Κτερίσματα, οικιστικά κατάλοιπα και ένα λατρευτικό...

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΑΙΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

32009

Πρακτικά επιστημονικής συνάντησηςΒόλος 12.3 – 15.3.2009

Τόμος ΙΙ: Στερεά ΕλλάδαΑΡΧ

ΑΙΟ

ΛΟ

ΓΙΚ

Ο Ε

ΡΓΟ

ΘΕΣ

ΣΑΛ

ΙΑΣ

ΚΑ

Ι ΣΤ

ΕΡΕΑ

Σ ΕΛ

ΛΑ

ΔΑ

Σ

ΥΠ

ΟΥ

ΡΓΕΙ

Ο Π

ΟΛ

ΙΤΙΣ

ΜΟ

ΥΚ

ΑΙ Τ

ΟΥ

ΡΙΣΜ

ΟΥ

ΠΑ

ΝΕΠ

ΙΣΤΗ

ΜΙΟ

ΘΕΣ

ΣΑΛ

ΙΑΣ

3

2009

II

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ

ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΑΙ

ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

3

Γενική επιμέλεια έκδοσης: Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ 3ΟΥ ΑΕΘΣΕ

Αδρύμη-Σισμάνη Βασιλική (Διευθύντρια ΑΙΘΣ), Αραβαντινός Βασίλειος (Διευθυντής Θ΄ ΕΠΚΑ), Βασιλάκη Μαρία (Καθ. Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Τέχνης, ΠΘ), Γάτση-Σταυροπούλου Μαρία (Διευθύντρια ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ), Γερούση-Μπεντερμάχερ Ευγενία (Διευθύντρια 23ης ΕΒΑ), Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου Αργυρούλα (Διευ- θύντρια ΙΓ΄ ΕΠΚΑ), Κακαβάς Γεώργος (Διευθυντής 24ης ΕΒΑ), Καραπασχαλίδου Αμαλία (Διευθύντρια ΙΑ ΕΠΚΑ), Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα (Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Ν. Ελ-λάδος), Μαζαράκης Αινιάν Αλέξανδρος (Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Μαντζανά Κρυσταλλία (Διευθύ-ντρια 19ης ΕΒΑ), Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή (Διευθύντρια ΙΕ΄ ΕΠΚΑ), Μουνδρέα-Αγραφιώτη Αντίκλεια (Αν. Καθ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας, ΠΘ), Ντάρλας Ανδρέας (Διευθυντής Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπη- λαιολογίας Β. Ελλάδος), Ντίνα Ασπασία (Διευθύντρια 7ης ΕΒΑ), Παπακωνσταντίνου Μαρία-Φωτεινή (Διευ- θύντρια ΙΔ ΕΠΚΑ), Πρέκα-Αλεξανδρή Καλλιόπη (Επίτ. Διευθύντρια ΕΕΑ), Σκορδά Δέσποινα (Διευθύντρια Ι ΕΠΚΑ), Χατζηαγγελάκης Λεωνίδας (Διευθυντής ΛΔ ΕΠΚΑ)

Εκτύπωση: ΙΔΕΑ & ΤΥΠΟΣ – Φίλιππος Σπ. Λένης

© Εργαστήριο Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Θεσσαλίας – Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού

Ο τόμος τυπώθηκε με δαπάνες του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού και του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Οι περισσότερες ανακοινώσεις ανασκαφών ή αντικειμένων έχουν προκαταρκτικό χαρακτήρα και για οποια-δήποτε αναδημοσίευση τους χρειάζεται η άδεια του συγγραφέα

ISBN SET: 978-960-89078-7-4 ISBN ΤΟΜΟΣ II: 978-960-89078-9-8 ISSN: 1790-7039

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ

ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

ΚΑΙ

ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

3

2009

Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης

Βόλος 12.3 – 15.3.2009

Τόμος ΙΙ: Στερεά Ελλάδα

ΒΟΛΟΣ2012

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΟΜΟΣ I. ΘΕΣΣΑΛΙΑ

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ – ΚΛΑΣΙΚΑ

Προσφώνηση της Δρος Λίνας Μενδώνη, Γενικής Γραμματέως ΥΠ.ΠΟ.Τ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Πρόλογος του Α. Μαζαράκη Αινιάνος, Καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας ΠΘ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15-16

Stamatopoulou, Maria, Pe archives of A.S. Arvanitopoulos (1874-1942) and their importance for

the study of the Pessalian archaeology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17-29

Αθανασίου, Αθανάσιος, Οι απολιθωμένες πανίδες θηλαστικών της Μαγνησίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31-38

Νανόγλου, Στράτος, Η υλικότητα της παράδοσης στην πρώιμη Νεολιθική Θεσσαλία . . . . . . . . . . . . . 39-43

Πεντεδέκα, Αρετή, Δίκτυα ανταλλαγής της κεραμικής στη Νεολιθική Θεσσαλία: κόμβοι και σύν-

δεσμοι, οικισμοί και σχέσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45-56

Μπατζέλας, Χρήστος Ι., Νεολιθικές υπόσκαφες κατοικίες στη Θεσσαλία. Ένα παράδειγμα από το Μα-

κρυχώρι Λάρισας. Συσχετισμοί και συγκρίσεις με ανάλογες κατασκευές από τη Μακεδονία. . . . . . 57-69

Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π., Νέα δεδομένα από τον Συκεώνα. Οικιστικό σύνολο της Μέσης Νε-

ολιθικής. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71-83

Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. – Καραγιαννόπουλος, Χρήστος, Πρόδρομος Καρδίτσας. Νεότερα

στοιχεία από τη Μαγούλα στον Άγιο Ιωάννη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85-96

Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Νίνα – Χατζηαγγελάκης, Λεωνίδας Π. – Αποστολίκας, Ορέστης – Αλεξί-

ου, Νεκταρία, Νεολιθική εγκατάσταση στο οροπέδιο της Λίμνης Πλαστήρα Νομού Καρδίτσας:

μετακινήσεις πληθυσμών της θεσσαλικής πεδιάδας σε θερινά βοσκοτόπια; . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97-106

Τουφεξής, Γεώργιος – Τσεργά, Κλεονίκη – Παπανικολάου, Ελένη, Σωστική ανασκαφή σε νεολιθι-

κό οικισμό στο χωριό Βασιλής, περιφερειακή ενότητα Λάρισας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107-117

Μαλακασιώτη, Ζωή – Ροντήρη, Βάσω – Βουζαξάκης, Κώστας – Καλογιάννη, Αιμιλία, Το ερευνη-

τικό πρόγραμμα στη Μαγούλα Ζερέλια και στη θέση Καρατσάνταγλι στην Ευξεινούπολη Αλ-

μυρού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119-125

Αλματζή, Καλλιόπη, Ευρήματα Νεολιθικής περιόδου, ΒΑ της Μαγούλας «Βισβίκη» στα πλαίσια του

Έργου «Αγωγός Απαγωγής Ομβρίων Υδάτων» της ΒΙΠΕΤΒΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127-136

Αγνουσιώτης, Δημήτρης – Αδρύμη-Σισμάνη, Βάσω, Η Μέση Εποχή του Χαλκού στη Θεσσαλία.

Μαρτυρίες από ένα οικιστικό σύνολο του οικισμού της “Τσιγγενίνας” στην περιοχή της λίμνης

Κάρλας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137-147

Σισμάνη, Κασσάνδρα, Οι ταφικές πρακτικές στη Θεσσαλία κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού. . . . . . 149-158

Αδρύμη-Σισμάνη, Βασιλική, Ο ρόλος του μυκηναϊκού οικισμού Διμηνίου στην περιοχή γύρω από

τον μυχό του Παγασητικού κόλπου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159-176

Μπάτζιου-Ευσταθίου Ανθή, Ανασκαφή μυκηναϊκού οικισμού στα Πευκάκια 2006-2008. . . . . . . . . . . . 177-192

Παπαθανασίου, Αναστασία – Λάγια, Άννα – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα – Αραχωβίτη,

Πολυξένη, Βιοαρχαιολογικά δεδομένα από Μυκηναϊκό νεκροταφείο στο Βελεστίνο Μαγνησίας . . 193-204

8


Galanakis, Yannis – Stamatopoulou, Maria, A preliminary report on the archival material from the

excavations of the tholos tomb at Ano Dranista (Ano Ktimeni) in Pessaly by A.S. Aravani-

topoulos (1911) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205-218

Τουρναβίτου, Ιφιγένεια, Τεκμήρια μυκηναϊκής παρουσίας σε Πρωτο-Γεωμετρικό νεκροταφείο: ο γρί-

φος του αποθέτη στην «Αγριελιά» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219-232

Ruppenstein, Florian, Υπάρχουν υπομυκηναϊκά στρώματα σε οικισμούς της Στερεάς Ελλάδας και

της Νότιας Θεσσαλίας; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233-239

Κατακούτα, Στέλλα, Τα Φάρσαλα στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241-250

Γούναρης, Αλέξανδρος Π., Το θεσσαλικόν απόσπασμα του Nηῶν Kαταλόγου: τεκμήριο Μυκηναϊκής

οικιστικής ή πρωτοϊστορικής ανθρωπολογίας; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251-268

Μπιζάκη, Βασιλική, Οι σχέσεις των εθνών της κοιλάδας του Σπερχειού (Αχαιοί Φθιώται, Μαλιείς,

Οιταίοι, Αινιάνες) με τους Θεσσαλούς από τον 7ο αι. π.Χ. έως την επικράτηση των Ρωμαίων το

146 π.Χ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269-276

Πίκουλας, Γιάννης A., Τα προγράμματα του ΠΘ/IAKA 1. «Διασχίζοντας την Πίνδο. Διαβάσεις και

άμυνα». H έρευνα στη Θεσσαλία: 2006 2. «Διασχίζοντας τον Όλυμπο: Οδικό δίκτυο και άμυνα

στην Περραιβία» (2008) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277-286

Μαζαράκης Αινιάν, Αλέξανδρος, Ανασκαφικές έρευνες στο ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό (2006-

2008) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287-298

Λεβέντη, Ιφιγένεια, Τα πήλινα ειδώλια από το ιερό του Απόλλωνος στη θέση Σωρός Μαγνησίας. . . 299-313

Βήτος, Γιώργος – Πανάγου, Μαρία, Mικρά ευρήματα από το ιερό του Απόλλωνος στο Σωρό. Προ-

καταρκτική μελέτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315-330

Γαλούκας, Στυλιανός Φ., Το Σπήλαιο του Κένταυρου Χείρωνα. Μύθος ή πραγματικότητα;. . . . . . . . . 331-339

Τριανταφυλλοπούλου, Πελαγία, Η Δημητριάδα και η ευρύτερη περιοχή της κατά τους Ρωμαϊκούς

χρόνους. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341-349

Νικολάου, Ελισάβετ, Πήλινα ειδώλια από το βόρειο νεκροταφείο της αρχαίας Δημητριάδας. Χρονο-

λογικές ενδείξεις χρήσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351-363

Σκαφιδά, Ευαγγελία, Το Κάστρο – Παλαιά Βόλου κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους. . . . . . . . . . . . . . . . . 365-372

Αλεξάνδρου, Σταματία, Σωστική ανασκαφή στο Νότιο Νεκροταφείο Φθιωτίδων Θηβών: Οι λήκυθοι

του Νότιου Νεκροταφείου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373-382

Παβέλη, Γεωργία, Επιτύμβιες στήλες από τις Φθιώτιδες Θήβες από τους κλασικούς ως και τους αυ-

τοκρατορικούς χρόνους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383-391

Stissi, Vladimir, Pe countryside of Classical-Hellenistic Halos (and Tanagra): a comparative ap-

proach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393-404

Καραπάνου, Σοφία, Σωστικές Ανασκαφές στα Φάρσαλα. Στοιχεία για την οργάνωση του δημόσιου

χώρου στην πόλη των ελληνιστικών χρόνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405-418

Καρατάσιος, Ιωάννης – Κυλίκογλου, Βασίλης – Παλιούγκας, Θεόδωρος, Τεχνολογική μελέτη ελ-

ληνιστικής φαγεντιανής από τη Φάρσαλο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419-423

Παλιούγκας, Θεόδωρος, Ένα επείσακτο φαγεντιανό αγγείο από τη Φάρσαλο. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425-432

Τσιάκα, Ασημίνα, Ανασκαφική έρευνα στο Καστρί Ροδιάς. Πρώτη προσέγγιση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433-438

Παλαιοθόδωρος, Δημήτριος, Η λατρεία της Αρτέμιδος Φεραίας από τη Θεσσαλία στις Συρακούσες . . 439-450

Αραχωβίτη, Πολυξένη – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα –Τσιγάρα, Μαρία, Ναός Θαυλίου

Διός Φερών. Νέα δεδομένα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451-458

Καραγκούνης, Δημήτριος, Εργασίες ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων Περραιβικής Τρίπολης στα

πλαίσια του Γ΄ Κ.Π.Σ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 459-462

Decourt, Jean-Claude – Tziafalias, Athanasios, Un nouveau règlement religieux de la région de Larissa. . . 463-473


9

Helly, Bruno –Palioungas, ]eodoros – Tziafalias, Athanasios, De Spon à Ioannis Oikonomou et

quelques autres. Histoire de la collection épigraphique de Larisa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475-486

Tziafalias, Athanasios – Lucas, Gerard, L’ organisation de la surveillance du territoire de Dolichè. . . 487-494

