Επιθανάτιες Εμπειρίες και Νέα Πνευματικότητα

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΜΑΓΡΙΠΛΗΣ(ΕΠΙΜ ΕΛΕΙΑ)

ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΎ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΟΤ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΕΙΡΑ: ΘΕΟΣ - ΑΝΘΡΩΠΟΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΑ 2

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ

ΘΕΟΣ - ΑΝΘΡΩΠΟΣ - ΚΟΙΝΠΝΙΑ 2Επιμέλεια Σειράς : Δημήτριος Γ. Μαγριπλής

Όψεις του πολιτιστικού φαινομένου: Επιστημολογικές προσεγγίσεις του θανάτου και της ζωής.

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΎΛΗ, 2008

Τηλ. 2310 264 748 2310 900 777 6946 461 460

Ηλ. Επεξεργασία - Σελιδοποίηση :Εργαστήρι Εντύπου

I. Μιχαήλ 1, Θεσσαλονίκη Τηλ. 2310 257 211

ISBN 978-960-6741-52-4 Όλα τα δικαιώματα μετάφρασης, αναπαραγωγής και προσαρμογής κατοχυρωμένα

για όλες τις χώρες του κόσμου.Copyright © by ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ, 2008

All rights reserved

Π ε ρ ί λ η ψ η : Η έρευνα γύρω από τις επιθανάτιες εμπειρίες αναπτύχθηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα με στόχο να περιγράφει τι συμβαίνει όταν κάποιος άνθρωπος διαβεί το κατώφλι του θανάτου. Πηγές της υπήρξαν πολυάριθμες μαρτυρίες ανθρώπων που παρέμειναν κλινικά νεκροί για σύντομο χρονικό διάστημα και στη συνέχεια επανήλθαν στη ζωή. Εντούτοις, η εν λόγω έρευνα δεν αρκείται να καταγράψει και να κατηγοριοποιήσει το υλικό της, αλλά επιχειρεί με βάση αυτό να επεξεργαστεί μια εναλλακτική ερμηνεία του θανάτου. Η τελευταία χαρακτηρίζεται από αισιοδοξία και αποσκοπεί στην επανεξημέρωση του θανάτου, συνδέοντάς τον με αρχές και σύμβολα από το σύγχρονο θρησκευτικό και πολιτισμικό περίγυρο. Η παρούσα μελέτη σκιαγραφεί το κοσμοθεωρητικό υπόβαθρο της μεταμοντέρνας θα- νατολογίας, καταδεικνύοντας τη συνάφειά του με τη Νέα Πνευματικότητα, από την οποία δανείζεται τις βασικές του αρχές και έννοιες

A b s t r a c t : For three decades now, the scientific study o f the near-death experiences provides interesting information about what happens to someone when he dies. Its contributors gather their material out o f the testimonies o f people who have been pronounced clinically dead, and yet revived to recount their visionary experiences. But the research goes fa r deeper than the mere recording and categorization o f the phenomenon : it brings forw ard a new interpretation o f the very nature and meaning o f death itself. This new thanatology is optimistic and joyous, integrates ideas and symbols that floats in the post Modern and post Christian religious and cultural atmosphere, aiming to the re-sacralization and, consequently, to the “re-taming" o f death. This contribution attempts to investigate the religious and cultural background o f the scientific study o f near-death experiences, exposing the elective affinity that exists between new thanatology and alternative spirituality.

- 358 -

Δη μητριός I. Μπεκριδάκης

Θάνατος δεν Υπάρχει.

Επιθανάτιες Εμπειρίες και Νέα Πνευματικότητα

Α. Γενικά χαρακτηριστικά των Επιθανάτιων Εμπειριών

Ο όρος «επιθανάτια εμπειρία» (near-death experience) εισήχθη στη διεθνή βιβλιογραφία κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1970 από τον εκπαιδευτικό και φιλόσοφο Raymond Moody, ο οποίος κατέγραψε και παρουσίασε τις μαρτυρίες εκατοντάδων ανθρώπων που βρέθηκαν πολύ κοντά στο θάνατο ή παρέμειναν νεκροί για σύντομο χρονικό διάστημα και στη συνέχεια επανήλθαν στη ζωή1. Ανάλογες αναφορές, βέβαια, ήταν γνωστές και στο παρελθόν, με διασημότερη αυτή του Πλάτωνα, στην Πολιτεία, για τον στρατιώτη Ήρα, ο οποίος αφέθηκε νεκρός στο πεδίο της μάχης για δώδεκα μέρες μέχρι τη στιγμή που επανήλθε στη ζωή και διηγήθηκε τα όσα είδε στον Κάτω Κόσμο. Όμως, παρόμοιες καταγραφές γενικώς σπανίζουν. Άλλωστε οφείλουμε να τις διακρίνουμε τόσο από τα γνωστά μοτίβα της Καθόδου στον Άδη και του μεταθανάτιου ταξιδιού, που συναντώ- νται ευρύτατα στην παγκόσμια μυθολογική παράδοση, όσο και από τις διάφορες μαρτυρίες που υπάρχουν στο σύγχρονο πνευματισμό, όπου οι υποτιθέμενες «εμπειρίες» των νεκρών απαιτούν την παρουσία ενός διάμεσου (medium) για να κοινοποιηθούν. Όλα αυτά μακρινή μονάχα σχέση έχουν με το υπό εξέτασιν θέμα, καθώς εκεί η αναπαράσταση του μεταθανάτιου πεδίου είναι συμβολικής τάξεως και δεν μπορεί να ερμηνευθεί με τους κυριολεκτικούς όρους μιας ατομικής «εμπειρίας», όπως γίνεται στην περίπτωση των επιθανάτιων εμπειριών2. Το φαινόμενο, επομένως, είναι ουσιαστικά νέο, αφορά μεγάλο αριθμό περιστατικών και, όπως θα δούμε, λαμβάνει διαφορετικές απ’ ό,τι στο παρελθόν ερμηνείες. Το μόνο κοινό μεταξύ τους σημείο είναι η βεβαίωση ότι υπάρχει ζωή μετά το θάνατο

1. Βλ. Raymond Moody, Life After L ife : The Investigation o f a Phenomenon - Survival o f Bodily Death, Bandam Books, New York, 1978.

