Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλωνκατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας (18ος-19ος αι.)1

Θεόδωρος Α. ΝημάςΗ ιδιαίτερη ανάπτυξη της παιδείας στην περιοχή Τρικάλων, και της Θεσσαλίαςγενικότερα, κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας είναι ένα γεγονός, το οποίο μό-λις τις τελευταίες δεκαετίες άρχισε να ερευνάται και να μελετάται συστηματικάπαίρνοντας σιγά-σιγά τη θέση που του ταιριάζει στο μεγάλο κεφάλαιο του Νεοελ-ληνικού Διαφωτισμού2. Ελάχιστα όμως είναι γνωστό ότι στα Βλαχοχώρια της Θεσ-σαλίας (περιοχών Τρικάλων και Ελασσόνας) έγιναν σημαντικές εκπαιδευτικέςπροσπάθειες κατά τους τελευταίους αιώνες της Τουρκοκρατίας. Μετην παρούσαμελέτη επιχειρείται η διερεύνηση των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων στα Βλαχο-χώρια του Ν. Τρικάλων.Η συμβολή των μονών των Μετεώρων, αλλά και των άλλων γειτονικών με αυ-τά, στην ίδρυση και λειτουργία σχολείων στη γύρω περιοχή καθ’ όλη τη διάρκειατης Τουρκοκρατίας είναι γνωστή3. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με το ότι σταΜετέωρα εμόναζαν αρκετοί εγγράμματοι Βλάχοι, αλλά και το ότι πολλοί από αυ-τούς ανήλθαν στα ύπατα ιερατικά αξιώματα (πατριάρχες, μητροπολίτες, επίσκο-ποι) εξηγεί γιατί στην ορεινή περιοχή του Ασπροποτάμου, κατά τους τελευταίουςαιώνες της δουλείας, σημειώθηκε μία αξιόλογη παιδευτική κίνηση. Ακόμη πρέπεινα σημειωθεί ότι το 1778 είχε περάσει από εκεί ο ιεραπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός,ο οποίος ίδρυσε κοινά σχολεία4. Γι’ αυτό δεν είναι περίεργο πουαργότερα σε πολ-λά Βλαχοχώρια της περιοχής αρκετοί μιλούσαν ξένες γλώσσες (γαλλικά, ιταλικά,1. Μέρος της παρούσας μελέτης με τον τίτλο Η συμβολή της τοπικής Εκκλησίας ≪στην ανάπτυξητης παιδείας κατά την Τουρκοκρατία στην Καλαμπάκα και την ευρύτερη περιοχή της δημοσιεύεται≫στον τόμο Η Καλαμπάκα μέσα από την Ιστορία της. Εισηγήσεις - Πρακτικά Γ΄ Ιστορικού ΣυνεδρίουΚαλαμπάκας (7-9 Σεπτεμβρίου 2007), τ. Β΄, Καλαμπάκα 2009, σσ. 63-81.

2. Βλ. σχετικά Θ. Α. ΝΗΜΑΣ, Η Εκπαίδευση στη Δυτική Θεσσαλία κατά την περίοδο της Τουρ-κοκρατίας. Συμβολή στη μελέτη του Θεσσαλικού Διαφωτισμού. Διδακτορική Διατριβή [Φ.Ι.ΛΟ.Σ. -Σειρά: Κείμενα και Μελέτες, αρ.9], Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 1995, passim.3. Θ. Α. ΝΗΜΑΣ, ό.π., σσ. 120 κε., 152-155, 359.4. Βλ. ΑΠ. Ε. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Δ΄. Τουρκοκρατία 1669-1812.Η οικονομική άνοδος και ο φωτισμός του Γένους, Θεσσαλονίκη 1973, σ. 435.ΘΕΣΣΑΛΙΚΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 1 (2011) 161-192Θεοδώρου Α. Νημά162γερμανικά), ήταν συνδρομητές σε διάφορες νέες εκδόσεις και διατηρούσαν πλού-σιες βιβλιοθήκες με έργα αρχαίων κλασικών συγγραφέων5.Α. ΤΑ ΣΧΟΛΕΊΑ ΣΤΑ ΒΛΑΧΟΧΩΡΙΑ ΤΟΥ ΑΣΠΡΟΠΟΤΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΥ-ΡΩ ΠΕΡΙΟΧΗΣΜε σειρά πρωτοϊδρύσεως στην ευρύτερη περιοχή Ασπροποτάμου, τηνπερίοδοτης Τουρκοκρατίας, λειτούργησαν τα εξής σχολεία:1. Το σχολείο στο ΧαλίκιΤο Χαλίκι είναι κτισμένο σε υψ. 1160 μ., στις ΝΑ πλαγιές του Περιστερίου(Λάκμου), εκεί όπου έχει τις πηγές του ο Αχελώος ποταμός, γνωστός στην περιοχήως Ασπροπόταμος, σε απόσταση 100 χιλμ. από τα Τρίκαλα. Στην απογραφή του1820 το Χαλίκι είχε 130 σπίτια, ενώ σήμερα κατοικείται μόνο τοκαλοκαίρι6.Υπάρχει μαρτυρία7 ότι στο Χαλίκι λειτουργούσε σχολείο από το Β΄μισό του ΙΗ΄αιώνα με δάσκαλο τον Άνθιμο Παπαδόπουλο από την Άρτα. Κοντά σ’αυτόν εκπαι-δεύτηκε ο Γεώργιος Μπαλδάνης8, ο οποίος αργότερα χρημάτισε δάσκαλος του αυτο-κράτορα της Ρωσίας Αλεξάνδρου Β΄ και του αδελφού του πρίγκιπα Κωνσταντίνου.Το 1790 υπηρετεί ως δάσκαλος στο χωριό του ο Χαλικιώτης Δημήτριος Πα-παϊωάννου, o oποίος υπήρξε και κωδικογράφος9.5. Λ. Α. ΑΡΣΕΝΙΟΥ, Η Θεσσαλία στην Τουρκοκρατία, Αθήνα, Επικαιρότητα, 1984, σσ. 94-95 * Θ.Α. ΝΗΜΑΣ, ό.π., σ. 152 κε.6. Θ. Α. ΝΗΜΑΣ, Τρίκαλα - Καλαμπάκα - Μετέωρα - Πίνδος - Χάσια (Γεωγραφία - Ιστορία -Μνημεία - Τουρισμός), Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 1987, σσ. 351-353.7. Στον Κουβαρά αναφέρονται τα εξής: Ο Γεώργιος Μπαλδάνης εγεννήθη περί το ≪1750 εις τοχωριό Ματζούκι κοντά εις τους Καλαρρύτες ・ έχασε μικρός την μητέρα του, οπού ήταν από το Χαλίκι,και ο πατέρας του ευρίσκονταν στην βενετιάν ・ εχάλασε το Ματζούκι, και εσκόρπισαν οι άνθρωποι

από τα βαριά δοσίματα και ο ρηθείς Γεώργιος με τον αδελφόν του Νικόλαον επήγαν στο Χαλίκι στουςιδικούς του, όπου ήταν διδάσκαλος της Ελληνικής γλώσσης κάποιος Άνθιμος Παπαδόπουλος αρτη-νός, εις τον οποίον εκπαιδεύτηκε ο Γεώργιος εξαίρετα την Ελληνικήν γλώσσαν .≫Το απόσπασμα στουΔΗΜ. Γ. ΚΑΛΟΥΣΙΟΥ, Ηπειρώτες (Ματσουκιώτες) δάσκαλοι στη Ρωσία , ≪ ≫ Ηπειρωτικό Ημερολόγιο1988, σ. 252.8. Ο Γεώργιος Μπαλδάνης για τη βελτίωση των σπουδών του μετέβη στη Βενετία και από εκείστο Λιβόρνο. Κατέληξε στην Πετρούπολη, όπου διέπρεψε στα γράμματα. Γνώριζε καλά την Ελληνικήγλώσσα, τη Ρωσσική, τη Γερμανική, την Ιταλική, τη Γαλλική και την Αγγλική. Ύστερα από εξετάσειςμεταξύ των μαθητών του Ελληνικού σχολείου της Πετρουπόλεως, κατ’ εντολήν τηςαυτοκράτειραςΑικατερίνης, επελέγη ο Γεώργιος Μπαλδάνης ως διδάσκαλος των υιών της Κωνσταντίνου και Αλε-ξάνδρου . Βλ. ΚΑΛΟΥΣΙΟΣ, ό.π., σ. 253. Βλ≫ . και LEAKE, Travels in Northern Greece, τ.Α΄, σ. 285:Beldani, who was made tutor to the Emperor Alexander, and his brother ≪

Constantine, by the EmpressCatharine, was a native of Matzuki .≫9. Στον Κώδικα 53 της Μονής Δουσίκου (έτους 1790), όπου η ακολουθία του αγίου ΜοδέστουΙεροσολύμων, ο κωδικογράφος σημειώνει τα στοιχεία του (φ. 15β): Δημήτριος ≪Παπαϊωάννου εκ κώ-Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )163Όπως γινόταν συνήθως τότε, το σχολείο στο Χαλίκι δεν λειτουργούσε διαρκώςαλλά με διακοπές, γιατί δεν ήταν εύκολη υπόθεση η εξεύρεση καιπληρωμήδιδασκάλου. Έτσι γύρω στο 1840 ο Χαλικιώτης ιερομόναχος Ιλαρίων Μαυρο-γεώργος, ο οποίος το 1835, μαζί με τους αδελφούς του Δαμιανό, Αυξέντιο καιΚυπριανό, είχε ιδρύσει το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία λίγο έξω από το Χαλίκι,επανίδρυσε και το σχολείο στο χωριό του. Στη διαθήκη10 του, η οποία συντάχθηκεστην Αθήνα στις 6 Μαρτίου 1871, αναφέρει σχετικώς: ≪ελογιζόμην ευτυχήςαπολαμβάνων τα αγαθά της ωραίας εκείνης φύσεως του Χαλικίου. Αλλά φθάσας ειςτην ηλικίαν εκείνην, καθ’ ην ο νους ζητεί τροφήν και ο άνθρωπος αρχίζει νασκέπτεται πρωίμως, είδον ότι έζων εις έρημον. Και τω όντι έρημος ήτο ο τόπος, διότικαι η πατρίς μου έλαβε τα όπλα υπέρ της ανεξαρτησίας της, αλλά το μέγεθος τωνεχθρικών δυνάμεων την κατέστρεψεν, οι δε διασωθέντες των κατοίκων διεσπάρησανεις άλλας χώρας, ώστε ολίγοι εξ αυτών συνεκεντρώθησαν πάλιν, αλλά ήσαν ολίγοικαι πένητες. Έλειπον όθεν από τον τόπον αυτόν τα κυριώτερα, Μοναστήρι και

Σχολείον. Το Μοναστήρι εις τους τόπους εκείνους δύναται να θεωρηθή και ευεργε-τικόν κατάστημα, διότι ο πεινασμένος ευρίσκει άρτον, ο οδοιπόρος άσυλον και οασθενής περίθαλψιν. Απεφάσισα όθεν να εναγκαλισθώ τον μοναχικόν βίον, όπωςελεύθερος από τα του κόσμου αφιερωθώ εις την πατρίδα μου, διό και έγινακαλόγερος και ηγωνίσθην ανενδότως διά την ανέγερσιν Μοναστηρίου και κατωρθώ-θη να καταρτισθή η εν Χαλικίω Μονή του Προφήτου Ηλιού. Μετά ταύτα ενησχο-λήθην εις κατάρτισιν Σχολής και μετά πολλών κόπων εκτίσθη το κτίριον εν τη ιδίαπόλει και ήρξαντο αι διδασκαλικαί παραδόσεις».Το 1858 το σχολείο αυτό λειτουργούσε στο Χαλίκι, όπως μας πληροφορεί οΓάλλος αρχαιολόγος Leon Heuzey, ο οποίος πέρασε από εκεί και σημειώνει ότιγνώρισε τον νεαρό (17 χρονών περίπου) δάσκαλο του σχολείου του Χαλικίου, οοποίος φαινόταν πολύ έξυπνος και φορούσε βελούδινο εξεζητημένο κοστούμι11.Αργότερα, κατά την τελευταία δεκαετία της Τουρκοκρατίας, το σχολείο Χαλι-κίου αναπτύχθηκε περισσότερο και είχε δύο διδασκάλους12.Το κτίριο του σχολείου κάηκε από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής στις 22Οκτωβρίου 1943.μης Χ:λ:κ: [=Χαλίκι] όντας παιδαγωγός εις την ιδίαν κώμην . Βλ. Φ. ΑΡ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ,≫

Συμβολή εις τους καταλόγους Ελλήνων κωδικογράφων , ≪ ≫ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών,45(1981-82) 277.10. Ι. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Επαρχία Καλαμπάκας , ≪ ≫ Τρικαλινά, 7 (1987) 213.* ΑΛ. Κ. ΧΑΤΖΗ-ΓΑΚΗΣ, Τ’ Ασπροπόταμο Πίνδου. Λαογραφικά, Αθήνα 1965, σ. 96.11. L. HEUZEY, Οδοιπορικό στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία το 1858. Μετάφραση: Χρ. Ι. Δη-μητρουλόπουλος, Σχόλια-Επιμέλεια: Θ. Α. Νημάς [Φ.Ι.ΛΟ.Σ - Σειρά: Κείμενα και Μελέτες, αρ.4],Θεσσαλονίκη, Αφοί Κυριακίδη, 1991, σ. 138.12. Ι. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, Επ. Καλαμπάκας, σ. 211.Θεοδώρου Α. Νημά164Ο Κλεινοβίτης πατριάρχης Αλεξανδρείας Ιερόθεος.2. Το σχολείο ΚλεινοβούΟ Κλεινοβός (σήμ. Κλεινός) είναι κτισμένος στις ανατολικές πλαγιές της Τριγ-γίας και απέχει από τα Τρίκαλα 57 χιλμ. Στο ορεινό αυτό βλαχοχώρι μαρτυρείται ηλειτουργία σχολείου από το 1797, όταν δίδασκε εκεί ο ιερεύς και διδάσκαλος Δη-≪μήτριος , ο οποίος τη χρονιά αυτή αναφέρεται, μαζί με άλλους Κλεινοβίτες, ως≫συνδρομητής στο βιβλίο Θησαυρός Γραμματικής του Τρικαλινού λογίου Κωνστα-ντίνου Καραϊωάννη13.13. ΚΩΝ. ΚΑΡΑΪΩΑΝΝΗΣ, Θησαυρός Γραμματικής, τ. Α΄-Β΄, Βούδα 1796-1797. Στον Β΄ τόμοαναφέρονται οι συνδρομητές του βιβλίου μεταξύ των οποίων και οι Κλεινοβίτες: ο επίσκοπος Στα-≪Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )165Το σχολείο του Κλεινοβού ενίσχυε τότε ο φωτισμένος Κλεινοβίτης επίσκοποςΣταγών Παΐσιος Β΄ (1784-1808)14.Έτσι δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι την περίοδο αυτή συναντούμε κάποιουςΚλεινοβίτες ως συνδρομητές σε επιστημονικά βιβλία της εποχής15.Από τον Κλεινοβό κατάγονταν αρκετοί λόγιοι, οι οποίοι διέπρεψαν στα εκ-κλησιαστικά πράγματα κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας16. Σημαντικότεροιαπό αυτούς ήταν: ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ματθαίος Β΄(1596, 1598-1602/3), ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Ιερόθεος Α΄ (1757-1845)17 και ο επίσκοποςΣταγών, Σηλυβρίας και Φιλιππουπόλεως Παΐσιος ( ; - 1822)18.γών Παΐσιος, [...] ο ιερεύς οικονόμος Κλεινοβού Γεώργιος, ο ιερεύς και διδάσκαλος Κλεινοβού Δημή-