Bouchon, Richard – Tziafalias, Athanasios, Consolations anonymes à l’occasion de la mort du jeune

Markellos de Trikkè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495-503

Κραβαρίτου, Σοφία, Μηχανισμοί διαμόρφωσης εθνικής ταυτότητας στη Θεσσαλία και Βοιωτία των

Κλασικών και Ελληνιστικών χρόνων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505-514

Ιντζεσίλογλου, Μπάμπης Γ., Η σύγχρονη τεχνολογία και η σημερινή διαμόρφωση της γης στην πε-

ριοχή της Μητρόπολης Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515-522

Καλογιάννη, Αιμιλία – Ζαβός, Θανάσης, Διερευνώντας τις αντιλήψεις των παιδιών για το Μουσείο. . 523-530

Καλογιάννη, Αιμιλία – Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα, Παιχνίδια στο Μουσείο. Εκπαιδευτι-

κά Προγράμματα της ΙΓ΄ Ε.Π.Κ.Α. κατά τη διετία 2006-2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531-539

Barber, Robin, Ο Τζόρτζιο Ντε Κίρικο και η ελληνική προїστορική τέχνη. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541-543

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Χουλιαράς, Ιωάννης Π., Τοιχογραφημένα μνημεία και ζωγράφοι του 16ου αιώνα στη Θεσσαλία . . . . 545-558

Βλαχοστέργιος, Ιωάννης Ε., Πυριτιδαποθήκες της Θεσσαλίας. Μια πρώτη παρουσίαση . . . . . . . . . . . 559-571

Ντίνα, Ασπασία, Νεότερες έρευνες στα Παλαιά Βόλου και στην παλαιοχριστιανική πόλη των Φθιω-

τίδων Θηβών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573-584

Σδρόλια, Σταυρούλα, Παλαιοχριστιανικά ευρήματα στην περιοχή του Κισσάβου . . . . . . . . . . . . . . . . . 585-592

Σταντζούρης, Πασχάλης – Παπαγιώτης, Παναγιώτης, Ευρήματα παλαιοχριστιανικής εποχής στα

πλαίσια του έργου «Παράκαμψη πόλεως Βόλου». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593-600

Τσιμπίδα, Ελένη, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος των ναών της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην

Αγιά και του Αγίου Νικολάου στον Αετόλοφο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 601-613

Ζαφείρης, Γεώργιος, Εργασίες στερέωσης – αποκατάστασης στο «Κυριακό» της πρώτης μοναστικής

σκήτης των Μετεώρων: Ο ναός της Παναγίας Δούπιανης στο Καστράκι Καλαμπάκας . . . . . . . . 615-620

Μαντζανά, Κρυσταλλία, Παραστάσεις από τον τοιχογραφικό διάκοσμο μοναστηριακών τραπεζών

στην περιοχή των Τρικάλων. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621-628

Μαχαίρα, Παρασκευή, Ι. Μ. Προφήτου Ηλιού και Αγ. Μοδέστου στην Πύρρα, Ν. Τρικάλων. Η υπο-

γραφή Σαμαριναίων ζωγράφων στον εικονογραφικό διάκοσμο του καθολικού . . . . . . . . . . . . . . . 629-635

Μπαλογιάννη, Ουρανία, Παραστάσεις από τον τοιχογραφικό διάκοσμο του Ι. Ν. Αγίου Νικόλαου

στους Σιαμάδες Καστανιάς, Νομού Τρικάλων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637-642

Τσιλιμίγκας, Χρήστος, Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου Σιαμάδων Δ. Καστανιάς Νομού Τρικάλων . . . . . 643-648

Τσιουρής, Ιωάννης, Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Γεωργίου Λεύκης Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . 649-662

Δεριζιώτης, Λάζαρος – Κουγιουμτζόγλου, Σπύρος, Ο Ηρακλής Κυναγίδας και η βασιλική Γ στην

ακρόπολη της παλαιοχριστιανικής Δολίχης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 663-670

Κοντογιαννοπούλου, Μαρία, Νέα στοιχεία για την παλαιοχριστιανική οχύρωση της Λάρισας . . . . . 671-676

Lim, Rana – Σδρόλια, Σταυρούλα, Ανασκαφική έρευνα στο Μπεζεστένι της Λάρισας . . . . . . . . . . . . . 677-679

Μητσάτσικας, Μάριος – Τούλη, Βασιλική, Συντήρηση τοιχογραφιών ναού Αγ. Αθανασίου Λάρισας 681-686

Ντίνα, Ασπασία – Βλαχοστέργιος, Ιωάννης, Αναστήλωση καθολικού Ιεράς Μονής Αγίου Δημητρί-

ου στο Στόμιο (Τσάγεζι) Δήμου Ευρυμενών Ν. Λάρισας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 687

Μαστρογιάννης, Γεώργιος – Μητρονάτσιος, Περικλής, Συντήρηση τοιχογραφικού διακόσμου του I.

Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου στη Γελάνθη Καρδίτσας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 689-694

10


Πανταζής, Γεώργιος – Μαντζανά, Κρυσταλλία, Ο προσανατολισμός του τεμένους Κουρσούμ στα

Τρίκαλα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695-700

ΒΟΡΕΙΕΣ ΣΠΟΡΑΔΕΣ


Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα – Γεωργίου, Ιάκωβος – Γεωργίου, Κερασία – Πέτση, Κερασία –

Βλαΐδη, Ριγώτω – Δερμιτζάκης, Σωτήρης, Το Ασκληπιείο της Πεπαρήθου. Έξι χρόνια μετά . . . 701-708

Πρέκα-Αλεξανδρή, Καλλιόπη, Προκαταρκτική ενάλια αρχαιολογική έρευνα στην Σκάνδιρα (Σκά-

ντζουρα Β. Σποράδων) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 709-719

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Παρασκευά, Βάσσα, Τοπιογραφίες στο εικονογραφικό πρόγραμμα του Ιερού Βήματος του καθολι-

κού της Μονής Ευαγγελισμού Σκιάθου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721-728

ΤΟΜΟΣ IΙ. ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ


Σταυροπούλου-Γάτση, Μαρία, Το έργο της ΛΣΤ΄ ΕΠΚΑ στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας κατά τα έτη

2004-2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749-761

Σαράντη, Φωτεινή, Νεότερα στοιχεία σχετικά με την αρχαία οχύρωση της Ναυπάκτου. . . . . . . . . . . . 763-771

Στάικου, Βίβιαν – Λεονταρίτη, Κατερίνα, Στρατική Ακαρνανίας. Νέα ευρήματα μέσα από το αρδευ-

τικό έργο Οζερού. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 773-782

ΕΥΒΟΙΑ


Ματζάνας, Χρήστος, Αποτελέσματα από την εφαρμογή της στατιστικής Παραγοντικής Ανάλυσης σε

παλαιολιθικές λιθοτεχνίες της Εύβοιας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783-796

Μαυρίδης, Φάνης – Tankosic Zarko, Σπήλαιο Αγίας Τριάδας Καρύστου. Οι έρευνες των ετών 2007-2008. . 797-809

Kramer-Hajos, Margaretha, Sailor-warriors and the end of the Bronze Age along the Euboean gulf . . . 811-821

Arjona, Manuel, Ένα ιερό στους πρόποδες της Δίρφης; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823-832

Léderrey, Claude, Mittlgeometrische Keramik in einer subgeometrischen Grube im Westquartier

von Eretria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 833-843

Huber, Sandrine, Pour une archéologie des cultes à Érétrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 845-861

Χιδίρογλου, Μαρία, Φιλάγρα Μαρμαρίου. Μια οχυρή θέση κλασικών έως ελληνιστικών χρόνων στη

νοτιοανατολική Εύβοια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 863-874

Κουτσουφλάκης, Γεώργιος Β. – Αργύρη, Ξανθή, Αρχαία ναυάγια και φορτία πλοίων στο θαλάσσιο

χώρο το Νότιου Ευβοϊκού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 875-888


11

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Κακαβάς, Γεώργιος, Αρχαιολογικές επισημάνσεις στην Εύβοια κατά το έτος 2006 . . . . . . . . . . . . . . . . 889-900

Μπίρτσας, Ιωάννης, Εργασίες αποκατάστασης στην Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Αρμά στα Φύλλα

Εύβοιας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 901-908

Αγγέλη, Ελένη-Αθηνά – Στυλιανού, Ελένη, Αποκατάσταση του μεσαιωνικού πύργου στο Βασιλικό

Ευβοίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 909-915

ΒΟΙΩΤΙΑ


Τσώτα, Εύη, Νέα στοιχεία για την νεολιθική κατοίκηση στη Βοιωτία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 917-928

Αραβαντινός, Βασίλης – Φάππας, Ιωάννης, Νέο μυκηναϊκό ανακτορικό κτήριο στην ακρόπολη των

Θηβών (Καδμεία) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 929-943

Aravantinos, Vassilis – Burke, Brendan – Burns, Bryan – Fappas, Ioannis – Lupack, Susan, Eastern

Boeotia Archaeological Project 2007-2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 945-953

Manetta, Consuelo – Pisani, Marcella, Gioielli e ornamenti personali in terracotta dorata: riprodu-

zioni o imitazioni? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 955-971

Bonanno Aravantinos, Margherita, Un nuovo rilievo votivo da Tebe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 973-984

Germani, Marco, Tebe. Nèos Synoikismòs. Gli scavi archeologici dal 1967 al 1997. Il teatro antico e la

sua ricostruzione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 985-998

Χαραμή, Αλεξάνδρα, Τάφος «μακεδονικού τύπου» από τη νεκρόπολη της αρχαίας Τανάγρας στη

Βοιωτία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 999-1006

Βλαχογιάννη, Έλενα, Τα νομίσματα του νεκροταφείου της Ακραιφίας (Σωστική ανασκαφική έρευνα:

1994-1998) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1007-1027

Καλλιοντζής, Γιάννης – Αραβαντινός, Βασίλης, Μουσεία Θηβών και Χαιρωνείας: Η σύνταξη κατα-

λόγου των επιγραφών. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1029-1038

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Σκορδαρά, Μαρία – Ντάφη, Εύη – Βολτυράκη, Ελευθερία, Από τις ανασκαφές της Θήβας στα μεγά-

λα μνημεία της Βοιωτίας: η μουσειολογική μελέτη για τις βυζαντινές αίθουσες του Nέου Μου-

σείου της Θήβας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1039-1042

Καραμπίνης, Μιχάλης, Αρχιτεκτονικά γλυπτά παλαιοχριστιανικών, μεταβατικών και μέσων βυζαντι-

νών χρόνων από τη Μονή Οσίου Λουκά Βοιωτίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043-1055

ΦΩΚΙΔΑ


Λιβιεράτου, Αντωνία, Η θέση του Μεδεώνα στον κόλπο της Αντίκυρας κατά τη μετάβαση από την

Ύστερη Εποχή του Χαλκού (ΥΕΧ) στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου (ΠΕΣ). . . . . . . . . . . . . . . . . . 1057-1070

Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ., Μυκηναϊκός θολωτός τάφος στη Δεσφίνα Φωκίδος . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1071-1078

Aurigny, Hélène, Delphi in the 7th century: o©erings and sanctuary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1079-1086

Παρτίδα, Έλενα Κ., Υπαίθριες εκθέσεις στους Δελφούς: μια προσπάθεια ανασύστασης μνημείων και

κοινωνίας της αρχαιότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1087-1097

12


Παρτίδα, Έλενα – Τσαρούχα, Ανθούλα, Κτερίσματα, οικιστικά κατάλοιπα και ένα λατρευτικό σπή-

λαιο συνθέτουν το «Μουσείο Αρχαίας πόλης Δελφών» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1099-1111

Ραπτόπουλος, Σωτήρης Γ. – Τσαρούχα, Ανθούλα, Κάστρο Γλύφας-Δυτική Λοκρίδα: προβλήματα

ταύτισης και νέες προτάσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1113-1119

ΛΟΚΡΙΔΑ-ΦΘΙΩΤΙΔΑ


Δημάκη, Σοφία – Σουβατζή, Στέλλα, Οικισμός της πρώιμης νεολιθικής στον Άγιο Βλάση Λοκρίδας. . . 1121-1129

Van de Moortel, Aleydis – Zahou, Eleni, Five years of archaeological excavation at the Bronze Age

and Early Iron Age site of Mitrou, East Lokris (2004-2008). Preliminary results . . . . . . . . . . . . . . 1131-1146

Vitale, Salvatore, Local traditions and Mycenaeanization in Central Greece. A preliminary report on

the Late Helladic II A to the Late Helladic III B pottery from Mitrou, East Lokris . . . . . . . . . . . . . 1147-1158

Κουνούκλας, Πέτρος – Δακορώνια, Φανουρία, Από το χαλκό στο σίδηρο: το ρεπερτόριο κεραμικής

στον Κύνο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1159-1169

Δακορώνια, Φανουρία – Κουνούκλας, Πέτρος, Η ανακύκλωση στην αρχαιότητα: το παράδειγμα

του Κύνου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1171-1178

Βασιλειάδη, Κατερίνα, Λοκρικά υφαντικά βάρη από τον Κύνο Λιβανατών. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1179-1186

Φρούσσου, Ελένη, Μια νέα, άγνωστη θέση με μεγάλη διάρκεια χρήσης στην Εκκάρα Φθιώτιδας . . . 1187-1202

Lis, Bartłomiej, Aeginetan cooking pottery in Central Greece and its wider perspective . . . . . . . . . . . 1203-1211