2. Για το θάνατο και το μεταθανάτιο στους παραδοσιακούς πολιτισμούς από θρησκειοϊστο- ρική άποψη, εισαγωγικά βλ. Φώτης Τερζάκης (επιμ.), Θάνατος και Εσχατολογικά Οράματα, Αρχέτυπο, Αθήνα 2003.

- 359 -

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣI. ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ

και ότι ο άνθρωπος μπορεί να έλθει σε κάποιας μορφής επικοινωνία με ό,τι βρίσκεται επέκεινα του τάφου. Πάντως, ό,τι κι αν ίσχυε στο παρελθόν, οι επιθανάτιες εμπειρίες έγιναν αντικείμενο έρευνας μονάχα από το δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα και εξής. Η συχνότητα με την οποία καταγράφονται οφείλεται εξάπαντος στη ραγδαία βελτίωση των μεθόδων ανάνηψης και ιατρικής φροντίδας κατά την περίοδο αυτή. Από τη στιγμή, δηλαδή, που όλο και περισσότεροι ασθενείς ή τραυματίες που καταλήγουν στο νοσοκομείο επανέρχονται έπειτα από ιατρική παρέμβαση, είναι φυσικό να αυξάνεται και το ποσοστό εκείνων που έχουν «κάτι να πουν» για το σύντομο ταξίδι τους στον Άδη. Στατιστικά, τώρα, οι έρευνες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι εκατομμύρια ενήλικες σ ολόκληρο τον κόσμο (περί τα 8 εκατομμύρια μόνο στις Η.Π.Α., υπολόγιζε ο Moody το 1988!) είχαν κάποια στιγμή εμπειρίες θανάτου3. Ω ς αυθεντικές επιθανάτιες εμπειρίες υπολογίζονται μονάχα εκείνες που σαφώς εκφράζουν μια κατάσταση της συνείδησης, έστω και διαφορετικής τάξεως από τη συνήθη, και δεν οφείλονται σε μετατραυματικές παραισθήσεις, δυσλειτουργία του εγκεφάλου, επίδραση αναισθητικών φαρμάκων ή ψυχολογικές διαταραχές4. Επομένως, το πεδίο μελέτης παρουσιάζεται αρκετά εκτεταμένο ώστε να παρακινηθούν κι άλλοι ερευνητές (από τον Αγ^λοσαξωνικό ιδιαίτερα χώρο) να ακολουθήσουν το παράδειγμα του Moody. Έτσι, επιμέρους μελέτες πάνω στις εμπειρίες των ετοιμοθάνατων έχουμε από ειδικούς όπως οι ψυχολόγοι Margot Grey, Kenneth Ring και Cherie Sutherland, ο παιδίατρος Marvin Morse, ο καρδιολόγος Michael Shabom, και ο φιλόσοφος Michael Grosso5. Εξέχουσα θέση ανάμεσά τους κατέχει η Ελβετίδα ψυχίατρος Elisabeth Kubler-Ross, η οποία έχει δώσει ορισμένα από τα πλέον αντιπροσωπευτικά και πολυδιαβασμένα βιβλία για το θέμα αυτό.

Ω ς προς το περιεχόμενό τους, τώρα, η πλειοψηφίατων επιθανάτιων εμπειριών φαίνεται πως ακολουθεί μια κλιμάκωση διαδοχικών σταδίων, τα οποία μπορούν

3. Βλ. Raymond Moody, Το Φως μετά το Σωματικό Θάνατο> μτφρ. Γ. Μπαρουξής, Διόπτρα, Αθήνα 1990, 17.

4. Για τις ενστάσεις που εγείρονται κατά των επιθανάτιων εμπειριών βλ. Raymond Moody Το Φως, 105-120 και Nevill Drury, The New Age : Searching fo r the Spiritual Self\ Thames & Hudson, London 2004, 186-187.

5. Για το έργο των ερευνητών αυτών βλ. Raymond Moody, Το Φως, 121-158.

- 360 -

ΘΑΝΑΤΟΣ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ. ΕΠΙΘΑΝΑΤΙΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

να ανακληθούν στη μνήμη από εκείνους που τα έζησαν, και άρα να αποτελέσουν αντικείμενο επιστημονικής καταγραφής. Αν και δεν υπάρχει απόλυτη ομοφωνία μεταξύ των ερευνητών περί του αριθμού των σταδίων μιας επιθανάτιας εμπειρίας, όλοι συμφωνούν ότι η τελευταία είναι ενιαία και κοινή για όλους, ενώ μονάχα σε επιμέρους και εξωτερικά σημεία της ποικίλει ανάλογα με την περίπτωση. «Αυτή η εμπειρία είναι ίδια για όλους, ανεξάρτητα αν είστε αυτόχθονας της Αυστραλίας, ινδουιστής, μουσουλμάνος, χριστιανός, ή άθεος. Παρομοίως, αυτή η εμπειρία δεν εξαρτάται από ηλικία ή οικονομική κατάσταση. Ο θάνατος είναι μια ανθρώπινη διαδικασία, όπως και εκείνη της γέννησης είναι μια φυσιολογική πανανθρώπινη διαδικασία», υποστηρίζει η Kiibler-Ross6. Η διαπίστωση αυτή είναι εξαιρετικά ενδεικτική του ανιστορικού τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζεται το φαινόμενο των επιθανάτιων εμπειριών από τη σχετική έρευνα. Κατ’ αυτήν δεν υπάρχουν «επιθανάτιες εμπειρίες» στο πληθυντικό, αλλά μονάχα «επιθανάτια εμπειρία» στον ενικό, δηλαδή μια και μοναδική κατάσταση την οποία βιώνουν τα διάφορα άτομα με τον ίδιο πάνω-κάτω τρόπο. Τη σημασία του ισχυρισμού αυτού θα αναζητήσουμε σε άλλο σημείο. Προηγουμένως, όμως, είναι αναγκαία η παρουσίαση των διαφόρων σταδίων, από τα οποία περνάει το υποκείμενο κατά τη διάρκεια μιας επιθανάτιας εμπειρίας -σταδίων, που θεωρούνται από τη έρευνα ότι συνθέτουν τον «πυρήνα» του φαινομένου. Εφόσον απόλυτη ομοφωνία μεταξύ των ερευνητών δεν υπάρχει, επιλέγουμε να παρακολουθήσουμε την τυπολογία του Raymond Moody, επειδή είναι η περισσότερο αναλυτική και ανεπτυγμένη (περιγράφει εννέα στάδια, έναντι τριών της Kiibler-Ross).

