Η ανάγνωση ως ευαγγελισμός σε έναν ηθογραφικό πίνακα

1

1 ΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑ

1 N ΓύζηςEπιστολαί του Nικο-λάου ΓύζηεπιμΓΔροσίνηκαιΛKορομηλά εκδόσεις του περιοδι-κούEκλογή1953σελ1332 Eπιστολαίσελ128-1293 Aντώνης Kωτίδης Eλληνική Zωγραφική του 19ου αιώνα Eκδο-τικήAθηνών1995σ36

Σ ε δύο επιστολές του ο Γύζης κάνει συνοπτικότατες ανα-φορές στην lsquoAποστήθισηrsquo μία μικρή ελαιογραφία σε ξύλο του 1883 Eίναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες για το

πόσο έντεχνα σιωπούν για τους λόγους τόσο της βράβευ-σης του πίνακα με Bʹ χρυσό μετάλλιο στη Διεθνή Έκθεση στο Glaspalast του Mονάχου όσο και της αγοράς του έρ-γου στην πρώτη τιμή που ζήτησε ο ζωγράφος από Έλλη-να ιδιώτη γεγονός που όπως γράφει ο Γύζης στους δικούς του πολύ τον χαροποίησε Mε τη βράβευση μάλιστα έμεινε laquoέκθαμβοςraquo αφού δεν ήλπιζε laquoποσώς τίποτεraquo1

Λέει λοιπόν ο Γύζης χωρίς να κατονομάζει το ίδιο το έργο ότι η lsquoAποστήθισηrsquo απεικονίζει απλά και μόνο laquoκοράσιον το οποίον αποστηθίζει το μάθημά τουraquo2 O Γύζης περιγράφει απλά τον τίτλο ως να πρόκειται για μια ανεκδοτολογική παράσταση (πράγμα που κάνει συχνά στη δημοσιευμένη αλληλογραφία του με τα έργα του που δεν αποτελούν με-γάλου μεγέθους και λεπτομερείς παραγγελίες) O πίνακας ωστόσο σχεδόν διαψεύδει τον τίτλο ή πάντως μοιάζει να προσπαθεί να ελέγξει απεγνωσμένα μία πλημμυρίδα νοη-μάτων Kαθόλα συνειδητή από τον ίδιο τον ζωγράφο η δι-άσταση αυτή ίσως είναι κι ένα κριτήριο της ακτινοβολίας καλλιτέχνη στην εποχή του

O Aντώνης Kωτίδης στο καίριο σχόλιό του για τον πίνακα3 [εικ 1] συνδέει την lsquoAποστήθισηrsquo με laquoτο αμείω-το ενδιαφέρον για την εκπαίδευσηraquo ενδιαφέρον το οποίο

Ένα ακόμη σχόλιο για την lsquoAποστήθισηrsquo (1883) του N Γύζη

(H ανάγνωση ως ευαγγελισμός σε έναν ηθογραφικό πίνακα)

2

2

ΑΑΑΑΑΑΑΑΑΑ

4 Nέλλη Mισιρλή Nικόλαος Γύ-ζης1842-1901 Aδάμ Aθήνα1996σελ1525 Marcel Montandon Gysis σειράKuumlnstlermonographien MπίλεφελντκαιΛειψία1902εισαγωγήτουFvonLenbach Mαρίνος Kαλλιγάς Nικό-λαος Γύζης MIETAθήνα1995 [αʹ έκδ1981]Γιατηνταυτότητατουέρ-γου και τις βιβλιογραφικές αναφορέςσεαυτόβλκαιτονκατάλογο(μεεξώ-φυλλο αναπαραγωγή της lsquoΑποστήθι-σηςrsquo του Γύζη)AφροδίτηKούρια καιΕιρήνηΟράτη(επιμ)Tο παιδί στη νεο-ελληνική τέχνη 19ος-20όςαιώναςκα-τάλογος έκθεσης Yπουργείο Πολιτι-σμούEθνικήΠινακοθήκηMουσείουAλεξάνδρουΣούτζου εκδόσειςAδάμλήμμαlsquoHAποστήθιση΄1883[συγγρα-φέας NέλληMισυρλή] Tο έργο (λά-δισεξύλο74x63εκΥπογραφήκαιχρονολογίαστοκέντροιδιωτικήσυλ-λογή)εκτέθηκεμίαφοράτο1883στοGlaspalastκαιάλλημίαστοστηνEται-ρείαΦιλοτέχνωντο1928μαζίμεελαι-ογραφίες μελέτες καισχέδια τουΓύ-ζηlaquoOίδιοςστοαυτοβιογραφικότουσημείωμα (1892) που έγραψε για τοYπουργείοτηςΓαλλίαςπουτουυπέ-βαλετηνπαράκλησηνααναφέρειτιςδιακρίσεις και τα πιο σημαντικά καιαγαπημένατουέργατοσυγκαταλέγειανάμεσασεαυτάraquo

laquoεκφράζεται και στη ζωγραφικήraquo H Nέλλη Mισιρλή στην εξαντλητική μελέτη της για τον Γύζη εντάσσει την lsquoAποστή-θισηrsquo στα έργα που ενδιαφέρονται για την laquoαπόδοση μιας συγκεκριμένης λειτουργίας με πρωταγωνιστή ένα μόνο πρόσωπο που παρουσιάζεται σε πρώτο πλάνο και μέσα σε ουδέτερο φόντοraquo4 Η θεμελιώδης βιογραφία του Γύζη από τον Mαρίνο Kαλλιγά η οποία με τη σειρά της προϋπέθεσε τη μελέτη του M Montandon5 διατηρούν αδιάρρηκτο το πέπλο του αινίγματος του πίνακα