Καράντζαλη, Έφη, Η Μυκηναϊκή κατοίκηση στην κοιλάδα του Σπερχειού: ο οικισμός στην περιοχή

Φραντζή της Λαμίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1213-1233

Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή, Το Ασκληπιείο του Δαφνούντος. Πρώτη παρουσίαση. . . . . . . 1235-1247

Σταυρογιάννης, Λάμπρος – Καράντζαλη, Έφη, Νέα δεδομένα για τη ρωμαϊκή περίοδο στα Φάλαρα. . 1249-1259

Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Βαργεμέζης, Γεώργιος – Σταμπολίδης, Αλέξανδρος – Κυπαρίσση-Αποστολίκα,

Νίνα – Τάσσης, Γεώργιος – Τοκμακίδης, Κωνσταντίνος, Γεωφυσική διασκόπηση στη Μαγού-

λα Ίμβρου Πηγάδι στο νέο Μοναστήρι (Ν. Φθιώτιδας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1261-1267

Τσόκας, Γρηγόρης Ν. – Βαργεμέζης, Γεώργιος – Σταμπολίδης, Αλέξανδρος – Τσουρλός, Παναγιώ-

της – Παπακωνσταντίνου, Μαρία-Φωτεινή – Καράντζαλη, Ευθυμία – Σιψή, Μαρία – Τιλελή,

Φιλίτσα, Γεωφυσική διασκόπηση στο πλαίσιο των σωστικών ανασκαφών της ΙΔ΄ ΕΠΚΑ για τα

μεγάλα δημόσια έργα του Nομού Φθιώτιδος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1269-1275

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ

Κακαβάς, Γεώργιος, Νεότερες έρευνες, αρχαιολογικές και αναστηλωτικές εργασίες στη Φθιώτιδα,

Ευρυτανία και Φωκίδα κατά το έτος 2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1277-1286

Κακαβάς, Γεώργιος – Υφαντή, Αλεξία, Η αρχαιολογική έρευνα στο Κάστρο της Υπάτης στο πλαίσιο

του επιχειρησιακού προγράμματος «Πολιτισμός» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1287-1301

Πάλλης, Γιώργος, Από τη Λαμία στο Ζητούνι. Αρχαιολογικές μαρτυρίες για την παλαιοχριστιανική

και τη βυζαντινή πόλη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1303-1311

Γιαλούρη, Άννα, Ερείπια κτιριακού συγκροτήματος στο Καλαπόδι Φθιώτιδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1313-1322

Λιακόπουλος, Γεώργιος Κ., Οι οθωμανικές επιγραφές της Υπάτης (Badracik) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1323-1333

Διαμαντοπούλου, Μαρικίτα, Στερεά Ελλάδα. Αρχιτεκτονικά μνημεία και μνημειακά σύνολα του 19ου

και 20ου αιώνα. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1335

13

Εκτός από απαρέγκλιτη υποχρέωση, η δημοσίευση και η ευρύτερη δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων των αρχαιολογικών ερευνών αποτελεί πηγή υπερηφάνειας και χαράς. Πολύ περισσότερο μάλιστα όταν οι έρευ-νες αυτές συνδέονται με ευρύτερες γεωγραφικές ενότητες, όπως η Στερεά Ελλάδα και η Θεσσαλία, οι οποί-ες το τελευταίο διάστημα μας έχουν χαρίσει έναν πλούτο νέων στοιχείων συμβάλλοντας καθοριστικά στη δη-μιουργία μιας διαφορετικής εικόνας και αντίληψης για την αρχαιολογική τους φυσιογνωμία και την ιστορική τους πορεία.

Το 1908 στον πρόλογο της δημοσίευσης των ερευνών του στις προϊστορικές ακροπόλεις του Σέσκλου και του Διμηνίου, ο Χρήστος Τσούντας προχωρά στην εκτίμηση ότι ένας «εντελώς νέος κόσμος αποκαλύπτεται ενταύθα». Πιστεύω, δεν θα ήταν υπερβολή να χρησιμοποιήσουμε για άλλη μια φορά τα λόγια του πρωτοπόρου της ελληνικής αρχαιολογίας για να περιγράψουμε αυτό που πράγματι προσέφερε η συστηματική εργασία των Υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, σε συνδυασμό και συχνά σε στενή συνεργασία όχι μόνο με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, αλλά και με πλήθος ερευνητικών φορέων από την Ελλάδα και το εξωτερικό.

Επιθυμώ να συγχαρώ θερμά τους συντελεστές του τόμου και εύχομαι η ανά χείρας δημοσίευση να αποτε-λέσει την αφετηρία ενός γόνιμου επιστημονικού διαλόγου.

Δρ Λίνα Μενδώνη Γενική Γραμματέας ΥΠ.ΠΟ.Τ. Ιούνιος 2012

15

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η πρώτη επιστημονική συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας (ΑΕΘΣΕ) διοργανώθηκε πριν από εννέα χρόνια, με βασικούς στόχους την ανά τριετία διοργάνωση των συναντήσεων αυ-τών υπό την προϋπόθεση ότι θα εκδίδονται έγκαιρα τα Πρακτικά. Μολονότι η τρέχουσα οικονομική κρίση επη-ρέασε την παρούσα έκδοση, εντούτοις είμαστε ευτυχείς που και οι δεσμεύσεις μας τηρήθηκαν και τα Πρακτι-κά της 3ης επιστημονικής συνάντησης, που πραγματοποιήθηκε από 12.3 – 15.3.2009, εκδόθηκαν (ΑΕΘΣΕ 3, 2009 [2012]). Τούτο πραγματοποιήθηκε με την οικονομική στήριξη του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων (ΤΑΠ) του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, το οποίο προσέφερε το μεγαλύτερο μέρος των εξόδων της έκδοσης, χάρη στο προσωπικό ενδιαφέρον της Γενικής Γραμματέως του Υπουργείου κυρίας Λίνας Μενδώνη. Τη διαχεί-ρηση του ποσού που διατέθηκε ανέλαβε και διεκπεραίωσε η ΙΓ΄ ΕΠΚΑ. Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, όπως και τις προηγούμενες φορές, συνέβαλε στα έξοδα της έκδοσης και παράλληλα επωμίστηκε το δύσκολο εγχείρημα της επιστημονικής επιμέλειας των πολυάριθμων κειμένων.

Καταβλήθηκε προσπάθεια να υπάρχει μια σχετική ομοιομορφία των κειμένων. Η ποιότητα της εικονογρά-φησης καθορίστηκε αφενός από το άνισο υλικό που απέστειλαν οι συγγραφείς, ενώ παράλληλα, λόγω της πλη-θώρας των συμμετοχών και των οικονομικών περιορισμών, υποχρεωθήκαμε να μειώσουμε τις διαστάσεις των σχεδίων και φωτογραφιών. Ευχαριστούμε θερμά όλους τους συγγραφείς για τη συνεργασία τους.

Τα πρακτικά θέματα της διοργάνωσης στήριξαν πολυάριθμοι συνάδελφοι, φοιτητές και συνεργάτες και όλοι συνέβαλαν στην επιτυχή διεξαγωγή των εργασιών του τετραημέρου. Στα βασικά στάδια της προετοιμα-σίας του συνεδρίου σημαντική υπήρξε η οργανωτική συμβολή της Χριστίνας Μητσοπούλου, με τη βοήθεια και της Εύας Χαραλαμπίδου. Υπεύθυνος για τον ηλεκτρονικό κόμβο του συνεδρίου ήταν ο Θέμης Ντάλλας. Διάφο-ρα σκέλη της προετοιμασίας της διοργάνωσης στηρίχτηκαν και από την πλευρά της ΙΓ' ΕΠΚΑ, από τους αρχαι-ολόγους Δημήτρη Αγνουσιώτη, Καλλιόπη Αλματζή, Κων/νο Βουζαξάκη, Φωτεινή Τσιούκα, Ελένη Χρυσοπού-λου, Μαρία Πατρίκου καθώς και τους υπαλλήλους Εύελπη Δεληγιάννη, Ελευθερία Ρίνη και Χρήστο Ζούπη, με τη γενική εποπτεία της Διευθύντριας της ΙΓ' ΕΠΚΑ, Αργυρούλας Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου. Την επιμέλεια των κειμένων των περιλήψεων του συνεδρίου ανέλαβαν η Χριστίνα Μητσοπούλου και ο Γιώργος Κακαβάς. Για τη διοργάνωση του συνεδρίου συνεργάστηκαν γόνιμα όλα τα μέλη της Οργανωτικής και Επιστημονικής Επιτρο-πής. Τέλος, η αφίσα του συνεδρίου, στην οποία βασίστηκε και το εξώφυλλο του 3ου ΑΕΘΣΕ, σχεδιάστηκε από την Άννα Κατσουλάκη (METROPOLIS Graphic Arts).

Το συνέδριο στηρίχθηκε οικονομικά από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων (Διεύθυνση Μεταπτυχιακών Σπουδών και Έρευνας), την Επιτροπή Ερευνών Πα-νεπιστημίου Θεσσαλίας, το Τμήμα ΙΑΚΑ και το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Πανεπιστήμιο Θεσ-σαλίας.

Για την προετοιμασία των Πρακτικών συνεργάστηκαν πολλά πρόσωπα, δίχως τη συμβολή των οποίων η έκδοση δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Τη συλλογή των κειμένων και την επικοινωνία με τους συγγραφείς ανέ-λαβαν αρχικά η Χριστίνα Μητσοπούλου και η Εύα Χαραλαμπίδου και στη συνέχεια ο Γιώργος Χιώτης. Η πρώ-τη επιμέλεια των κειμένων ανατέθηκε στους Ίριδα Κράλλη και Εύη Μέρμηγκα, ενώ η τελική στην Όλγα Πράπ-πα. Κριτική ανάγνωση και συμπληρωματικούς ελέγχους όλων των κειμένων πραγματοποίησαν οι συνάδελφοι Ιφιγένεια Τουρναβίτου, Δημήτρης Παλαιοθόδωρος και Γιάννης Βαραλής. Τον γενικό έλεγχο των κειμένων, κα-θώς και τον όλο συντονισμό και την επιμέλεια της έκδοσης των Πρακτικών ανάλαβε ο υποφαινόμενος. Η τυ-πογραφική επεξεργασία του τόμου πραγματοποιήθηκε από τον Φίλιππο Λένη. Τους ευχαριστώ όλους θερμά.

Η διαρκώς αυξανόμενη συμμετοχή επιστημόνων που υπηρετούν τον πολιτισμό στην επιστημονική συνά-ντηση, όπως τεκμηριώνουν τα Πρακτικά του «3ου Αρχαιολογικού Έργου Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας»,

16

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποτελούν επιβεβαίωση ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικά στεγανά ανάμεσα στους αρχαιολόγους και το υπόλοιπο επιστημονικό προσωπικό της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και των Πανεπιστημίων, όταν αντί των προσωπικών φιλοδοξιών προτάσσεται το λειτούργημά μας, η επιστήμη. Ο επιστημονικός θεσμός, που από κοινού εγκαινιά-σαμε το 2003 αποδείχτηκε βιώσιμος, ιδιαίτερα μέσα στους δύσκολους καιρούς που διανύουμε για την προστα-σία της Πολιτιστικής Κληρονομίας και τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες εν γένει.

Αλέξανδρος Μαζαράκης Αινιάν Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πρόεδρος της Οργανωτικής-Επιστημονικής Επιτροπής του 3ου ΑΕΘΣΕ Δεκέμβριος 2012

1099

ΚΤΕΡΙΣΜΑΤΑ, ΟΙΚΙΣΤΙΚΑ ΚΑΤΑΛΟΙΠΑ ΚΑΙ ΕΝΑ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΟ ΣΠΗΛΑΙΟ

ΣΥΝΘΕΤΟΥΝ ΤΟ «ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΔΕΛΦΩΝ»

Έλενα Παρτίδα, Ανθούλα Τσαρούχα

Με τη νέα αρχαιολογική συλλογή που βρίσκεται σε εξέλιξη στο ισόγειο του Αρχαιολογικού Μουσεί-ου Δελφών, στο πλαίσιο του έργου της επανέκθεσης, προσεγγίζουμε μια άλλη πτυχή του παρελθόντος των Δελφών, την καθημερινή ζωή των ανθρώπων γύρω από τα τεμένη του Απόλλωνα και της Αθηνάς. Σε αντιδι-αστολή προς τα θρησκευτικού χαρακτήρα εκθέματα στον όροφο του Μουσείου, που αντιπροσωπεύουν ανα-θήματα από τα δύο δελφικά ιερά, η αίθουσα στο ισόγειο προορίζεται να περιλαμβάνει ευρήματα από τον αρ-χαίο οικισμό και τις νεκροπόλεις του1. Αυτά ήρθαν στο φως κατά τη Μεγάλη Ανασκαφή που άρχισε το 18922,αλλά και σε μεταγενέστερες ανασκαφές3, με πιο πρόσφατη εκείνη στον τομέα του άρματος Ροδίων, που απο-κάλυψε πρώιμες αρχαϊκές κατοικίες4 ακριβώς στο μεταίχμιο του ιερατικού και του κοσμικού στοιχείου, κο-ντά δηλαδή στον ανατολικό περίβολο του απολλώνειου ιερού.