Το πρώτο στάδιο, λοιπόν, συνδέεται με τη συνειδητοποίηση του θανάτου εκ μέρους του υποκειμένου. Το βίωμα αυτό συνίσταται στο διαχωρισμό του αισθητηριακού ή συνειδησιακού κέντρου του ανθρώπου (εαυτός, ψυχή, κ.α.) από το φυσικό του σώμα και την έξοδό του από αυτό. Σύμφωνα με τις περιγραφές, το άτομο «βρίσκει τον εαυτό του να αιωρείται πάνω από το σώμα του και να το κοιτάζει από απόσταση και ξαφνικά νιώθει φόβο ή σύγχυση, ή και τα δυο μαζί»7. Πολύ γρήγορα, όμως, ο φόβος δίνει τη θέση του στην πλήρη κατανόηση τού

6. Βλ. Elisabeth Kubler-Ross, Για τη Ζωή μετά το Θάνατο, μτφρ. Α. Ντούργα, Δίοδος, Αθήνα 19992, 14 και πρβλ. Raymond Moody, Το Φως, 169.

7. Βλ. Raymond Moody Το Φως, 19.

- 361 -


τι έχει συμβεί και ο άνθρωπος αναγνωρίζει ότι το σώμα, που βλέπει να κείτεται μπροστά του, ανήκει στον ίδιο. Καθώς μετεωρίζεται πάνω από το νεκρό κορμί, ο «νεκρός» είναι αόρατος και η υπόστασή του αιθέρια αφού έχει τη δυνατότητα να περνά μέσα από τοίχους και αντικείμενα. «Μόλις η ψυχή σας εγκαταλείψει το σώμα, θα κατανοήσετε αμέσως ότι μπορείτε να αντιληφθείτε όλα όσα συμβαίνουν στον τόπο όπου συνέβη ο θάνατος, είτε είναι το δωμάτιο ενός νοσοκομείου, το σημείο του δυστυχήματος ή οπουδήποτε αφήσατε το σώμα σας», παρατηρεί η Kubler-Ross8. Σε πολλές περιπτώσεις αυτός ο φασματικός εαυτός είναι συν- δεδεμένος με ένα νήμα, κάτι σαν ομφάλιο λώρο, με το άψυχο υλικό σώμα. Όταν συνειδητοποιήσει την κατάστασή του το «άτομο» δεν φοβάται πια, αλλά καταλαμβάνεται από άραττ/ γαλήνη (δεύτερο στάδιο). Στρέφεται τότε στον εαυτό του και παρατηρεί ότι παρόλο που έχει αποχωριστεί από το φυσικό σώμα διαθέτει ακόμη ανθρώπινη μορφή και κάποιο είδος υλικότητας (τρίτο στάδιο). Ο Moody αναφέρει κάποια περίπτωση που το άτομο «κοίταξε τα χέρια του ενώ βρισκόταν σ’ αυτήν την κατάσταση και είδε ότι αποτελούνται από φως και έχουν μέσα τους μικροσκοπικές δομές από φως»9.

Μετά την έξοδο από το σώμα ακολουθεί η περίφημη «εμπειρία τον τούνελ» (τέταρτο στάδιο). Μια πόρτα ανοίγει και το φασματικό άτομο («ψ υχή») εισέρχεται σε ένα σκοτεινό τούνελ, το οποίο διασχίζει για να βγει στην άλλη πλευρά, όπου υπάρχει δυνατό φως. Κάποιοι άνθρωποι έχουν αναφέρει ότι δεν πέρασαν από τούνελ, αλλά ότι ανέβηκαν μια μεγάλη σπειροειδή σκάλα, διάβηκαν μια γέφυρα, πέρασαν μέσα από μια πύλη ή περπάτησαν ένα ορεινό μονοπάτι. Η ίδια η Kiibler-Ross αναφέρει ότι βίωσε τη «φάση του τούνελ» με τη μορφή διάβασης μέσα από ένα «ορεινό πέρασμα με αγριολούλουδα»10. Άλλοι είπαν ότι αναλή- φθηκαν απότομα στον ουρανό, αιωρούμενοι με μεγάλη ταχύτητα σε συνθήκες έλλειψης βαρύτητας. Σε κάθε περίπτωση, η ουσία είναι ότι μέσω μιας σκοτεινής διόδου ο «νεκρός» βγαίνει σε ένα έντονα φωτεινό επίπεδο. Η εμπειρία αυτή αποδεικνύει, κατά τη γνώμη της Kubler-Ross -και μάλιστα «με τρόπο επιστημονικό»!- ότι «ο θάνατος είναι απλώς μια μετάβαση σε μια διαφορετική μορφή

8. Βλ. Elisabeth Kiibler-Ross, Για τη Ζωή, 16.

9. Βλ. Raymond Moody, Το Φως, 21.

10. Βλ. Elisabeth Kiibler-Ross, Για τη Ζωή, 23, 82.

- 362 -

ΘΑΝΑΤΟΣ ΛΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ. ΕΠΙΘΑΝΑΤΙΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