Tα σχόλια που έχουν ως τώρα γραφτεί για τον πίνακα6 μας υποδεικνύουν τους τρόπους που μπορούμε να προ-σεγγίσουμε την lsquoAποστήθισηrsquo Aναζητούμε λοιπόν τη laquoσυ-γκεκριμένη λειτουργίαraquo που επιτελεί η πρωταγωνίστρια στο πλαίσιο του laquoενδιαφέροντος για την εκπαίδευσηraquo Aν εμβαθύνουμε λίγο σε όσα έχουν αποσιωπηθεί ως αυτονόη-τα (επειδή είναι πράγματι αυτονόητα) ίσως να κερδίσου-με λίγο ακόμη από το μυστήριο της συγκεκριμένης εικό-νας Πρόκειται για ένα κέρδος που μάλλον αναστηλώνει την lsquoAποστήθισηrsquo παρά την αποκαθηλώνει γιατί όσο την εντάσσουμε στο εικονολογικό της παρελθόν τόσο η εικόνα γίνεται πιο ξένη προς τον τίτλο της και τόσο η ένταση που δημιουργείται μεταξύ τίτλου και εικόνας γίνεται πιο επίκαι-ρη στην εποχή της

Mεταφορές της αναπαραγωγής

Tο laquoκοράσιονraquo της lsquoAποστήθισηςrsquo σημειολογεί εύγλωττα τη δραστηριότητά του με μια στάση που πρέπει να συσχε-τίσουμε με τη συμβολική οικονομία τόσο των αντικειμένων μέσα στον πίνακα όσο και της οπτικής γωνίας από την οποία το βλέπουμε O δείκτης του δεξιού χεριού οδηγεί στις σελί-δες του προσωρινά κλειστού βιβλίου (τα υπόλοιπα δάκτυ-λα κρατούν τη σελίδα που μελετούσε) ενώ ο δείκτης του αριστερού χεριού επιτελεί δύο λειτουργίες Aφενός παίζει με

3


Εικ 1 N Γύζης lsquoAποστήθισηrsquo (1883)

4

4


6 Mία ποσοτική εκτίμηση της πα-ρουσίαςέργωνEλλήνωνκαλλιτεχνώνκαι του Γύζη ειδικότερα σε εκθέσειςτουMονάχουτον19οαιώναπροσφέ-ρουνταάρθρατουMιλιτιάδηΠαπανι-κολάουlaquoTαέργατουΓύζητωνκρατι-κώνσυλλογών τουMονάχουraquo [1977]και laquoΈργα Eλλήνων ζωγράφων του19ουαιώναστις εκθέσεις τουMονά-χουraquo[1978]στοντόμοTο Mπλε Άλο-γο BάνιαςΘεσσαλονίκη19947 Όπως καθιερώθηκε από τονMichael Fried στη μελέτη τουAbsorption and Theatricality Painting and Beholder in the Age of Diderot University of Chicago Press Σικάγο19808 Ως παραπομπή στην έντασημεταξύ sujet και τίτλου στο πλαί-σιο του genre θα πρέπει να δια-βάσουμε το σχόλιο του TώνηΣπητέρη (βλ Tώνης ΣπητέρηςΔάσκαλοιτηςελληνικήςζωγραφι-κήςτου19ουκαιτου20ούαιώναKαστανιώτης Aθήνα 1982 σελ102)οοποίοςλέειγιατονΓύζηκαιτην ηθογραφία γενικά ότι laquoτο με-γάλοπρόβλημα(hellip)πουαπασχο-λεί [τον Γύζη]ndash όπως και πληθώ-ρα ξένων δασκάλων (hellip) είναι τοlaquoθέμαraquoκύριοκριτήριογιατοκοι-νόπουαποτελείτηνπελατείατουζωγράφουraquo9 Μισιρλή1996σελ15210H μεταφορική αυτή σχέ-ση αφορά αρχικά στη γραμμα-τείατουμοναχού-αναγνώστηBλIvan Illich In the Vineyard of the Text A Commentary to Hughrsquos Didascalicon the University ofChicagoPressΣικάγοκαιΛονδί-νο 1993 κυρίως κεφ 1 ReadingTowardWisdom

μία μπούκλα των μαλλιών του κοριτσιού καταφεύγει δηλα-δή σε ένα νευρικό μνημοτεχνικό βοήθημα αφετέρου δείχνει στην καρδιά παραπέμποντας και στη σωματική αναφορά στην ετυμολογία της λέξης αποστήθιση (ανάλογη και στην αγγλική περίφραση για την αποστήθιση learning by heart)

Tα δύο δάκτυλα δημιουργούν ένα είδος ημικυκλικού πλαισίου του σώματος του κοριτσιού Yπερερμηνεύοντας ίσως θα μπορούσαμε να δούμε στην προστατευτική αυτή πλαισίωση του σώματος μαζί με την πόζα και το βλέμμα του κοριτσιού το μορφολογικό επισφράγισμα της lsquoαπορρό-φησηςrsquo7 ως μίας κατάστασης απόλυτης μετοχής μετοχής σε αυτήν την περίπτωση στη διαδικασία της Memorisierung σε κάτι στο οποίο ο θεατής δεν έχει καμία πρόσβαση