Στο παλαιό (πριν το 2004) Μουσείο Δελφών εκθέτονταν μόνο λίγες ομάδες κεραμικής Μυκηναϊκών και Γεωμετρικών χρόνων, σποραδικά και μάλλον ασύνδετα προς το νοηματικό νήμα της όλης έκθεσης. Στόχος μας στη Μουσειογραφική πρόταση επανέκθεσης του ισογείου είναι η ανάπλαση και ο εμπλουτισμός αυτών των ενοτήτων, μέσα σε ένα «αφηγηματικό» και εκπαιδευτικό πλαίσιο με χρονική αλληλουχία, αλλά και με νύξεις στη μνημειακή τοπογραφία. Η παλαιά –και σχετικά πτωχή– ενότητα του Κωρυκείου Άντρου αλλάζει αισθητά, αφού συμπληρώνεται και διευρύνεται με ευρήματα ως τώρα φυλασσόμενα στις αποθήκες. Όσο για τις υπόλοιπες ενότητες, τις οικιστικές και ταφικές που καλύπτουν από τους προϊστορικούς χρόνους έως την ύστερη αρχαιότητα (με έμφαση, μάλιστα, στους σκοτεινούς αιώνες και τη γεωμετρική περίοδο, και αντίστοι-χα στην πρωτοβυζαντινή εποχή), αυτές απαρτίζονται εξ ολοκλήρου από ευρήματα που εκτίθενται για πρώτη φορά5. Ένας από τους περιορισμούς μας κατά την επιλογή των αντικειμένων ήταν η μικρή χωρητικότητα της διαθέσιμης αίθουσας, όπου έπρεπε να λάβουμε υπ’ όψιν και τη διευκόλυνση της ροής των επισκεπτών επι-πλέον των επιστημονικών, εκπαιδευτικών και αισθητικών κριτηρίων ανάδειξης των ευρημάτων. Στην προτει-νόμενη νέα παρουσίαση άλλοτε ομαδοποιούμε συγκεκριμένα εκθέματα, με κριτήριο είτε το χώρο ανεύρεσής τους (π.χ. περιεχόμενα ενός τάφου) είτε την τυπολογία τους (π.χ. ομάδες ληκύθων), και άλλοτε εξαίρουμε κάποια ιδιαίτερα έργα με κριτήρια χρονολογικά ή τεχνοτροπικά. Όσα βρέθηκαν στα σπίτια και τους τάφους των αρχαίων Δελφιωτών, πέρα από ενδεικτικά του τρόπου ζωής, των αντιλήψεων και των συνηθειών τους, είναι προϊόντα καλλιτεχνικών εργαστηρίων με διακριτή –το καθένα– σημασία για την ιστορία της τέχνης.

Μεταξύ των ευρημάτων που θα εκτεθούν για πρώτη φορά στη μόνιμη συλλογή με τίτλο «Μουσείο της αρχαίας πόλης των Δελφών», κεντρική θέση κατέχει η θεματική ενότητα που είναι αφιερωμένη στο Κωρύ-

κειο άντρο, το περίφημο σπήλαιο στον Παρνασσό με γεωμορφολογικό ενδιαφέρον και σταλακτιτικούς και

1. Για το δοκιμαστικό «στήσιμο» των εκθεμάτων στο πλαίσιο της Μουσειογραφικής πρότασής μας συνεργαστήκαμε αρμο-νικά με τον αρχιτέκτονα Αντώνη Μανιουδάκη, ενώ τη γενική εποπτεία είχε η Προϊσταμένη της Ι΄ ΕΠΚΑ Δέσποινα Σκορδά, την οποία ευχαριστούμε θερμά για την εμπιστοσύνη και υποστήριξή της. Η συστηματική μελέτη του υλικού προς έκθεση συνεχίζε-ται από τις γράφουσες.

2. Πρώτη δημοσίευσή τους από τον Perdrizet 1908.3. Lerat 1961. Κωνσταντίνου 1965.4. Luce 2008.5. Ορισμένα από αυτά είχαν παρουσιαστεί το 1996 στην Καρλσρούη, κατά τη διάρκεια έκθεσης αφιερωμένης στους Δελ-

φούς, βλ. Maass 1996.

1100

«ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΡΧΑΙΑΣ ΠΟΛΗΣ ΔΕΛΦΩΝ»

σταλαγμιτικούς σχηματισμούς που, ως εικαστικά έργα της φύσης, κοσμούν τους ευρύχωρους θαλάμους του6.Το ευρύτατο χρονικό φάσμα των ευρημάτων7 φανερώνει την αδιάκοπη συνέχεια χρήσης του λατρευτικού αυ-τού σπηλαίου. Μολονότι, λόγω του περιορισμένου εκθεσιακού χώρου, τα εκθέματα είναι ενδεικτικά, η τερά-στια ποσότητα στην οποία αποκαλύφθηκαν ανακλά τη μεγάλη επισκεψιμότητα του σπηλαίου, και διασταυ-ρώνεται με τα –διαφόρων γεωγραφικών προελεύσεων– νομίσματα8. Αγγεία και ειδώλια της Νεολιθικής πε-ριόδου συνιστούν τα αρχαιότερα ευρήματα του σπηλαίου, αλλά και της περιοχής των Δελφών γενικότερα. Πιο γνωστός είναι, ωστόσο, ο κύκλιος τελετουργικός χορός των Νυμφών γύρω από τον Πάνα9, ο οποίος στη νέα έκθεση θα πλαισιώνεται από μαρμάρινα αγάλματα (του βουκολικού θεού και ενός Σατύρου) (εικ. 1, 2),πήλινα προσωπεία του Πάνα, και αποσπάσματα οστέινων αυλών.

Το ενδιαφέρον του επισκέπτη θα προσελκύσουν, πιστεύουμε, τα ζωόμορφα αναθηματικά πήλινα ειδώ-λια που αναπαριστούν βοοειδή, κάπρους, χοίρους, πετεινούς και περιστέρια. Η προτίμηση σε (όρθια και κα-θιστά) γυναικεία ειδώλια θεοτήτων ή αναθετριών, αλλά και σε ανδρικά ειδώλια, και η ανεύρεσή τους σε εκ-πληκτικές ποσότητες μπορεί να σημαίνει πως ο συγκεκριμένος τύπος αναθήματος ήταν εξαιρετικά δημοφι-λής. Όμως η επανάληψη των μορφών και το πλήθος τους ίσως παραπέμπει σε κάποιο εργαστήριο μαζικής παραγωγής κοροπλαστικής, εγκατεστημένο κοντά ώστε να προμηθεύει τους προσκυνητές. Την απάντηση θα δώσει η ανάλυση της σύστασης του πηλού. Η τοποθέτηση των ειδωλίων χύδην σε μια κατάλληλα υπο-φωτισμένη προθήκη θα έδινε πιθανώς μια ιδέα της εικόνας που αντίκρυσαν οι ανασκαφείς του σπηλαίου.

Εξίσου δημοφιλές ανάθημα αποδεικνύεται πως ήταν τα χάλκινα και σιδερένια δακτυλίδια (εικ. 3) με έκτυπες παραστάσεις, που βρέθηκαν κατά εκατοντάδες, όπως και οι αστράγαλοι, το χαρακτηριστικό παιχνί-δι «κότσια» της αρχαιότητας, με εγχάρακτα ονόματα είτε των λατρευόμενων θεοτήτων, είτε των ίδιων των αναθετών. Από το ίδιο σπήλαιο προέρχονται επίσης ακατέργαστα δείγματα οψιανού και πυριτόλιθου, καθώς και εργαλεία φτιαγμένα από αυτά τα υλικά, ως ενδείξεις των πρώτων τεχνουργικών επιδόσεων των προγό-νων μας. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μεταλλικοί «τροχοί», που ίσως μπορούν να ερμηνευθούν ως μια μορ-φή προκερματικού χρήματος. Τα προαναφερθέντα γεφυρώνουν τη μετάβασή μας στο θησαυρό νομισμάτων από το Κωρύκειο Άντρο, όπου εκπροσωπούνται μια σειρά από πόλεις-κράτη της αρχαιότητας.

Τα αρχαιότερα εκθέματα του Μουσείου πόλης των Δελφών είναι οι Αιγυπτιακής προέλευσης ή επίδρα-σης σκαραβαίοι (μάλλον εναποτεθειμένοι σε τάφους, παρ’ ότι η ακριβής προέλευσή τους δεν μπορεί να εξα-κριβωθεί) καθώς και ένα απόσπασμα από εγχάρακτο όστρεο με μορφή σειρήνας. Για το ρόλο των σκαρα-βαίων δεν φαίνεται να υπάρχει διχογνωμία: τα ανατολίτικα αυτά αντικείμενα χρησίμευαν ως σφραγιδόλιθοι ή φυλακτά. Η χρονολόγησή τους, όμως, κυμαίνεται από την προϊστορική ως την πρώιμη αρχαϊκή περίοδο.

Η επόμενη ενότητα, προϊστορικών χρόνων, απαρτίζεται από πήλινα αγγεία Μυκηναϊκής εποχής. Εξέ-χουσα θέση προβλέπεται να κατέχουν κρατήρες και ψευδόστομοι αμφορείς διακοσμημένοι με θεματολογία θαλάσσιου ρυθμού, καθώς και κύλικες, ασκοί, όστρακα καλάθων. Ο επισκέπτης θα μπορεί να αντιπαραβά-λει και να συνδέσει τα εδώ εκθέματα με τα αντίστοιχα Μυκηναϊκά ένθρονα ειδώλια σχήματος Φ και Ψ και τα Μινωικά τελετουργικά ρυτά που εκτίθενται στον άνω όροφο. Αβαφή και ακόσμητα σκεύη καθημερινής χρή-σεως, που κτέρισαν τάφους του 11ου αι. π.Χ. (εικ. 4), αποδεικνύουν ότι η κατοίκηση των Δελφών δεν διακό-πηκε κατά την Υπομυκηναϊκή περίοδο.

Τμήματα του αρχαίου οικισμού, της πόλης των Δελφών, έχουν αποκαλυφθεί περιμετρικά του ιερού αλλά και μέσα στο χώρο που αυτό κατέλαβε αργότερα. Ίχνη Μυκηναϊκής και γεωμετρικής κατοίκησης –πριν την έλευση του Απόλλωνα και την ίδρυση του προφητικού του κέντρου– εντοπίστηκαν στο βορειοανατο-λικό10 και κυρίως στον ανατολικό τομέα του ιερού, όπου τα οικιστικά κατάλοιπα της γεωμετρικής περιόδου είναι συγκριτικά πιο πλούσια. Πρώιμες ενδείξεις κατοίκησης διαπιστώθηκαν κάτω από την είσοδο του ναού του Απόλλωνα, με πιο ενδιαφέρον εύρημα έναν αρύβαλλο πρωτογεωμετρικής εποχής, ο οποίος θα εκτεθεί ανηρτημένος, προκειμένου να υποδηλώνεται ο ρόλος του. Οι ανασκαφές του Lerat11 στον ανατολικό τομέα

6. Για τους σταλακτίτες-κώρυκες και μια καλλιτεχνική ερμηνεία των φυσικών σχηματισμών μέσα στο σπήλαιο βλ. Τσού-ρα 1992, 72-110.

7. L’Antre Corycien I, BCH Suppl. VII, Αθήνα-Παρίσι, 1981 και L’ Antre Corycien II, BCH Suppl. IX, Αθήνα-Παρίσι, 1984.8. Τουράτσογλου 1996, 118-119.9. Για το σύμπλεγμα βλ. Pasquier 1977, 365-387 και Παρτίδα 2003, 211, αρ. 96. 10. Lerat 1938, 191-207 και Pouilloux 1960, σχέδιο 24. Σύντομος σχολιασμός από Μαζαράκη-Αινιάνα (Mazarakis-Ainian

1989, 275).11. Lerat 1961, 316-366.

1101

ΕΛΕΝΑ ΠΑΡΤΙΔΑ, ΑΝΘΟΥΛΑ ΤΣΑΡΟΥΧΑ

του ιερού (κάτω από τις θέρμες) έριξαν φως στη χωροθέτηση του οικισμού κατά τον 8ο και 7ο αι. π.Χ. Απο-καλύφθηκαν σπίτια, τα οποία είχαν καταστραφεί στα 730 και 620 π.Χ. αντίστοιχα από πυρκαγιά ή άλλη φυ-σική καταστροφή, και επιδεικνύουν πλούτο «νοικοκυριού». Κρίνοντας γενικά από τον κινητό εξοπλισμό, τα σκεύη δηλαδή στα σπίτια που ανέσκαψε ο Lerat (εικ. 5), οι ιδιοκτήτες ήταν μάλλον ευκατάστατοι. Η δε πα-ρουσία τάφων σε διάφορες θέσεις του χώρου που αργότερα κατελήφθη από το τέμενος προσδιορίζει την έκταση του οικισμού.