ζωής»11.Το πέμπτο στάδιο της μεταθανάτιας εμπειρίας εκτυλίσσεται μέσα στο εκτυ

φλωτικό φως. Παρόλο που «είναι πολύ πιο λαμπρό από οποιοδήποτε άλλο φως υπάρχει εδώ στη γη», το υπερκόσμιο φως δεν ενοχλεί καθόλου αυτούς που το αντικρίζουν, τουναντίον περιγράφεται ως «ζεστό, παλλόμενο και ζωντανό»12. «Κανείς, όταν δει το φως, δεν θέλει να επιστρέψει» στη ζωή, επισημαίνει η Kubler-Ross13. Όσο πλησιάζει προς το φως ο «νεκρός» αισθάνεται να τον «αγκαλιάζει η μεγαλύτερη, απερίγραπτη, χωρίς όρους αγάπη, που θα μπορούσε να φανταστεί»14. «Θ α μπορούσα να το ονομάσω αυτό φως’ ή αγάπη* και θα σήμαινε το ίδιο πράγμα», αναφέρει κάποιος προσπαθώντας να περιγράφει την απερίγραπτη αυτή εμπειρία15. Μέσα στο φως η «ψυχή» συναντάει τα φωτεινά όντα, που την παραλαμβάνουν και την οδηγούν στην απέναντι όχθη (έκτο στάδιο). Συχνά, οι πνευματικές αυτές οντότητες περιγράφονται ως «φύλακες άγγελοι», που ο «νεκρός» συνειδητοποιεί ότι τον καθοδηγούσαν και τον προστάτευαν καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του. Στην κατάσταση αυτή, η «ψυχή» συναντιέται με άλλους νεκρούς φίλους ή συγγενείς, με τους οποίους επικοινωνεί με έναν τηλεπαθητικό, μη λεκτικό τρόπο. Άλλες φορές αναφέρεται η ύπαρξη αγίων μορφών, αδιευκρίνιστης ταυτότητας, ενώ δε λείπουν και οι περιπτώσεις όπου άνθρωποι ανέφεραν σαφώς ότι συναντήθηκαν με το «Χριστό» ή το «Θ εό». Όπως είναι αναμενόμενο, όμως, οι σχετικές εντυπώσεις ποικίλουν, ανάλογα με το θρησκευτικό περιβάλλον ενός εκάστου : «Δεν συνάντησα ποτέ ένα παιδί από προτεστάντες γονείς, το οποίο τις τελευταίες στιγμές της ζωής του να είδε την Παναγία, ενώ την έχουν δει πολλά παιδιά καθολικών», καταθέτει η Kubler- Ross16. Τέλος, στο ίδιο βιωματικό πλαίσιο, ορισμένοι ανέφεραν ότι αντίκρισαν πανέμορφα τοπία ή υπέρλαμπρες πόλεις από φως17.

11. Στο ίδιο, 22.


13. Βλ. Elisabeth Kubler-Ross, Για τη Ζωή, 23.




17. Βλ. RRaymond Moody, Το Φως, 23.

- 363 -


Αφού επικοινωνήσει με τους γνωστούς του, το φασματικό υποκείμενο συναντά μια μορφή που εμπνέει δέος και που συχνά περιγράφεται ως «Υ πέρτατο Φωτεινό Ον», (έβδομο στάδιο) Ανάλογα με τη θρησκευτική τους πίστη ή το πολιτισμικό περιβάλλον από το οποίο προέρχονται, όσοι είχαν την εμπειρία αυτή αποκάλεσαν το Υπέρτατο Ον με το όνομα του Θεού, του Ιησού, του Αλλάχ, του Βούδα κ.ο.κ. Η ουσία είναι ότι άπαντες προσδίδουν χωρίς δισταγμό σ ’ αυτό το Ον τον ποιοτικό χαρακτηρισμό «υπέρτατη αγιότητα»18. Το Φωτεινό Ον ακτινοβολεί αγάπη και κατανόηση στον ύψιστο βαθμό, γεγονός που κάνει την «λ|/υχή» να θέλει να μείνει μαζί του για πάντα. Ωστόσο, πληροφορείται ότι δεν ήλθε ακόμη η ώρα της και ότι θα πρέπει να γυρίσει ξανά στη γη. Πριν συμβεί όμως αυτό, η θεϊκή μορφή παροτρύνει το «άτομο» να επανεξετάσει τη ζωή του (όγδοο στάδιο), ρωτώντας το για την ποιότητα των πράξεών του και βοηθώντας το να κατανοήσει τις προϋποθέσεις και τις συνέπειες των αποφάσεών του. Στη φάση αυτή, ο «νεκρός» παρακολουθεί ένα τρισδιάστατο πανόραμα της ζωής του και έχει την ευκαιρία να κατανοήσει πλήρως τις επιπτώσεις που είχαν οι πράξεις του στους άλλους -ωσάν να ήταν ουδέτερος παρατηρητής. Ενώπιον του γι- γαντιαίου αυτού ολογράμματος ο «νεκρός» μπαίνει στην θέση των ανθρώπων με τους οποίους σχετιζόταν στη ζωή του και νιώθει τον πόνο, τη θλίψη ή τη χαρά που τους προκάλεσε. Στο τέλος του απολογισμού αυτού ο άνθρωπος εξέρχεται με την βαθιά πεποίθηση ότι το πιο σπουδαίο πράγμα στη ζωή είναι η αγάπη και το δεύτερο σπουδαιότερο η γνώση19. Επιπλέον, η πλήρης επίγνωση των αιτιών και συνεπειών των επιλογών του τον οδηγεί στη μετάνοια και στη βαθιά συναίσθηση ότι εκείνος αποκλειστικά ευθύνεται για τη διαμόρφωση της προσωπικής του κατάστασης. «Στη διάρκεια αυτής της ανασκόπησης της γήινης ζωής σας», σημειώνει χαρακτηριστικά η Kubler-Ross, «δεν θα κατηγορείτε το Θεό για την τύχη σας, αλλά θα ξέρετε ότι εσείς οι ίδιοι ήσαστε ο χειρότερος εχθρός του εαυτού σας [... ] Τώρα γνωρίζετε ότι πολύ παλιά, όταν κάηκε το σπίτι σας, όταν πέθανε το παιδί σας ή όταν πάθατε καρδιακή προσβολή, όλα τα μοιραία χτυπήματα τα οποία υποστήκατε, ήταν απλώς μερικές από τις πολλές δυνατότητες που είχατε για να αναπτυχθείτε : να αναπτυχθείτε στην κατανόηση, να αναπτυχθείτε στην


19. Στο ίδιο, 24-25.

- 364 -


αγάπη, να αναπτυχθείτε σε όλα εκείνα τα πράγματα που πρέπει να μάθετε ακόμα. ’Και αντί να χρησιμοποιήσω με σύνεση αυτές τις ευκαιρίες*, θα λέτε με μεταμέλεια τώρα, ‘με κάθε χτύπημα γινόμουν όλο και πιο πικρόχολος και έτσι αναπτύχθηκαν η οργή και η αρνητικότητά μου » 20.