Δεν ξέρουμε τι διαβάζει το κορίτσι αλλά ούτε και είμαστε σίγουροι αν σκέφτεται αυτά που μόλις διάβασε Tο κενό γιrsquo αυτό και αμφιλεγόμενο βλέμμα του είναι βλέμμα προσευχής ονειροπόλησης απόσπασης από εξωτερικό ερέθισμα ή βαθιάς συγκέντρωσης Aυτό το βλέμμα βαφτίζεται Άποστήθισηrsquo H αμείλικτη σαφήνεια του τίτλου αγκυροβολεί και εξημερώνει νοηματικά την lsquoαπορρόφησηrsquo8 H εικόνα περιγράφει μία εσω-τερική διεργασία την ώρα που αυτή επιτελείται και ο τίτλος προσπαθεί να καταστήσει τη διεργασία αυτή ορατή ως να ήταν μία δραστηριότητα που περιγράφεται εικαστικά

H laquoεξιδανίκευση στην έκφρασηraquo στοιχειοθετείται από τα laquoλαμπερά αλλά ονειρικά μάτια του παιδιού και το διάφανο φως που το διαπερνά και το μεταμορφώνειraquo με τα λόγια της Mισιρλή9 Παραφράζοντας την περιγραφή αυτή θα λέγαμε H χάρη του κοριτσιού και το φως που το λούζει επενδύουν τη δραστηριότητά του με ηθικά νοήματα Kαθιερωμένη στη ζωγραφική συμβολική γλώσσα είναι άλλωστε η σχέση της μελέτης και του φωτός ως μεταφοράς για την παρείσφρυση της γνώσης στο μυαλό του αναγνώστη και της ανάδυσης του υποκειμένου μέσω αυτής της ανάγνωσης-διαυγασμού ήδη από τον δωδέκατο αιώνα10 καθώς και η επιμονή αυτής

5


11J Hillis Miller Illustration Harvard University Press Κέ-μπριτζΜας199212ΟΚωτίδης(1995σελ36)πα-ραθέτει αυτά τα λόγια της ΠΣΔέλτα[π1884έναχρόνοδηλαδήμετάτηνπρώτηέκθεσηστηΓερμα-νίατηςlsquoAποστήθισηςrsquo]γιανατονί-σει τοσχόλιό τουγια τονπίνακατουΓύζη|13Αφροδίτη Κούρια lsquoΕισαγωγήrsquoστοΚούρια καιΟράτη (επιμ)Το Παιδί 1991σελ1914 Παραθέτω μόνον ένα πρό-σφατο άρθρο και εκτενές συλλο-γικό έργο από την αναπτυσσό-μενηβιβλιογραφίαγια το ζήτημαGarrettStewartlsquoPaintedReadersNarrative Regressrsquo Narrative 11 2 2003 125-176 James RavenHelen Small και Naomi Tadmor(επιμ) The Practice and Repre-sentation of Reading CambridgeCambridgeUniversityPress1996

της μεταφοράς στη σχέση φωτός και αναπαράστασης του γραπτού κειμένου τον δέκατο ένατο αιώνα11

H εύγλωττη αυτή μεταφορά επεκτείνει την ηθική διάστα-ση της απομνημόνευσης Tο κορίτσι μαθαίνει τον κανόνα δραστηριότητα που ταυτίζεται με το γεγονός ότι μαθαίνει την αναγκαιότητα του κανόνα γνώση η οποία με τη σειρά της αρθρώνεται με την πλήρη συγκέντρωσή της στον τρόπο της εκμάθησης του κανόνα Mέθοδος εκμάθησης περιεχό-μενο του μαθήματος και δέον της παιδείας γίνονται ένα και το αυτό Η lsquoΑποστήθισηrsquo καταφέρνει να αποδώσει το laquoανια-ρό παπαγάλισμα λέξεων χωρίς νόημα και τον εκνευριστικό κόπο να μελετάς και να μαθαίνεις απrsquo έξω σελίδες ολόκλη-ρες που δεν τις καταλαβαίνειςraquo κατά την άποψη της ΠΣ Δέλτα (την εποχή περίπου που εκτέθηκε ο πίνακας)12 με άλλα λόγια την οδύνη και πιθανόν την αμηχανία της μεθό-δου αυτής με τρυφερότητα και επιδοκιμασία

Έχει παρατηρηθεί η laquoεπίμονη παρουσία του βιβλίου [στο έργο του Γύζη]raquo που μοιάζει απαραίτητο lsquoεξάρτημαrsquo των παιδικών πορτραίτωνraquo13 Αδικούμε όμως κατάφωρα τον ει-κονολογικό τόπο του αναγνώστη (και της αναγνώστριας) μιλώντας για το βιβλίο ως ldquoεξάρτημαrdquo και όχι ως πολλα-πλά φορτισμένο έμβλημα στη δυτική ζωγραφική14 Eίναι δύσκολο να μην αναγνωρίσουμε στην πρωταγωνίστρια μια αναγνώστρια επιδεκτική μαθήσεως αλλά κατrsquo επέκταση κα-τάλληλη να δεχτεί και να μετασχηματίσει ένα μήνυμα και μάλιστα ένα μήνυμα με ηθική βαρύτητα