τριος , καθώς και άλλοι εκ Κλινοβού . Πρβλ. ΔΙΟΝΥΣΙΑ Θ. ΝΗΜΑ - Θ. Α. ΝΗΜΑΣ, Ειδήσεις για≫ ≪ ≫ ≪τις δραστηριότητες Θεσσαλών λογίων στα προεπαναστατικά περιοδικά “Εφημερίς” (Βιέννη, 1791-1797) και “Ερμής ο Λόγιος” (Βιέννη, 1811-1821) , ≫ Τρικαλινά 18 (1998), 61-62.14. ΤΡ. Ε. ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ, Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας (Ελληνικά σχολεία από της αλώσεωςμέχρι Καποδιστρίου), τ. Α΄, Αθήνα 1936, σ. 233.15. Στο βιβλίο Σύνοψις των κωνικών τομών Γουΐδωνος του Γράνδη (Βιέννη 1802) αναφέρονται ωςσυνδρομητές οι εξής Κλεινοβίτες: Ο τιμιώτατος κυρ Γιαννούσιος παπά Χρήστου [...], ο τιμιώτατος≪κυρ Χρήστος Ευσταθίου [...], ο τιμιώτατος κυρ Θεόδωρος παπά Χρήστου [...], ο αιδεσιμολογιώτατοςοικονόμος του Κλεινοβού κυρ Γεώργιος ιερεύς . Βλ≫ . N. GAIDAGIS, Catalogul Cartilor Grecesti [BibliotecaCentrala Universitara “M. Eminescu”. Serviciul Bibliografic], Ιasi 1978, σ. 22. Αναφέρεται ε-πίσης ο κωδικογράφος του ΙΗ΄ αι. Νικόλαος εκ κώμης Κλινοβού ανάξιος και αμαρτωλός δούλος και≪ελάχιστος των μαθητών . Βλ. Φ.ΑΡ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Συμβολή... , σ. 298.≫ ≪ ≫16. Θ. Α. ΝΗΜΑΣ, Η Εκπαίδευση..., σσ. 215, 238-240.17. Ο Ιερόθεος γεννήθηκε στον Κλεινοβό το 1757. Το 1802 χειροτονήθηκε επίσκοπος Ζητουνίου(Λαμίας), το 1819 Παροναξίας και το 1820 Νικαίας. Το 1825 εξελέγη πατριάρχης Αλεξανδρείας, αξίω-μα το οποίο ετίμησε και ελάμπρυνε. Ανόρθωσε τα οικονομικά του Πατριαρχείου, ενίσχυσε την παιδεία.Απεβίωσε στις 8 Σεπτεμβρίου 1845, σε ηλικία 87 ετών, ύστερα από συνεχή πατριαρχία 21 ετών. Μεεντολή του διοικητή της Αιγύπτου Μωχαμέτ Αλή η σορός του μεταφέρθηκε με βασιλική πομπή στοΚάιρο, όπου και ετάφη στον πατριαρχικό ναό. Βλ. Θ. Α. ΝΗΜΑΣ, ό.π., σ. 240.18. Ο Παΐσιος γεννήθηκε στο δεύτερο μισό του ΙΗ΄ αι. στον Κλεινοβό και καταγόταν από αρχοντικήοικογένεια. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στη Σχολή Τρίκκης ・ αργότερα φοίτησε και στην ΠατριαρχικήΑκαδημία Κωνσταντινουπόλεως. Υπηρέτησε ως διάκονος του μητροπολίτη Λαρίσης Μελετίου. Στις 12Μαΐου 1784 χειροτονήθηκε επίσκοπος Σταγών, ως Παΐσιος Β΄, παρέμεινε δε στον θρόνο αυτόν ως το1808, οπότε παραιτήθηκε. Ο Τ. Γριτσόπουλος ( Η Σχολή Κουρουτσεσμέ , 1968, σ. 202) αναφέρει ότι ο≪ ≫Παΐσιος παραιτήθηκε από την Επισκοπή Σταγών το 1796, εκδοχή την οποία αντικρούει ο Ατέσης. Όπωςσημειώνει ο ίδιος στην Αυτοβιογραφία του εγκατέλειψε την Kαλαμπάκα επειδή προσκλήθηκε από τηνΠατριαρχική Σύνοδο και εστάλη στο Άγιον Όρος, όπου εσύστησε Ελληνικό Σχολείο στις Καρυές προς≪γύμνασιν και μαθήτευσιν των καλογεροπαίδων και υποτακτικών και άλλων νέων έξωθεν ερχομένων .≫Εκεί παρέμεινε πάνω από έναν χρόνο ως διευθυντής της Σχολής. Αποχώρησε, αφού διόρισε σ’ αυτή διδα-σκάλους τους Χριστόφορο και Νικόδημο, υπό την προεδρία του πρώην μητροπολίτη Τρίκκης Αμβροσί-ου. Ύστερα από επταετή υπηρεσία στη Σχολή του Κουρού Τζεσμέ, στις 21 Αυγ. 1816, ο Παΐσιος εξελέγηεπίσκοπος Σηλυβρίας. Εκεί υποστήριξε τα γράμματα τόσο στην έδρα του όσο και στους Επιβάτες, όπουυπήρχε Ελληνική Σχολή. Στις 15 Μαρ. 1818 εξελέγη μητροπολίτης Φιλιππουπόλεως, όπου παρέμεινε ωςτον θάνατό του (Ιαν. 1822). Αφού παρέμεινε δέκα χρόνια στην Κωνσταντινούπολη, το 1819, κατ’ εκλο-≪Θεοδώρου Α. Νημά1663. Η Σχολή ΚαστανιάςΗ Καστανιά απέχει από τα Τρίκαλα 57 χιλμ. και είναι κτισμένη στις πλαγιέςτης Πίνδου, σε υψόμ. 800 μ. Είναι από τα λίγα χωριά της Πίνδου, τα οποία κατοι-κούνται σήμερα. Το 1820 είχε 220 σπίτια και ήταν το μεγαλύτερο ορεινό χωριό τηςπεριοχής και ίσως και του κάμπου των Τρικάλων. Πριν καεί από τα γερμανικάστρατεύματα Κατοχής το 1943, είχε πολλά αρχοντικά σπίτια, τα οποία είχαν κτι-στεί τον ΙΗ΄ αι. και ήταν σωστά φρούρια με πολεμίστρες και ζεματίστρες. Προ του1821 πολλοί Καστανιώτες μετοίκησαν στην Ανατολική Μακεδονία, την Ανατολι-κή Ρωμυλία, τη Ρουμανία και τη Μ. Ασία. Πιθανολογείται19 ότι στο αρχοντικό αυ-τό βλαχοχώρι λειτούργησε, από τα μέσα του ΙΗ΄ αι., αξιόλογη Ελληνική Σχολή, ηοποία συντηρούνταν από τους κατοίκους του χωριού.Το 1826 ο Καστανιώτης Δήμος Στεργίου έκτισε νέο κτίριο. Από το 1860 μάλι-στα κληροδότησε στη γενέτειρά του την κυριότητα και επικαρπία ενός αγροκτή-ματος, το “Μπαλτένι”, στη Ρουμανία, για τη συντήρηση της “Δημοστεργείου Σχο-λής”. Το αγρόκτημα αυτό, που είχε τότε (1860) ετήσιο εισόδημα 25.000 βλαχικών

γροσίων ή 12.000 ελληνικών δραχμών, δεσμεύτηκε από την Ρουμανική Κυβέρνησητο 1891. Ο Δήμος Στεργίου πάμφτωχος είχε μεταναστεύσει στη Βλαχία, όπου κα-τάφερε να πλουτίσει20.γήν αρίστην και αναγκαίαν προτίμησιν των φιλομούσων και φιλοκάλων εφόρων τε και ναζίρηδων της ενΚουρούτζεσμε παγκοίνου του γένους ακαδημαϊκής σχολής διορισθείς, αποκατέστη επιστάτης της εσωτε-ρικής διοικήσεως αυτής και πάσης ευταξίας και ευκοσμίας . Ο Παΐσιος υπήρξε λόγιος και ≫φιλοπρόοδοςιεράρχης. Όταν εποίμανε την Επισκοπή Σταγών επανίδρυσε τη Σχολή Μετεώρων, την οποία εβοήθησεποικιλοτρόπως. Eπίσης ενίσχυσε το σχολείο στη γενέτειρά του τον Κλεινοβό. Με τη διαθήκη του άφησεπολλά κληροδοτήματα στην επαρχία Καλαμπάκας, σε σχολεία και μοναστήρια, ενώ την πλούσια βιβλιο-θήκη του άφησε στη Μονή Αγίας Τριάδος Μετεώρων. Ανάμεσα στα άλλα βιβλία του βρέθηκε και ένα α-ντίτυπο της Ελληνικής Νομαρχίας σχολιασμένο. Με την βοήθειά του κατασκευάστηκε το τέμπλο και έγι-ναν αρκετές τοιχογραφίες στο Καθολικό της Μονής των Αγίων Αποστόλων στη γενέτειρά του, τονΚλεινοβό Καλαμπάκας. Στον ναό αυτό είναι γραμμένη και εκτενής αυτοβιογραφία του.19. Οι περισσότεροι μελετητές αναφέρονται στη σχολή Καστανιάς Αγράφων, όπου και δέχονται ότιδίδαξαν οι Αγραφιώτες δάσκαλοι Κωνστάντιος, Γαβριήλ Καμπούρης και Βασίλειος Κωστόπουλος (βλ. Θ.Α. ΝΗΜΑΣ, Η Εκπαίδευση ..., σσ. 180-181, όπου και η σχετική βιβλιογραφία). Ωστόσο οι παλιότεροι(Παρανίκας, Αραβαντινός), καθώς και ο Ευαγγελίδης αναφέρονται στη σχολή Καστανιάς Ασπροποτά-μου, με την οποία συνδέουν τους εν λόγω δασκάλους. Το πιθανότερο είναι ότι δίδαξαν στην ΚαστανιάΑγράφων. Βλ. Π. ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ, Ιστορία της Ελληνικής Παιδείας παρ’ Έλλησιν, Εισαγωγή-Επιμέλεια:Ε.Ι. Νικολαΐδου, Ιωάννινα, Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών, 1986, σ. 145 * Μ. Κ. ΠΑΡΑΝΙΚΑΣ, Σχεδία-σμα περί της εν τω Ελληνικώ Έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως(1453 μ.Χ.) μέχρι των αρχών της ενεστώσης (ΙΘ΄) εκατονταετηρίδος (Αναγνωσθέν εν τω εν Κ/πόλει Ελ-ληνικώ Φιλολογικώ Συλλόγω κατά Ιούνιον 1866), Κωνσταντινούπολις 1867. σσ. 84-85 * ΤΡ. Ε. ΕΥΑΓ-ΓΕΛΙΔΗΣ, ό.π., σσ. 216-217 * Β. Ν. ΜΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, Η Παιδεία στην Καστανιά (Καρδίτσης) κατά την≪Τουρκοκρατία , ≫ Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Μελετών Καρδίτσας, Αθήνα 12-13 Οκτωβρίου 1991, σ. 116 κ.ε.20. Ι. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, ό.π., σ. 205 * Π. ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ, ό.π., σ. 145 * Θ.Α. ΝΗΜΑΣ, Τρίκα-λα, σσ. 323-325. Ο L. Heuzey, o οποίος πέρασε από την Καστανιά το 1858, σημειώνει τα εξής: Το≪Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )167Από το 1873 και έπειτα η Δημοστέργειος Σχολή Καστανιάς περιλάμβανε Δημο-τικό και Ελληνικό σχολείο, στα οποία δίδαξαν ονομαστοί δάσκαλοι, όπως οιΖηκίδης, Λαμπρίδης και Χασιώτης21.Το κτίριο της Δημοστεργείου Σχολής διατηρούνταν ως το 1943, οπότε κάηκεαπό τα γερμανικά στρατεύματα Κατοχής. Μαζί μ’ αυτό κάηκε και η εικόνα του ι-δρυτή και ευεργέτη του Δημοστέργιου, που σωζόταν ως τότε22.Στην Καστανιά γεννήθηκαν και έμαθαν τα πρώτα γράμματα ο μεγάλος ιατρο-φιλόσοφος Διονύσιος Πύρρος23 ο Θετταλός (1774-1853) και ο λόγιος αδελφός τουΙωακείμ Πύρρος24.κοινοτικό έργο επί του παρόντος είναι το κτίσιμο ενός μεγάλου σχολείου για αγόρια και κορίτσια, πουγίνεται με την γενναιόδωρη προσφορά κάποιου πατριώτη εγκατεστημένου στη Βλαχία . Βλ.≫HEUZEY, Οδοιπορικό, σ. 145.21. Ι. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, ό.π., σ. 205 * σ. ΠΑΠΑΔΗΜΑΣ, Αυτοβιογραφία, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 57.22. Ι. ΠΑΠΑΔΗΜΑΣ, ό.π., σ. 58.23. Ο Διονύσιος Πύρρος γεννήθηκε στην Καστανιά το 1774. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στηγενέτειρα. Κατόπιν, μαζί με τον αδερφό του Ιωακείμ, πήγε στη Μονή Μεταμορφώσεως Μετεώρων,όπου χειροτονήθηκαν ιεροδιάκονοι από τον εκεί μονάζοντα πρώην Τρίκκης Αμβρόσιο. Εν συνεχείαφοίτησε στη Σχολή Τρίκκης, στην οποία τότε δίδασκε ο περίφημος Αμπελακιώτης δάσκαλος Στέφα-νος Σταμκίδης. Συνέχισε τις σπουδές του στον Τύρναβο κοντά στον Ιωάννη Πέζαρο. Ύστερα μετέβηστο Άγιον Όρος και από εκεί στην Κωνσταντινούπολη, όπου προσελήφθη ως οικοδιδάσκαλος. Μετάαπό κάποιο διάστημα έγινε διάκονος και γραμματέας του Ιερεμία, του πρώην Χαλκηδόνος, και, αφούχειροτονήθηκε ιερέας, αναχώρησε για τα Ιεροσόλυμα μαζί με τον αδελφό του ιερομόναχο Ιωακείμ.Κατόπιν φοίτησε στην περίφημη Σχολή των Κυδωνιών, όπου επί τρία χρόνια διδάχτηκε άλγεβρα, φυ-

σική και μεταφυσική από τον περίφημο κληρικό, φιλόσοφο και μαθηματικό Βενιαμίν τον Λέσβιο, κα-θώς και ηθική και αρχαίους συγγραφείς από τον Γρηγ. Σαράφη. Λόγω της επιμελείας του και των αρί-στων επιδόσεών του τον πήρε υπό την προστασία του ο μητροπολίτης Εφέσσου Διονύσιος Καλιάτης.Στο σχολείο των Κυδωνιών ο Πύρρος κατασκεύασε την πρώτη του υδρόγειο σφαίρα. Αλλά ο φιλομα-θής Διονύσιος δεν αρκέστηκε σ’ αυτά. Πέρασε εν συνεχεία στη Χίο, όπου επί δύο χρόνια παρακολού-θησε μαθήματα ρητορικής κοντά στον Αθανάσιο Πάριο, καθώς και αστρονομία, άλγεβρα και τριγω-νομετρία κοντά στον σπουδαίο μαθηματικό Ιωάννη Τσελεπή.Αφού δίδαξε για ένα μικρό διάστημα στη Σμύρνη, έφυγε για σπουδές στην Ευρώπη και σπούδασειατρική και φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Παβίας, από το οποίο στις 14 Απριλίου 1813 αναγορεύ-τηκε διδάκτωρ της ιατρικής και της χειρουργίας. Κατόπιν επισκέφτηκε τις Ακαδημίες του Μιλάνου καιτης Πάδοβας, όπου ασκήθηκε στην πρακτική ιατρική και την αστρονομία. Μετά από πολύχρονη δια-μονή στην Ευρώπη επέστρεψε στην Ελλάδα. Όταν εγκαταστάθηκε στην Αθήνα διέμεινε στη ΜονήΠετράκη. Εκεί παρακινήθηκε από τον αρχιερέα Γρηγόριο τον Λέσβιο και τον ηγούμενο Πετράκη, κα-θώς και από παράγοντες της Φιλομούσου Εταιρείας, να ασκήσει διδακτικό έργο διδάσκοντας επιστη-μονικά μαθήματα και φιλοσοφία. Πράγματι ο Πύρρος άνοιξε σχολείο, ενώ παράλληλα ασκούσε και τοεπάγγελμα του ιατρού. Απεβίωσε στις 12 Φεβ. 1853. Το συγγραφικό του έργο υπήρξε τεράστιο. Πε-ρισσότερα για τη ζωή του βλ. Θ.Α. ΝΗΜΑΣ, Η Εκπαίδευση, σσ. 240-244.24. Ο Ιωακείμ ήταν νεώτερος αδελφός του Διονυσίου Πύρρου. Χειροτονήθηκε μοναχός στη Μο-νή Μεταμορφώσεως των Μετεώρων. Πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου σπούδασε βυζαντινή μου-σική. Το 1810 εγκαταστάθηκε στη Βλαχία, όπου δίδασκε τα κοινά μαθήματα και μουσική στα παιδιάτων πλουσίων.Θεοδώρου Α. Νημά168Ο Διονύσιος Πύρρος.Αρκετοί Καστανιώτες αναφέρονται ως συνδρομητές σε βιβλία της εποχής25.Στις 25 Φεβ. 1876 ο επίσκοπος Σταγών Κλήμης γράφοντας26 προς τον Δωρό-θεο Σχολάριο του επισυνάπτει ≪και μίαν αναφοράν της κοινότητος Καστανέας, δι’25. Στη Φαρμακοποιΐα του Διονυσίου Πύρρου (1818) αναφέρονται ως συνδρομητές ο αδελφόςτου Ιωακείμ, ο Θεόδωρος Πύρρου, προφανώς Καστανιώτης και συγγενής του, καθώς και ο Νικόλαος≪Ελευθεριάδης ο εκ Καστανίας . Βλ. Ν. GAIDAGIS, ό.π., σσ. 496, 498, 502.≫26. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σσ. 409-410.Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )169ης, αποτεινόμενοι προς την φιλόμουσον Αυτής πατρότητα, εξαιτούνται την παρ’ αυ-τής ίδρυσιν και συντήρησιν ενός Παρθεναγωγείου εν τη χώρα αυτών». O Δωρόθεοςδεν μπόρεσε να ανταποκριθεί στο αίτημα αυτό των Καστανιωτών και δεν έγινε τοΠαρθεναγωγείο στην Καστανιά.4. Η Σχολή Βεντίστας (Αμαράντου)Το σημερινό χωριό Αμάραντος (πρώην Βεντίστα) βρίσκεται σε υψ. 900 μ. επίτης Πίνδου και απέχει 59 χλμ. από τα Τρίκαλα. Από τη Βεντίστα καταγόταν ο Δω-ρόθεος Σχολάριος, ο οποίος μας πληροφορεί ότι η γενέτειρά του, πριν από την Ε-πανάσταση του 1821, κατοικούνταν από περισσότερες των 500 οικογενειών, ανά-μεσα στις οποίες και 50 οικογένειες Οθωμανών. Και ήταν το μοναδικό ορεινό χω-ριό της περιοχής, στο οποίο κατοικούσαν Τούρκοι κι αυτό λόγω του εξαιρέτου καιυγιεινού κλίματός του. Στα 1875 στη Βεντίστα ζούσαν 170 περίπου ελληνικές οι-κογένειες και καμία τουρκική27.Εδώ λοιπόν ο Δωρόθεος σύστησε το 1865 και προικοδότησε (1866) μια Ελλη-νο-αλληλοδιδακτική σχολή, η οποία το 1876 έγινε Ελληνοδιδακτική28.Από επιστολή των ιερέων, προεστώτων και λοιπών κατοίκων της Βεντίστας,της 24-10-1865, συνάγεται ότι τον Οκτώβριο του 1865 είχε οικοδομηθεί στη Βε-ντίστα σχολή με επιχορήγηση του Δωροθέου29. Απαντώντας ο Δωρόθεος στους