Την τελευταία φάση της μεταθανάτιας εμπειρίας (ένατο στάδιο) χαρακτηρίζει η απροθυμία επιστροφής στη ζωή. Η απροθυμία αυτή είναι σχεδόν καθολική, καθώς η αίσθηση που αφήνει στο «νεκρό» η περιδιάβαση στο μεταθανάτιο περιβάλλον είναι εξαιρετικά ευχάριστη. Είναι πολύ ενδεικτικό και αξίζει σχολιασμό ότι μονάχα ένα 0,3% των μαρτυριών συνδέεται με δυσάρεστες εμπειρίες κολάσεως21! Γενικά, η απογοήτευση και δυσφορία που γεννά η αναγγελία της επιστροφής είναι έντονες -έχουν καταγραφεί περιπτώσεις ανθρώπων που μόλις ανένηψαν μάλωσαν με τους γιατρούς επειδή τους επανέφεραν στη ζωή! Τις περισσότερες φορές οι άνθρωποι δηλώνουν ότι δέχθηκαν να επιστρέψουν μόνο και μόνο επειδή αναλογίστηκαν τις ευθύνες ή εκκρεμότητες που έχουν απέναντι σε αγαπημένα συγγενικά τους πρόσωπα.

Β. Επιθανάτιες Εμπειρίες και Νέα Πνευματικότητα

Η θρησκειολογική αποτίμηση των επιθανάτιων εμπειριών με βάση τα παραπάνω χαρακτηριστικά τους δεν μπορεί να γίνει ανεξάρτητα από τις συνέπειες που αυτές έχουν στη ζωή όσων τις βίωσαν. Και τούτο διότι αν υποτεθεί ότι οι παραπάνω καταγραφές αποτυπώνουν τη φύση και το περιεχόμενο των συγκεκριμένων εμπειριών, η επίδραση που ασκούν εκ των υστέρων στη ζωή των ανθρώπων συνδέεται άμεσα με τον τρόπο ερμηνείας τους. Μέσω της ερμηνείας η πρωταρχική άμεση εμπειρία καθίσταται έλλογη και αποκτά νόημα που μπορεί, στη συνέχεια, να κοινοποιηθεί και να αποτελέσει αφορμή ευρύτερου διαλόγου. Και αυτό που παρατηρούμε είναι ότι προκειμένου να νοηματοδοτηθεί η έκτακτη εμπειρία επιστρατεύονται συνήθως έννοιες και συμβολισμοί που συνδέονται

20. Βλ. Elisabeth Kiibler-Ross, Για τη Ζωή, 24-25.


- 365 -


στενά με τη θρησκεία. Μένει, βέβαια, να διευκρινιστεί με ποιο τύπο θρησκείας συγκεκριμένα. Προς την κατεύθυνση αυτή κινείται η ενότητα που ακολουθεί.

Εκφράζοντας την κοινή εντύπωση της έρευνας, ο Raymond Moody παρατηρεί: « [ . . . ] το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό των μεταθανάτιων εμπειριών είναι οι τεράστιες αλλαγές στην προσωπικότητα που προκαλούν στους ανθρώπους. Το γεγονός ότι οι μεταθανάτιες εμπειρίες μεταμορφώνουν ολοκληρωτικά τους ανθρώπους στους οποίους συμβαίνουν δείχνει την πραγματικότητα και τη δύναμή τους»22. Και προσθέτει: «Υπάρχει ένα κοινό στοιχείο σε όλες τις μεταθανάτιες εμπειρίες : ότι αλλάζουν τους ανθρώπους που τις έχουν. Στα είκοσι χρόνια που έρχομαι σε συνεχή επαφή με άτομα που είχαν μεταθανάτιες εμπειρίες, δεν έχω βρει ούτε έναν που η εμπειρία αυτή να μην του προκάλεσε μια πολύ βαθιά και θετική αλλαγή»23.'Εχουμε να κάνουμε, επομένως, με οριακές υπαρξιακές εμπειρίες που σημαδεύουν τη ζωή του ανθρώπου και λειτουργούν ως παραγωγοί νοήματος βίου. Το πράγμα, βέβαια, δεν προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση αν ανα- λογισθούμε ότι μιλάμε για ακραίες καταστάσεις, όπου ο άνθρωπος δεν έρχεται απλώς αντιμέτωπος με το ενδεχόμενο του θανάτου, αλλά κυριολεκτικά πεθαίνει. Τι είναι, λοιπόν, εκείνο που διαχωρίζει τη συγκεκριμένη κατάσταση από άλλες οριακές εμπειρίες και για τί είδους αλλαγές μιλάμε;

Καταρχάς, πληροφορούμαστε ότι μετά από μια επιθανάτια εμπειρία εξαφανίζεται πλέον ο φόβος τον θανάτου. «Ο ύτε ένας από τους ασθενείς που είχε κάποια εξωσωματική εμπειρία δεν φοβόταν πια να πεθάνει. Ούτε ένας, σε όλα τα περιστατικά», διαβεβαιώνει η Kubler-Ross24. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει αδιαφορία ή παραίτηση, αφού ταυτόχρονα αυξάνεται και η εκτίμηση που το άτομο έχει για τη ζωή. Επιπλέον, η αυτογνωσία που, όπως είδαμε, αποκτήθηκε κατά τη διάρκεια της επιθανάτιας εμπειρίας διδάσκει στον άνθρωπο ότι οφείλει στο εξής να λαμβάνει τις αποφάσεις του και να κάνει τις επιλογές του κατά τρόπο περισσότερο υπεύθυνο και αλτρουιστικό. Παύει να σκέφτεται μονάχα τον εαυτό του και η οπτική του διευρύνεται συνυπολογίζοντας τις ενδεχόμενες επιπτώσεις των πράξεών του στους άλλους. Όπως παρατηρεί -κάπως γενικόλογα, ομολο-

22. Στο ίδιο, 182-183.



- 366 -


γουμένως- ο Moody, «Τα άτομα αυτά έχουν γίνει καλύτεροι άνθρωποι εξαιτίας της εμπειρίας τους»25.