Για τη σχέση ανάγνωσης και παρθενίας από τον δέκατο πέμπτο αιώνα laquoμέχρι σήμεραraquo ο Martin Burckhardt σημει-ώνει ότι το laquoεικονογραφικό συνταίριασμαraquo της Παναγίας lsquoπαρθένουrsquo και του lsquoβιβλίουrsquo πολλαπλών αντιτύπων δεν εί-ναι μόνον laquoιστορικό [αφού πολλές εικόνες ευαγγελισμού του quattrocento συσχετίζονται σαφώς με την έλευση της τυπογραφίας] αλλά και δομικό Aν αναλύσουμε την ορολο-γία και τις έννοιες που επηρεάζουν την αναπαραγωγή των

6

6


15Martin Burckhardt Metamor-phosen von Raum und Zeit Ei-ne Geschichte der Wahrnehmung Campus Φρανκφούρτη και NέαYόρκη1997σελ139Kαισυνεχί-ζειοMπούρκχαρντlaquoΣκοπόςγίνε-ταικατάσυνέπειατοάμωμοντηςαναπαραγωγής Tο μέσο πρέπειναπαράγειμίατέλειαμίααβεβή-λωτηέκφρασηαυτούπουτοποθε-τήθηκεεντόςτουHαναγνώστριαπαρθένοςείναιτολευκότουχαρ-τιούόπουτυπώνονταιοιχαρακτή-ρεςτωνγραμμάτωνκαιείναιακρι-βώςηπαρθενίατηςπουεπιτρέπειστονΘεόπουκυοφορείναπαρα-μείνειαμόλυντοςαπότηνκατώτε-ρη ανθρώπινη φύση Mε κάποιαυπερβολή θα μπορούσαμε ναπούμεότιη εικόνα τηςπαρθένουαναγνώστριας διατυπώνει εντέλειτοφάντασματηςτεχνικήςαναπα-ραγωγής την παρθενία-μηχανήτην τέλεια μήτρα [matrix]raquo [μτφδικήμου]16Γιαένανσυσχετισμότουθέμα-τοςτηςεγκύουγυναίκαςστοέργοτου Jan Vermeer με το θέμα τουδημιουργικού καλλιτέχνη και τηνυπέρβασηαυτούτουσυσχετισμούμέσω των πρωτοποριακών ιατρι-κώνσυζητήσεων για τησύλληψηκαι την κύηση από συγχρόνουςκαισυντοπίτεςτουκαλλιτέχνηβλKarin Leonhard lsquoVermeerrsquos Preg-nant Women On human gener-ation and pictorial representa-tionrsquo στοArt History τόμ 25 αρ3Iούνιος2002σσ293-318Γιατην ένταση μεταξύ αναπαριστώ-μενου κειμένου (μέσω της ανα-παράστασης τουβιβλίουστηζω-γραφικήτωνπροραφαηλιτών)και

έντυπων μέσων αναγνωρίζουμε αναγκαστικά ότι έχουμε να κάνουμε όχι μόνο με μία μορφή lsquoτεχνητής γονιμοποίησηςrsquo αλλά ότι το ιδεώδες σε αυτήν τη διαδικασία της αναπαρα-γωγής είναι η παραγωγή του lsquoαυθεντικού ομοιώματοςrsquo με αυτό το μέσο ndash με άλλα λόγια ότι το ιδεώδες έγκειται στην παρθενικότητα της διαδικασίας αναπαραγωγήςraquo15 H απο-δοχή ότι έχει ιδιαίτερη ερμηνευτική αξία η μεταφορά της ανθρώπινης αναπαραγωγής μέσω της αμώμου συλλήψεως στη ζωγραφική και την τυπογραφία έχει βέβαια ποικίλες συνέπειες για την αντίληψη της δυτικής ζωγραφικής16

Ένα προγονικό παράδειγμα ήδη από τον δέκατο τέταρτο αιώνα θα μπορούσε να είναι η δεικτική σήμανση σε έναν από τους γνωστότερους lsquoΕυαγγελισμούςrsquo εκείνον της Πινακο-

Εικ 2 Duccio ευαγγελισμός

7


των οπτικών ποιοτήτων της εικό-νας (που τονίζουν την υλικότητατηςμπογιάςκαιτουχρώματος)καιγιατοσημείοόπουηέντασηαυτήανακαλεί τηνέννοια τουlaquoαδιαμε-σολάβητουraquo της διαδικασίας τηςαναπαράστασηςβλDavidPetersCorbettlsquoVisualityandunmediationinBurne-JonesrsquosLaus VenerisrsquoστοArt History τόμ24αρ1Φεβρου-άριος2001σσ83-10217Mια ενδιαφέρουσα συσχέτι-σητουθέματοςτουευαγγελισμούκαι της ανάγνωσης στην οποίαστηρίζομαι στο παρόν παρου-σιάζει ο John DruryPainting the Word Christian Pictures and their Meanings Yale University PressNιου Xέιβεν 1999 κυρίως το κε-φάλαιο 3 The Incarnation of theWordandtheWords18Tο έργο ανήκει σήμερα στοMuseumBoymans-vanBeuningenενώωςτο1949ανήκεστησυλλογήτουEarlofCrawfordampBalcarresHaighWallWiganστηνAγγλίαEί-ναιπιθανόνοΓύζηςναείχεέρθεισεεπαφήμετονπίνακαόχιωστό-σο στο Mόναχο Kατά μία άπο-ψηβέβαιαηοποίαδιατυπώθηκεόμωςμετά την εποχή τουΓύζηηπατρότητατουέργουείναιαμφίβο-ληChristopherBrownJanKelchκαι Pieter van Thiel Rembrandt The Master and his Workshop Paintings κατάλογοςέκθεσης(στοAltes Museum του Bερολίνου τοRijksmuseumτουΆμστερνταμκαιστηNationalGalleryτουΛονδίνου1991-1992)YaleUniversityPressκαι National Gallery PublicationsΛονδίνο1991σελ25419Iστορία τουαπόκρυφουβιβλι-κούκειμένουΤωβίαςτουπροφήτη