Ο Snodgrass συγκαταλέγει τους Δελφούς στις Μυκηναϊκές θέσεις ΥΕΙΙΙΓ που εγκαταλείφθηκαν, πιθα-νότατα από κατολίσθηση. Ωστόσο ο οικισμός της γεωμετρικής περιόδου φαίνεται πως ήταν προηγμένος και δικτυωμένος με πλατιές διασυνδέσεις, μολονότι το ιερό δεν είχε ακόμη προσλάβει τις διαστάσεις διεθνούς θρησκευτικού κέντρου. Στοιχεία χαρακτηριστικά της εντόπιας κεραμικής δεν είναι ευδιάκριτα, όμως οι εισα-γωγές από την Κόρινθο θεωρούνται εμφανείς, και η ίδια τάση σημαδεύει επίσης τις επόμενες ιστορικές πε-ριόδους12, παρά την περιστασιακή εισαγωγή ακόμη και από Ιθάκη13. Στυλιστικά η γεωμετρική κεραμική από Δελφούς προδίδει στενές επαφές με την Κόρινθο, την Αθήνα, τη Θεσσαλία, αλλά και με την Αχαϊα, όπως κα-ταλήγει η σύγχρονη έρευνα. Αχαϊκά αγγεία της ύστερης γεωμετρικής περιόδου (ψηλοί μελαμβαφείς κάνθα-ροι) έχουν βρεθεί στην περιοχή των Δελφών, μην αφήνοντας αμφιβολία για τις σχέσεις μεταξύ των δύο πε-ριοχών14.

Από τα πολυάριθμα ευρήματα επιλέγουμε αντιπροσωπευτικά σχήματα και τύπους που εκπροσωπούν τόσο την ευμάρεια των κατοίκων όσο και την ποικιλία των εργαστηρίων κεραμικής που άκμαζαν τότε, και ενδεχομένως τις εμπορικές επαφές των Δελφών. Σε επόμενη εκθετική ενότητα (του 6ου αι. π.Χ.) παρατηρού-με πώς σταδιακά υπερτερούν τα εργαστήρια Κορίνθου και Αττικής –προτίμηση που φαίνεται να διατηρείται και στα λυχνάρια της ρωμαϊκής περιόδου, αν και η πρόσφατη έρευνα δείχνει εισροή προϊόντων και από το πατρινό λυχνοποιείο. Αξιοσημείωτη, πέρα από το πλήθος και την ποικιλία του οικιστικού εξοπλισμού, είναι η παρουσία οπών στα αγγεία, που αποδίδουμε σε αρχαίες επισκευές και επιδιορθώσεις. Η όψιμη φάση της γε-ωμετρικής περιόδου εκπροσωπείται από ακέραια και συμπληρωμένα ή αποκατεστημένα αγγεία τύπου Θά-ψου, καθώς και όστρακα (με ανθρώπινες μορφές, παράσταση άρματος κ.λ.π.). Κι εδώ η κεραμική παραγωγή της Αχαΐας φαίνεται να κάνει δυναμική εμφάνιση, αφού οι ομοιότητες μεταξύ αγγείων τύπου Θάψου από το Αίγιο και από τους Δελφούς δεν περιορίζονται μόνο στα μοτίβα διακόσμησης κρατήρων και σκύφων (κάθε-τες μετόπες να πλαισιώνουν το κύριο σώμα διακόσμησης με τεθλασμένες και μαιάνδρους, σχηματοποιημέ-να πτηνά), μα επεκτείνονται και σε ταυτοποίηση της σύστασης του πηλού, με τη μέθοδο της αρχαιομετρί-ας15. Αρκετά στοιχεία συσχετίζουν το αχαϊκό εργαστήριο με την ύστερη γεωμετρική κεραμική από την περι-οχή Δελφών16. Οι ανασκαφές στον τομέα του άρματος των Ροδίων απέδωσαν κατάλοιπα αρχαϊκών σπιτιών σχετικά φροντισμένων, με επιχρισμένους τοίχους.

Τα σκεύη που εκθέτουμε στο Μουσείο πόλης –προερχόμενα από το περιβάλλον είτε της καθημερινής διαβίωσης, είτε το «μεταθανάτιο»– καλύπτουν μέχρι την ύστερη αρχαιότητα. Τυπολογικά διακρίνουμε δημι-ουργίες διαφόρων εργαστηρίων, επομένως οι πολιτισμικές ανταλλαγές (αν όχι εμπορικές επαφές) είναι μια ασφαλής υπόθεση, που ενισχύεται από τη μεγάλη επισκεψιμότητα του Κωρυκείου Άντρου, καθώς και τη με-γάλη ποικιλία ρωμαϊκών και χριστιανικών λύχνων που βρέθηκαν στους Δελφούς, υποδηλώνοντας το ρεύμα της διακίνησης ανθρώπων και προϊόντων.

Η θέση των αρχαίων νεκροπόλεων στους Δελφούς μας είναι αρκετά γνωστή. Διαδοχικοί ενταφιασμοί διαφόρων περιόδων αποκαλύφθηκαν στο «Λογάρι» (ανατολικά του ιερού της Αθηνάς Προναίας), όπου βρέ-θηκαν ρωμαϊκές σαρκοφάγοι, με διάσημη εκείνη του ήρωα Μελέαγρου. Η λεγόμενη ανατολική νεκρόπολη πρέπει να ήταν σε χρήση ήδη από τους Μυκηναϊκούς χρόνους, όπως φανερώνει η οικογενειακή ταφή του 4ου

π.Χ. μέσα σε θολωτό τάφο. Τάφοι εντοπίστηκαν και παρόδια προς την Αράχωβα, καθώς και στην περιοχή της Πυλαίας. Κατά τις εργασίες επέκτασης του Μουσείου και πέριξ του κτιρίου (με αφορμή τη διάνοιξη θεμε-λίων για την κατασκευή αποθηκών) εντοπίστηκαν τάφοι που απέδωσαν ευρήματα των σκοτεινών αιώνων17.

12. Snodgrass 1971, 277, σημ. 59.13. Snodgrass 1971, 331.14. Γκαδόλου 2008, 168.15. Γκαδόλου 2008, 314-318.16. Γκαδόλου 2008, 168, 304.17. Για παράδειγμα χάλκινη αιχμή δόρατος: Snodgrass 1971, 240. Οι Δελφοί και η Ολυμπία (σε μικρότερο βαθμό η Λίνδος)

συγκαταλέγονται στα ιερά όπου, ήδη από πρώιμες εποχές, εναποτέθηκαν πολεμικής φύσεως αναθήματα –επιθετικά και αμυντι-

1102


Στον περιβάλλοντα χώρο του Μουσείου βρέθηκαν λαξευτά στο βράχο αρκοσόλια και μάλιστα κτερισμένα. Εντυπωσιακότερο όλων, πάντως, είναι το ηρώο στα δυτικά του Απολλώνειου. Η πλειάδα αυτή τάφων απέ-δωσε ενδιαφέροντα κτερίσματα και μοναδικά έργα τόσο στην αγγειοπλαστική και αγγειογραφία (βλ. ληκύ-θους), όσο στην κοροπλαστική και υαλουργία (βλ. αλάβαστρα). Ορισμένοι τάφοι είχαν ξαναχρησιμοποιηθεί και γι’ αυτό περιείχαν έργα διαφόρων εποχών. Παρόμοια με τις οικίες («ερυθρή», «κίτρινη»), οι τάφοι έλαβαν συμβατικές ονομασίες ανάλογα με την θέση τους τοπογραφικά (π.χ. τάφοι της περιοχής αποθήκης dexion) ή το περιεχόμενό τους (τάφος ιερέως, «θεατρόφιλης»).

Στην εκθετική πρόταση εξακολουθούμε να τηρούμε χρονολογική σειρά, ξεχωρίζοντας ορισμένα ταφι-κά σύνολα (αντίστοιχα των οικιστικών συνόλων στις προαναφερθείσες ομάδες), ώστε ο επισκέπτης να αντι-λαμβάνεται τον κτερισματικό πλούτο σύμφωνα με τα αρχαία έθιμα. Την έναρξη της ενότητας σηματοδοτούν τα αβαφή και ακόσμητα χρηστικά σκεύη που βρέθηκαν σε υπομυκηναϊκές ταφές του 11ου π.Χ. (εικ. 4), που υποδέχτηκαν κι άλλους «ενοίκους» γύρω στα 700 π.Χ. Όμως και ο θολωτός τάφος στο «Λογάρι» κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα φιλοξένησε μια πλούσια κτερισμένη οικογένεια. Σύγχρονός του ήταν ο τάφος που επονομά-στηκε συμβατικά «της θεατρόφιλης» κι έδωσε εξαιρετική ποικιλία ειδωλίων αλλά και αγγείων (εικ. 6α, 6β).

Τάφος στη θέση «Λογάρι» της ανατολικής νεκρόπολης απέδωσε έργα-κτερίσματα πρωτοκορινθιακής εποχής (αρυβάλλους με φανταστικά ζώα) και πλαστικό κεραμικό αγγείο σε μορφή κόρης, ενώ σε τάφο του 6ου αι. π.Χ. βρέθηκε ελεφαντοστέϊνη σπάτουλα γυναικείου καλλωπισμού18 με ανάγλυφη διακόσμηση. Οι τά-φοι «αποθήκης dexion», που βρέθηκαν κατά τις εκσκαφές για θεμελίωση αποθήκης κοντά στο Μουσείο, ήταν πλούσια κτερισμένοι: περιείχαν μια ευάριθμη συλλογή ληκύθων19 σε διάφορα σχήματα (απιόσχημες, ραδινές, με λαιμό σε σχήμα καπνοδόχου) και με ποικίλες γραπτές παραστάσεις (εικ. 7) που συγκροτούν αντίστοιχες υπο-ενότητες: μυθολογικές και πολεμικές σκηνές (άθλους Ηρακλή, αναχώρηση πολεμιστή), συ-μπόσια, αρματοδρομίες, Διονυσιακό κύκλο. Άλλα αγγεία από τους ίδιους τάφους διακρίνονται για το σχήμα τους και την εμπίεστη διακόσμηση. Στο ίδιο context βρέθηκαν χρωματιστά γυάλινα αλάβαστρα20 τα οποία αξίζουν να εξαρθούν στην έκθεσή μας, λόγω ιδιαιτερότητας του υλικού και της κατεργασίας του. Την κτέρι-ση συμπλήρωνε κι ένα θαλάσσιο όστρεο, μια αχιβάδα.

Επόμενο εκτίθεται ένα μικρό ποσοστό από το πλήθος των περιεχομένων του τάφου της «θεατρόφιλης»

(εικ. 6α) με πρωτοφανή ποικιλία σε ειδώλια (χορεύτρια, θεατρικές φιγούρες, νευρόσπαστη πλαγγόνα), χά-ντρες από περιδέραιο, οστέινους αυλούς, πυξίδα (εικ. 8α) που ακόμη διατηρεί το περιεχόμενό της (ψιμμύθιο) για ικανοποίηση της γυναικείας αυταρέσκειας, ομοιώματα καρπών (εικ. 8β) για το μεταθανάτιο ταξίδι, και αγγεία διαφόρων σχημάτων και διακόσμησης, όπως οι λήκυθοι με επίθετη διακόσμηση (εικ. 6β), μάλλον Ατ-τικού εργαστηρίου. Στην ακόλουθη ενότητα του «τάφου ιερέως», όπου βρέθηκε και η περίφημη λευκή αττι-κή κύλικα με τον Απόλλωνα σπένδοντα, σήμα κατατεθέν του Μαντείου, ξεχωρίζουμε τους πιο ιδιόμορφους τύπους δακρυδόχου, πυξίδας και ειδωλίων. Τα πήλινα αγαλμάτια (π.χ. καθιστή γυναικεία μορφή που κρα-τά φιάλη), μεταξύ των οποίων κάποια αρκετά ασυνήθιστα, κυριαρχούν στον «οικογενειακό τάφο του 4ου αι. π.Χ.». Επιπλέον, όμως, ο τάφος περιείχε χάλκινο κάτοπτρο, πήλινα επιχρυσωμένα διακοσμητικά και κοσμή-ματα. Ομάδα έξι γυναικείων αγαλματίων του 300-270 π.Χ. με ίχνη χρώματος (ανάμεσά τους η σπάνια απει-κόνιση εφεδρισμού Μαινάδας σε Σάτυρο) περιέχονταν σε τάφο που αποκαλύφθηκε το 1940. Από την ανατο-

λική νεκρόπολη πιθανολογείται πως προέρχονται ακόμη τέσσερα πήλινα αγαλμάτια υψηλής τέχνης και λε-πτομερειακής απόδοσης. Μεταξύ τους συγκαταλέγονται δύο περίτεχνα πλαστικά αγγεία από terracotta, που απεικονίζουν πτερωτή χορεύτρια ή άγγελο και σύμπλεγμα Έρωτα και Αριάδνης. Η μόνη ένδειξη προέλευσης που διαθέτουμε είναι γενικά από την ανατολική νεκρόπολη. Τα παραπάνω κρίνεται σκόπιμο να εκτεθούν πε-ρίοπτα, με ρυθμιζόμενο τεχνητό φωτισμό που θα δικαιώνει τις καλλιτεχνικές λεπτομέρειες.

Η διασπορά συγκεκριμένων εκθεμάτων στην αίθουσα του Μουσείου Πόλης πιστεύουμε ότι θα διευκο-λύνει τη διάρθρωση της έκθεσης. Άλλωστε, η χρονολογική αλληλουχία μπορεί να διακοπεί από σκόπιμες, ηθελημένες εξάρσεις χάριν της καλλιτεχνικής ή ιστορικής ιδιαιτερότητας ενός μεμονωμένου αντικειμένου.

κά όπλα (είτε στρατιωτικός εξοπλισμός, περικεφαλαίες, όπλα, τρόπαια και λάφυρα, είτε αγαλμάτια στον τύπο του οπλίτη)– και μάλιστα σε ικανό αριθμό.

18. Perdrizet 1908, 162, αρ. 280, εικ. 679 και Παρτίδα 2009, στον παρόντα τόμο. 19. Κωνσταντίνου 1965, 299-307.20. Κωνστατνίνου 1965, πίν. 350.