συμπατριώτες του τους λέγει ότι, επειδή τίποτε δεν ωφελεί τους ανθρώπους καιδεν προάγει και δοξάζει τις κοινότητες και τις κωμοπόλεις περισσότερο από τηνπαιδεία, η οποία κάνει τους νέους χρηστούς πολίτες και ευσεβείς Χριστιανούς, α-ποφάσισε ≪ευχαρίστω γνώμη και εκουσία βουλή να συστήσει στην αγαπημένη ≫τουιδιαίτερη πατρίδα ≪σχολείον αλληλοδιδακτικόν και να το προικίσει ≫ ≪με τρεις χι-λιάδας γροσίων ετησίως διά μισθόν του διδασκάλου , ώστε ≫ ≪οι βουλόμενοι παίδες27. Θ. Α. ΝΗΜΑΣ, Τρίκαλα, σσ. 312-313 * ΔΩΡΟΘΕΟΣ ΣΧΟΛΑΡΙΟΣ, μητροπολίτης π. Λαρί-σης, Έργα και Ημέραι, ήτοι εκλογή αλληλογραφίας περί των υπ’ αυτού συστάντων και προικισθέντωνΣχολείων και δωρεών μετ’ ενεστώσης συντόμου στατιστικής και περιγραφής των επαρχιών Σωζουαγα-θουπόλεως και Δημητριάδος, ων προτάσσεται πρόλογος μετά και αναλέκτων κατά προτροπήν αξιοτί-μων φίλων και επίμονον αίτησιν πεφιλημένων πατριωτών, προς γνώσιν των αγνοούντων και υπόμνησιντοις το κλέος της Εκκλησίας και του Έθνους επιζητούσιν. Εν Αθήναις 1877, σσ. 326-327.28. Θ.Α. ΝΗΜΑΣ, Τρίκαλα, σσ. 312-313 * Φ.ΑΡ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Δωρόθεος Σχολά-≪ριος: ο ποιήσας και διδάξας , ≫ Τρικαλινά 9 (1989) 115-116 * ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σσ. 326-327. Α. ΝΗ-ΜΑΣ, Τρίκαλα., σσ. 312-313 * ΔΩΡΟΘΕΟΣ ΣΧΟΛΑΡΙΟΣ, μητροπολίτης π. Λαρίσης, Έργα και Ημέ-ραι ήτοι εκλογή αλληλογραφίας περί των υπ’ αυτού συστάντων και προικισθέντων Σχολείων και δω-ρεών μετ’ ενεστώσης συντόμου στατιστικής και περιγραφής των επαρχιών Σωζουαγαθουπόλεως καιΔημητριάδος, ων προτάσσεται πρόλογος μετά και αναλέκτων κατά προτροπήν αξιοτίμων φίλων καιεπίμονον αίτησιν πεφιλημένων πατριωτών, προς γνώσιν των αγνοούντων και υπόμνησιν τοις το κλέοςτης Εκκλησίας και του Έθνους επιζητούσιν. Εν Αθήναις 1877, σσ. 32629. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 329.Θεοδώρου Α. Νημά170θέλουσι φοιτάν δωρεάν και άνευ διδάκτρων≫30. Το ποσό αυτό θα προερχόταν απότόκους κεφαλαίων και θα άρχιζε να καταβάλλεται απ’ την ημέρα που ο δάσκαλοςθα έκανε την έναρξη των μαθημάτων31.Σε επιστολή του (της 7-2-1866) προς τον άρχοντα της Βεντίστας Τάκιον Γιαν-νουσίου, ο Δωρόθεος ζητεί απ’ τον δεύτερο να φροντίσει για το σχολείο, να βρεικατάλληλον δάσκαλο και να θεωρεί τα φτωχόπαιδα σαν παιδιά του32.Την άνοιξη του 1866 το κτίριο του σχολείου της Βεντίστας ήταν έτοιμο και είχεμάλιστα ευρεθεί και σπουδαίος δάσκαλος. Ο Κ. Γιαννουσίου γράφει (17-3-1866)στον Δωρόθεο και κάνει ≪μνείαν του προσφιλεστάτου και εγκαρδίου ελληνοδιδα-σκάλου και διευθυντού των σχολών Καστανέας κυρίου Δημητρίου Χρ. Χασσιώτουτου εκ Ζαγορίου, όστις δεν διαλείπει ατρύτους καταβάλλων κόπους και μυριομό-χθους αγώνας, ου μόνον επί της θέσεως εν η εκλήθη και ην ετίμησεν ανυψώσας αυ-τήν εις περιωπήν ίσως των σπανίων εις τα μέρη μας, αλλά και υπέρ της υμετέραςπατρίδος αείποτε προνοεί, και τα δοκούντα αυτώ βέλτιστα συμβουλεύει, φλεγόμενοςοιονεί υπό σφοδρού προς την όσω ένεστι ταχείαν εξελλήνισιν του ημετέρου βλαχικούστοιχείου έρωτος . Ο δάσκαλος της γειτονικής Καστανιάς Δ. Χασσιώτης είχε υπο-≫σχεθεί στους Βεντιστινούς ότι και την επόμενη άνοιξη θα επισκεπτόταν κάθε Σάβ-βατο την Δωροθέα σχολή στη Βεντίστα και θα διενεργούσε αυστηρή εβδομαδιαίαεξέταση των μαθητών33.Οι ιερείς, οι ≪προεστώτες και οι ≫ ≪λοιποί κάτοικοι της Βεντίστας με επιστολή≫τους (17-3-1866), επίσης προς τον Δωρόθεο αποδέχονται ≪την αυθόρμητον και την

κατά την οικειοθελή Αυτής βούλησιν προσφοράν πολυτίμητον, όπως προς μισθοδό-τησιν του προσεχώς συμφωνηθησομένου διδασκάλου της νεοδμήτου και άρτι παρ’Αυτής ιδρυθείσης σχολής χρησιμεύση ποσόν τριών χιλιάδων γροσίων≫34.Ο Δωρόθεος ανακοινώνοντας την απόφασή του για την ίδρυση υπ’ αυτού τηςαλληλοδιδακτικής σχολής στη Βεντίστα, την οποία ≪προικίσας [...] εις αιώνα τον ά-παντα με ετησίαν πρόσοδον τριών χιλιάδων γροσίων», δηλώνει ότι το μόνο που περι-μένει είναι η ανάπτυξη και πρόοδος της νεολαίας ≪εν παιδεία και νουθεσία Κυρίου≫35.Έφοροι της Σχολής Βεντίστας διορίστηκαν (24-5-1866) από τον ίδιο τον Δω-ρόθεο οι συμπατριώτες του Κωνσταντίνος και Τάκιος Γιαννουσίου, Γιαννάκης Δη-μητρίου και Βασίλειος Λούδης, οι οποίοι είχαν ως καθήκοντα τον διορισμό ≪προ-σφόρου και καταλλήλου διδασκάλου , την ακριβή εκπλήρωση ≫ ≪των σχολικών αυ-τού χρεών και καθηκόντων , την κατά τριμηνίαν πληρωμήν του ≫ ≪διδασκαλικού μι-30. Ό.π., σ. 331. Το ποσό αυτό θα προερχόταν από τόκους κεφαλαίων και θα άρχιζε να καταβάλλε-ται απ’ την ημέρα που ο δάσκαλος θα έκανε την έναρξη των μαθημάτων. Βλ. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 332.31. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 332.32. Ό.π., σ. 333.33. Ό.π., σσ. 334-336: Επιστολή Κ. Γιαννουσίου προς τον Δωρόθεο της 17-3-1866.34. Ό.π., σ. 339.35. Ό.π., σ. 341.Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )171σθού , τη διατήρηση της σχολής ≫ ≪εν καλή και καθαρά καταστάσει , την πρόοδο≫και χρηστή συμπεριφορά των μαθητών και, τέλος, ≪παν ό,τι άλλο αφορά εις την εύ-κλειαν και πρόοδον της σχολής≫36. Την απόφασή του αυτή ο Δωρόθεος την γνω-στοποίησε την ίδια ημέρα (24-5-1866) και στους συμπατριώτες του Βεντιστινούς,στους οποίους αποστέλλει 1.000 γρόσια ≪προς αποπεράτωσιν και καλλωπισμόν τηςσχολής , καθώς επίσης και την ≫ ≪ζητηθείσα εικόνα του για να την τοποθετήσουν≫στη σχολή ≪εις ανάμνησιν . Με την ίδια επιστολή ο Δωρόθεος, για άλλη μια φορά,≫πληροφορεί τους Βεντιστινούς ότι η ετήσια επιχορήγηση της σχολής υπ’ αυτού θαείναι πάνω από 3.000 γρόσια, ενώ συγχρόνως τους συμβουλεύει να μην πληρώνουνστον διδάσκαλο πάνω από 3.000 γρόσια ετησίως, ώστε ≪το έλασσον ποσόν θέλει εί-σθαι προς όφελος της σχολής διά βιβλία και ό, τι αναγκαίον≫37.Την επόμενη σχολική χρονιά (1866-67) η Δωροθέα σχολή της Βεντίστας λει-τουργεί κανονικά και οι μαθητές, που φοιτούν σ’ αυτή, ξεπερνούν τους ογδόντα. Σ’αυτούς συμπεριλαμβάνονται και 8-10 παιδιά ≪πλησιοχώρων οικογενειών, οι ο-≫ποίες ξεχειμάζουν στη Βεντίστα. Ο αριθμός αυτός αυξάνει συνεχώς ≪ένεκα του ζή-λου όνπερ εμπνέει αυτοίς το όνομα του Δωροθέου, όπως πληροφορεί τον Δωρό-≫θεο ο εκ των εφόρων Κων. Γιαννουσίου με επιστολή του στις 17-12-1866. Ήδη ησχολή είχε προσλάβει ≪κάλλιστον και επιμελέστατον διδάσκαλο, ο οποίος ≫ ≪απή-ντησεν όμως δυσκολίαν ουκ ολίγην ένεκα της δυστυχεστάτης βλαχικής γλώσσης,οπού δεν δύναται να φέρη εις τον ποθούμενον σκοπόν του την ανάπτυξιν των παί-δων, αλλά και τούτο προσπαθεί παντί σθένει να το καταβάλλη, μη συγχωρών ειςτους παίδας όχι μόνον εις το σχολείον να μην ομιλήσουν βλαχικά, αλλά και κατ’ οί-κον, και συνετέλεσεν ουκ ολίγον≫38. Ο ίδιος έφορος ενημερώνει ακόμα τον Δωρό-

θεο ότι ≪επειδή υπέφεραν οι παίδες από το ψύχος , αγόρασε από τα Τρίκαλα για ≫τοσχολείο μια ευρωπαϊκή θερμάστρα, η οποία όμως ήταν μικρή και γι’ αυτό θα έπρε-πε να ≪συνηθίσουν και τα βλαχόπουλα σπαρτιατικώς ολίγον≫39.O Δωρόθεος δεν παύει να εκδηλώνει συνεχώς το ενδιαφέρον του για την τύχητου σχολείου που ίδρυσε στη γενέτειρά του είτε με το να στέλνει τακτικά τη χορη-γία του είτε με το να γράφει και να συμβουλεύει σχετικώς τους εφόρους. Με επι-στολή του στις 4 Απριλίου 1867, αφού εκφράσει στην αρχή τη χαρά του, που βρή-καν καλό και επιμελή δάσκαλο, τους γράφει: ≪δέον να επαναπαύητε αυτόν, ίνα καιεπιμελέστερος γένηται, και πλείονα χρόνον έχητε αυτόν , γιατί, όπως σημειώνει ο≫Δωρόθεος, ≪η των τιμίων και ευσυνειδήτων διδασκάλων ανταξία αμοιβή δεν είναι ουλικός μισθός μόνον, αλλά πολλώ μάλλον η ηθική αμοιβή και η των μαθητών πρόο-δος≫40. Το πρόβλημα με την Κουτσοβλαχική γλώσσα, που έχει να αντιμετωπίσει ο36. Ό.π., σ. 342.37. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 343.38. Ό.π., σ. 345.39. Ό.π., σ. 345.40. Ό.π., σ. 347.Θεοδώρου Α. Νημά172δάσκαλος, είναι κατανοητό από τον Δωρόθεο και τον διαβεβαιώνει ότι ≪μετά βα-θείας ευγνωμοσύνης θέλουσιν οι διδασκόμενοι παίδες αναφέρουσι το όνομά του κα-τόπιν, ως πρωταιτίου των καλών σπερμάτων και της εκμαθήσεως της Ελληνικήςγλώσσης≫41. Αλλά ο Δωρόθεος κάνει και κάτι άλλο πιο πρακτικό: με τον έφορο Βα-σίλειο Λούδη στέλνει δέκα βιβλία γραμματικής και δέκα κατηχήσεις για να βρα-βευθούν στις εξετάσεις οι προοδεύσαντες και χρηστοηθέστεροι μαθηταί≪ ≫42.Αλλά και για τους μαθητές, που προέρχονται από άλλα χωριά και φοιτούν στοσχολείο της Βεντίστας, ο Δωρόθεος προνοεί συστήνοντας στους συγχωριανούςτου εφόρους να λάβουν μέριμνα ώστε οι ξένοι μαθητές να σπουδάζουν δωρεάν καινα απολαμβάνουν ό, τι και τα παιδιά τα δικά τους43. Δεν παραλείπει ακόμα να έλθεισε επικοινωνία και με τον δάσκαλο του σχολείου Αριστοτέλη Γ. Κοντογιάννη,στον οποίο υπόσχεται κάθε δυνατή βοήθεια και του στέλνει και ≪εν βιβλίον φι-λογ<ενείας> πάρεργ<ον>, μνήμης τεκμήριον≫44.Από επιστολή45 (5-6-1867) του δασκάλου της Σχολής Βεντίστας Θεοδώρου Γ. Μω-ραΐτη, προς τον Δωρόθεο, πληροφορούμαστε την ευμενή απήχηση που είχε στους συγ-χωριανούς του η υπό του Δωροθέου ίδρυση σχολείου στη γενέτειρά του. Στην επιστο-λή αυτή φαίνεται και ο σκοπός της ιδρύσεώς του, όπως τον αντιλαμβάνεται ο δάσκαλοςΜωραΐτης: ≪απήλαυσαν εις την χώραν των παιδευτήριον, [...], ο ουδέποτε ήλπιζον . Ο≫ίδιος δεν κρύβει τη χαρά και την ικανοποίησή του ≪ορών τους παίδας οσημέραι οργώ-ντας εις μάθησιν, αν και η μητρική των γλώσσα <δηλ. η βλαχική> ουχί ολίγα εμπόδια