θήκης του Λονδίνου (1311) του Duccio [εικ 2]17 O δείκτης της Παναγίας δείχνει στον τόμο που κρατά στο άλλο χέρι δηλαδή στο Kατά Λουκάν ευαγγέλιο στο οποίο περιγράφε-ται ολόκληρη η απεικονιζόμενη σκηνή Aν ακολουθήσουμε τη φορά τη δείκτη οδηγούμαστε διαμέσου του κειμένου έξω από τον πίνακα ο οποίος αποτελούσε την κεντρική εικόνα της predella della Maestά στη Σιένα κατευθείαν στις ανα-παραστάσεις από τη μετέπειτα ζωή της Παναγίας που περι-στοίχιζαν την κεντρική εικόνα

ΠAPEKBAΣH Pέμπραντ lsquoO Tίτος στο θρανίο τουrsquo 1655

H συνειδητή επίσκεψη των μεγάλων δασκάλων της Oλλαν-δίας και της Φλάνδρας του 17ου αιώνα γενικότερα μάλιστα της μπαρόκ ηθογραφίας και προσωπογραφίας από τη σχο-λή του Mονάχου δεν θα μπορούσε παρά να εφορμάται τόσο από ένα μορφοτεχνικό ενδιαφέρον όσο και από μία επένδυ-ση της ζωγραφικής με συγκεκριμένα ιδεολογικά νοήματα Xωρίς να υπονοούμε ότι η lsquoAποστήθισηrsquo έχει κάποιο άμεσο θεματικό πρότυπο αν συνεξετάσουμε την lsquoAποστήθισηrsquo με έναν πίνακα του γνωστού στον Γύζη Pέμπραντ θα αντιλη-φθούμε τη βαρύτητα της δισημίας στην πραγμάτευση του θέματος του παιδιού με το βιβλίο και τη χρήση του θέματος αυτού στο όριο της ανεκδοτολογίας και του πορτραίτου

Oι βιογράφοι και ιστορικοί της τέχνης που έχουν ασχο-ληθεί με τον lsquoTίτο στο θρανίο τουrsquo (1655)18 [εικ 3] προσω-πογραφία του γιου του Pέμπραντ και της Σάσκια μπροστά σε μία στίβα χαρτιά δεν συμφωνούν για το τι ακριβώς κάνει εκείνη τη στιγμή το παιδί Yπάρχει μάλιστα και μία ενδι-αφέρουσα εξέλιξη στους σχολιασμούς του θέματος αυτού του πίνακα O Tίτος ζωγραφισμένος την εποχή που ο Pέ-μπραντ δουλεύει μία σειρά εικόνων για την ιστορία του Tω-βίτ19 σύμφωνα με τις διαδοχικές ερμηνείες που έχει δεχτεί laquoεγκύπτει στη μονότονη και ευτελή δραστηριότητα της

8

8


Zαχαρίαπουαλληγορείτησχέσηπατέρακαιγιου20Mιαπρόσφατηκαιεμπεριστα-τωμένη πραγμάτευση του Tίτου στο θρανίό τουκαταλήγειστοσυ-μπέρασμα ότι laquoδεν υπάρχει αμ-φιβολία ότι το αγόρι συλλογίζε-ται [is brooding] (hellip)Hστιγμιαίαπόζα [τηςmelancholia] δενπερι-έχειμελαγχολίαθλίψηήοκνηρίαμα αναφέρεται στις ιδέες που δι-ασχίζουν το μυαλό τουraquo Bλ γιαμία σύντομη γενεαλογία των ερ-μηνειώντουπίνακατουTίτουπρο-σφέρουν οι Brown Kelch ThielRembrandt 1991σελ257

σχολικής μελέτηςraquo κατόπιν οραματίζεται το δημιουργικό του μέλλον μέσω της laquoπόζας του μελαγχολικού στοχαστήraquo στοχάζεται αυτά που έχει μόλις διαβάσει (απορροφώντας τα όνειρα που προβάλλει σε αυτόν ο ιδιοφυιής καλλιτέχνης πατέρας του) laquoσυγγράφει τη διαθήκη του υπέρ του πατέρα τουraquo ή έχει αφαιρεθεί από έναν στιγμιαίο συλλογισμόraquo20 O Julius Held θεωρεί ότι στο έργο lsquoO Tίτος στο θρανίο τουrsquo

Εικ 3 Pέμπραντ lsquoO Tίτος στο θρανίο τουrsquo 1655

9


21 JuliusHeldRembrandt Studies Princeton University Press Πρίν- Πρίν-στον Nιου Tζέρσυ 1991 [1969]σελ13622Γνωστό απόσπασμα από ταMαθήματα Aισθητικής 3III [1818-1829]τουXέγκελBλμιαενδιαφέ-ρουσα πραγμάτευση της εγελια-νήςυπεράσπισηςττηςολλανδικήςζωγραφικήςστονZεράρMπραO Xέγκελ και η Tέχνη μτφ Σ Πα-σχάληςεπιμΓBώκοςΠατάκηςAθήνα2000[1989]σσ33-5423ΒλKωτίδης1995σελ36βλπαραπάνω

laquoπαρατηρούμε τον Tίτο να στοχάζεται [pondering] πάνω στο σχολικό του μάθημαraquo21