1103


Τέτοια εκθέματα είναι, για παράδειγμα, τρεις ανάγλυφες μαρμάρινες επιτύμβιες21 στήλες Παριανού εργα-στηρίου22 και μια χάλκινη τεφροδόχος υδρία-κάλπη, που συνιστούν δυο διαφορετικές κατηγορίες επιτυμβί-ων σημάτων και ανακλούν με τη σειρά τους τα ταφικά έθιμα του 5ου αι. π.Χ. Αντίστοιχα ενδιαφέρον από την άποψη της αρχαίας τεχνολογίας είναι το στόμιο μεγάλου πήλινου κρατήρα με ερυθρόμορφή παράσταση και ίχνη λευκού επίθετου χρώματος. Ένα ψηφισματικό ανάγλυφο, με παράσταση της Αθηνάς και του προσωπο-ποιημένου αρχαίου δήμου Δελφών να πλαισιώνουν τον ομφαλό, μπορεί να θεωρηθεί πολιτειακό σύμβολο23

και κερδίζει επάξια μια θέση στο Μουσείο Πόλης. Όσο για το –ανακριβούς προελεύσεως– αγαλμάτιο «κυρί-ας» (εικ. 9) και τα προαναφερθέντα πλαστικά αγγεία, αυτά έλκουν αμέσως τη ματιά του επισκέπτη. Η φύση τέτοιων εκθεμάτων, όπως αντίστοιχα και των έργων μικροτεχνίας από το Κωρύκειο Άντρο, καθώς και κά-ποιες λεπτομέρειες (ίχνη χρώματος σε πήλινα αγαλματίδια, παραστάσεις στις δύο όψεις πινακίων) κατευθύ-νει και καθορίζει τόσο την επιλογή των προθηκών, την κατανομή τους στην αίθουσα, τη χρήση εσωτερικών καθρεπτών, όσο και τη μέθοδο φωτισμού. Ο τεχνητός και ελεγχόμενος φωτισμός κρίνεται βέλτιστος, αφή-νοντας στο φυσικό φως μόνο τα μαρμάρινα επιτύμβια ανάγλυφα.

Αν και χωρικά περιορισμένη, η παρούσα εκθετική πρόταση δίνει μια αντιπροσωπευτική εικόνα του ευ-ρύτατου ρεπερτορίου κτερισμάτων που έδωσαν οι αρχαίοι Δελφοί, από Μυκηναϊκούς ψευδόστομους αμφο-ρείς, πρωτοκορινθιακές καλάθους έως μεγαρικούς σκύφους, ρωμαϊκή λάγυνο, ασκό και παλαιοχριστιανικά πινάκια. Μολονότι η μελέτη για την προέλευση και την εργαστηριακή τους απόδοση βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη, μπορούμε να αξιολογήσουμε ως κυριολεκτικά μοναδικά τα πλαστικά αγγεία, τα πήλινα αγγεία σε μορφή δίδυμων κοχυλιών (εικ. 10) (αχιβάδες) και τα αμυγδαλόσχημα μυροδοχεία δίπλα στις πιο κοινότυ-πες –ωστόσο πολυάριθμες– δακρυδόχους που καλύπτουν σχεδόν όλη την εξέλιξη του τύπου. Μια ολόκλη-ρη συλλογή συνθέτουν οι λήκυθοι με παραστάσεις γραπτές (αγωνιστικές, τελετουργικές, μυθολογικές, πο-λεμικές, της ομάδας του Αίμονος) ή επίθετες, και το όστρακο από κιονωτό μελαμβαφή κρατήρα ζωγραφι-σμένο από τον Λυδό.

Ανυπέρβλητη είναι η ποικιλία και η ομορφιά των περίοπτων αγαλματιδίων από terracotta που θα μπο-ρούσαν να χαρακτηρισθούν κομψοτεχνήματα. Διακρίνουμε μοναδικές φόρμες, όπως η χορεύτρια και ο εφε-δρισμός. Ακόμη και οι λιγότερο ασυνήθιστες μορφές, όπως ο Ηρακλής ως κωμική θεατρική φιγούρα, η –επί-σης γκροτέσκα φυσιογνωμικά– καθιστή κόρη με το περιστέρι, ειδώλια στον τύπο της Αφροδίτης ή της Κασ-σάνδρας με Παλλάδιο, και άλλα γυναικεία με ποικίλες κομμώσεις, προερχόμενα από τάφους του 4ου και του 3ου αι. π.Χ., ξεχωρίζουν για την επιμελημένη κατασκευή με διακοσμητική διάθεση και έμφαση στην απόδοση λεπτομερειών ακόμη και με χρώμα. Οι πήλινες πτερωτές μορφές με τολμηρή κινησιολογία (π.χ. φέρνοντας το ιμάτιο πάνω από το κεφάλι) αποτελούν έξοχα δείγματα της κοροπλαστικής 4ου και 3ου αι. π.Χ.

Η πολυτέλεια των κτερισμάτων και η ευπορία των νοικοκυριών είναι συμβατή με τον αναθηματικό πλούτο του θρησκευτικού κέντρου, και φανερώνει έναν ακμαίο, αειθαλή οικισμό γύρω από το μαντικό ιερό. Οι πολιτισμικές επαφές και αλληλεπιδράσεις που καθόρισαν την εξέλιξη και τη φήμη του δελφικού ιερού δεν ήταν δυνατό να μην έχουν αντίκτυπο στους ανθρώπους που ζούσαν στις παρυφές του. Η υψηλή τέχνη δι-είσδυσε στο κοινωνικό σύνολο και την πολιτειακή ζωή. Ίσως αυτό εκφράζει η επωνομαζόμενη «κυρία» των Δελφών.

Θα περίμενε κανείς ότι η πόλη των Δελφών εξέπνευσε με το κλείσιμο του μαντείου στον 4ο αιώνα μ.Χ. Τα ανασκαφικά δεδομένα, ωστόσο, και τα κατάσπαρτα (υστερο-ρωμαϊκά) κτιριακά κατάλοιπα στα νότια και δυτικά του αρχαίου ιερού υποδηλώνουν πως ο οικισμός επέζησε της μετάβασης στη νέα θρησκεία. Η ακμή του τοποθετείται στον 5ο και 6ο αι. μ.Χ., όταν στους Δελφούς οικοδομούνται τρεις παλαιοχριστιανικές βα-σιλικές, και φαίνεται πως εξακολουθεί να εκτείνεται γύρω από το αρχαίο τέμενος χωρίς να «καταπατά» το πρώην Απολλώνειο24. Ενδεικτική της ευπορίας του χριστιανικού οικισμού είναι η νοτιοανατολική έπαυλη, ένα ιδιωτικό συγκρότημα έξω από τον αρχαίο περίβολο, εσωτερικά διακοσμημένο με (σήμερα πολύ απο-σπασματικά σωζόμενα) ψηφιδωτά, ορθομαρμάρωση και χρωματιστά κονιάματα. Η ιδιαιτέρως φροντισμένη

21. Μερικές ενεπίγραφες επιτύμβιες στήλες εκθέτουμε στη νέα συλλογή στη Στοά: Παρτίδα 2009, στον παρόντα τόμο και Partida 2009.

22. Zagdoun 1977, 7, 16 και Παρτίδα 2004β, 280-283, αρ. 108,109. 23. Zagdoun 1977, 49 και Παρτίδα 2004β, 212-213, αρ. 78. 24. Πιθανολογείται ότι θέρμες κατέλαβαν την κόγχη του Κρατερού (όπου παλαιά αναπαρίστατο η κυνηγετική σκηνή με τον

Μεγάλο Αλέξανδρο), ενώ η λεγόμενη «οικία του Αντινόου» πρέπει να εφαπτόταν στο δυτικό περίβολο.

1104


αυτή έπαυλη με χώρους διαμονής, υποδοχής και αποθήκευσης, ακόμη και ιδιωτικές θέρμες, ήταν οργανωμέ-νη σε διαφορετικά επίπεδα με πρόσοψη μήκους 65 μ. Από όσα αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή της, αξί-ζει να αναφερθεί ο μικρογραφικός πάνθηρας από μάργαρο ή σεντέφι, που θεωρείται εισηγμένος από το βα-σίλειο των Σασσανιδών25. Το πολυτελές αυτό κομψοτέχνημα, και δη στο συγκεκριμένο context, υποδηλώνει το υψηλό βιοτικό επίπεδο στους Δελφούς του 4ου αι. μ.Χ. Την εικόνα ευμάρειας συμπληρώνουν κι άλλες οι-κίες, κατάσπαρτες στα δυτικά του ιερού. Κατάλοιπα φτωχότερων κτισμάτων συναντάμε γύρω από το ρωμαϊ-κό ηρώο, ενώ μίας ακόμη έπαυλης τα ίχνη εντοπίζονται στο ύψος της Λέσχης των Κνιδίων, κοντά στη βορει-οανατολική γωνία του περιβόλου. Η βυζαντινή πόλη φαίνεται να εκτείνεται και να επεκτείνεται προς τα δυ-τικά, εκμεταλλευόμενη κάποια προϋπάρχοντα κτίρια που τώρα αλλάζουν χρήση. Σε αυτήν την επανάχρηση –καθώς και στο γεωμορφολογικό ανάγλυφο– οφείλεται και ο σχετικά ακανόνιστος σχεδιασμός της πόλης.

Γύρω στο 580 μ.Χ. η νοτιοανατολική έπαυλη εγκαταλείφθηκε και κάποιοι χώροι της μετετράπησαν σε βιοτεχνικές εγκαταστάσεις. Έκτοτε και μέχρι το 620 μ.Χ. παρατηρείται συρρίκνωση του αστικού ιστού, οπό-τε κερδίζουν έδαφος τα τοπικά εργαστήρια26. Ήδη από τα μέσα του 4ου μ.Χ. στον Ξυστό του Γυμνασίου λει-τουργούσαν βιοτεχνίες εφοδιασμένες με κλιβάνους –πιθανώς ασβεστοκαμίνους27. Στη Ρωμαϊκή Αγορά –εμπορικό κέντρο της εποχής– μελετήθηκε η επίχωση καταστήματος ή εργαστηρίου και κυκλική κατασκευή που θα μπορούσε να είναι η βάση κλιβάνου υαλουργείου. Η παραγωγή αλλά και εισαγωγή κεραμικής, μαζί με τα νομίσματα, υποδηλώνουν ότι το οριστικό τέλος δεν ήρθε πριν το α΄ τέταρτο του 7ου μ.Χ. Αφού δεν δι-ακρίνονται ίχνη βίαιης καταστροφής, π.χ. πυρκαγιάς, η υπόθεση ισοπέδωσης της πόλης από τους Σλάβους πιθανότατα δεν ευσταθεί, και ίσως η εγκατάλειψη οφείλεται σε φόβο επικείμενης επιδρομής.

Τα ευρήματα, λοιπόν, σκιαγραφούν μια κατάσταση ευημερίας και άνεσης στην πόλη των Δελφών μετα-ξύ 4ου και 7ου αι. μ.Χ. Με ένα σύνολο λύχνων στη νέα έκθεση του ισογείου (μικρό μόνο ποσοστό των όσων βρέθηκαν στους Δελφούς) επιλέξαμε να αποτυπώσουμε τη μετάβαση στην ύστερη αρχαιότητα και εν συνε-χεία στους πρωτοβυζαντινούς χρόνους. Πολυάριθμα ρωμαϊκά λυχνάρια βρέθηκαν στη Ρωμαϊκή Αγορά, τη νοτιοανατολική έπαυλη και κυρίως στο νεκροταφείο της ρωμαϊκής πόλης των Δελφών. Ανάμεσά τους ξεχω-ρίζουμε ενδεικτικά (εικ. 11α-ε) ένα με ανάγλυφη παράσταση Νηρηίδας επί Τρίτωνα, ένα άλλο πλαστικά δι-αμορφωμένο σε ομοίωμα κουκουναριού, καθώς και αρκετούς βορειοαφρικανικούς τύπους (440-550 μ.Χ.) με φυτικά, γεωμετρικά ή ζωικά θέματα, όπως φοίνικα, ψάρι, παγώνι, βότρυ, αλλά και σκηνές όπως π.χ. μεταφο-ρά σοδειάς. Τα χριστιανικά λυχνάρια διακρίνονται λόγω των διακοσμητικών τους συμβόλων, όπως το χα-ρακτηριστικό χριστόγραμμα, αν και ο θρησκευτικός συγκρητισμός κάποτε δημιουργεί δυσερμήνευτες παρα-στάσεις. Κρίνοντας από το οικιστικό περιβάλλον όπου βρέθηκαν πολλά από τα χριστιανικά λυχνάρια, κα-θώς και από τις μήτρες και σφραγίδες που εντοπίστηκαν μαζί, είναι πιθανή μια βιοτεχνία μαζικής παραγω-γής. Η εισηγμένη κεραμική μας επιτρέπει να εντάξουμε τους παλαιοχριστιανικούς Δελφούς σε ένα δίκτυο εμπορικής επικοινωνίας, αντίστοιχο εκείνου που διαπιστώσαμε στη γεωμετρική περίοδο. Ένα ποσοστό των λύχνων αναγνωρίζονται ως Αττικής τεχνοτροπίας και προέρχονται από κλειστό σύνολο της Ρωμαϊκής Αγο-ράς, την επίχωση ενός καταστήματος ή εργαστηρίου28. Πέραν της εικονογραφίας, ενδιαφέρον έχουν οι υπο-γραφές ή συντομογραφίες αναγνωρίσιμων εργαστηρίων, που εμμέσως επιβεβαιώνουν τη γεωγραφική έκτα-ση της κυκλοφορίας και εξαγωγής των Αττικών λύχνων. Φαίνεται πως τα βορειοαφρικανικά προϊόντα δεν εί-ναι τα μόνα που κατέχουν εξέχουσα θέση στις εισαγωγές των Δελφών, αφού μεγαλύτερη ίσως διάδοση γνώ-ρισε η λυχνοποιία της Πάτρας. Στους τόπους εξαγωγικού εμπορίου ρωμαϊκών λύχνων της Πάτρας συμπε-ριλαμβάνονταν και οι Δελφοί, όπως επίσης η Πελοπόννησος, ο Σαρωνικός, η Ήπειρος, η Δαλματία, η Ιτα-λία και, γενικά, όπου οδηγούσαν οι χερσαίοι και οι θαλάσσιοι δρόμοι29 με αφετηρία την Πάτρα. Στους Δελ-φούς πιθανολογείται ότι έφθασαν30 μέσω Ναυπάκτου-Γαλαξειδίου. Κατά την άποψη του Μ. Πετρόπουλου, τα πατρινά λυχνάρια εξάγονταν και μέσω Κορίνθου, όπου δύο λιμάνια λειτουργούσαν με ρόλο διαμετακο-