φέρει εις ταχείαν επίδοσιν . Σχετική είναι και η απαντητική επιστολή≫ 46 (10-6-1867) τουΔωροθέου προς τον δάσκαλο Θεόδ. Μωραΐτη, στον οποίο επισημαίνει ότι ≪ως επαξίωςεξασκών το ιερόν διδασκαλικόν επάγγελμα, θέλει καταβάλλει πάσαν [...] προσπάθειανδιά την ηθικήν και διανοητικήν ανάπλασιν και διαμόρφωσιν της εν τω χωρίω μου νεο-λαίας, ίνα γένωσι καλοί χριστιανοί και τίμιοι πολίται. Και ότι θέλει σπουδάζει όσον το δυ-νατόν, ουχί μόνον γράμματα να μανθάνωσιν, αλλά και την μητρικήν γλώσσαν <δηλ. τηνβλαχική> ν’ απομανθάνωσιν, ως άχρηστον . Αξιοσημείωτη πραγματικά η ≫διορατικότη-τα του Δωροθέου σε ό,τι αφορά τη δημιουργία, εκ του μηδενός, Κουτσοβλαχικού ζητή-ματος αργότερα με τα γνωστά δυσάρεστα αποτελέσματα47.41. Ό.π., σ. 347.42. Ό.π., σ. 348.43. Ό.π., σ. 347.44. Ό.π., σσ. 348-349.45. Ό.π., σσ. 349-350.46. Ό.π., σ. 351.47. Ε. ΑΒΕΡΩΦ, Η πολιτική πλευρά του Κουτσοβλαχικού Ζητήματος, Αθήνα 1948 [3η έκδοση,Τρίκαλα 1992 ・ Φ.Ι.ΛΟ.Σ. - Σειρά: Κείμενα και Μελέτες, αρ. 1], σ. 10 κε. * ΑΧ. Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ, O Δω-≪ρόθεος Σχολάριος και η συμβολή του στην ελληνική εκπαίδευση , ≫ Ελληνοχριστιανική Αγωγή, τεύχ.366 (1989) 264.Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )173Ὡς πολλάκις ὑμῖν ἔγραψα, δὲν ἐδέχθην τὴν Λάρισσαν ὡς Δεσπότης νὰ δεσπόζω καὶ νὰ θη-σαυρίζω, ἀλλ’ ὡς Θεσσαλὸς πατριώτης νὰ κοπιάσω, καὶ δαπανήσας ἐκ τῶν ἐμῶν νὰεὐεργετήσω. Ὁ πατριωτισμὸς οὐκ ἐᾷ με ὅπως τὰς οἰκονομίας μου καταβάλλω ἀλλαχοῦεἰμὴ ἐν Θεσσαλίᾳ ἧς τέκνον εἰμί» ΔΩΡΟΘΕΟΣ ΣΧΟΛΑΡΙΟΣ.Η Σχολή Βεντίστας πρέπει να σημείωσε εξαιρετική και γρήγορη πρόοδο, αν βα-σιστούμε στη μαρτυρία του εφόρου της Τ. Γιαννουσίου, ο οποίος, σε σχετική επιστο-λή του48 (1-2-1868) προς τον Δωρόθεο, τον διαβεβαιώνει ότι ≪από τα σχολεία της48. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 352.Θεοδώρου Α. Νημά174Τρίκκης με την επιμέλειαν του αγίου Τρίκκης [...] είναι χιλιάκις καλλίτερον (το≫σχολείο της Βεντίστας). Για τον λόγο αυτό, συμπληρώνει ο Γιαννουσίου, τον δεύ-τερο γιο του και τις κόρες του, που τους είχε πάει πριν από έξι χρόνια στα Τρίκαλα,τους ξανάφερε στη Βεντίστα, όπου ο πρώτος άρχισε ήδη να διδάσκεται συντακτικόκαι γαλλικά. Ακόμα δεν παραλείπει να αναφέρει ότι ο μεγάλος του γιος φοιτά στοσχολείο του Μετσόβου, ≪οπού συγκατοικεί μετά του διδασκάλου .≫Η πρόοδος της σχολής αλλά και τα προβλήματα, που αντιμετώπιζαν οι δάσκα-λοί της, φαίνονται από μια επιστολή49 (22-12-1869) ενός άλλου διδασκάλου της,του Αριστοτέλη Γ. Κοντογιάννη, προς τον Δωρόθεο. Ο Κοντογιάννης αισθάνεταιευτυχής που διδάσκει στη Σχολή Βεντίστας, παρά ≪τους κόπους, ους καταβάλλει οδιδάσκων ανηλίκους, πρώτην φοράν ιδόντας διδάσκαλον, και το δυστύχημα βλά-

χους . Χάρη στη βοήθεια των εφόρων Κων. και Τ. Γιαννουσίου και του ίδιου του≫Δωροθέου, σημειώνει, αντιμετώπισε με επιτυχία «μυρία προσκόμματα . Αυτοί ≫είναιοι μόνοι, οι οποίοι ≪εκτιμώσι τον διδάσκαλον και αισθάνονται την ανάγκη της ≫παι-δείας, ενώ οι υπόλοιποι, αν και έχουν όρεξη να σπουδάσουν τα παιδιά τους, ≪δενεπιθυμούσιν όμως και τον παντελή αποσκορακισμόν της μητρικής των γλώσσης, α-νεπαίσθητον βλάβην ταύτην νομίζοντες . Παρά ταύτα ο καλός δάσκαλος δεν συνε-≫ρίζεται την άγνοιά τους, αλλά απεναντίας χαίρεται, διότι ≪καθεκάστην πέμπουσι τατέκνα των εις το σχολείον αγοράζοντες αυτοίς βιβλία και λοιπά . Το 1870 ο ≫Δωρόθεοςβρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη, αλλά δεν παύει να ενδιαφέρεται θερμώς για τηντύχη του σχολείου της ιδιαιτέρας του πατρίδας. Σε επιστολή του50 (2-1-1870) προςτον έμπιστο συνεργάτη του Τ. Γιαννουσίου του ανακοινώνει ότι αποδέχεται τηνπρότασή του ≪να γίνουν τα δωμάτια του διδασκάλου κατά την παρατήρησιν και γνω-μοδότησίν του, διότι ≫ ≪τα κοινά καταστήματα, επειδή άπαξ γίνονται, πρέπει να γίνω-νται και στερεά, και ευρύχωρα, και κομψά , γνώμη την οποία είχε ο Δωρόθεος και≫κατά την ανέγερση της Δωροθέας Σχολής Τρίκκης λίγο αργότερα51.Ενώ τελείωνε σχεδόν το σχολικό έτος 1870-71, ο Δωρόθεος δεν έχει ενημέρω-ση από τους αρμοδίους εφόρους για την πορεία της σχολής. Για τον λόγο αυτό α-νησυχεί ιδιαιτέρως και γράφει στον εκ των εφόρων και συγγενή του Βασίλειο Λού-δη ζητώντας να τον πληροφορήσει σχετικώς.Τον καιρό αυτό (1870) εκλέγεται στον μητροπολιτικό θρόνο της Λαρίσης, ό-που, εξ αιτίας διαφόρων μηχανορραφιών εκείνων που εποφθαλμιούσαν αυτόν, τε-λικά δεν πήγε στη Λάρισα, προς μεγάλη λύπη των συμπατριωτών του. Ανάμεσαστις κατηγορίες, που του προσήψαν, ήταν και αυτή του φιλέλληνος52. Τότε (13-5-1871) ο Δωρόθεος γράφει προς τους συμπατριώτες του μια επιστολή53, στην οποία49. Ό.π., σσ. 357-358.50. Ό.π., σ. 361.51. Βλ. Θ.Α. ΝΗΜΑΣ, Η Εκπαίδευση..., σ. 142.52. Φ.ΑΡ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, Δωρόθεος Σχολάριος , σ. 110.≪ ≫53. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σσ. 368-371.Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )175εκφράζει τις ανησυχίες του για την τύχη της σχολής και δίνει διάφορες συμβουλές.Τους καλεί να γίνουν προστάτες και κηδεμόνες της σχολής αλλά και της αγαπημέ-νης του νεολαίας της πατρίδας. Όσο για τη στέρηση από αυτόν του μητροπολι-≪ ≫τικού θρόνου της Λαρίσης γράφει: ≪χαίρετε μάλλον, πολλών ένεκα, και οικτίρατετους ελεεινούς και οίκτου αξίους [...]. Βέλτιον φιλοσοφείν εν Βενδίστη ή σκιαμαχείνεν Λαρίσση και αλλαχού .≫Στις 14 Δεκεμβρίου 1871 οι έφοροι της σχολής απαντούν στον Δωρόθεο καιτον πληροφορούν ότι η καθυστέρηση δεν οφείλεται σε αμέλεια αλλά στο ότι επίέναν μήνα, τον Οκτώβριο, δεν είχαν βρει κατάλληλον και άξιο για τη ΔωροθέαΣχολή δάσκαλο, τώρα όμως είχαν έναν ≪διδάσκαλον άριστον, κάποιον ΑναγνώστηνΚωνσταντινίδην καλούμενον, χαίροντα τα πρωτεία μεταξύ των αλληλοδιδακτών και

αρίστων μουσικών≫54.Οι Βεντιστινοί, για να καθησυχάσουν αλλά και να ευχαριστήσουν τον Δωρόθε-ο, έστειλαν (16-2-1873) μια διατριβή (= ευχαριστήρια επιστολή), η οποία δημο-≪ ≫σιεύθηκε σε εφημερίδα55 της Κωνσταντινουπόλεως, όπου τώρα διέμεινε ο ευεργέ-της τους, και ασφαλώς θα ελάμβανε γνώση του περιεχομένου της. Στο δημοσίευμαγίνεται λόγος για τις πολλές και μεγάλες ευεργεσίες του Δωροθέου προς τη γενέ-τειρά του και ιδιαίτερα για την προ οκταετίας ίδρυση της Αλληλοδιδακτικής Σχο-λής, στην οποία φοιτούν δωρεάν τα παιδιά τους αλλά και τα παιδιά των γειτονι-κών χωριών. Εδώ ακόμα γίνεται λόγος και για την πρόθεση του Δωροθέου να ι-δρύσει και Ελληνική Σχολή στη Βεντίστα, καθώς και για την παραγγελία του νακτιστούν δωμάτια για τους δασκάλους και τους ξένους μαθητές. Για τα τελευταίαοικοδομήματα, συμπεριλαμβανομένου και του περιβόλου της σχολής ο Δωρόθεοςθα κατέβαλε το ποσό των πέντε χιλιάδων γροσίων. Τον Αύγουστο του 1874 επι-σκέφτηκε την Βεντίστα ο επίσκοπος Σταγών Κλήμης, ο οποίος με επιστολή56 του(19-8-1874), γραμμένη στη γειτονική Καστανιά, πληροφορεί τον Δωρόθεο ότι ηυπ’ αυτού ιδρυθείσα και συντηρούμενη σχολή ≪εύρηται εν καλή καταστάσει, διδα-σκομένων εν αυτή υπό διδασκάλου ευπαιδεύτου και καταλλήλου περί τα 70 αθώαπλάσματα . Με την ευκαιρία αυτή ο Κλήμης ζητεί από τον Δωρόθεο ≫ ≪να ευδοκήσηνα αναλάβη την παρά τη Αλληλοδιδακτική οικοδομήν τε και συντήρησιν ΕλληνικούΣχολείου, ίνα τα νυν αλλαχού διά μακράς οδού πορευόμενα προς ανωτέραν εκπαί-δευσιν τέκνα της πατρίδος Αυτής (δηλ. του Δωροθέου) έχωσιν απολαμβάνειν τουποθουμένου μεγάλου τούτου χρήματος εν αυτή τη πατρίδι . Η απάντηση του Δω-≫ροθέου στο αίτημα του Κλήμεντος υπήρξε θετική, όπως συμπεραίνουμε από μιαδεύτερη επιστολή57 του προς τον σοφό ιεράρχη.54. Ό.π., σσ. 371-373.55. Εφ. Ανατολικός Αστήρ, της 31-3-1873.56. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σσ. 383-384.57. Ό.π., σσ. 384-386.Θεοδώρου Α. Νημά176Ο Κλήμης μάλλον δεν έβλεπε με καλό μάτι την μετάβαση των μαθητών τηςεπαρχίας του για ανώτερες σπουδές στα σχολεία των Τρικάλων, γι’ αυτό προσπα-θεί να πείσει τον Δωρόθεο, ο οποίος καταγόταν από την επαρχία Σταγών (Καλα-μπάκας) να κάνει κάτι για να σταματήσει αυτή η κατάσταση. ≪Διακόσια έως τρια-κόσια αθώα πλάσματα εκπαιδευόμενα επί επτά και οκτώ μήνας καθ’ έκαστον ενιαυ-τόν [...] εν Τρικκάλοις δεν θέλουσιν εντρέπεσθαι πλέον, διότι δεν θέλουσιν ακούει ότιχάρις τη συγκαταβάσει των Τρικκαίων των γλυκυτάτων της παιδείας ναμάτων με-τέχουσιν, αλλά θέλουσιν εναβρύνεσθαι ότι εκπαιδεύονται διά συνδρομής ιεράρχουτης εαυτών πατρίδος βλαστού· εβδομήντα της ευάνδρου Βενδίστας τέκνα θέλουσινευλογεί το ευκλεές Αυτής όνομα ότι προς τη κατωτέρα και την ανωτέραν εκπαίδευ-σιν δεν θ’ αναγκάζωνται αλλαχού να επιζητώσι, μακράν οδόν πορευόμενα . Κατα-≫λήγοντας, ο Κλήμης, προτρέπει τον Δωρόθεο να μεριμνήσει και για την ≪ιστορικήΚαλαμπάκα, ως πρωτεύουσα χώρα της πατρίδος Αυτής , διότι είναι άξια από όλες≫τις απόψεις.Στις 15 Φεβρουαρίου 1875 ο Δωρόθεος απέστειλε στη Βεντίστα για το ≪Δωρο-θέειον Σχολείον διάφορα αλληλοδιδακτικής βιβλία υπέρ τα 260, όπως διανέμωνται

δωρεάν εις τα πνευματικά του ≫ ≪τέκνα· και προ πάντων εις τους πτωχούς και επιμε-λεστέρους≫58.Ιδιαιτέρως σημαντική είναι η κληροδοσία του Δωροθέου προς τη γενέτειρά τουγια διαφόρους σκοπούς(συντήρηση εκκλησιών, προικοδότηση ορφανών και φτω-χών κοριτσιών κ.ά.). Η μέριμνα όμως για το σχολείο του είναι ξεχωριστή. Να τιγράφει59 (12-4-1875) ο ίδιος στους συμπατριώτες του Βεντιστινούς, εν είδει ανοι-χτής διαθήκης: ≪Τρίτον, είναι γνωστόν προς υμάς, ότι προς διατήρησιν της εν τωχωρίω ημετέρας σχολής, έχομεν κατατεθειμένα εν τη εν Αθήναις εθνική ΕλληνικήΤραπέζη, επ’ ονόματι αυτής, δραχμάς δώδεκα χιλιάδας [...] προς 6, 5 %, επί δέκα καιοκτώ έτη, αμετακίνητα [...]. Επειδή δε το κατατεθειμένον εκείνο κεφάλαιον θεωρού-μεν ανεπαρκές διά μισθοδοσίαν ικανωτέρου και καταλληλοτέρου διδασκάλου, όστις,δέον να ήναι ικανός να παραδίδη και ελληνικά τινα μικρά μαθήματα εις τους προκε-χωρηκότας μαθητάς, σχηματίση πρωτοσχόλους εκ των μαθητών, και ένα εξ αυτώντον ικανώτερον και ευφυέστερον έχη ως βοηθόν, όταν παραδίδη τα μικρά ελληνικάμαθήματα, όστις, ως μαθητευόμενος και βοηθός, να ανταμείβηται με πεντακόσιαγρόσια ετησίως, χάριν φιλοδωρίας, διά την επιμέλειαν και τα χρηστά ήθη, και ούτωςαυξάνει η έντιμος και ευγενής άμιλλα, και η φιλοτιμία των πνευματικών τέκνων τηςημετέρας σχολής, διά το βραβείον και το αυτής συμφέρον, θεία επινεύσει και αντι-λήψει αναγκαίον και πρέπον εθεωρήσαμεν να επαυξήσωμεν το κληροδότημα της εντω χωρίω Βενδίστα ημετέρας σχολής, ώστε το πρώτον και το κατατεθησόμενον ν’αποφέρωσι τόκους ετησίους λίρας τουρκικάς τεσσαράκοντα (40). Και ούτω, νομίζο-μεν, ότι αρκούσι διά καταλλήλου διδασκάλου, και του, ως είρηται, βοηθού, τους μι-58. Ό.π., σ. 387.59. Ό.π., σσ. 389-390.Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )177σθούς ως προς το χωρίον. Επόπτης δε και κηδεμών των εν τω ημετέρω χωρίω ελεώνκαι κληροδοτημάτων θέλει είναι εις αιώνα τον άπαντα ο κατά καιρόν άγιος Σταγών,ως πρόεδρος της υπό της κοινότητος του χωρίου εκλεγομένης τριμελούς επιτροπής,κατά διετίαν [...]. Διδάσκαλον δε θέλει διορίζει η επιτροπή, αφού, πάντοτε, πρώτον,θέλει εξετάσει, αυτόν ο άγιος Σταγών, και εγκρίνει κατάλληλον. Ούτω διορισθένταδιδάσκαλον, δεν δύναται να παύση η επιτροπή, άνευ της ειδήσεως και γνώμης τουπροέδρου και κηδεμόνος της ημετέρας σχολής. Ενόσω δε, θείω ελέει, και ημείς δια-τελούμεν εν τοις ζώσι, θέλομεν έχει την εποπτείαν και κηδεμονίαν».Οι έφοροι της σχολής Κων. Γιαννουσίου και Γιανν. Δημητράκης, έσπευσαν (4-5-1875) να ευχαριστήσουν τον Δωρόθεο για τη γενναία κληροδοσία του και να τονπληροφορήσουν για τη μεγάλη χαρά που ένιωσαν οι συγχωριανοί του, μόλις άκου-σαν τη χαρμόσυνη είδηση: ≪αντήχει ο ορίζων της πατρίδος μας από φωνάς ευχώνενδομύχων, αναπεμπομένων προς τον ύψιστον υπό πάντων, των πλείστων εις ταςαγίας Εκκλησίας, όπου οι ιερείς έψαλλον δοξολογίαν και παρακλήσεις· προς δε καιαι μητέρες εφιλοτιμούντο εθίζειν τοις νηπίοις αυτών, τοις μηδέ το όνομα του άρτουδυναμένοις προφέρειν εισέτι, το “ζώη ο Δωρόθεος” [...] πολλοί δε άλλοι ε υ ή θ ε ι ςεπυροβόλουν ακαταπαύστως, και πάντες σχεδόν συγκεκινημένοι εις δάκρυα χαράς,εδόξαζον τον ύψιστον, ένεκα των πλουσίων δωρεών, ων ηξιώθη παρά της Αυτής Σε-βασμιότητος η επ’ αισίοις οιωνοίς, εκφύσασα Αυτήν πατρίς προς εξόντωσιν της Ε-πτακεφάλου Ύδρας, της αμαθείας, διατήρησιν των ιερών εκκλησιών, αποκατάστασιν