Aντίστοιχα με τον lsquoTίτοrsquo το κορίτσι στην lsquoAποστήθισηrsquo φαίνεται να διαρρηγνύει το ηθογραφικό θέμα στο βαθμό που η στάση της πρωταγωνίστριας αμφιταλαντεύεται με-ταξύ της συγκέντρωσης και της απόσπασης Eίναι ωστό-σο ένας πίνακας par excellence ηθογραφικός αν δεχτούμε ότι τελικά αναπαριστά με έναν επίκαιρο για την εποχή του τρόπο μία στιγμή από την laquoKυριακή της ζωήςraquo που laquoεξι-σορροπεί τα πάντα και απομακρύνει το Kακόraquo αν δεχτούμε δηλαδή ως εννοιολογικό πλαίσιο της ηθογραφίας τα νοή-ματα με την οποία ο Xέγκελ επενδύει την ολλανδική σκηνή καθημερινών σκηνών του 17ου αιώνα22

Στο διαλεκτικό αυτό σχήμα του Xέγκελ το εθνικό πνεύ-μα των Oλλανδών υπερβαίνει την ισπανική απειλή και τους περιορισμούς της φύσης διαμέσου της εργασίας και -με μία ξεκάθαρη αναλογία αναλογία πολιτικής και μορφοπλαστι-κής ιδεολογίας- η ζωγραφική καθημερινών σκηνών αναπα-ριστά αυτήν την υπέρβαση ως μία νέα θρησκευτική σχέση που συγκροτεί την εθνική κοινότητα των Oλλανδών Aν αντίστοιχα δεχτούμε ότι πρόθεση του Γύζη ήταν να χρησι-μοποιήσει την ηθική λειτουργία της ζωγραφικής του 17ου αιώνα δρώντας ο ίδιος ένας επιτυχημένος διασπορικός Έλληνας καλλιτέχνης που σπουδάζει και αναγνωρίζεται στην Aκαδημία του Mονάχου στο συνειρμικό σύμπαν των πολιτικών νοημάτων που έχει η εκπαίδευση και η πολιτισμι-κή καθυστέρηση23 τότε πράγματι η lsquoAποστήθισηrsquo πληροί τις lsquoιδεαλιστικέςrsquo μας προδιαγραφές

Προκαταρκτικά συμπεράσματα

Tο αναπαριστώμενο laquoκοράσιονraquo συλλαμβάνεται στο κα-τώφλι της ενηλικίωσης - η κόκκινη κορδέλα πάνω στο ροζ φόρεμα και το αφρόντιστο νύχι24 βρίσκονται σε μία αντιστι-

10

10


24BλMισιρλή1996σελ152

κτική μεταξύ τους σχέση Oι παραπομπές στην εικονογρα-φία του ευαγγελισμού είναι ξεκάθαρες και μας οδηγούν στο επόμενο ερμηνευτικό επίπεδο H παρθενία του κοριτσιού και η καθοριστική παρουσία του βιβλίου παραπέμπουν στην ετοιμότητα του κοριτσιού να μάθει ως tabula rasa είναι ο πιο ευπρόσδεκτος φορέας του laquoκαλού μηνύματοςraquo Στην αναλογία της αποστήθισης ως στιγμής ευαγγελισμού το κορίτσι δεν θα στρεβλώσει το μήνυμα του μαθήματος και θα το αναπαράγει μέσω της αμώμου αυτής συλλήψεως με τον δέοντα τρόπο (ως laquoαυθεντικό αντίγραφοraquo)

Συνοψίζοντας ένα ήδη συνοπτικό επιχείρημα Στην ελ-ληνική εκπαιδευτική ρητορική η αποστήθιση απέκτησε από την αρχή αρνητικές τοπικές σημασίες Ωστόσο αν προσεγγίσουμε την rsquoAποστήθισηrsquo μέσα από τις τυπολογί-ες του παιδιού-αναγνώστη και της γυναίκας αναγνώστριας θα φτάσουμε στην εικονολογική μήτρα του ευαγγελισμού (και δευτερευόντως σε έναν γενικότερο εικονολογικό τύπο αυτόν της θεοφάνειας25) Στόχος μας να εκτιμήσουμε την lsquoAποστήθισηrsquo ως ηθογραφικό έργο που ξεπερνά την ηθο-γραφία αξιοποιώντας όλες τις ιδεαλιστικές της δυνατότη-τές μέσα από τις εθνικές και της πολιτισμικές μεταφορές της παιδείας ως ευαγγελισμού O χειρισμός αυτός προϋποθέτει μια συνειδητή εκ μέρους του Γύζη πραγμάτευση των μετα-φορών της αναπαραγωγής που είναι παρούσες στην ιστο-ρία της δυτικής ζωγραφικής Στις μεταφορικές σχέσεις αν-θρώπινης και τυπογραφικής αναπαραγωγής βρίσκουμε τις σχέσεις του πρωτότυπου Θείου Λόγου προς το αυθεντικό αντίγραφο του Θεού προς τον (κατrsquo ομοίωσιν) Θεάνθρωπο και κατrsquo επέκταση σύμφωνα με την εξελικτική μεταφορά του δέκατου ένατου αιώνα του ευρωπαϊκού πολιτισμού και της ενηλικίωσης των εθνών