Έπειτα, συνειδητοποιείται εκ νέου η κεφαλαιώδης σημασία της αγάπης. Αυτό σημαίνει πως στη ζωή του υποκειμένου αναπτύσσεται πλέον ένα «αίσθημα σύνδεσης με όλα τα πράγματα»26. «Κάτι σημαντικό που έμαθα όταν πέθανα», αναφέρει ένας επιχειρηματίας που υπέστη καρδιακή προσβολή, «ήταν ότι είμαστε όλοι μέρος ενός μεγάλου, ζωντανού σύμπαντος [... ] Τώρα κοιτάζω ένα δάσος, ένα λουλούδι, ένα πουλί, και λέω Αυτό είμαι εγώ, [Αυτό] είναι ένα μέρος του εαυτού μ ο υ » 27. Με ανάλογο τρόπο περιγράφει η Kiibler-Ross την αλλαγή που επήλθε στη δική της συνείδηση μετά από μια επιθανάτια εμπειρία που είχε η ίδια : «Βίωσα τη μεγαλύτερη έκσταση της ύπαρξης που έχουν ποτέ βιώσει ανθρώπινα όντα πάνω σ' αυτόν το φυσικό πλανήτη. Ήμουν σε πλήρη αγάπη και δέος προς το σύνολο της ζωής γύρω μου. Ήμουν ερωτευμένη με κάθε φύλλο, κάθε σύννεφο, κάθε κομματάκι γρασιδιού, κάθε ζωντανό πλάσμα. Ένιωθα τον παλμό των χαλικιών στο μονοπάτι και περπατούσα κυριολεκτικά πάνω από τα χαλίκιαλέγοντάς τους : 'Δεν μπορώ να σας πατήσω, δεν μπορώ να σας πληγώσω’ Καθώς έφτασα στους πρόποδες του λόφου συνειδητοποίησα ότι δεν είχα αγγίξει το έδαφος στο μονοπάτι. Ωστόσο δεν υπήρχε αμφισβήτηση για την εγκυρότη- τα αυτής της εμπειρίας, ήταν απλώς επίγνωση μιας κοσμικής συνειδητοποίησης της ζωής σε κάθε ζωντανό πράγμα και μιας αγάπης που δεν μπορεί ποτέ να περιγράφει με λόγια»28. Αναμφίβολα εδώ έχουμε την περιγραφή ενός μυστικού βιώματος -γεγονός που, άλλωστε, παραδέχεται και η ίδια η Kiibler-Ross29. Κι ο Moody επίσης ταυτίζει επιθανάτια και μυστική εμπειρία30. Στη θρησκειολογική ταυτότητα της εμπειρίας αυτής θα αναφερθούμε στην επόμενη ενότητα.

Στο εν λόγω βιωματικό πλαίσιο, τώρα, αυξάνεται κατακόρυφα η επιθυμία του ανθρώπου για γνώση και μάθηση. Ατομα χωρίς προηγούμενο ενδιαφέρον




28. Βλ. Elisabeth Kiibler-Ross, Για τη Ζωή, 92-93.



- 367 -


για μόρφωση στρέφονται τώρα στη μελέτη βιβλίων και την παρακολούθηση σεμιναρίων σχετικών με την εσωτερική καλλιέργεια και την υπαρξιακή αρτίωση. Όλα αυτά θεωρείται ότι συντελούν στην «προσωπική ανάπτυξη του ατόμου»31. Οι έρευνες καταγράφουν μια ισχυρή τάση επιστροφής των υπό μελέτη ανθρώπων στην πνευματικότητα, την οποία ο φιλόσοφος Michael Grosso προσδιορίζει ως «είσοδο σε μια θεϊκή διάσταση της ανθρώπινης συνειδητότητας, η οποία υπάρχει σε όλους μας σελανθάνουσα κατάσταση»32. Ουσιαστικά πρόκειται για την ενεργοποίηση του ενδιαφέροντος των ανθρώπων αυτών για το Θείο, είτε πίστευαν προηγουμένως είτε όχι: «Τα μη θρησκευόμενα άτομα λένε μετά την εμπειρία ότι πιστεύουν στο Θεό και αποκτούν μια εκτίμηση για την πνευματική σφαίρα, όπως συμβαίνει με τα άτομα που πίστευαν στο Θεό από την αρχή»33. Το ενδιαφέρον, όμως, αυτό είναι αυστηρά ιδιωτικό και δεν συνοδεύεται από κινήσεις ένταξης σε θρησκευτικές ομάδες : «Μια μεταθανάτια εμπειρία οδηγεί σχεδόν πάντα στην πνευματική περιέργεια», δηλώνει χαρακτηριστικά ο Moody. Αλλά προσθέτει: «Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι γίνονται [όσοι τη βίωσαν] ‘στυλο- βάτες' της τοπικής τους εκκλησίας. Αντίθετα μάλιστα, τα άτομα αυτά τείνουν να εγκαταλείπουν τη θρησκευτική λατρεία που στηρίζεται στο δόγμα για χάρη του δόγματος και μόνο»34. Αυτό που υπονοείται εδώ είναι ότι το ενδιαφέρον τον ανθρώπων μετατοπίζεται από τα θεωρούμενα ως εξωτερικά και δευτερεύοντα στοιχεία της θρησκείας προς την ουσία της, την εσωτερική αλήθεια που υπάρχει κρυμμένη πίσω από τους τύπους και τις τελετουργίες και η οποία υποτίθεται πως είναι ο κοινός πυρήνας κάθε θρησκείας. Στοιχείο πνευματικής ενότητας μέσα στη θρησκευτική πολυμορφία, ο πυρήνας αυτός από αλήθειες και εμπειρίες στην πραγματικότητα υπερβαίνει όλες τις θρησκείες, τις διαπερνά και τις εμψυχώνει χωρίς όμως να ταυτίζεται με κάποια από αυτές ή να εξαντλείται κάπου. Αυτός είναι, άλλωστε, και ο λόγος που η άμεση αναφορά στον κοινό πυρήνα αυτομάτως συνοδεύεται από κατακόρυφη πτώση του ενδιαφέροντος για τις επιμέρους θρησκευτικές παραδόσεις : «Σ ε γενικές γραμμές», συνεχίζει ο Moody, «τα άτομα


32. Στο ίδιο, 140.