πτωχών κορασίων, και παν άλλο αγοθοέργημα [...] όπου αν στραφή τις, δεν ακούειάλλο τι, ειμή το σεπτόν όνομα του κλεινού Ιεράρχου Δωροθέου, υμνούμενον και ευ-λογούμενον υπό πάντων. Ημείς δε διά τον μέγα άνδρα της πατρίδος σεμνυνόμεθα≫60.Για τον τρόπο που διενεργούνταν οι εξετάσεις στη σχολή Βεντίστας μας πλη-ροφορεί61 (25-8-1875) ο επίσκοπος Σταγών Κλήμης, ο οποίος μόλις είχε επισκεφτείτο χωριό και παρακολούθησε τη σχετική διαδικασία, η οποία έγινε Σάββατο.≪Πρώτον οι απειρόκακοι φοιτώντες παίδες ήραντο χείρας ικέτιδας προς τον ύψιστονκαι εδεήθησαν αυτού υπέρ της πολυτίμου υγείας, μακροημερεύσεως και ευδαιμονί-ας του Δωροθέου, ≫ ≪του μεγίστου αυτών ευεργέτου και κηδεμόνος . Αφού ≫έψαλλανκατόπιν και το εγκώμιόν του, εξετάσθηκαν οι μαθητές της πρώτης τάξης στα ελλη-νικά και τα υπόλοιπα μαθήματα. Σε όλα απάντησαν με μεγάλη ευστοχία δείχνο-ντας πολύ μεγάλη αγχίνοια και ευφυΐα στο να αντιλαμβάνονται την έννοια τουκάθε μαθήματος. Κατόπιν εξετάσθηκαν οι μαθητές και οι μαθήτριες του ≪αλληλο-διδακτικού τμήματος , οι οποίοι προκάλεσαν τον θαυμασμό του επισκόπου για την≫πρόοδο, την ευφυΐα και την αγχίνοιά τους, παρά το μικρόν της ηλικίας τους. Οι ε-ξετάσεις τελείωσαν με προσευχή και το εγκώμιον προς τον Δωρόθεο.Στις 19 Νοεμβρίου 1875 ≪τα της σχολής βαίνουσι καλώς . Οι έφοροι αυτής έ-≫χουν προσλάβει καινούργιο δάσκαλο, τον ≪Ζαγοραίον Παύλον Παπά Τσέτσου κα-60. Ό.π., σσ. 395-396.61. Ό.π., σ. 398.Θεοδώρου Α. Νημά178λούμενον , με ετήσιο (1η Οκτωβρίου έως τέλος Αυγούστου) μισθό 31 οθωμανικές≫λίρες. Μαζί του έχουν συμφωνήσει να παραδίδει ≪Ελληνικά μαθήματα σε δύο τά-≫ξεις και τις ίδιες ώρες να διδάσκει στους αλληλοδιδασκόμενους μαθητές υποδιδά-σκαλος με μισθό 1.000 γροσίων, ≪όπως μη χάσωσιν το παραμικρόν του καιρού . ≫Τιςάλλες ώρες το έργο του υποδιδασκάλου θα εποπτευόταν από τον ίδιο τον δάσκα-λο. Στην επιστολή62 του Κωνστ. Γιαννουσίου, όπου αναφέρονται τα παραπάνω, γί-νεται λόγος και για τα οικονομικά της σχολής, τα οποία παρουσιάζουν έλλειμμα έξιοθωμ. λιρών, πράγμα που αναγκάζει τους εφόρους να τα πληρώσουν εξ ιδίων, α-φού είναι αναγκασμένοι να στείλουν τα παιδιά τους σε άλλα σχολεία63.Σύμφωνα με τις εντολές του Δωροθέου, έπρεπε να δίνονται 500 γρόσια στονευφυέστερο και επιμελέστερο μαθητή για να είναι υποβοηθός του διδασκάλου, ώ-στε να αυξάνει και η ευγενής άμιλλα μεταξύ των μαθητών. Ο Κων. Γιαννουσίουγράφει64 στον Δωρόθεο ότι αυτά τα χρήματα έπρεπε να τα πάρουν οι γιοι του, οιοποίοι διακρίθηκαν στις εξετάσεις, όπως βεβαίωσε και ο επίσκοπος Σταγών, επειδήόμως αυτοί ήσαν ανήλικοι και θα εδημιουργείτο πρόβλημα στη σχολή, οι έφοροιέκριναν σκόπιμο να βάλουν ενήλικον υποδιδάσκαλο με μισθό 1.000 γροσίων. Έτσιη σχολή λειτουργούσε άριστα, με τη θυσία του βασικού εφόρου της να στέλνει ταπαιδιά του στο σχολείο της γειτονικής Καστανιάς, με τους κατοίκους της οποίαςείχαν αντιζηλίες οι Βεντιστινοί, όπως συμβαίνει συνήθως μεταξύ των κατοίκων γει-τονικών χωριών.Ο Δωρόθεος στο μεταξύ είχε φροντίσει να λύσει οριστικώς το οικονομικό πρό-

βλημα της σχολής και έτσι οι συγχωριανοί του σπεύδουν να τον ευχαριστήσουν μεκοινή επιστολή65 (6-1-1876), την οποία υπογράφουν οι ιερείς, οι προεστώτες, οιπρόκριτοι και οι λοιποί πατριώται .≪ ≫Η σχολή Βεντίστας λειτουργούσε με πρόγραμμα, το οποίο δυστυχώς αγνοού-με. Ένα τέτοιο πρόγραμμα ή διάγραμμα έστειλε ο επίσκοπος Σταγών Κλήμης στονΔωρόθεο στις 25 Φεβρουαρίου 187666.Από επιστολή67 (2-7-1876) του εφόρου Γιανν. Δημητράκη προς τον Δωρόθεομαθαίνουμε ότι σαράντα μαθητές της σχολής Βεντίστας διδάσκονταν με την νέααλληλοδιδακτική μέθοδο, ενώ ορισμένοι μαθητές, από αυτούς, διδάσκονταν επι-πλέον ≪Ελληνικά μαθήματα, ως και Γαλλικά και Λατινικά .≫62. Ό.π., σσ. 403-404.63. Ο Κων. Γιαννουσίου, όπως γράφει ο ίδιος, έστελνε τα παιδιά του Γιαννούσιον και Βασιλάκην

εις το σχολείον των σκαιών Καστανιωτών , ενώ ο Βασίλειος Λούδης έστειλε την προηγούμενη χρο-≪ ≫νιά τον γιο του Τάκιον στον Βόλο, όπου αποδημήσας εις χώραν μακράν έβοσκε χοίρους . Βλ. ΔΩ-≪ ≫ΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 404.64. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, σ. 404.65. Ό.π., σσ. 405-407.66. Ό.π., σσ. 409-410.67. Ό.π., σ. 415.Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )179Τα μαθήματα, που άρχιζαν τον Σεπτέμβριο ή τον Οκτώβριο, διαρκούσαν ωςτον Αύγουστο, οπότε διενεργούνταν και οι εξετάσεις. Άλλη μια μαρτυρία γι’ αυτέςέχουμε από τον επίσκοπο Σταγών Κλήμεντα, ο οποίος παραβρέθηκε, για δεύτερηφορά, στις εξετάσεις, στις 8 Αυγούστου 1876. Πρώτα εξετάσθηκαν οι μαθητές καιοι μαθήτριες του Ελληνικού σχολείου, οι οποίοι απάντησαν ≪λίαν ευστόχως καιμεθ’ ετοιμότητος αξιοθαυμάστου , κατόπιν εξετάσθηκαν οι μαθητές του αλληλοδι-≫δακτικού τμήματος, οι οποίοι έδειξαν αρκούσαν πρόοδον≪ ≫68.Άξιον απορίας είναι το γεγονός ότι κάθε χρόνο, σχεδόν, γίνεται αλλαγή διδα-σκάλου στη σχολή της Βεντίστας. Έτσι για το σχολικό έτος 1876-1877 έχει προσ-ληφθεί ως Ελληνοδιδάσκαλος ο Γεώργιος Π. Ζαχαρίας, τελειόφοιτος του γυμνασί-ου Αθηνών και ≪διακεκριμένος επί τε τη παιδεία και τη αρετή, όπου επιμελείται τουςπαίδας με ζήλον και προθυμίαν ανυπερθέτως, παραδίδων και εις δύω τάξεις μαθή-ματα Ελληνικά, καθώς και Μαθηματικά, Λατινικά, και Γαλλικά, μεθ’ όλης της εντε-λείας, ώστε η εν Βενδίστη Δωροθέα σχολή να έχει γίνει ≫ ≪ήδη όχι μόνον εντελέσταταΕλληνοαλληλοδιδακτική, αλλά και ανωτέρα της εν Καστανέα≫69. Έτσι οι μαθητές,που είναι τακτικοί στη φοίτησή τους, –υπάρχουν και οι φτωχοί, οι οποίοι ασχολού-νται και με τα αγροτικά–, θα μπορέσουν μετά από δύο χρόνια να καταταχθούνστην τρίτη γυμνασίου. Ως παράδειγμα λαμπρής επιδόσεως ο Κων. Γιαννουσίουφέρει τον δεκαετή γιο του Βασίλειο, ο οποίος, αν δεν εμποδιζόταν από την ηλικίατου, θα μπορούσε να φοιτήσει την επόμενη χρονιά στη δευτέρα γυμνασίου70.Η φήμη της Δωροθέας Σχολής Βενδίστας έχει ξεπεράσει τα στενά όρια τηςΘεσσαλίας και το όνομα του ιδρυτή και χορηγού της, του Δωροθέου, μνημονεύε-ται μαζί με το όνομα του γνωστού μεγάλου ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ, ο οποίος,εκτός των άλλων, είχε κτίσει σχολεία στα γειτονικά με τη Βεντίστα, Βλαχοχώριαεπίσης, Μέτσοβο και Ανήλιο, ενώ διόριζε και πλήρωνε τους δασκάλους των σχο-

λείων Μαλακασίου, Μηλιάς, Κουτσούφλιανης και Βοτονοσίου71.Όπως ο ίδιος ο Δωρόθεος σημειώνει72, η υπ’ αυτού συσταθείσα και προικισθεί-σα σχολή στη Βενδίστα, στο διάστημα από 1 Ιανουαρίου 1866 έως 31 Δεκεμβρίου1875, έλαβε απ’ αυτόν τριάντα χιλιάδες γρόσια, χωρίς να υπολογίζονται τα έξοδαγια την ανέγερση της οικοδομής και για τα άλλα χρειώδη . Από την 1η Ιανουαρί-≪ ≫ου 1876, σύμφωνα με το δωρητήριο γράμμα, θα ελάμβανε ετησίως χίλιες διακόσιεςείκοσι νέες δραχμές.68. Ό.π., σσ. 416-417.69. Ό.π., σσ. 419-420.70. Ό.π., σ. 421.71. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 421 * Μ. Γ. ΤΡΙΤΟΣ, Η Πατριαρχική Εξαρχία Μετσόβου (1659-1924). Ηθρησκευτική, εθνική και κοινωνική ζωή. Διδακτορική Διατριβή [Ίδρυμα Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα],Ιωάννινα 1991, σσ. 101, 103-104.72. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 424.Θεοδώρου Α. Νημά180Ιδιαίτερα σχολαστικός και τακτικός ο Δωρόθεος, συμβουλεύει τους εφόρουςτης Δωροθέας σχολής Βεντίστας να κρατούν Κώδικα της Σχολής, στον οποίο νακαταχωρίζονται όλα τα αφορώντα εις αυτήν, από της συστάσεώς της και εξής, γιανα τους έχουν οι μεταγενέστεροι ως παράδειγμα μιμήσεως73. Δεν είναι γνωστό ανοι έφοροι άκουσαν τη συμβουλή του, ο ίδιος όμως φρόντισε, όχι μόνο να κρατάαντίγραφα της αλληλογραφίας του και να καταγράφει τις ενέργειές του, αλλά έκα-νε κάτι το μοναδικό: τα εξέδωσε σ’ έναν ογκώδη τόμο, υπό τον τίτλο Έργα και Η-μέραι (Εν Αθήναις 1877), διασώζοντας έτσι πολύτιμα στοιχεία όχι μόνο για τη δικήτου δράση αλλά και για τη ζωή και τις δραστηριότητες πολλών συγχρόνων του,που διαφορετικά θα μας ήταν εν πολλοίς άγνωστα. Και γι’ αυτή του την ενέργειατου αξίζει μεγάλη ευγνωμοσύνη74.73. Ό.π., σ. 549.74. Ο Δωρόθεος γεννήθηκε στις 2 Φεβ. 1812. Το βαπτιστικό του όνομα ήταν Δημάκης. Η μητέρατου απεβίωσε το 1824 και ο πατέρας του το 1826, έτσι ο Δημάκης έμεινε ορφανός σε μικρή ηλικία έχο-ντας άλλα πέντε μικρότερα αδέρφια, χωρίς περιουσία και εντελώς απροστάτευτος. Όπως γράφει ο ίδι-ος στην Αυτοβιογραφία του ≪περί τα τέλη του έτους 1826 αναχωρήσας εκ της πατρίδος αυτού μετέβηεις Τρίκκην (Τρίκκαλα) καλώς ειδώς τα κοινά γράμματα, και, ως ιερόπαις, και της ιεράς εκκλησιαστι-κής ακολουθίας εντριβής ων, επ’ ελπίδι ν’ ακούση εν Τρίκκη Ελληνικά μαθήματα, διδάσκοντος του αοι-δίμου διδασκάλου Παπαπολύζου εκ Μακρυνίτζης. Αλλά διά τίνων μέσων και πόρων και προστα-τών;[...]. Επειδή δε εκ νεαράς ηλικίας καθ’ υπερβολήν ηγάπα την ανάγνωσιν, και μάλιστα την των θεί-ων Γραφών, και τον μονήρη βίον, εκ Τρίκκης απήλθεν εις το εν Μετεώροις ιερόν Μοναστήριον του αγί-ου Στεφάνου, ένθα διαμείνας επί τινα χρόνον, προσεκλήθη παρά τινος προς μητρός θείου, Ιωάννου Κό-δρου, εν τη νήσω Σκοπέλω τότε οικούντος, όπως στέλλη αυτόν εις την εκείσε Ελληνικήν σχολήν, διδά-σκοντος τότε εν Σκοπέλω του αοιδίμου και εθνωφελούς σοφού και εναρέτου διδασκάλου Αστερίου Φι-λιππίδου του εκ Γαλατίστης της Μακεδονίας, όπου προθύμως και μετά χαράς δεχθείς την πρόσκλησινμετέβη. Αλλά μετά έτος εν, του Αστερίου, ως Σχολάρχου, εις Θεσσαλονίκην προσκληθέντος, απώλεσετας χρηστάς ελπίδας, ως του θείου αυτού μη ευπορούντος να αποστείλη αυτόν αλλαχού προς σπουδήν.Όθεν ετοιμασθείς ν’ απέλθη εις το εν Αιγίνη ορφανοτροφείον του αειμνήστου Κυβερνήτου. Αλλ’ η εν τωορφανοτροφείω εμπεσούσα τότε οφθαλμία ανέβαλε την μετάβασιν αυτού . Τότε ο Δημάκης μετέβη στη≫Μονή Κουτλουμουσίου του Αγίου Όρους, όπου οι μονάζοντες θείοι του Νίκανδρος και Διονύσιος τονδέχτηκαν με ευχαρίστηση. Έτσι από το 1829 έως το 1831 φοίτησε στην Ελληνική Σχολή των Καρυών.Το 1831 μετέβη στο Βουκουρέστι με την απραγματοποίητη ελπίδα να φοιτήσει στα εκεί λειτουργού-ντα ανώτερα σχολεία. Ευτυχώς όμως ≪εις των συνεξάρχων, ανήρ σπουδαίος, και λίαν φιλόμουσος, μα-θητής των Κυδωνιών, και την πατρίδα Μακεδών, Χαραλάμπης τούνομα [...] καθορών την βαθείαν τουΔημάκη λύπην επί τη αποτυχία των σπουδών, και την φιλομάθειαν αυτού υποθάλπων, ενεθάρρυνεν

