδρύμη-Σισμάνη Β. – Σκαφιδά Ε. – Βουζαξάκης Κ. – Αυγέρη Μ., 2002. Ευρωπαϊκό Πρόγραμ-μα Raphaël. Ανάδειξη του Νεολιθικού Πολιτισμού στην ευρύτερη περιοχή του Βόλου, στο Μνημεία Μα-γνησίας, 14-19.

Rosenfeld S., 1979. ¬e context of informal learning in zoos. Roundtable Reports 4, 3-5.Rosenfeld S., 1981. Informal education in zoos: naturalistic studies of family groups. Doctoral dissertation,

University of California, Berkeley. Dissertation Abstracts International 40, 3601A.Xanthoudaki M., 1998. Educational provision for young people as independent visitors to Art museums an

galleries: Issues of learning and training. Museum Management and Curatorship 17(2), 159-172.Witmer S. – Luke J. – Adams M., 2000. Exploring the potential of Museum. Art Education, September, 46-52.

530


Εικ. 8. Ακιδωτό διάγραμμα της κατανομής όλων των συμμε-τεχόντων στην έρευνα όσον αφορά στις προηγούμενες συνή-θειες των παιδιών αναφορικά με τις μουσειακές επισκέψεις.

Εικ. 7. Ακιδωτό διάγραμμα της κατανομής όλων των συμ-μετεχόντων στην έρευνα όσον αφορά στο θεματολόγιο της ζωγραφικής, στο post-test.

Εικ. 6. Ακιδωτό διάγραμμα της κατανομής όλων των συμ-μετεχόντων στην έρευνα όσον αφορά στο θεματολόγιο της ζωγραφικής, στο pro-test.

Εικ. 5. Στιγμιότυπο από την εφαρμογή του εκπαιδευτικού προ-γράμματος στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Εργαστήρι πη-λού. Είναι χαρακτηριστική η αλλαγή, σε μη λεκτικό επίπεδο, στη συμπεριφορά του μαθητή, σε συνθήκες περισσότερο βιω-ματικές (πρόκειται για το πρώτο παιδί αριστερά στην Εικόνα 1).

Εικ. 4. Στιγμιότυπο από την εφαρμογή του εκπαιδευτικού προγράμματος στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Τα παι-διά εξερευνούν τη χρήση των αντικειμένων παίζοντας.

Εικ. 3. Στιγμιότυπο από την εφαρμογή του εκπαιδευτικού προγράμματος στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Μαθη-τής εξερευνεί τη φύση του αντικειμένου, μυρίζοντάς το.

Εικ. 2. Στιγμιότυπο από την εφαρμογή του εκπαιδευτικού προγράμματος στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Μαθή-τρια προσπαθεί να ανακαλύψει τη χρήση των αντικειμένων.

Εικ. 1. Στιγμιότυπο από την εφαρμογή του εκπαιδευτικού προγράμματος στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Εκπαι-δευτική ξενάγηση.

729

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ

AN Aρχαιότερη ΝεολιθικήΓ Γεωμετρικός –ή, -όΜΓ Μέσος (ή-ο) Γεωμετρικός –ή, -όΠΓ Πρωτογεωμετρικός –ή, -όΠΕ ΠρωτοελλαδικήΠΕΣ Πρώιμη Εποχή του ΣιδήρουΠΕΧ Πρώιμη Εποχή του ΧαλκούΜΕ ΜεσοελλαδικήΜΕΧ Μέση Εποχή του ΧαλκούΜΝ Μέση ΝεολιθικήΝΝ Νεότερη ΝεολιθικήΤΝ Τελική ΝεολιθικήΥΓ Ύστερος (-η, -ο) Γεωμετρικός (-ή, -ό)ΥΕ ΥστεροελλαδικήΥΕΧ Ύστερη Εποχή του ΧαλκούΥπΜ Υπομυκηναϊκή ΧΛ Χαλκολιθική

ΕΒΑ Εarly Bronze AgeEH Early HelladicEIA Early Iron AgeEPG Early ProtogeometricFN Final NeolithicG GeometricLBA Late Bronze AgeLH Late HelladicLN Late NeolithicLPG Late ProtogeometricMBA Middle Bronze AgeMH Middle HelladicMPG Middle ProtogeometricPG ProtogeometricSM SubmycenaeanSPG Sub-protogeometric

ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

διάμ. διάμετροςεκ. εκατοστάμ. μέτρα

μέγ. μέγιστος, -η, -ομήκ. μήκοςπάχ. πάχοςπλ. πλάτοςσωζ. σωζόμενος, -η, -οτ.μ. τετραγωνικά μέτραύψ. ύψοςχιλ. χιλιοστάχλμ. χιλιόμετρα

cm. centimetergr. gramskg. kilokm. kilometerm. metresq km. square kilometer

ΛΟΙΠΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

(αδ.) διδ. διατριβή (αδημοσίευτη) διδακτορική διατριβή(αδ.) διπλ. εργασία (αδημοσίευτη) διπλωματική εργασίααι. αιώναςαρ. αριθμόςαρ. ευρ. αριθμός ευρετηρίουαρ. κατ. αριθμός καταλόγουΒλ. Βλέπεγρ. γραμμάριαΔ.Β.Μ.Α. Διεύθυνση Βυζαντινών,

Μεταβυζαντινών, ΑρχαιοτήτωνΕΑΜ Εθνικό Αρχαιολογικό ΜουσείοΕΒΑ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτωνεικ. εικόναεκδ. εκδότηςεπιμ. επιμέλειαΕΠΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών ΑρχαιοτήτωνΕΠΣΒΕ Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-

Σπηλαιολογίας Β. ΕλλάδοςΕΠΣΝΕ Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-

Σπηλαιολογίας Ν. ΕλλάδοςΙΑΚΑ Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και

730

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

ΙΓΜΕ Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών

ιδιαίτ. ιδιαίτερακ.ά. και άλλοι, και άλλακ.ε και εξήςλ. λήμμαλ.χ. λόγου χάρινμτφρ. μετάφρασημ.Χ. μετά Χριστόνκεφ. κεφάλαιοό.π. όπως παραπάνωπαραπ. παραπάνωπάχ. πάχοςπερ. περίπουπίν. πίνακαςπρβλ. παράβαλεπ.χ παραδείγματος χάρινπ.Χ προ Χριστούσελ. σελίδασημ. σημείωσησχ. σχέδιοτ. τόμοςτεύχ. τεύχοςυποσ. υποσημείωσηYΠ.ΠΟ. Υπουργείο Πολιτισμού

Αbb. AbbildungA.C. a�er ChristA.D. anno Dominia.s.l. above sea levelav. J.-C. avant Jésus-ChristB.C. before Christc. centuryca. circach. chaptercf. confercol. columned(s). éd(s). edited, editor(s), éditeur(s)esp. especiallyet al. et aliietc. et cetera�g. �gure�gs. �gures�. followingG.I.S. Geographical Information Systemsinv. inventory, inventairemil. millenniumn. noteno.(s.) number(s), numéro(s)p. pagepl. plate, plancheSuppl. SupplementTaf. Tafel(n)Tav. Tavolavol. volume

731

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ

AA: Archäologischer AnzeigerΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ ΑθηνώνAAustr: Archaeologia AustriacaΑΑΧ: Ανθρωπολογικά και Αρχαιολογικά Χρονικά ΑΒΜΕ: Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος ABV: Beazley J.D., 1956. Attic Black-Figure Vase Paint-

ers. Oxford ActaArchHung: Acta archaeologica Academiae scientiarum

HungaricaeΑΔ: Αρχαιολογικόν ΔελτίονΑΕ: Αρχαιολογική ΕφημερίςAEA: Aegean ArchaeologyΑΕΘΣΕ 1: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς

Ελλάδας 1. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2-2.3.2003, Βόλος, 2006.

ΑΕΘΣΕ 2: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 2. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 16-19.3.2006, Βόλος, 2009.

ΑΕΜ: Αρχείο Ευβοϊκών ΜελετώνΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και ΘράκηΑΘΜ: Αρχείο Θεσσαλικών ΜελετώνAegaeum: Aegaeum. Annales d’archéologie égéenne de

l’Université de LiègeAIA: Archaeological Institute of AmericaAJA: American Journal of ArchaeologyAJPh: American Journal of PhilologyAltertum: Das Altertum AM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Insti-

tuts, Athenische AbteilungAmerAnt: American AntiquityANSMN: American Numismatic Society Museum NotesAntCl: L’Antiquité classiqueAntiquity: Antiquity. Rivista di archeologia, architettura,

urbanistica, delle origine al medioevoAntK: Antike KunstAnzWien: Anzeiger. Österreichische Akademie der Wis-

senscha�en, Wien, Philologisch-historische KlasseAR: Archaeological ReportsArchaeometry: Archaeometry. Bulletin of the Research

Laboratory for Archaeological and History of Art, Oxford University

ArchClass: Archeologia classica

Αρχαία Θεσσαλία: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, Αθήνα, 1992.