25. Petrides 1996, 124.26. Petrides 1997. Πετρίδης 2003.27. Παρτίδα 2004α, 151-185, ιδ. 176-177.28. Πετρίδης 2001, 279-295.29. Πετρόπουλος 1999, 127-129.30. Ορισμένα από τα λυχνάρια που είχαν βρεθεί στις παλιές γαλλικές ανασκαφές των Δελφών, και είχαν θεωρηθεί κορινθι-

ακά, αναγνωρίζονται πλέον ως προερχόμενα από το εργαστήριο της Πάτρας. Κάποια, μάλιστα, είναι δημιουργίες επωνύμων Πα-τρινών λυχνοποιών, του Σπωσιανού και του Πωσφόρου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το λυχνάρι με παράσταση μονομά-χων, που υπογράφει ο Σπωσιανός. Perdrizet 1908, 188-191. Πετρόπουλος 1999, 123-125.

1105


μιστικό. Εκεί έδρασαν οι πατρινοί έμποροι, των οποίων τα προϊόντα αντέγραψαν οι κορίνθιοι τεχνίτες. Θε-ωρείται πως στην Κόρινθο ιδρύθηκε κατάστημα λυχνοποιίας, παράρτημα του πατρινού. Κάποια από τα εξα-χθέντα λυχνάρια θα πρέπει να ήταν και κορινθιακής κατασκευής, όμως τα γνήσια κορινθιακά είναι πολύ δύ-σκολο να προσδιοριστούν.

Μια επιτύμβια στήλη του 5ου αι. μ.Χ., που φέρει εγχάρακτη χριστιανική επιγραφή31, αφορά την Αθανα-σία, μια γυναίκα που έζησε άμεμπτο βίο, όπως οι γυναίκες που επιλέγονταν στην αρχαιότητα για το ρόλο της Πυθίας. Σαν τις προκατόχους της, έτσι και η Αθανασία υπηρέτησε –από τη θέση της διακόνισσας– το Θεό. Στην έκθεσή μας οι λύχνοι, μαζί με την ενεπίγραφη στήλη της Αθανασίας, γράφουν τον επίλογο. Η συστη-ματική μελέτη, όμως, για τους τεχνίτες-κατασκευαστές, τη διακίνηση υλικών, προϊόντων και έργων τέχνης, τις καλλιτεχνικές επιρροές, τους δρόμους και τους δεσμούς που συνέδεαν τον αρχαίο οικισμό των Δελφών με τον υπόλοιπο κόσμο συνεχίζεται.

31. Laurent 1899, 273-278. Πετρίδης 2003.

1106


SUMMARY

GRAVE OFFERINGS, DOMESTIC WARE AND CAVE FINDS FURNISH THE

‘ANCIENT CITY OF DELPHI’ MUSEUM

Elena Partida, Anthoula Tsaroucha

The ground floor of the Archaeological Museum at Delphi is being prepared to house a new permanent collection, which sheds light on a different aspect of art history and religion at Delphi, via finds from the an-cient cemeteries and settlement that counter-balance the dedications displayed on the upper storey. A large amount of richly decorated grave offerings are arranged in thematic units either by provenance (e.g. tomb of a priest, of a «theatre-goer») or by date. Funerary marks, relief slabs and bronze urns frame the above exam-ples of minor crafts.

Grave offerings spread from the prehistoric to the early Byzantine period, outnumbering the domestic remains of households, which have been excavated fairly recently near the east precinct, as well as of early Byzantine houses around the ancient sanctuary.

Finds from the Corycean Cave constitute a third, separate group in our exhibition. This cave is supposed to have sheltered the most primitive and enduring cult practices in the area of Mt Parnassus, as well as a great variety of terracotta objects, silverwork, coinage and sculpture, part of which dates in the Neolithic period.

Maps and legends should help visitors locate the placement and extent of cemeteries, in order to associ-ate find-spots with famous masterpieces, such as the sarcophagus of Meleagros. Our paper focuses firstly on the enormous quantity and variety of artifacts displayed for the first time after having been stored for years and, secondly, on how these artworks can be properly arranged and enhanced so as to be comprehensible even though beyond their original context.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Amandry P., 1944-45. Petits objets de Delphes, BCH 68/69, 36-74.Amandry P. – Lerat L. – Pouilloux J., 1950. Chronique des fouilles en 1949, BCH 74, 316-328.Amandry P., 1981. Chronique delphique: Sanctuaire d’Apollon, BCH 105, 673-769.Γκαδόλου Α., 2008. Η Αχαΐα στους Πρώιμους Ιστορικούς χρόνους – κεραμική παραγωγή και έθιμα ταφής,

Αθήνα.Κωνσταντίνου Ιω., 1965. Δελφοί, ΑΔ 20, Χρονικά, 299-307, πίν. 348-363.Laurent J., 1899. Delphes Chrétien, BCH 23, 206-279.Lerat L., 1938. Fouilles de Delphes (1934-35) – Rapport Préliminaire, RA, 183-227.Lerat L., 1961. Fouilles à l’est du grand sanctuaire (1950-57), BCH 85, 316-366.Luce J.-M., 2008. L’aire du pilier des Rhodiens (fouille 1990-1992) à la frontière du profane et du sacré, FD II13,

Paris.Maass M. (επιμ.), 1996. Delphi – Orakel am Nabel der Welt, Karlsruhe.Mazarakis-Ainian A., 1989. Late Bronze Age apsidal and oval buildings in Greece and adjacent areas, BSA

84, 269-288.Παρτίδα Ε., 2003. Κύκλιος χορός, στο Ανδρίκου Ε. κ.ά. (επιμ.), Μουσών Δώρα – Μουσικoί και Χορευτικοί

απόηχοι από την Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα, 211, αρ. 96.Παρτίδα Ε., 2004α. Δελφοί, Δαυλός και Δίαυλος Πολιτισμού, Αθήνα.Παρτίδα E., 2004β. Επιτύμβια και Αναθηματικά ανάγλυφα από Δελφούς, στο Θνητοί και Αθάνατοι στην Αρ-

χαία Ελλάδα, Πεκίνο, 212-213, 280-283.Partida E., 2009. From hypeathral depots to hypaethral exhibitions casting light on architecture and society

in 4th-3rd BC Delphi, AM 124, 273-324.

1107


Παρτίδα Ε., 2009. Υπαίθριες εκθέσεις στους Δελφούς: μια προσπάθεια ανασύστασης μνημείων και κοινωνίας της αρχαιότητας, ΑΕΘΣΕ 3, 2009 [2012], Βόλος, στον παρόντα τόμο.

Pasquier A., 1977. Pan et les Nymphes à l’antre Corycien, Études Delphiques BCH Suppl. IV, 365-387.Perdrizet P., 1908. Petits bronzes, terres cuites, antiquités diverses, FD V1, Paris.Petrides P., 1996. Das frühchristliche Delphi. Die keramischen Zeugnisse, στο Maass M. (επιμ.), Delphi –

Orakel am Nabel der Welt, Karlsruhe.Petrides P., 1997. Delphes dans l’antiquité tardive: première approche topographique et céramologique, BCH

121, 681-695.Πετρίδης Π., 2001. Εισαγωγές Αττικής κεραμικής στους Δελφούς κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο, στο

Η’ Επιστημονική Συνάντηση Νοτιο-Ανατολικής Αττικής, Κερατέα, 279-295.Πετρίδης Π., 2003. Από την Πυθία στην Αθανασία: οι Δελφοί της ύστερης αρχαιότητας υπό το φως των νέων

ανασκαφικών δεδομένων, ΑΕΘΣΕ 1, 1093-1103.Πετρόπουλος Μ., 1999. Τα εργαστήρια των Ρωμαϊκών λυχναριών της Πάτρας και το λυχνομαντείο, Αθήνα.Pouilloux J., 1960. Topographie et Architecture: La région nord du sanctuaire, FD II, Paris.Snodgrass A.M., 1971. The Dark Age of Greece, Edinburgh.Τουράτσογλου Ιω., 1996. Κυκλοφορία νομισμάτων σ’ ένα αρχαίο ελληνικό ιερό, το Κωρύκειο άντρον, στο

Νομίσματα και Νομισματική, Αθήνα, 118-119.Τσούρας Α., 1992. Αράχωβα, Κωρύκειο Άντρο Παρνασσού, φυσικά εικαστικά ευρήματα, Αράχωβα.Zagdoun M.A., 1977. Reliefs, FD IV6, Paris.

1108


Εικ. 3. Δακτυλίδια από το Κωρύκειο Άντρο με έκτυπες παραστάσεις στις σφενδόνες.

Εικ. 2. Μαρμάρινο αγαλμάτιο Σατύρου από το Κωρύκειο Άντρο.

Εικ. 1. Μαρμάρινο αγαλμάτιο Πανός από το Κωρύκειο Άντρο.

1109


Εικ. 7. Μελανόμορφες λήκυθοι με παραστάσεις μυθολογικού ή αγωνιστικού περιεχομένου, από τάφους των Δελφών.

Εικ. 6 (α, β). Κτερίσματα από τον επωνομαζόμενο τάφο της «θεατρόφιλης» στους Δελφούς.

Εικ. 5. Οικιστικά σκεύη από την αρχαία πόλη των Δελφών.

Εικ. 4. Σκεύη καθημερινής χρήσεως από τάφους του 11ου αι. π.Χ. στους Δελφούς.

1110


Εικ. 10. Πήλινο πλαστικό αγγείο με δύο στόμια και σχήμα διπλής αχιβάδας, από την αρχαία πόλη των Δελφών.

Εικ. 9. Τμήμα πήλινου ειδωλίου γυναικείας μορφήςαπό την αρχαία πόλη των Δελφών.

Εικ. 8 (α, β). Κτερίσματα από τον επωνομαζόμενο τάφο της «θεατρόφιλης» στους Δελφούς.

1111


Εικ. 11 (α-ε). Πήλινοι λύχνοι με ανάγλυφη διακόσμηση από την πόλη των Δελφών κατά τους ρωμαϊκούς και πρώιμους χριστιανικούς χρόνους.

1337

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ

AN Aρχαιότερη ΝεολιθικήΓ Γεωμετρικός –ή, -όΜΓ Μέσος (ή-ο) Γεωμετρικός –ή, -όΠΓ Πρωτογεωμετρικός –ή, -όΠΕ ΠρωτοελλαδικήΠΕΣ Πρώιμη Εποχή του ΣιδήρουΠΕΧ Πρώιμη Εποχή του ΧαλκούΜΕ ΜεσοελλαδικήΜΕΧ Μέση Εποχή του ΧαλκούΜΝ Μέση ΝεολιθικήΝΝ Νεότερη ΝεολιθικήΤΝ Τελική ΝεολιθικήΥΓ Ύστερος (-η, -ο) Γεωμετρικός (-ή, -ό)ΥΕ ΥστεροελλαδικήΥΕΧ Ύστερη Εποχή του ΧαλκούΥπΜ Υπομυκηναϊκή ΧΛ Χαλκολιθική

ΕΒΑ Εarly Bronze AgeEH Early HelladicEIA Early Iron AgeEPG Early ProtogeometricFN Final NeolithicG GeometricLBA Late Bronze AgeLH Late HelladicLN Late NeolithicLPG Late ProtogeometricMBA Middle Bronze AgeMH Middle HelladicMPG Middle ProtogeometricPG ProtogeometricSM SubmycenaeanSPG Sub-protogeometric

ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ

διάμ. διάμετροςεκ. εκατοστάμ. μέτρα

μέγ. μέγιστος, -η, -ομήκ. μήκοςπάχ. πάχοςπλ. πλάτοςσωζ. σωζόμενος, -η, -οτ.μ. τετραγωνικά μέτραύψ. ύψοςχιλ. χιλιοστάχλμ. χιλιόμετρα

cm. centimetergr. gramskg. kilokm. kilometerm. metresq km. square kilometer

ΛΟΙΠΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

(αδ.) διδ. διατριβή (αδημοσίευτη) διδακτορική διατριβή(αδ.) διπλ. εργασία (αδημοσίευτη) διπλωματική εργασίααι. αιώναςαρ. αριθμόςαρ. ευρ. αριθμός ευρετηρίουαρ. κατ. αριθμός καταλόγουΒλ. Βλέπεγρ. γραμμάριαΔ.Β.Μ.Α. Διεύθυνση Βυζαντινών,