αυτόν παρηγορών, και πάνυ φιλοτίμως ανεδέξατο να διδάσκη αυτόν εν πάση ευκαιρία, ως και την νύ-κτα . Το 1834 επέστρεψε στη Μονή Κουτλουμουσίου, όπου έλαβε το μοναχικό σχήμα και μετονομά-≫στηκε από Δημάκης σε Δωρόθεος. Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους χειροτονήθηκε ιεροδιάκονος. ΤονΑπρίλιο του 1835 πήγε στη Θεσσαλονίκη, όπου συνέχισε τις σπουδές του κοντά στον παλιό του δά-σκαλο Αστέριο Φιλιππίδη. Εκεί διορίστηκε και διάκονος στον ναό του Αγίου Δημητρίου. Μετά έναέτος, στην περίοδο των διακοπών των μαθημάτων, επανήλθε στο Άγιον Όρος, όπου χειροτονήθηκειερέας. Στη Θεσσαλονίκη παρέμεινε για την αποπεράτωση των σπουδών του ως το 1838, εφημερεύο-ντας συγχρόνως στον ναό του Αγίου Χαραλάμπους. Κατόπιν, για δυόμισι χρόνια (1838-1841), δίδαξεΗ Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )1815. Το σχολείο Αηδόνας (Αϊβάν)Από σχετική ενθύμηση75 πληροφορούμαστε ότι από το 1866 έως το 1870, τουλά-χιστον, λειτουργούσε κοινό σχολείο στο βλαχοχώρι της Πίνδου Αηδόνα (τότε Γιο-βάνου) με δάσκαλο τον Θεόδωρο Παπαδημήτρη, ο οποίος καταγόταν από τον Πρό-δρομο Τρικάλων. Οι μαθητές του σχολείου αυτού, που στην αρχή (1866) ≪δεν ήξι-ως ελληνοδιδάσκαλος στο Ελληνικό σχολείο του Καρλοβασίου Σάμου. Ύστερα μετέβη στη Σύρο καιφοίτησε για τρία χρόνια στο εκεί γυμνάσιο. Κατόπιν πήγε στην Αθήνα και ενεγράφη ως φοιτητής στηΘεολογική και Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1844, κατόπιν προσκλήσεως καιπολλών συστάσεων, μετέβη στο Ρέθυμνο, όπου υπηρέτησε ως ελληνοδιδάσκαλος για δυόμισι χρόνια.Μετά το Ρέθυμνο και ως το 1849 δίδαξε τα Ελληνικά και ιερά μαθήματα στο Ελληνικό Παρθεναγω-≪ ≫γείο της Κωνσταντινουπόλεως, στο οποίο φοιτούσαν πάνω από 250 κορίτσια των επισημοτέρων ο-≪μογενών οικογενειών . Από το 1849 έως τις 12 Μαρτίου 1852 διετέλεσε σχολάρχης και διευθυντής≫της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Στις 12 Μαρτίου 1852 ο Δωρόθεος εξελέγη μητροπολίτης Σωζουα-γαθουπόλεως, θέση στην οποία έμεινε ως το 1858, οπότε, παρά τη θέλησή του, μετατέθηκε στη Μη-τρόπολη Δημητριάδος, στην έδρα της οποίας μετέβη στις 4 Νοεμ. 1860. Το 1861 εξελέγη μέλος τηςΙεράς Συνόδου και του Μικτού Συμβουλίου του Πατριαρχείου. Τον Απρίλιο του 1870 εξελέγη μητρο-πολίτης Λαρίσης, θέση την οποία ο Δωρόθεος αποδέχτηκε με σκοπό να προσφέρει σ’ ολόκληρη τηΘεσσαλία. Τα έργα που σκόπευε να πραγματοποιήσει ήταν: ≪κτίριον Μητροπόλεως, Γυμνάσιον επαρ-χιακόν και Θεσσαλικόν, καλώς συγκεκροτημένον, Σχολείον Ιερατικόν, Νοσοκομείον, Αναγνωστήριονφιλολογικόν, και ό,τι άλλο παρόμοιον . Όμως κάποιοι Λαρισαίοι αντέδρασαν στην εκλογή του Δωρο-≫θέου, παρακινούμενοι προφανώς από άλλους μνηστήρες του θρόνου, φτάνοντας μάλιστα στο σημείονα τον κατηγορήσουν στις τουρκικές αρχές ως λίαν Φιλέλληνα ! Έτσι τον Νοέμβριο του 1870 διορί-≪ ≫στηκε άλλος μητροπολίτης Λαρίσης. Ο Δωρόθεος παρέμεινε στην Κωνσταντινούπολη ως το καλοκαί-ρι του 1875, οπότε αναχώρησε και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου και παρέμεινε ως τον θάνατότου στις 29 Ιουνίου 1888. Εκεί ο Δωρόθεος βρήκε τον χρόνο να ασχοληθεί με το συγγραφικό του έρ-γο. Το 1877 εξέδωσε το αυτοβιογραφικό του Έργα και Ημέραι, το 1879 την Κλείδα της Πατρολογίαςκαι Βυζαντινών Συγγραφέων και το 1883 το Ταμείον της Πατρολογίας, του οποίου ο Β΄ τόμος εκδό-θηκε το 1887.75. ≪εν έτει 1866 φανερόνου εγώ ο θεόδορως παπαδιμήτρης από χορίων πρόδρομων όντας ήρθα-μαν εις χωρίων Γιοβάνω. Ήρθαμαν εις τας 1866 και πίραμαν τα πιδιά· δεν ήξιβραν καθόλου. Πρότωνήτων απωστωλής μοστάκης, δεύτιρων τόλυος Γιαναινα, τρίτων ήτων ο βασίλιος κόστα αντωνίου, τέ-ταρτων Γεωργούλας γιανάκη κόστα, πέπτων Γε<ό>ργιως σπάχου, εκτων κοσταντούλας σπάχου,εβδο-μων τάσιος κοτζιμπέλας, όγδοον Γεώργιως διμυτρίου, ενάτων Νάκκος ντινω, δεκατον Γεόργιος σπίρουθάνω απο πηρνιάγκο, δεκατον προτω(sic) χριστάκης κοστα αντωνίου, νάσιος στεργιου πολυζόης, νάσι-ος γάκη και ος 1870 πίραν τών απόστολων τα πιδιά και τώρα στο ψαλτίρη τα διαβάζου εγο ο εις τας1866 και πίραμαν τα πιδιά· δεν ήξιβραν καθόλου. Πρότων ήτων απωστωλής μοστάκης, δεύτιρων τόλυ-

ος Γιαναινα, τρίτων ήτων ο βασίλιος κόστα αντωνίου, τέταρτων Γεωργούλας γιανάκη κόστα, πέπτωνΓε<ό>ργιως σπάχου, εκτων κοσταντούλας σπάχου, εβδομων τάσιος κοτζιμπέλας, όγδοον Γεώργιως δι-μυτρίου, ενάτων Νάκκος ντινω, δεκατον Γεόργιος σπίρου θάνω απο πηρνιάγκο, δεκατον προτω(sic)χριστάκης κοστα αντωνίου, νάσιος στεργιου πολυζόης, νάσιος γάκη και ος 1870 πίραν τών απόστολωντα πιδιά και τώρα στο ψαλτίρη τα διαβάζου εγο ο θεοδορος παπαδιμυτρη από χοριον πρόδρομων. 1870οκτοβριου 23 Γιοβανου εγω Δασκαλος Γραφω ενθίμησην . Βλ. ΗΛ. Γ. ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ, ≫ Ιστορικά-Λαογραφικά Αηδόνας Καλαμπάκας, Τρίκαλα 1991, σσ. 68-69.Θεοδώρου Α. Νημά182βραν καθόλου , το 1870 ≫ ≪πήραν τον Απόστολο και άρχισαν να διαβάζουν ≫το Ψαλτή-ρι. Οι μαθητές στη συγκεκριμένη περίοδο ήσαν δεκατρείς, οι: Αποστόλης Μοστάκης,Τόλιος Γιάναινα, Βασίλειος Κώστα Αντωνίου, Γεωργούλας Γιαννάκη Κώστα, Γεώρ-γιος Σπάχου, Κωσταντούλας Σπάχου, Τάσιος Κοτζιμπέλας, Γεώργιος Δημητρίου,Νάκος Ντίνου, Γεώργιος Σπύρου Θάνου (από το γειτονικό χωριό Περλιάγκο)76, Χρι-στάκης Κώστα Αντωνίου, Νάσιος Στεργίου Πολυζώης και Νάσιος Γάκη.6. To Αλληλοδιδακτικό σχολείο ΜαλακασίουΤο πρώτο σχολείο στο βλαχοχώρι Μαλακάσι αναφέρεται ότι το ίδρυσε το 1775ο Κοσμάς ο Αιτωλός77.Στην τελευταία δεκαετία της Tουρκοκρατίας (1870-1881) στο Μαλακάσι λει-τούργησε αλληλοδιδακτικό σχολείο, στο οποίο φοιτούσαν πενήντα μαθητές. Οδάσκαλος του σχολείου αυτού διοριζόταν από τον Μετσοβίτη εθνικό ευεργέτηΓεώργιο Αβέρωφ, ο οποίος πλήρωνε και τον μισθό του (τριάντα οθωμανικές λί-ρες)78, ενώ για τη συντήρηση του σχολείου γενικώς διέθετε από το 1872 κε. 3.600γρόσια ετησίως79.7. Τo Παρθεναγωγείο ΜαλακασίουΓύρω στο 1883 ιδρύθηκε και λειτούργησε, για μια δεκαετία περίπου στο Μαλα-κάσι Παρθεναγωγείο με πενήντα μαθήτριες. Αυτό καταργήθηκε το 1894 και ανα-συστήθηκε αργότερα80. Η αψυχολόγητη και ανεπίτρεπτη για την περίοδο εκείνηκατάργησή του προκάλεσε τις έντονες διαμαρτυρίες των κατοίκων του χωριού. Σεεφημερίδα της εποχής διαβάζουμε τα εξής πολύ ενδιαφέροντα και διδακτικά γιατην εποχή μας: ≪Αληθώς καίριον τραύμα έφερεν εις την ενταύθα δημοτικήν εκπαί-

δευσιν ο επί της δημοσίας εκπαιδεύσεως Υπουργός, διά της καταργήσεως του ενταύ-θα Παρθεναγωγείου, όπερ από δεκαετίας τακτικώς ελειτούργησε και εκ των εσόδωντου Δήμου μας συνετηρήθη, ως ετέθη εν ισχύει ο περί δημοτικής εκπαιδεύσεως οι-κείος νόμος. Εν αυτώ πεντήκοντα ως έγγιστα κοράσια εφοίτουν και τα οποία σήμε-ρον εν μέση οδώ αμαθείας απομένουσι. Δεν μας απομένει άλλο τι να πράξωμεν νυν,ει μη να ζητήσωμεν την οικείαν άδειαν παρά του ιδίου Υπουργού, ίνα καλέσωμεν τον76. Υπάρχουν δυο χωριά με το ίδιο όνομα, το Απάνω Περλιάγκο (σήμ. Χρυσομηλέα) και το ΚάτωΠερλιάγκο (σήμ. Γλυκομηλέα).77. ΑΠ. Ε. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Πηγές της Ιστορίας της Μακεδονίας 1354-1833, Θεσσαλονίκη1989, σ. 345.78. Μ.Γ. ΤΡΙΤΟΣ, ό.π., σ. 103 * Ι. ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ, Ηπειρωτικά Αγαθοεργήματα, τ. Β΄, Ιωάννινα,ΕΗΜ, 1971, σ. 267.79. Μ.Γ. ΤΡΙΤΟΣ, ό.π., σ. 103. Βλ. και Ι. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ, ό.π., σ. 199.80. Μ.Γ. ΤΡΙΤΟΣ, ό.π., σ. 103.Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )183πλησίον ημών ευρισκόμενον Μαργαρίτην, όστις προθυμότατος είναι να συστήση εντη κωμοπόλει μας τελειότατον και ανέξοδον Ρουμανικόν Παρθεναγωγείον»81.8. Το Αλληλοδιδακτικό σχολείο ΚουτσούφλιανηςΣτα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας λειτούργησε αλληλοδιδακτικό σχολεί-ο, με τριάντα μαθητές, στο παραμεθόριο βλαχοχώρι Κουτσούφλιανη (σήμερα ΠαλιάΚουτσούφλιανη ή Πλατάνιστος). Και στο σχολείο αυτό τον δάσκαλο διόριζε και μι-σθοδοτούσε ο εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ82, ο οποίος διέθετε ετησίωςαπότο 1872 κε. το ποσό των 2.650 γροσίων83.Β. Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΒΛΑΧΩΝ ΣΤΑ ΑΛΛΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ1. Στα Τρίκαλαα. Χορηγίες μονών Βλαχοχωρίων υπέρ της Σχολής ΤρίκκηςΕκτός από τη Μονή Δουσίκου, τα μοναστήρια των Μετεώρων και τα άλλα μο-ναστήρια της περιοχής Τρικάλων, οικονομική ενίσχυση στη Σχολή Τρίκκης προ-σέφεραν και τα μοναστήρια που λειτουργούσαν στα Βλαχοχώρια της περιοχής Α-σπροποτάμου, δηλαδή οι μονές Λυμποχόβου, Σιαμάδων, Δολιανών, Κλεινοβού,Λεπενίτσας (Ανθούσας), Χαλικίου, Γαρδικίου, Δέσης, Πύρρας, και Βετερνίκου (Νε-

ραϊδοχωρίου), οι οποίες το 1844 έδιναν ετησίως για τον σκοπό αυτό από 50 γρόσιαη καθεμιά84.β. Ο Μετσοβίτης Νικόλαος Τζαρτζούλης διδάσκαλος στη Σχολή ΤρίκκηςΑπό το 1739 που πιθανολογείται η επαναλειτουργία της Σχολής Τρίκκης, τηνεπιστασία της ανέλαβε ο λογιώτατος κυρ Νικόλαος <Τζαρτζούλης> εκ ≪χωρίουΜετζόβου καταγόμενος≫85. Ο Τζαρτζούλης δίδαξε στα Τρίκαλα από το 1739(;) έωςτο 1748 και από το 1764 έως το 176686.Ο Ν. Τζαρτζούλης, εκτός από μεγάλος δάσκαλος, ήταν ένας πολύ σπουδαίοςκαι πολυγραφότατος συγγραφέας. Τα έργα του καλύπτουν όλα σχεδόν τα γνωστι-κά αντικείμενα: ερμηνευτικά, φιλοσοφικά, λόγοι, επιστολές, μεταφράσεις, καθώςκαι διάφορα άρθρα για τις μαθηματικές και φυσικές επιστήμες. Πιο γνωστό είναι τομεταφραστικό του έργο. Μετέφρασε την Αριθμητική, τη Γεωμετρία και Τριγωνομε-τρία του Wolf, την Πειραματική Φυσική του Ολλανδού P. van Musschenbrock,81. Εφ. Φωνή της Ηπείρου, φ. 81/1-4-1894. Πρβλ. Μ.Γ. ΤΡΙΤΟΣ, ό.π., σσ. 103-104.82. Μ.Γ. ΤΡΙΤΟΣ, ό.π., σ. 104 * Ι. ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ, ό.π., σ. 267.83. Ι. ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ, ό.π., σ. 267.84. ΚΩΔΙΚΑΣ ΒΑΡΛΑΑΜ, αρ. 287, φ. 70β. Πρβλ. Θ. Α. ΝΗΜΑΣ, Η Εκπαίδευση, σ. 359.85. ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΡΙΚΚΗΣ, φ.90β * Θ.Α. ΝΗΜΑΣ, Η Εκπαίδευση..., σ. 110.86. Μ.Γ. ΤΡΙΤΟΣ, Ν. Τζαρτζούλης, σ. 6 * Θ.Α. ΝΗΜΑΣ, Η Εκπαίδευση..., σ. 110.Θεοδώρου Α. Νημά184τμήμα από τα Στοιχεία του Νεύτωνος, και βέβαια τη Φιλοσοφία του Fr. Baumeister,μαθητή του Wolf και διάφορα άλλα87.Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι φιλοσοφικές θέσεις του Τζαρτζούλη, μετις οποίες ασκεί έντονη κριτική της αριστοτελικής φιλοσοφίας και αντιπαρατίθεταιμε εκείνους, οι οποίοι θεωρούσαν τον Αριστοτέλη θεϊκή αυθεντία. Δεν απορρίπτειο Τζαρτζούλης τον Αριστοτέλη, αλλά θεωρεί αναγκαίο να γνωρίζουμε και τις από-ψεις των άλλων αρχαίων φιλοσόφων88.Γενικά ο Τζαρτζούλης υπήρξε μια σπουδαία προσωπικότητα με μεγάλη καιπολύπλευρη επιστημονική κατάρτιση και άριστη φιλοσοφική συγκρότηση και δι-καίως ονομάστηκε πανεπιστήμων≪ ≫89. Ο Ι. Μοισιόδαξ έγραψε σχετικά:

Ένας≪Βούλγαρις Ευγένιος εις το Βυζάντιον, ένας Νικηφόρος Θεοτόκης εις την Κέρκυ-

ραν, ένας Ζορτούλλιος (sic) Νικόλαος εις τον Άθωνα, είναι οι πρώτοι λογάδες, ά-ξιοι και οι τρεις να συγγράφουν και να παραδίδουν με ακρίβειαν πάσαν επιστήμην.Όλη η Ελλάς πρέπει να τους σεβάζεται, διότι αυτοί σπουδάζουν να ανακαλέσουντας Μούσας εις τον πάτριον Ελικώνα των≫90. Κατά τον Φ. Μιχαλόπουλο91 ο Τζαρ-τζούλης ήταν νεωτεριστής, ρωσόφιλος και μεγαλοϊδεάτης. Η φήμη του ≪διαδόθηκεαμέσως στην Ελλάδα κι επισκίασε για κάποιο διάστημα κι αυτό τον Βούλγαρι. Ή-ταν παντογνώστης και με βλέψεις ευρύτερες για την αναγέννηση του νεοελληνι-κού κόσμου. Η διδασκαλία του στον Άθω άφησε εποχή , ενώ κατά τον Γ. ≫Ζαβίρα92