- 368 -


με έντονο θρησκευτικό αίσθημα, όταν ζουν μια μεταθανάτια εμπειρία, παύουν να ακολουθούν συγκεκριμένα δόγματα και θρησκεύματα. Λένε ότι ο Θεός ενδια- φέρεται για την πνευματική πλευρά της θρησκείας και όχι για τη δογματική»35. Μέσω αυτών, επομένως, ο άνθρωπος φαίνεται πως ανακαλύπτει «μια μη δογματική θρησκεία, τη θρησκεία όπως ο Θεός την ήθελε να είναι»36. Ο Moody αναφέρει τη χαρακτηριστική περίπτωση ενός φοιτητή θεολογίας, ο οποίος μετά από μια εμπειρία θανάτου ανακάλυψε «ότι ο Κύριος δεν ενδιαφέρεται για τη θεολογία. Μάλιστα, φαίνεται να βρίσκει μάλλον διασκεδαστικά κάποια τμήματά της, γιατί δεν ενδιαφέρθηκε καθόλου για οτιδήποτε είχε σχέση με το θρησκευτικό δόγμα που ανήκα. Ήθελε να μάθει τι είχα μέσα στην καρδιά μου, όχι στο κεφάλι μου»37. Επομένως, συμπεραίνει ο Grosso, οι επιθανάτιες εμπειρίες προσφέρουν «μια γεύση* από [ . . . ] θρησκευτική εμπειρία»38 και επειδή βοηθούν τους ανθρώπους να ανακαλύψουν τη σοφία που ήδη υπάρχει μέσα τους, εμπίπτουν στην κατηγορία της εσωτερικής εμπειρίας πον προκαλεί διεύρυνση της συνείδησης και πνευματική αφύπνιση39.

Εξαιρετικά ενδεικτική για το είδος της θρησκευτικότητας με την οποία συνδέει την επιθανάτια εμπειρία η ερμηνευτική τάση που παρακολουθούμε (Kubler- Ross, Moody, Grosso) είναι η εξής αποστροφή της Ελβετίδας ψυχιάτρου: «Τώρα βρισκόμαστε σε μια νέα εποχή και ελπίζουμε ότι έχουμε περάσει από μια εποχή επιστήμης, τεχνολογίας και υλισμού, σε μια καινούργια εποχή γνήσιας και αυθεντικής πνευματικότητας. Αυτό δε σημαίνει θρησκοληψία, αλλά μάλλον πνευματικότητα. Η πνευματικότητα περικλείνει την επίγνωση ότι υπάρχει κάτι πολύ πιο μεγάλο από εμάς, κάτι που δημιούργησε το σύμπαν, δημιούργησε τη ζωή και ότι εμείς είμαστε ένα αυθεντικό, σημαντικό και γεμάτο νόημα κομμάτι του και μπορούμε να συνεισφέρουμε στην εξέλιξή του. Όλοι μας γεννηθήκαμε από την Πηγή, από το Θεό, προικιστήκαμε με μια θεία πλευρά. Τούτο σημαίνει, κυριολεκτικά, ότι έχουμε τμήμα αυτής της πηγής μέσα μας. Αυτό μας δίνει τη γνώ

35. Στο ίδιο, 170.

36. Στο ίδιο, 137 (η έμφαση δική μου).


38. Στο ίδιο, 142.

39. Στο ίδιο, 143-144.

- 369 -

ΛΗΜΗΤΡΙΟΣI. ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ

ση της αθανασίας μας»40. Το μεταφυσικό αυτό πλαίσιο και η συναφής ανθρω- πολογική οπτική επηρεάζουν αποφασιστικά την αντίληψη που η συγκεκριμένη ερευνήτρια διατηρεί για το θάνατο : « [ . . . ] το φυσικό σώμα είναι μόνο το οίκημα ή ο ναός, ή όπως το ονομάσαμε το κουκούλι στο οποίο κατοικούμε για συγκεκριμένο αριθμό μηνών ή χρόνων μέχρις ότου επιτύχουμε τη μετάσταση που ονομάζεται θάνατος. Τότε, την ώρα του θανάτου, αποτινάζουμε αυτό το κουκούλι και ξαναγινόμαστε τόσο ελεύθεροι όσο η πεταλούδα [ , . . ] » 41. Και σε άλλο σημείο συμπληρώνει: « [ . . . ] ο θάνατος του ανθρώπινου σώματος είναι κάτι ταυτόσημο μ εκείνο που συμβαίνει όταν μια πεταλούδα βγαίνει από το κουκούλι της. Το κουκούλι μπορεί να συγκριθεί με το ανθρώπινο σώμα, αλλά δεν ταυτίζεται με τον πραγματικό σας εαυτό, γιατί είναι απλώς μια κατοικία στην οποία ζείτε για λίγο. Ο θάνατος είναι μόνο η μετακόμιση από ένα σπίτι σε ένα άλλο πιο όμορφο»42. Η εικόνα του κουκουλιού και της πεταλούδας μοιάζει ν’ αποκτά συμβολικό χαρακτήρα στη σκέψη της Kiibler-Ross, καθώς επιστρατεύεται ακόμη και στον «ορισμό» του θανάτου : «Θάνατος είναι απλώς όταν αποβάλει κανείς το φυσικό του σώμα, όπως η πεταλούδα αποβάλει το κουκούλι της. Είναι μια μετάβαση σε μια ανώτερη κατάσταση συνείδησης όπου εξακολουθείτε να αντιλαμβάνεστε, να κατανοείτε, να γελάτε και να είστε ικανοί να αναπτυχθείτε. Το μόνο πράγμα που χάνετε είναι κάτι που δε χρειάζεστε πλέον, το φυσικό σας σώμα. Είναι σαν να κρύβετε το χειμωνιάτικο παλτό σας όταν έρχεται η άνοιξη, ξέρετε ότι το παλτό είναι φθαρμένο και δε θέλετε να το φοράτε πια. Αυτό σημαίνει θάνατος»43. Η εικόνα του κουκουλιού και της πεταλούδας συνοψίζει την πάγια άποψη της Kubler-Ross ότι ο θάνατος είναι μια δεύτερη γέννηση σε μια «διαφορετική κατάσταση ύπαρξης», με κύρια χαρακτηριστικά την ενότητα και τη μακαριότητα44. Οι επιθανάτιες εμπειρίες λειτουργούν, τρόπον τινά, ως πρόγευση, ως «παράθυρο» προς την κατάσταση αυτή. Γι’ αυτό και χαρίζουν στο άτομο που επέστρεψε μια «κοσμική συνείδηση» διασύνδεσης και αγάπης προς όλα τα μέρη της συ-

40. Βλ. Elisabeth Kubler-Ross, Για τη Ζωή, 57 (η έμφαση δική μου).

41. Στο ίδιο, 57-58.