O Γύζης ενδιαφέρεται να συλλάβει μία στιγμή με ιδιαίτε-ρη χρονικότητα Aφενός η σκηνή είναι laquoανεκδοτολογικήraquo αφού το κορίτσι σύμφωνα με τον τίτλο επιτελεί μια επανα-

11


25βλGeorgeSavran lsquoTheopha-GeorgeSavran lsquoTheopha-nyasTypeScenersquoProoftext τόμ23 αρ 2 άνοιξη 2003 σσ 119-149όπουεντάσσειτονευαγγελι-σμόμαζίμετοκάλεσμακαιτιςδι-ηγήσεις ονείρων στη μεσαιωνικήγραμματεία και ζωγραφική με βι-βλική θεματολογία στο μεγαθέματηςlsquoθεοφάνειαςrsquo26lsquoTο Παραμύθι της Γιαγιάςrsquo τουΓύζη1884lsquoTαOρφανάrsquo(1871)τουίδιουηlsquoMητρικήΣτοργήrsquoτουΓεωρ-γίουIακωβίδητουίδιουηlsquoΠαιδικήΣυναυλίαrsquolsquoTοΠαιδίμετηΣβούραrsquoτουΠερικλήΠανταζήΒλNάταληΣάκκουλα laquoH τιμή τιμή δεν έχειraquoστιςEπτά Hμέρες Kαθημερινή Kυ-ριακή13Mαρτίου2005σσ15-21σελ1927Κωτίδης1995σελ36

λαμβανόμενη δραστηριότητα (την εκμάθηση του μαθήμα-τος) αφετέρου αποτυπώνει μία ιδιαίτερη έκφραση αυτής της δραστηριότητας (το κορίτσι έχει μισοκλείσει το βιβλίο κοιτά ψηλά και παίζει με μία της μπούκλα) O ζωγράφος με άλλα λόγια επιλέγοντας ένα τέτοιο θέμα και προχωρώντας σε αυτήν την πραγμάτευσή του με απώτερο στόχο την ταύ-τιση των αισθητικών και των ηθικών νοημάτων επιτελεί μία ανάλογη ενέργεια με την πρωταγωνίστριά του Mέθοδος περιεχόμενο και δέον του κανόνα είναι γιrsquo αυτόν ένα με όλες τις δυσκολίες και την αμφιβολία του για το αποτέλε-σμα

Στον κατάλογο των πιο ακριβοπληρωμένων έργων Eλλή-νων ζωγράφων του 19ου αιώνα υπάρχουν πολλές απεικο-νίσεις παιδιών26 Tο θέμα του παιδιού είναι από μόνο του ελκυστικό Δεν είναι όμως αμελητέο το ότι ο πιο ακριβο-πληρωμένος πίνακας Έλληνα ζωγράφου του 19ου αιώνα εί-ναι το lsquoKρυφό Σχολιόrsquo (1975-1886) H lsquoAποστήθισηrsquo είναι η άλλη όψη του lsquoKρυφού Σχολιούrsquo του Γύζη αφού αποτελεί ένα ανάλογο σχόλιο στην εκπαιδευτική διαδικασία που συ-σχετίζει μεταξύ τους τη γνώση την προσευχή την παιδική ηλικία και την εθνική ωρίμανση

Μέσα από μεταφορές ζωντανές στην παράδοση της ζω-γραφικής και σίγουρα καίριες για τον Γύζη σε μια εποχή που επισκεπτόταν το μπαρόκ με σεβασμό και περιέργεια καταλή-γουμε σε μία προσέγγιση της lsquoAποστήθισηςrsquo που ερμηνεύει ίσως και γιατί πρόκειται για laquoένα από τα πιο ελκυστικά έργα του ακαδημαϊκού λεξιλογίουraquo27 H λιτή υπαινικτικότητα με την οποία ο πίνακας αναφέρεται στην εικονολογική του πα-ράδοση μας δίνει το μέτρο ενός επίκαιρου και γιrsquo αυτό ανθε-κτικού έργου ndash ενός έργου με ουμανιστικές φιλοδοξίες που μιλά τη γλώσσα της εποχής του επειδή την κατανοεί και την επεξεργάζεται πέρα από τις συγκυριακές της ερμηνείες

Ο Γύζης διαπραγματεύεται εδώ μαζί με πολλούς συγ-χρόνους του μία μπαρόκ προβληματική η οποία ενδιαφέ-

12

12


ρεται για το θέμα και τα ηθικά του νοήματα ταυτόχρονα όμως και για την πρόσληψη και τα νοήματα της ίδιας της ζωγραφικής Αν θέλουμε να αναγνωρίσουμε και τον ίδιο τον Γύζη ως ερευνητή και ερμηνευτή του μπαρόκ στην επιλογή και την επεξεργασία του θέματός του η lsquoΑποστήθισηrsquo μας δίνει μια αφορμή να ξαναμιλήσουμε για τη μέθοδο όχι τόσο ως μία διαδικασία a priori συνδεδεμένη με το περιεχόμενο όπως θα ήθελαν ίσως οι σχετικιστές αλλά ως μία συνεχή οικοδόμηση του περιεχομένου εν ονόματι ενός κοινού νοή-ματος (και αντίστοιχα μίας νοερής κοινότητας) H προσπά-θεια για την αποστήθιση του ωφέλιμου μαθήματος όπως και για την απόδοση του τέλειου ιδεαλιστικού ηθογραφι-κού πίνακα ξαναθέτει το ζήτημα του ίδιου του μαθήματος της ίδιας της ζωγραφικής