υπήρξε δάσκαλος πιστός εις τα πάτρια και τους θεσμούς της Εκκλησίας, ≪αποδει-κνύων την πίστιν, ευσέβειαν και ταπεινοφροσύνην προς Αυτήν. Πολυμαθής καιπολύπλευρος σχολάρχης, νεωτεριστής, αλλά ουδέποτε αποκηρύξας τους καθιερω-μένους τύπους, τον παλαιόν τρόπον της εκπαιδεύσεως, τας παραδόσεις της αρχαί-ας και βυζαντινής φιλολογίας, του οραματιζομένου και πιστεύοντος ως καθορι-σθείσαν επί των ημερών του την Ανάστασιν της βυζαντινής Αυτοκρατορίας υπόθείας μερίμνης... .≫87. Μ.Γ. ΤΡΙΤΟΣ, Ν. Τζαρτζούλης, σσ. 6-10 * Θ.Α. ΝΗΜΑΣ, Η Εκπαίδευση..., σ. 226.88. Λ. ΜΠΕΝΑΚΗΣ, Ανέκδοτο κείμενο του Νικολάου Ζερζούλη , ≪ ≫ Δευκαλίων, 21 (1978), σσ. 86,90-93 * Ο ΙΔΙΟΣ, Από την ιστορία του μεταβυζαντινού αριστοτελισμού στον ελληνικό χώρο , ≪ ≫Φιλο-σοφία, 7 (1977), σσ. 439, 441. Πρβλ. Μ.Γ. ΤΡΙΤΟΣ, Ν. Τζαρτζούλης, σσ. 9-10.89. Μ.Γ. ΤΡΙΤΟΣ, Ν. Τζαρτζούλης, σ. 13.90. Προλεγόμενα στην Ηθική Φιλοσοφία, 1761. Πρβλ. Χ.Σ. ΤΖΩΓΑΣ, Ο ιεροδιάκονος ≪ ΙώσηποςΜοισιόδαξ», ΕΕΘΣ ΑΠΘ 19 (1974) 278 * Κ. Ν. ΣΑΘΑΣ, Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εντοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι τηςΕλληνικής Εθνεγερσίας (1453-1821), Αθήνα 1868, σ. 500.91. Φ. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ, Κοσμάς ο Αιτωλός, Αθήνα 1940, σ. 21.92. Γ. ΖΑΒΙΡΑΣ, Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον, Αθήνα 1872, σ. 496.Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )185γ. Ο Δωρόθεος Σχολάριος ιδρυτής και χορηγός σχολείων1) Η Δωροθέα Σχολή ΤρίκκηςΟ εκ Βεντίστης πρώην μητροπολίτης Σωζουαγαθουπόλεως, Δημητριάδος καιΛαρίσης Δωρόθεος Σχολάριος, εκτός από τη σχολή στη γενέτειρά του, ίδρυσε το

1875 στα Τρίκαλα την περίφημη Δωροθέα Σχολή, η οποία λειτούργησε ως Αλλη-λοδιδακτική. Η παρουσία των συμπατριωτών Βλάχων του Ασπροποτάμου σταΤρίκαλα κατά τους οκτώ - εννέα μήνες του χρόνου ήταν ένας από τους λόγουςπου οδήγησαν τον Δωρόθεο στην ίδρυση της Σχολής αυτής.Πράγματι είχε διαπιστώσει ο Δωρόθεος ότι στα Τρίκαλα, «ως εις μητρόπολινκαι κέντρον των πέριξ και του Ασπροποτάμου χωρίων και κατοίκων, επειδή συρρέ-ουσι τον χειμώνα πολλά, και μάλιστα εξ εκείνων των ορεινών χωρίων του Ασπροπο-τάμου, εκ των πέριξ του ευάνδρου Μετζόβου χωρίων, εξ Αλβανίας, και των επαρ-χιών Πελαγωνείας και Γρεβενών, όσοι συνήθως παρεπιδημούσιν επί επτά σχεδόν μή-νας εις τε την Τρίκκην, και άπασαν περίπου την Θεσσαλίαν μετά των οικογενειώνκαι ποιμνίων αυτών ως εις χειμάδιον, παραχειμάσοντες, το εν και μόνον εν ΤρίκκηΑλληλοδιδακτικόν Σχολείον ήτον ανεπαρκές και πριν διά τους εις αυτό φοιτώνταςπαίδας των Τρικκαίων, πολλώ μάλλον να χωρή και δέχηται και τους πολυπληθείςπαίδας των οικογενειακώς παρεπιδημούντων Ασπροποταμιτών και λοιπών ως είρη-ται. Διά ταύτα απόλυτος ην και κατεπείγουσα ανάγκη οικοδομής και ετέρας ευρυ-χώρου Αλληλοδιδακτικής Σχολής≫93.Εκτός αυτού, οι περισσότεροι από τους γονείς δεν ήταν μόνον φτωχοί και ά-ποροι, αλλά επιπλέον ήσαν και αδιάφοροι για τη μόρφωση των παιδιών τους,γιατίοι ίδιοι ήσαν αγράμματοι και αγνοούσαν παντελώς την ωφέλεια και την αναγκαιό-τητα της παιδείας. Πολλοί μάλιστα από τους παρεπιδημούντες στα Τρίκαλα Κου-τσόβλαχους αγνοούσαν εντελώς την ελληνική γλώσσα και φρόντιζαν περισσότερογια τα κριάρια τους παρά για τα παιδιά τους. ≪Και ούτω συν τη αμελεία των εαυτώντέκνων αγνοούντες και την εθνικήν αυτών γλώσσαν, την ελληνικήν, ένιοι εγίνοντοέρμαιον κακών εισηγήσεων και απατηλών και δολίων υποσχέσεων, ως δήθεν μη ό-ντες Έλληνες την καταγωγήν, αλλ’ άλλης φυλής μεμακρυσμένης και όλως ασχέτου.

Ταύτα και τοιαύτα εδίδασκον και ενέσπειρον τα εκ των πατριωτών αυτών μίσθαρνάτινα άθλια αποστολάρια≫94. Ο Δωρόθεος είχε εγκαίρως επισημάνει την εκδηλωθεί-σα τότε σε βάρος των Ελλήνων Κουτσοβλάχων ρουμανική προπαγάνδα, και μετηφράση μίσθαρνά τινα άθλια αποστολάρια μάλλον υπονοεί τον γνωστό ≪ ≫ρουμανο-διδάσκαλο Απόστολο Μαργαρίτη. Η διά της ιδρύσεως ελληνικών σχολείων αντι-μετώπιση της ρ. π. είναι οπωσδήποτε μια πολύ σπουδαία ενέργεια του Δωροθέου.Ο Δωρόθεος δεν ήταν μόνον ένας αγνός και γενναιόδωρος πατριώτης, ήταν κυρί-ως ένας φωτισμένος και διορατικός Έλληνας, ο οποίος πολύ νωρίς κατάλαβε τους93. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 430.94. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 431.Θεοδώρου Α. Νημά186κινδύνους που διέτρεχε και έμελλε να διατρέξει ο Ελληνισμός από την εκδηλωθεί-σα ρουμανική προπαγάνδα σε βάρος του. Ο Δωρόθεος, Βλάχος την καταγωγή,προερχόμενος από τις αλύτρωτες περιοχές του Ελληνισμού και έχοντας υπηρετή-σει, ως μητροπολίτης Σωζουαγαθουπόλεως στην Ανατ. Ρωμυλία, έξω από το μικρόελεύθερο Ελληνικό κράτος είχε πιο ξεκάθαρη και πιο πλατιά εικόνα του Ελληνι-σμού και των προβλημάτων που αντιμετώπιζε. Κι αυτά που έπρεπε να κάνει, αλλάδεν έκανε το ελεύθερο Ελληνικό κράτος, τα ανέλαβαν τότε οι φωτισμένοι πατριώ-τες του αλύτρωτου Ελληνισμού. Οι Έλληνες Βλάχοι έδωσαν τότε υψηλά δείγματαπατριωτισμού και ένα από τα καλύτερα είναι αυτό του Δωροθέου Σχολαρίου.Το 1875 ο φωτισμένος ιεράρχης Δωρόθεος διαπιστώνει ότι στις επαρχίες Τρι-κάλων και Καλαμπάκας ο ιερός κλήρος βρισκόταν σε άγνοια και αμάθεια και δενμπορούσε να εκτελέσει τα καθήκοντά του λόγω της ελλείψεως κάποιας ιερατικήςσχολής95. Για τον λόγο αυτό ο Δωρόθεος ίδρυσε στα Τρίκαλα, με δικά του επίσηςέξοδα, Ιερατική Σχολή και την επροίκισε, ≪όπως δωρεάν φοιτώσιν εις αυτήν οι μέλ-λοντες εκ των νέων των δύο επαρχιών Τρίκκης και Σταγών να ιερωθώσι, και όσοι εκ

των ήδη εν αυταίς νεωτέρων ιερέων φιλοτιμούμενοι ποθούσι ν’ αλατισθώσιν εις ό,τιαυτοίς εύκολον≫96 .Με πατρική στοργή και πνεύμα φωτισμένου ιεράρχη και πατριώτη, όταν τασχολεία που ίδρυσε, ήσαν έτοιμα να δεχτούν τους πρώτους μαθητές, ο Δωρόθεοςεύχεται στους συμπατριώτες του Τρικαλινούς και Ασπροποταμίτες ≪αγάπην προςαλλήλους, ομόνοιαν, ειρήνην, φιλοπατρίαν και φιλομουσίαν συν τη ακριβεί εκπλη-ρώσει των όρων και διατάξεων του κληροδότου· τοις δε μαθηταίς κατά πνεύμα περι-λημένοις αυτώ υιοίς, φιλομάθειαν, χρηστά ήθη, και ευκταίαν πρόοδον, ως χρησταίςελπίσι της πατρίδος και φωτομόρφοις ορθοδόξων Ελλήνων τέκνοις· τοις δε παρεπι-δημούσι και παραχειμάζουσιν ομογενέσι μετά πατρικής παρακλήσεως συμβου-λεύει, προτρέπει και νουθετεί να στέλλωσι τα τέκνα αυτών δωρεάν εις τα έτοιμακαι ανοικτά σχολεία, φροντίζοντες περί αυτών μάλλον, ως λογικών όντων, παράτων περί των αλόγων ποιμνίων. Και ας ήναι βέβαιοι ότι απομανθάνοντες την ά-χρηστον και όλως ανωφελή γλώσσαν, και εκμανθάνοντες την θείαν, χρήσιμον καιαναγκαιοτάτην Ελληνικήν αυτοί και οι παίδες των, θέλουσιν αποβή πολλώ ωφε-λιμώτεροι και εις εαυτούς, και εις τους γονείς και εις την πατρίδα≫97.2) Η Δωροθέα Ιερατική Σχολή ΤρίκκηςΟ Δωρόθεος πρότεινε επίσης την σύσταση, με δικές τους δαπάνες, ≪ιερατικούτινος σχολείου, ως παράρτημα της Δωροθέας, όπως εκπαιδεύονται και προπαρα-σκευάζωνται οι μέλλοντες ιερατεύειν. Οι μεν νεώτεροι μετά τα σχολιακά μαθήματα,95. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σσ. 431-432.96. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 432.97. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 432.Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )187οι δε ηλικιωμένοι, όπως λάβωσι πείραν και γνώσιν, κάν, των ιερών μαθημάτων: Ι-στορίας και Κατηχήσεως, αποκλειστικώς εσόμενοι έγγαμοι ιερείς, και οριστικώς καιαπολύτως εκ μόνων των δύο Επισκοπών: Τρίκκης, και Σταγών . Ως έδρα της ≫Ιερα-

τικής Σχολής προτείνει ένα από τα μοναστήρια της περιοχής, ή όπου αλλού θαέ-κριναν οι αρμόδιοι επίσκοποι. Στην Δωροθέα Ιερατική Σχολή θα μπορούσαν ακό-μα να φοιτήσουν και ιερείς από τις βλαχόφωνες περιοχές Γρεβενών και Μετσόβου.Δεν είναι γνωστό αν λειτούργησε η Ιερατική Σχολή.Στην ίδια επιστολή ο Δωρόθεος ανακοινώνει ότι διαθέτει ως προικοδοσία χίλι-ες (1000) τουρκικές λίρες για την Δωροθέα Σχολή και εξακόσιες (600) για την Ιε-ρατική Σχολή. Τέλος, ορίζονται από τον Δωρόθεο ως επίτροποι των σχολών του≪εις αιώνα τον άπαντα, ο άγιος Τρίκκης, και δύο εκ των Τρικκαίων πολιτών, υπό τετου αγίου Τρίκκης και της Κοινότητος εκλεγόμενοι· ο άγιος Σταγών, δύο εκ τωνεν-δημούντων και αποδημούντων, ως είθισται, Ασπροποταμιτών, τη επιλογή καιτωκρίματι του αγίου Σταγών, και τη επιδοκιμασία των προυχόντων αυτού Ασπροπο-ταμιτών, και είς πάντοτε εκ του χωρίου [...] Βεντίστα, ως διευθυνταί, αγαθοί οικονό-μοι, και ευσυνείδητοι διαχειρισταί≫98. Οι ανωτέρω θα εξέλεγαν μεταξύ τους τον τα-μία, θα προσλάμβαναν και απέλυαν τους δασκάλους κατά το δίκαιον, και ≪συμφέ-ρον των σχολών του Δωροθέου, θα ήταν υπόλογοι για αμέλεια ή κατάχρηση ≫αλλάκαι άξιοι κάθε τιμής και επαίνου διά την επί κοινή ωφελεία εργασίαν, ≪πρόνοιαν,και επιμέλειαν≫99. Συνεχίζοντας ο Δωρόθεος δηλώνει ότι οι Τρικαλινοί, οι Ασπρο-ποταμίτες και οι συγχωριανοί του οι Βεντιστινοί πρέπει πάντα να εκλέγουν ως επι-τρόπους και εφόρους των σχολών ≪τους μάλλον φιλοπάτριδας, τους τιμιωτέρους,τους φιλομουσοτέρους, και φιλογενεστέρους των συμπατριωτών≫100. Η θητεία όλωνθα ήταν τριετής εκτός των δύο επισκόπων, οι οποίοι θα ήσαν ισόβιοι101. Αξίζειεπί-σης να σημειωθεί ότι στην ίδια επιστολή ο Δωρόθεος δηλώνει πως θα προσφέρειστις σχολές του και την ουκ ευκαταφρόνητον βιβλιοθήκην του.≪ ≫Μεταξύ των εφόρων της Δωροθεάς Σχολής είχε οριστεί ο εκ Καστανιάς Νικό-

λαος παπα-Ιωάννου Καπουτζήμπασης, τον οποίο, όταν απεβίωσε, αντικατέστησε οομοχώριός του Δημάκης Νάκου.3) Η συμβολή του Δωροθέου στην ίδρυση σχολείων σε άλλες περιοχέςΚατά την θητεία του ως μητροπολίτης Σωζοαγαθουπόλεως στη Σωζόπολη α-νήγειρε εκ βάθρων δυο σχολεία, ένα αλληλοδιδακτικό και ένα ελληνικό, προσφέ-ροντας στην κοινότητα 12.000 γρόσια.98. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 458.99. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 458.100. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 459.101. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 459.Θεοδώρου Α. Νημά188Αργότερα ως μητροπολίτης Δημητριάδος (1858-1870) συνέχισε το φιλεκπαι-δευτικό του έργο. Οι προσπάθειές του για την ίδρυση σχολείων και την καλλιέρ-γεια των γραμμάτων στην πόλη του Βόλου συνδέονται με την εκεί παρουσία τουφωτισμένου αυτού ιεράρχη. Ο Δωρόθεος ενίσχυσε το Παρθεναγωγείο της Πορτα-ριάς με 5.000 γρόσια το χρόνο προς διατήρησιν μιάς διδασκαλίσσης , ενώ ≪ ≫γιαμελλοντική ανέγερση Γυμνασίου στον Βόλο προσέφερε 15.000 γρόσια.Όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο Δωρόθεος (17 Φεβρ. 1869), οι Βολιώτες, ≪πολ-λοί, ει και πλούσιοι, επιχειρηματίαι ευπρόσωποι προς το θεαθήναι [...]. Εάν δε τις με-τά της πατρικής στοργής και ταπεινής παρακλήσεως βουληθή προτρέψαι και δια-γείραι εις επίγνωσιν των όντως καλών, την διάπλασιν της καρδίας πρώτον, είτα καιτην ανάπτυξιν του νοός εις συνδρομήν συστάσεως και διατηρήσεως φιλανθρωπικώνκαι εκπαιδευτικών καταστημάτων και ενθάρρυνσιν των κοπιώντων και αγωνιζομέ-νων υπέρ της προόδου και βελτιώσεως του ευκλεούς ημών Γένους, φορτικός καθί-σταται, και ό,τι άλλο και ουχί μόνον αυτοί καθυστερούσιν, αλλά και τους τυχόν,αγαθήν έχοντας προαίρεσιν διά της αδιαφορίας και του κακού παραδείγματοςαναχαιτίζουσι κωλύοντες, μή αυτοί προσβάλλωνται διά το των άλλων καλόνμιμήσεως παράδειγμα≫102. Συνεχίζοντας ο Δωρόθεος λέει με παράπονο ότι στονΒόλο δεν υπήρχαν παραπάνω από δυο τρεις συνδρομητές σε εφημερίδες, περιοδικά