Αρχαιογνωσία: Αρχαιογνωσία. Επιστημονική Επετηρί-δα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθήνας

ARV2: Beazley J.D., 1963. Attic red-�gure vase-painters, Oxford.

ASAtene: Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente

AW: Antike Welt. Zeitschri� für Archäologie und Kulturgeschichte

BABesch: Bulletin antieke beschavingBalkSt: Balkan StudiesBaM: Baghdader MitteilungenBAR: British Archaeological Reports BAR-BS: British Archaeological Reports British SeriesBAR-IS: British Archaeological Reports International

Series BEFAR: Bibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et

de RomeBCH: Bulletin de Correspondance HelléniqueBICS: Bulletin of the Institute of Classical StudiesBJb: Bonner Jahrbücher des rheinischen Landesmuseums

in Bonn und des Vereins von Altertumsfreunden im Rheinlande

Boreas: Boreas. Uppsala studies in ancient Mediterranean and Near Eastern civilizations

BSA: �e Annual of the British School at Athens BSCA: Byzantine Studies Conference, AbstractsBullÉpigr: Bulletin épigraphique (en Revue des Études

grecques) Byzantion: Byzantion. Revue Internationale des etudes

ByzantinesByzF: Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitschri�

für Byzantinistik ΒΖ: Byzantinische Zeitschri�

CAJ: Cambridge Archaeological JournalChiron: Chiron. Kommission für Alte Geschichte und Epi-

graphik des Deutschen Archäologischen Instituts

732


CIG: Canadian Institute in Greece CMO: Canada Map O�ceCMS: Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel CNRS: Centre national de la recherche scienti�que CR: Classical ReviewCRAI: Comptes rendus des séances de l’Académie des

inscriptions et belles lettres (Paris)CronCatania: Cronache di archeologia e di storia dell’arr-

te, Università di Catania CVA: Corpus vasorum antiquorum

ΔΑΔ: Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου ΔΑΦΕΟ: Δελτίον της εν Αλμυρώ Φιλαρχαίου Εταιρείας

της Όθρυος Dacia: Dacia. Revue d’archéologie et d’histoire ancienneDOP: Dumbarton Oaks PapersDossArch: Dossiers d’ ArchéologieΔΧΑΕ: Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εται-

ρείας

ΕΕΒΜ: Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών ΜελετώνΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΕΕΚΜ: Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών ΕΕΠΣΑΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής

Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο ΘεσσαλονίκηςEJA: European Journal of ArchaeologyEPRO: Études Préliminaires aux Religions Orientales

dans l’empire Romain.Έργον: Το Έργον της Αρχαιολογικής ΕταιρείαςΈργο Εφορειών: 1η Επιστημονική Συνάντηση: Μάιος

1998: Βόλος. Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσα-λία και στην ευρύτερη περιοχή της (1990-1998), Βόλος 2000.

FD: Fouilles de Delphes, ParisFGrHist: F. Jacoby, Fragmente der griechischen Histori-

ker (Berlin 1923– )

Gnomon: Gnomon. Kritische Zeitschri� für die gesamte klassische Altertumswissenscha�

GRBS: Greek, Roman and Byzantine Studies

Hermes: Hermes. Zeitschri� für klassische PhilologieHesperia: Hesperia. Journal of the American School of

Classical Studies at AthensHistoria: Historia. Zeitschri� für alte Geschichte

ΘΕ: Θεσσαλική ΕστίαΘεσσαλία: Θεσσαλία. Δεκαπέντε Χρόνια Αρχαιολογι-

κής Έρευνας, 1975-1990. Αποτελέσματα και Προο-πτικές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Λυών, 17-22 Απριλίου 1990, τ. Α-Β, Aθήνα, 1994.

ΘεσΗμ: Θεσσαλικό Ημερολόγιο ΘΧρ: Θεσσαλικά Χρονικά

ΙG: Inscriptiones GraecaeIJNA: �e International Journal of Nautical Archaeology

and Underwater Exploration.IK: Inschri�en griechischer Städte aus KleinasienILN: �e Illustrated London NewsIstMitt: Istanbuler MitteilungenIstMitt-BH: Istanbuler Mitteilungen. Beihe�

JAIC: Journal of American Institute of Conservation JArchSc: Journal of Archaeological ScienceJbRGZM: Jahrbuch des römisch-germanischen Zentral-

museums, MainzJdI: Jahrbuch des deutschen archäologischen InstitutsJFA: Journal of Field ArchaeologyJGS: Journal of Glass StudiesJHS: Journal of Hellenic StudiesJMA: Journal of Mediterranean ArchaeologyJMC: Journal of Material CultureJÖAI: Jahreshe�e des Österreichischen Archäologischen