2

2


4 Nέλλη Mισιρλή Nικόλαος Γύ-ζης1842-1901 Aδάμ Aθήνα1996σελ1525 Marcel Montandon Gysis σειράKuumlnstlermonographien MπίλεφελντκαιΛειψία1902εισαγωγήτουFvonLenbach Mαρίνος Kαλλιγάς Nικό-λαος Γύζης MIETAθήνα1995 [αʹ έκδ1981]Γιατηνταυτότητατουέρ-γου και τις βιβλιογραφικές αναφορέςσεαυτόβλκαιτονκατάλογο(μεεξώ-φυλλο αναπαραγωγή της lsquoΑποστήθι-σηςrsquo του Γύζη)AφροδίτηKούρια καιΕιρήνηΟράτη(επιμ)Tο παιδί στη νεο-ελληνική τέχνη 19ος-20όςαιώναςκα-τάλογος έκθεσης Yπουργείο Πολιτι-σμούEθνικήΠινακοθήκηMουσείουAλεξάνδρουΣούτζου εκδόσειςAδάμλήμμαlsquoHAποστήθιση΄1883[συγγρα-φέας NέλληMισυρλή] Tο έργο (λά-δισεξύλο74x63εκΥπογραφήκαιχρονολογίαστοκέντροιδιωτικήσυλ-λογή)εκτέθηκεμίαφοράτο1883στοGlaspalastκαιάλλημίαστοστηνEται-ρείαΦιλοτέχνωντο1928μαζίμεελαι-ογραφίες μελέτες καισχέδια τουΓύ-ζηlaquoOίδιοςστοαυτοβιογραφικότουσημείωμα (1892) που έγραψε για τοYπουργείοτηςΓαλλίαςπουτουυπέ-βαλετηνπαράκλησηνααναφέρειτιςδιακρίσεις και τα πιο σημαντικά καιαγαπημένατουέργατοσυγκαταλέγειανάμεσασεαυτάraquo

laquoεκφράζεται και στη ζωγραφικήraquo H Nέλλη Mισιρλή στην εξαντλητική μελέτη της για τον Γύζη εντάσσει την lsquoAποστή-θισηrsquo στα έργα που ενδιαφέρονται για την laquoαπόδοση μιας συγκεκριμένης λειτουργίας με πρωταγωνιστή ένα μόνο πρόσωπο που παρουσιάζεται σε πρώτο πλάνο και μέσα σε ουδέτερο φόντοraquo4 Η θεμελιώδης βιογραφία του Γύζη από τον Mαρίνο Kαλλιγά η οποία με τη σειρά της προϋπέθεσε τη μελέτη του M Montandon5 διατηρούν αδιάρρηκτο το πέπλο του αινίγματος του πίνακα

Tα σχόλια που έχουν ως τώρα γραφτεί για τον πίνακα6 μας υποδεικνύουν τους τρόπους που μπορούμε να προ-σεγγίσουμε την lsquoAποστήθισηrsquo Aναζητούμε λοιπόν τη laquoσυ-γκεκριμένη λειτουργίαraquo που επιτελεί η πρωταγωνίστρια στο πλαίσιο του laquoενδιαφέροντος για την εκπαίδευσηraquo Aν εμβαθύνουμε λίγο σε όσα έχουν αποσιωπηθεί ως αυτονόη-τα (επειδή είναι πράγματι αυτονόητα) ίσως να κερδίσου-με λίγο ακόμη από το μυστήριο της συγκεκριμένης εικό-νας Πρόκειται για ένα κέρδος που μάλλον αναστηλώνει την lsquoAποστήθισηrsquo παρά την αποκαθηλώνει γιατί όσο την εντάσσουμε στο εικονολογικό της παρελθόν τόσο η εικόνα γίνεται πιο ξένη προς τον τίτλο της και τόσο η ένταση που δημιουργείται μεταξύ τίτλου και εικόνας γίνεται πιο επίκαι-ρη στην εποχή της

Mεταφορές της αναπαραγωγής

Tο laquoκοράσιονraquo της lsquoAποστήθισηςrsquo σημειολογεί εύγλωττα τη δραστηριότητά του με μια στάση που πρέπει να συσχε-τίσουμε με τη συμβολική οικονομία τόσο των αντικειμένων μέσα στον πίνακα όσο και της οπτικής γωνίας από την οποία το βλέπουμε O δείκτης του δεξιού χεριού οδηγεί στις σελί-δες του προσωρινά κλειστού βιβλίου (τα υπόλοιπα δάκτυ-λα κρατούν τη σελίδα που μελετούσε) ενώ ο δείκτης του αριστερού χεριού επιτελεί δύο λειτουργίες Aφενός παίζει με

3



4

4







5







6

6






7







8

8





9








10

10






11







12

12



3



4

4







5







6

6






7







8

8





9








10

10






11







12

12



4

4







5







6

6






7







8

8





9








10

10






11







12

12



5







6

6






7







8

8





9








10

10






11







12

12



6

6






7







8

8





9








10

10






11







12

12



7







8

8





9








10

10






11







12

12



8

8





9








10

10






11







12

12



9








10

10






11







12

12



10

10






11







12

12



11







12

12



12

12



Η ανάγνωση ως ευαγγελισμός σε έναν ηθογραφικό πίνακα

Documents

Transcript of Η ανάγνωση ως ευαγγελισμός σε έναν ηθογραφικό πίνακα