ή βιβλία, τις συνδρομές μάλιστα των οποίων πλήρωνε αυτός103. Παρά την γενικήαδιαφορία, ο Δωρόθεος δεν απογοητεύθηκε και, όπως σημειώνει ο ίδιος ≪συστήσαςδιατηρώ σχολείον αλληλοδιδακτικόν καλώς κατηρτισμένον εν Πορταρία [...] προτριών ετών <<δηλ.από το 1866>> διατηρώ Παρθεναγωγείον αντί 5.000 χιλ. γροσ.ετησίως. Διά το εν Νέοις Μαγαζείοις σχολείον 2.000, ετησίως οκτώ χιλιάδας, προςυποστήριξιν των λοιπών σχολείων της επαρχίας. Δύο δε επί του παρόντος διατηρώυποτρόφους [...] Λόγος εγένετο περί οικοδομής κεντρικής σχολής εν τοις ΝέοιςΜαγαζείοις [...]. Αλλά χελιδών μία έαρ ού φέρει≫104.Στις 28 Δεκεμβρίου 1865, σε κοινή σύσκεψη του μητροπολίτη Δωροθέου, τωνκατοίκων και των προκρίτων των τεσσάρων συνοικιών του Π. Βόλου (Ανακασιάς,Επάνω Μαχαλά, Άλλης Μεριάς και Αγίου Ονουφρίου), αποφασίστηκε η ίδρυσηΕλληνικού σχολείου, που θα στεγαζόταν κοντά στην εκκλησία της Αγίας Τριάδαςτου Επάνω Μαχαλά (Τζιρή), όπου επίσης θα ιδρυόταν και Αλληλοδιδακτικό σχο-λείο, το οποίο θα συντηρούνταν από τις άλλες τρεις συνοικίες και τον μητροπολί-τη Δωρόθεο. Για τη λειτουργία του Ελληνικού σχολείου (Σχολαρχείου) ο Δωρόθε-ος στις 27 Μαΐου 1867 πρόσφερε 2.000 γρόσια105. Το περίσσευμα του ενδιαφέρο-102. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 190.103. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 191.104. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σσ. 191-192.105. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σσ. 172-181.Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )189ντος του Δωροθέου αφορμάται και από την ύπαρξη Βλάχων στον Άνω Βόλο καιστα ορεινότερα, καθώς και στην ευρύτερη περιφέρειά του106.Ακόμα ο Δωρόθεος επισήμανε την ανάγκη ιδρύσεως στον Βόλο ≪Ιερατικούσχολείου, διότι ο ιερός κλήρος της επαρχίας κυλινδείται υπέρ το δέον εν αμαθεία,ταπεινότητι και εν ασυγγνώστω απραγμοσύνη διατελών, παρ’ ού προσδοκώνται ταιερώτερα και τιμαλφέστερα. Εκ δε της Θεσσαλίας ουδέν πρέπει τις όπως αναμένηκαλόν, εάν δεν εκπαιδευθή ο κλήρος και το γυναικείον φύλον≫107.Ο Φ. Δημητρακόπουλος108 παρατηρεί ότι η προσωπική δίψα του ≪ ≫Δωροθέου για≪

τη μάθηση δε στάθηκε καθόλου μια εγωκεντρική υπόθεση αλλά, αντιθέτως, έγινε α-φορμή και δυνατότητα να διδαχθούν μέσω αυτού ως διδασκάλου και τόσα άλλα Ελλη-νόπουλα, σε μια εποχή που το επάγγελμα αυτό ήταν περιζήτητο λόγω έλλειψης διδα-σκάλων. Μ’ άλλα λόγια, ενωρίς έδειξε ο Δωρόθεος το ενδιαφέρον του και την αγάπητου για τη μόρφωση της ελληνικής νεολαίας, μεταδίδοντας τις γνώσεις του με μεγάληπίστη και υψηλή συνείδηση. Από τη θέση όμως του αρχιερέως του δόθηκε η δυνατότη-τα να εργαστεί για το σκοπό αυτό σε μεγαλύτερη κλίμακα και με μέσα πιο τελεσφόρα .≫Επιθυμώντας ο Δωρόθεος να συνεχιστεί το φιλεκπαιδευτικό και εν γένει φι-λανθρωπικό του έργο, με τη Διαθήκη του (2 Φεβ. 1884) όρισε γενικόν κληρονόμοκαι εκτελεστή αυτής το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ενέργεια για την οποία το Πανεπι-στήμιο τον ανακήρυξε Μέγα Ευεργέτη109 του. Αλλά και σε άλλους φορείς (εκπαι-δευτικά ιδρύματα, μονές, κλπ.), κληροδότησε σημαντικά περιουσιακά του στοιχεία.Ιδιαίτερη φροντίδα έλαβε για τη γενέτειρά του Βεντίστα και τα Τρίκαλα, όπου α-νάμεσα στα άλλα άφησε χρήματα για να δίνονται υποτροφίες σε πέντε Τρικαλι-νούς νέους. Απ’ την κληροδοσία του Δωροθέου κτίστηκε το 1964 το Γυμνάσιο Θη-λέων (σήμερα 3ο Γυμνάσιο) Τρικάλων.Ο Δωρόθεος είναι όντως μια μεγάλη εκκλησιαστική, αλλά κυρίως εκπαιδευτικήμορφή του Ελληνικού Έθνους της ύστερης περιόδου της Τουρκοκρατίας και η ε-πωνυμία Σχολάριος, που του προσεδόθη από το 1844 ήδη, ήταν η δίκαιη αναγνώ-ριση της μεγάλης και ανεκτίμητης προσφοράς του προς τα γράμματα.Κατά την Έφη Αλλαμανή110 ο Δωρόθεος αναδείχτηκε ένας από τους κυριότε-≪ρους εμψυχωτές της εκπαιδευτικής κίνησης στη Θεσσαλία κατά το δεύτερο μισότου 19ου αιώνα, προσφέροντας μάλιστα σχεδόν όλη την περιουσία του για τηνα-νέγερση σχολείων. Με την πεποίθηση ότι μόνον η μόρφωση κάνει τον άνθρωπο106. Ο Δ. Τσοποτός (Ιστορία Βόλου, σσ. 130-131) αναφέρει την εγκατάσταση Βλάχων στην πε-ριοχή από τον ΙΓ΄ αιώνα.107. ΔΩΡΟΘΕΟΣ, ό.π., σ. 193.108. Φ. ΑΡ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, ό.π., σσ. 112-113.109. Φ. ΑΡ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, ό.π., σ. 118 * ΑΧ. ΓΡ. ΚΑΡΑΝΑΣΙΟΣ, Μεγάλοι Ευεργέτες

Τρικάλων, Τρίκαλα 1978, σ. 9.110. Το απόσπασμα στου ΑΧ. Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ, Ο Δωρόθεος Σχολάριος και η συμβολή του στην≪ελληνική εκπαίδευση , ≫ Ελληνοχριστιανική Αγωγή, τεύχ. 366 (1989) 264.Θεοδώρου Α. Νημά190αντάξιο του υψηλού προορισμού, όπου τον τάξει ο Θεός, επεξέτεινε την ανάγκητης εκπαίδευσης και στα κορίτσια και ιδιαίτερα στον κλήρο [...]. Μεγάλη επίσηςσημασία έδινε στην εκπαίδευση των βλαχοφώνων Ελλήνων .≫δ. Ο Διονύσιος ιατρός Ασπροποταμίτης (;1795-1863)Η οικογένεια του ιερομονάχου Διονυσίου, κατά κόσμον Δημητρίου, καταγόταναπό τα Βλαχοχώρια του Ασπροποτάμου Τρικάλων και περί τα τέλη του ΙΖ΄ αι.,λό-γω οικονομικών δυσκολιών, έφυγε και εγκαταστάθηκε στον Τύρναβο. Εκεί γεννή-θηκε (γύρω στο 1795) ο Διονύσιος, ο οποίος από νεαράς ηλικίας αφιερώθηκε στομοναστήρι της Ολυμπιώτισσας, όπου και χειροτονήθηκε ιερομόναχος. Σε ηλικία 25ετών (το 1820 περ.) προσκλήθηκε ως εφημέριος της Ελληνικής παροικίας στο Κε-σκεμέκ της Ουγγαρίας, όπου και παρέμεινε επί δεκαπενταετίαν. Το 1735/6 επέ-στρεψε στη μονή του και ανέλαβε ηγούμενος αυτής. Τότε έβαλε τάξη στο μονα-στήρι και του έδωσε νέα πνοή. Αυτό εκίνησε τον φθόνο κάποιου παπα-Συμεών,πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα ολιγόχρονη φυλάκιση του Διονυσίου.Ο Άνθιμος Ολυμπιώτης, ο οποίος τον εγνώρισε, με ιδιαίτερο σεβασμό, σημειώ-νει111: ήτον αυτός ο μακαρίτης, Ιατρός σοφώτατος, καθώς τον εγνώρισα και ≪εγώ,και όλος ο κόσμος, καθώς μαρτυρούν και τα βιβλία οπού μας άφησε, περί της ια-τρικής. Τον έλαβον πολλάκις πασιάδες, μπεγλερμπέϊδες διά ιατρόν τους, την δε ια-τρικήν, αυτός ο μακαρίτης την εδιδάχθηκεν από τον Θεόν, χωρίς να έχη τινά διδά-σκαλον, αλλά με την φώτισιν οπού τον έδωσεν ο Θεός, με τους κόπους του, με τηνάσκησίν του, έγινε πολύς λόγος εις την ιατρικήν, τόσον οπού δεν ήτον κανένα πά-θος ανθρώπινον, οπού να μην το ιατρεύση [...]. Ήτον άνθρωπος αγχίνους, και εχω-ρούσεν εις όλα τα βιβλία, εκκλησιαστικά, και εξωτερικά, και θεολογικά, τόσον, ο-πού πολλάκις ομιλώντας εγώ με αυτόν, με έκαμε να ιδρώσω εις τα νοήματα, με ό-

λον οπού είχα σπουδάξη τότε, όλην την σειράν των μαθημάτων, γραμματικά, δηλ:λογικά, μεταφυσικά, φυσικά, γεωμετρικά, αριθμητικά, ρητορικά, αστρονομικά, κάτιτι, και θεολογικά. Ήτον έτι άνθρωπος πράος, ταπεινός, ήσυχος, φιλάδελφος, φιλό-πτωχος, ειρηνικός, ελεήμων, θεόφοβος, και κανένας από ημάς, οπού είμασθον, τό-σα πνευματικά του τέκνα, δεν τον εμιμηθήκαμεν εις τας αρετάς του [...]. Μάλισταεγώ ο δυστυχής, εις τίποτες δεν τον εμιμήθηκα. Οπού έπρεπε, διατί ήμουν πολλάηγαπημένος από αυτόν, και ευεργετημένος, περισσότερον από όλους. Επειδή ειςτον πλούτον, οπού απόκτησα, μετά τον Θεόν, αυτός είναι αιτία [...], αλλ’ ύστερονεις τας σπουδάς, μάλιστα, αφ’ ου με έκαμαν ιεροδιάκονον, με εβοήθησε πολλά ομακαρίτης γέροντάς μου κύρ Διονύσιος. Ίσως με πεντακόσια, μα, ίσως και με χίλιαγρόσια, με διάφορα βιβλία, με φορέματα, με όλα τα αναγκαία, ωσάν ένα αρχοντό-πουλον, όπου και αν σπούδαξα, εις την Κοζάνην, εις την Σιάτισταν, εις την γράμ-μοσταν, εις το άγιον όρος. Και εις άλλους διαφόρους τόπους οπού έτυχε, χάριν της111. ΚΩΔΙΚΑΣ ΟΛΥΜΠΙΩΤΙΣΣΗΣ, αρ. 220, σσ. 220-221. Πρβλ. Ε. ΣΚΟΥΒΑΡΑΣ, ό.π., σσ. 466-467.Η Εκπαίδευση στα Βλαχοχώρια των Τρικάλων ... (18ος-19ος αι. )191μαθήσεως να πηγαίνω, πανταχού είχε την πρόνοιαν, και φιλοτεκνίαν περί εμού.Αυτός με έστειλεν και εις την νεμτζίαν (=Γερμανίαν) .≫2. Στην ΚαλαμπάκαΠρώτη έμμεση μνεία για την ύπαρξη σχολείου στην Καλαμπάκα έχουμε το1779 από τον Σουηδό ανατολιστή J.-J. Bjornstahl, ο οποίος σημειώνει : Στη ≪θέσητου ιεράρχη με δέχτηκε όμως και με φιλοξένησε ο δάσκαλος Δημήτρης, άνθρωποςμε ευρύτερη μόρφωση από όσο είχα υποθέσει. Ο δάσκαλος γνώριζε αρκετά καλάτη φιλολογική ελληνική. Άλλωστε η καταγωγή του ήταν Βλάχος από τα Γρεβε-νά≫112. Η παρατήρηση του Bjornstahl υποδηλώνει την αναγνώριση των Βλάχων ωςανθρώπων των γραμμάτων.Γ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Από όσα αναφέρθηκαν, μπορούμε, νομίζω, να συμπεράνουμε ότι η πληροφορίατου μεγάλου Θεσσαλού δασκάλου του Γένους Κωνσταντίνου Κούμα ότι ≪εν γένει δεοι Βλάχοι έχουν Ελληνικά σχολεία εις τα μεγαλήτερα χωρία των και ≫≪ακούουσιν ελ-ληνιστί τας προσευχάς και λιτανείας της εκκλησίας≫113, επιβεβαιώνεται απολύτωςστην περίπτωση των Βλάχων της περιοχής Τρικάλων και ιδιαίτερα της ορεινής περι-οχής Ασπροποτάμου, η οποία στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας κατοικούνταν απο-κλειστικά από βλαχόφωνους, όπως και σήμερα.S U M M A R YEducation in the Vlach villages of the Trikala regionduring the Turkish occupation [18th-19th c.]Τheodoros Α. Νimas, ph.d.With this paper it is attempted to trace the educational activities conducted inthe Trikala Municipality Vlach Villages [Βλαχοχώρια] at the foot of the Pindusrange of mountains and particularly in the Aspropotamos region of Thessaly duringthe Turkish occupation [18th century up to 1881 A.D.].The contribution of the monasteries on the Meteora Rocks and elsewhere to theestablishment of schools in the adjacent area throughout this period has been decisive.This, together with the fact that on Meteora lived in reclusion a fair number of112. J.-J. BJORNSTAHL, Οδοιπορικό, σ. 71.113. Κ. ΚΟΥΜΑΣ, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων. Από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των η-μερών μας, τ. ΙΒ΄, Βιέννη 1832, σ. 531.Θεοδώρου Α. Νημά192educated monks, as well as other clergymen [with origins from the Kalambaka VlachVillages] who reached the high Church ranks [of Bishop, Metropolitan and Patriarch],elucidates why in the mountainous region of Aspropotamos during the latercenturies of bondage became manifest a noteworthy educational movement. Moreoverit should be taken into account that in 1778 there had passed by Kosmas the Aetolian[Κοσμάς ο Αιτωλός], founding common schools. For this reason it is notstrange that subsequently in many Vlach Villages quite a few spoke foreign languages[French, Italian or German], were subscribers to various new publications, andowned libraries of considerable size, containing works of Ancient Greek writers.The study examines the schools in the following Vlach Villages [listed by date

of foundation]:a. The school in Chaliki From the 2nd half of the 18th c. throughout the 19th c.b. The Kleinovos school There is evidence of its existence from 1797 onwardsc. The Kastania School It is plausible that in this elite Vlach Village functionedfrom the middle of the 18th c. a notable Greek School, which reached its peakin the 19th c. In 1873 it was named Demostergeios [“Δημοστέργειος”] School,comprising a primary and a Greek School.d. The Ventista [Amarantos] School It was set up in 1865, and the followingyear was endowed with a grant as Greek Educational School [“Ελληνο-αλληλοδιδακτική”] by churchman Dorotheos Scholarios, whose origins werefrom Vendista. In 1876 it started to offer lessons in Greek.e. The Aidona [Aivan] common school It remained open from 1866 to 1870.f. The Malakasi school It functioned in the last decade of the Turkish occupation[1870-1881]. Mention is also made of a school founded in 1775 by Kosmasthe Aetolian. Around 1883 was inaugurated, and remained open forabout a decade, a girls’ school [catering for 50 female pupils] in Malakasi.g. The Koutsoufliani school It performed its function in the last years of theTurkish occupation, educating 30 pupils.The data cited absolutely verify the report by the great Greek teacher ofThessaly Konstantinos Koumas that “in general the Vlachs have Greek schoolsin their largest villages” and “hear in Greek the prayers and holy processions ofthe Church”.__