Institutes in WienJÖB: Jahrbuch der Österreichischen ByzantinistikJRA: Journal of Roman ArchaeologyJRS: Journal of Roman Studies JSA: Journal of Social ArchaeologyJSav: Journal des savants

Kernos: Kernos. Revue internationale et pluridisciplinaire de religion grecque antique

Klio: Klio. Beiträge zur alten Geschichte

LH IIIC Chronology and Synchronisms Ι: Deger-Jalko-tzy S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Scienc-es at Vienna, May 7th and 8th, 2001, Wien, 2003.

LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙ: Deger-Jalko-tzy S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms II, LH III C Middle, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, October 29th and 30th, 2004, Wien, 2007.

LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙΙ: Deger-Jalko-tzy S. – Bächle A.E. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms III, LH III C Late and the tran-sition to the Early Iron Age, Proceeding of the In-ternational Workshop Held at the Austrian Acade-my of Sciences at Vienna, February 23rd and 24th, 2007, Wien, 2009.

LGPN: Lexicon of Greek Personal Names LIMC: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae

MAA: Mediterranean Archaeology and ArchaeometryMeditArch: Mediterranean Archaeology. Australian and

New Zealand Journal for the Archaeology of the Mediterranean World


733

Minos: Minos. Revista di �lologia egeaΜνημεία Μαγνησίας: Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτι-

κά Συνεδρίου «Ανάδειξη του διαχρονικού μνημεια-κού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιο-χής», Βόλος 11-13 Μαϊου 2001, Βόλος, 2002.

MüJb: Münchner Jahrbuch der Βildenden Kunst

NC: Numismatic ChronicleNSc: Notizie degli scavi di antichitàNumAntCl: Numismatica e antichità classiche. Quaderni

ticinesi

OJA: Oxford Journal of ArchaeologyOlF: Olympische ForschungenOpAth: Opuscula atheniensia

ΠΑΕ: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής ΕταιρείαςPBF: Prähistorische BronzefundePCPS: Proceedings of the Cambridge Philological Society Pharos: Pharos. Journal of the Netherlands Institute at

AthensPhoenix: Phoenix. Journal of the Classical Association of

Canada ΠΜΚ 1: Φρούσσου, Ε. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυ-

κηναϊκού κόσμου, Πρακτικά Α Διεπιστημονικού Συμποσίου, Λαμία 25-29 Σεπτεμβρίου 1994, Λα-μία 1999.

ΠΜΚ 2: Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν., Παπακωνσταντί-νου, Μ. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κό-σμου, Β΄ Διεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, 26-30 Σεπτεμβρίου, Λαμία 1999, Αθήνα 2003.

PZ: Prähistorische Zeitschri�

RA:Revue ArchéologiqueRE: Paulys Realencyclopädie

REA: Revue des études anciennesREByz: Revue des Études Byzantines REG: Revue des études grecques RHist: Revue historiqueRHR: Revue de l’histoire des religions RM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Insti-

tuts, Römische Abteilung RN: Revue numismatique RPhil: Revue de philologie, de littérature et d’histoire

anciennes

SEG: Supplementum epigraphicum graecumSIG: Dittenberger W.,1915-1924. Sylloge Inscriptionum

Graecarum, I (1915), II (1917), III (1920), IV (1921-24), Leipzig

SIMA: Studies in Mediterranean ArchaeologySIMA-PB: Studies in Mediterranean Archaeology and

Literature. PocketbookSMEA: Studi micenei ed egeo-anatoliciSNG Cop: Sylloge Nummorum Graecorum. Denmark,

�e Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum.

Συνέδριο Ιστορίας και Πολιτισμού Θεσσαλίας: Πρακτι-κά Πρώτου Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας και Πο-λιτισμού της Θεσσαλίας. Λάρισα, 9-11 Νοεμβρίου 2006, Λάρισα, 2008.

�esCRA: �esaurus Cultus et Rituum Antiquorum

Υπέρεια: Υπέρεια. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών- Βελεστίνου-Ρήγα

ZfN: Zeitschri� für Numismatik ZPE: Zeitschri� für Papyrologie und EpigraphikZRVI: Zbornik Radova Vizantološkog Instituta

Διερευνώντας τις αντιλήψεις των παιδιών για το...

Documents

Transcript of Διερευνώντας τις αντιλήψεις των παιδιών για το...