Μεταβυζαντινών, ΑρχαιοτήτωνΕΑΜ Εθνικό Αρχαιολογικό ΜουσείοΕΒΑ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτωνεικ. εικόναεκδ. εκδότηςεπιμ. επιμέλειαΕΠΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών ΑρχαιοτήτωνΕΠΣΒΕ Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-

Σπηλαιολογίας Β. ΕλλάδοςΕΠΣΝΕ Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-

Σπηλαιολογίας Ν. ΕλλάδοςΙΑΚΑ Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και

1338

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ

Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

ΙΓΜΕ Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών

ιδιαίτ. ιδιαίτερακ.ά. και άλλοι, και άλλακ.ε και εξήςλ. λήμμαλ.χ. λόγου χάρινμτφρ. μετάφρασημ.Χ. μετά Χριστόνκεφ. κεφάλαιοό.π. όπως παραπάνωπαραπ. παραπάνωπάχ. πάχοςπερ. περίπουπίν. πίνακαςπρβλ. παράβαλεπ.χ παραδείγματος χάρινπ.Χ προ Χριστούσελ. σελίδασημ. σημείωσησχ. σχέδιοτ. τόμοςτεύχ. τεύχοςυποσ. υποσημείωσηYΠ.ΠΟ. Υπουργείο Πολιτισμού

Αbb. AbbildungA.C. a�er ChristA.D. anno Dominia.s.l. above sea levelav. J.-C. avant Jésus-ChristB.C. before Christc. centuryca. circach. chaptercf. confercol. columned(s). éd(s). edited, editor(s), éditeur(s)esp. especiallyet al. et aliietc. et cetera�g. �gure�gs. �gures�. followingG.I.S. Geographical Information Systemsinv. inventory, inventairemil. millenniumn. noteno.(s.) number(s), numéro(s)p. pagepl. plate, plancheSuppl. SupplementTaf. Tafel(n)Tav. Tavolavol. volume

1339


AA: Archäologischer AnzeigerΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ ΑθηνώνAAustr: Archaeologia AustriacaΑΑΧ: Ανθρωπολογικά και Αρχαιολογικά Χρονικά ΑΒΜΕ: Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος ABV: Beazley J.D., 1956. Attic Black-Figure Vase Paint-

ers. Oxford ActaArchHung: Acta archaeologica Academiae scientiarum

HungaricaeΑΔ: Αρχαιολογικόν ΔελτίονΑΕ: Αρχαιολογική ΕφημερίςAEA: Aegean ArchaeologyΑΕΘΣΕ 1: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς

Ελλάδας 1. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 27.2-2.3.2003, Βόλος, 2006.

ΑΕΘΣΕ 2: Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 2. Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 16-19.3.2006, Βόλος, 2009.

ΑΕΜ: Αρχείο Ευβοϊκών ΜελετώνΑΕΜΘ: Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και ΘράκηΑΘΜ: Αρχείο Θεσσαλικών ΜελετώνAegaeum: Aegaeum. Annales d’archéologie égéenne de

l’Université de LiègeAIA: Archaeological Institute of AmericaAJA: American Journal of ArchaeologyAJPh: American Journal of PhilologyAltertum: Das Altertum AM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Insti-

tuts, Athenische AbteilungAmerAnt: American AntiquityANSMN: American Numismatic Society Museum NotesAntCl: L’Antiquité classiqueAntiquity: Antiquity. Rivista di archeologia, architettura,

urbanistica, delle origine al medioevoAntK: Antike KunstAnzWien: Anzeiger. Österreichische Akademie der Wis-

senscha�en, Wien, Philologisch-historische KlasseAR: Archaeological ReportsArchaeometry: Archaeometry. Bulletin of the Research

Laboratory for Archaeological and History of Art, Oxford University

ArchClass: Archeologia classica

Αρχαία Θεσσαλία: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου για την Αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, Αθήνα, 1992.

Αρχαιογνωσία: Αρχαιογνωσία. Επιστημονική Επετηρί-δα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθήνας

ARV2: Beazley J.D., 1963. Attic red-�gure vase-painters, Oxford.

ASAtene: Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente

AW: Antike Welt. Zeitschri� für Archäologie und Kulturgeschichte

BABesch: Bulletin antieke beschavingBalkSt: Balkan StudiesBaM: Baghdader MitteilungenBAR: British Archaeological Reports BAR-BS: British Archaeological Reports British SeriesBAR-IS: British Archaeological Reports International

Series BEFAR: Bibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et

de RomeBCH: Bulletin de Correspondance HelléniqueBICS: Bulletin of the Institute of Classical StudiesBJb: Bonner Jahrbücher des rheinischen Landesmuseums

in Bonn und des Vereins von Altertumsfreunden im Rheinlande

Boreas: Boreas. Uppsala studies in ancient Mediterranean and Near Eastern civilizations

BSA: �e Annual of the British School at Athens BSCA: Byzantine Studies Conference, AbstractsBullÉpigr: Bulletin épigraphique (en Revue des Études

grecques) Byzantion: Byzantion. Revue Internationale des etudes

ByzantinesByzF: Byzantinische Forschungen. Internationale Zeitschri�

für Byzantinistik ΒΖ: Byzantinische Zeitschri�

CAJ: Cambridge Archaeological JournalChiron: Chiron. Kommission für Alte Geschichte und Epi-

graphik des Deutschen Archäologischen Instituts

1340


CIG: Canadian Institute in Greece CMO: Canada Map O�ceCMS: Corpus der Minoischen und Mykenischen Siegel CNRS: Centre national de la recherche scienti�que CR: Classical ReviewCRAI: Comptes rendus des séances de l’Académie des

inscriptions et belles lettres (Paris)CronCatania: Cronache di archeologia e di storia dell’ar-

te, Università di Catania CVA: Corpus vasorum antiquorum

ΔΑΔ: Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου ΔΑΦΕΟ: Δελτίον της εν Αλμυρώ Φιλαρχαίου Εταιρείας

της Όθρυος Dacia: Dacia. Revue d’archéologie et d’histoire ancienneDOP: Dumbarton Oaks PapersDossArch: Dossiers d’ ArchéologieΔΧΑΕ: Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εται-

ρείας

ΕΕΒΜ: Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών ΜελετώνΕΕΒΣ: Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών ΕΕΚΜ: Επετηρίς Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών ΕΕΠΣΑΠΘ: Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής

Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο ΘεσσαλονίκηςEJA: European Journal of ArchaeologyEPRO: Études Préliminaires aux Religions Orientales

dans l’empire Romain.Έργον: Το Έργον της Αρχαιολογικής ΕταιρείαςΈργο Εφορειών: 1η Επιστημονική Συνάντηση: Μάιος

1998: Βόλος. Το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων και Νεωτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟ στη Θεσσα-λία και στην ευρύτερη περιοχή της (1990-1998), Βόλος 2000.

FD: Fouilles de Delphes, ParisFGrHist: F. Jacoby, Fragmente der griechischen Histori-

ker (Berlin 1923– )

Gnomon: Gnomon. Kritische Zeitschri� für die gesamte klassische Altertumswissenscha�

GRBS: Greek, Roman and Byzantine Studies

Hermes: Hermes. Zeitschri� für klassische PhilologieHesperia: Hesperia. Journal of the American School of

Classical Studies at AthensHistoria: Historia. Zeitschri� für alte Geschichte

ΘΕ: Θεσσαλική ΕστίαΘεσσαλία: Θεσσαλία. Δεκαπέντε Χρόνια Αρχαιολογι-

κής Έρευνας, 1975-1990. Αποτελέσματα και Προο-πτικές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Λυών, 17-22 Απριλίου 1990, τ. Α-Β, Aθήνα, 1994.

ΘεσΗμ: Θεσσαλικό Ημερολόγιο ΘΧρ: Θεσσαλικά Χρονικά

ΙG: Inscriptiones GraecaeIJNA: �e International Journal of Nautical Archaeology

and Underwater Exploration.IK: Inschri�en griechischer Städte aus KleinasienILN: �e Illustrated London NewsIstMitt: Istanbuler MitteilungenIstMitt-BH: Istanbuler Mitteilungen. Beihe�

JAIC: Journal of American Institute of Conservation JArchSc: Journal of Archaeological ScienceJbRGZM: Jahrbuch des römisch-germanischen Zentral-

museums, MainzJdI: Jahrbuch des deutschen archäologischen InstitutsJFA: Journal of Field ArchaeologyJGS: Journal of Glass StudiesJHS: Journal of Hellenic StudiesJMA: Journal of Mediterranean ArchaeologyJMC: Journal of Material CultureJÖAI: Jahreshe�e des Österreichischen Archäologischen

Institutes in WienJÖB: Jahrbuch der Österreichischen ByzantinistikJRA: Journal of Roman ArchaeologyJRS: Journal of Roman Studies JSA: Journal of Social ArchaeologyJSav: Journal des savants

Kernos: Kernos. Revue internationale et pluridisciplinaire de religion grecque antique

Klio: Klio. Beiträge zur alten Geschichte

LH IIIC Chronology and Synchronisms Ι: Deger-Jalko-tzy S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Scienc-es at Vienna, May 7th and 8th, 2001, Wien, 2003.

LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙ: Deger-Jalko-tzy S. – Zavadil M. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms II, LH III C Middle, Proceeding of the International Workshop Held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, October 29th and 30th, 2004, Wien, 2007.

LH IIIC Chronology and Synchronisms ΙΙΙ: Deger-Jalko-tzy S. – Bächle A.E. (επιμ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms III, LH III C Late and the tran-sition to the Early Iron Age, Proceeding of the In-ternational Workshop Held at the Austrian Acade-my of Sciences at Vienna, February 23rd and 24th, 2007, Wien, 2009.

LGPN: Lexicon of Greek Personal Names LIMC: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae

MAA: Mediterranean Archaeology and ArchaeometryMeditArch: Mediterranean Archaeology. Australian and

New Zealand Journal for the Archaeology of the Mediterranean World


1341

Minos: Minos. Revista di �lologia egeaΜνημεία Μαγνησίας: Μνημεία της Μαγνησίας. Πρακτι-

κά Συνεδρίου «Ανάδειξη του διαχρονικού μνημεια-κού πλούτου του Βόλου και της ευρύτερης περιο-χής», Βόλος 11-13 Μαϊου 2001, Βόλος, 2002.

MüJb: Münchner Jahrbuch der Βildenden Kunst

NC: Numismatic ChronicleNSc: Notizie degli scavi di antichitàNumAntCl: Numismatica e antichità classiche. Quaderni

ticinesi

OJA: Oxford Journal of ArchaeologyOlF: Olympische ForschungenOpAth: Opuscula atheniensia

ΠΑΕ: Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής ΕταιρείαςPBF: Prähistorische BronzefundePCPS: Proceedings of the Cambridge Philological Society Pharos: Pharos. Journal of the Netherlands Institute at

AthensPhoenix: Phoenix. Journal of the Classical Association of

Canada ΠΜΚ 1: Φρούσσου, Ε. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυ-

κηναϊκού κόσμου, Πρακτικά Α Διεπιστημονικού Συμποσίου, Λαμία 25-29 Σεπτεμβρίου 1994, Λα-μία 1999.

ΠΜΚ 2: Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Ν., Παπακωνσταντί-νου, Μ. (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κό-σμου, Β΄ Διεθνές Διεπιστημονικό Συμπόσιο, 26-30 Σεπτεμβρίου, Λαμία 1999, Αθήνα 2003.

PZ: Prähistorische Zeitschri�

RA:Revue ArchéologiqueRE: Paulys Realencyclopädie

REA: Revue des études anciennesREByz: Revue des Études Byzantines REG: Revue des études grecques RHist: Revue historiqueRHR: Revue de l’histoire des religions RM: Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Insti-

tuts, Römische Abteilung RN: Revue numismatique RPhil: Revue de philologie, de littérature et d’histoire

anciennes

SEG: Supplementum epigraphicum graecumSIG: Dittenberger W.,1915-1924. Sylloge Inscriptionum

Graecarum, I (1915), II (1917), III (1920), IV (1921-24), Leipzig

SIMA: Studies in Mediterranean ArchaeologySIMA-PB: Studies in Mediterranean Archaeology and

Literature. PocketbookSMEA: Studi micenei ed egeo-anatoliciSNG Cop: Sylloge Nummorum Graecorum. Denmark,

�e Royal Collection of Coins and Medals, Danish National Museum.

Συνέδριο Ιστορίας και Πολιτισμού Θεσσαλίας: Πρακτι-κά Πρώτου Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας και Πο-λιτισμού της Θεσσαλίας. Λάρισα, 9-11 Νοεμβρίου 2006, Λάρισα, 2008.

�esCRA: �esaurus Cultus et Rituum Antiquorum

Υπέρεια: Υπέρεια. Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών- Βελεστίνου-Ρήγα

ZfN: Zeitschri� für Numismatik ZPE: Zeitschri� für Papyrologie und EpigraphikZRVI: Zbornik Radova Vizantološkog Instituta

Κτερίσματα, οικιστικά κατάλοιπα και ένα λατρευτικό...

Documents

Transcript of Κτερίσματα, οικιστικά κατάλοιπα και ένα λατρευτικό...