- 370 -


μπαντικής ολότητας45.Στο βαθμό που αληθεύει πως «η ιστορία του θανάτου σχετίζεται με τις αλ

λαγές στον τρόπο θέασης του προσώπου » 46, οι αντιλήψεις περί θανάτου που επικρατούν σε κάποια ιστορική περίοδο είναι αξεδιάλυτα συνυφασμένες με το κυρίαρχο ανθρωπολογικό μοντέλο της περιόδου αυτής. Στο σύνολό της,λοιπόν, η φρασεολογία τόσο της Kubler-Ross όσο και των Moody και Grosso παραπέμπει ευθέως στις ανθρωπολογικές θεωρήσεις που συνδέονται με το ευρύτατο ρεύμα της Νέας Πνευματικότητας. Η ταύτιση του ανθρώπου με την «ψυχή» του (άυλο, αθάνατο, θεϊκής προελεύσεως στοιχείο) και η ταυτόχρονη σχετικοποί- ηση και περιφρόνηση του θνητού σώματος, ως απλού περικαλύμματος (ρούχο, κουκούλι, κ.λ.π.) είναι τυπική σ’ αυτού του είδους την ανθρωπολογία. Η αντίληψη ότι ο θάνατος δεν είναι το τέλος αλλά αντίθετα συνιστά μια νέα γέννηση, είναι η πύλη προς το επόμενο (ανώτερο) στάδιο στην πορεία της ψυχής προς την αυτοσυνειδησία και αυτοπραγμάτωση, αποτελεί επίσης δομικό συστατικό της. Άλλα τέτοια δομικά στοιχεία είναι: α) η μονιστική προσέγγιση της μυστικής εμπειρίας, β) ο αντιδογματικός της χαρακτήρας που εκφράζεται ως αμφισβήτηση της αλήθειας και του κύρους των επιμέρους θρησκευτικών παραδόσεων, γ) η απολυτοποίηση της αδιαμεσολάβητης εμπειρίας του Θείου, δ) ο απρόσωπος χαρακτήρας του τελευταίου, που απορρέει από μια ολιστική οντολογία πανθεϊ- στικού προσανατολισμού και μεταβάλει τη Θεότητα σε κοινή ουσία του παντός, και ε) η προσπάθεια να προσδοθεί επιστημονικός χαρακτήρας στην εκστατική εμπειρία. Τέλος, η ροπή προς αφηρημένες και ανιστορικές έννοιες, όπως «αγάπη», «ενότητα», «πνευματική ολοκλήρωση», «γνώση» κ.α., καθώς και η χρήση εκ μέρους των συγκεκριμένων ερευνητών κατηγοριών όπως «συνειδη- τότητα», «πνευματική αφύπνιση», «εσωτερική μεταμόρφωση», «διεύρυνση της συνείδησης» κ.α., επιβεβαιώνουν τη στενή συνάφεια που έχει γενικότερα η σκέψη τους με το ρεύμα της εναλλακτικής θρησκευτικότητας47. Η ομοιότητα,


46. Βλ. Douglas J. Davies, Θάνατος: Μια Σύντομη Ιστορία, Πολύτροπον, Αθήνα 2007, 111.

47. Για τα Νέα Θρησκευτικά Κινήματα εισαγωγικά βλ. Lorne L. Dawson, Comprehending Cults, Oxford U. P., Don Mills, 1998, Bryan Wilson and Jamie Cresswell (eds), New Religious

- 371 -

μάλιστα, που σε ορισμένες περιπτώσεις παρουσιάζει τόσο η φρασεολογία, όσο και το περιεχόμενο των διατυπώσεων, της Kubler-Ross αίφνης, με αντίστοιχες που προέρχονται από ακραιφνώς νεοθρηκευτικούς κύκλους είναι εντυπωσιακή. «Πρέπει να αποχωριζόμαστε τα αγαπημένα μας πρόσωπα δίχως θλίψη», σημειώνει μια σύγχρονη εκπρόσωπος της Θεοσοφικής κίνησης, «με την πεποίθηση ότι αναχωρούν για κάποιο ταξίδι, προσέχοντας να μην επικεντρωνόμαστε στο γεγονός του θανάτου, καθώς δεν είναι θάνατος αλλά αναγέννηση αυτό που συμβαίνει. Ας φέρουμε στο μυαλό μας εικόνες που δεν σχετίζονται με λύπη ή στεναχώρια -εικόνες λαμπρές γεμάτες ελπίδα και μουσική, εικόνες πανέμορφες γεμάτες αγάπη και λουλούδια- και μπορώ σχεδόν να δω τις ψυχές που φεύγουν να ευλογούν τους ζωντανούς, καθώς βυθίζονται μέσα σε κόσμους φωτός». Και συμπληρώνει: «Δραπετεύουν από το ερειπωμένο σώμα τους και βλέπουν το φως να ανατέλλει και το πέπλο να ανασηκώνεται, την απάντηση να δίδεται: η ίδια η ψυχή τους και ο θεϊκός νόμος, τούς δίνουν την απάντηση. Τους αποκαλύπτεται η θεϊκή φύση του ανθρώπου, η εξέλιξή του μέσα από τον κύκλο των με- τενσαρκώσεων, καθώς και το μονοπάτι από το οποίο περνάει για να φτάσει στην τελείωση [ ... ] Αυτή είναι η παρηγοριά που έχω να προσφέρω σε όσες θλιμμένες υπάρξεις έχουν χάσει τους αγαπημένους τους και η ψυχή τους είναι γεμάτη ερωτήματα»48. Εντούτοις, δεν υποστηρίζουμε εδώ ότι οι υπό εξέταση θανατολόγοι είναι υποχρεωτικά ενταγμένοι σε κάποιο εναλλακτικό κίνημα ή ομάδα. Το πιο πιθανό είναι ότι πρόκειται απλώς για παράλληλες θεωρήσεις οι οποίες συγγενεύουν λόγω των επιρροών που έχουν δεχθεί από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, από το σύγχρονο πολιτισμικό συμφραζόμενο, όπου κυριαρχούν οι κατηγορίες και οι έννοιες της Νέας Πνευματικότητας49.

Movements, Routledge, London, 1999, Christopher Partridge, New Religions : A Guide, Oxford U.P., New York, 2004, και Peter Clarke, New Religions in Global Perspective, Routledge, London, 2006.

48. Βλ. Katherine Tingley, The Wine o f Life, Theosophical University Press, 1996, 76.

49. Για την ανθρωπολογία της Νέας Πνευματικότητας βλ. Δημήτρης I. Μπεκριδάκης, Ο Ανακυκλωμένος Ε αυτός: Η Αγιότητα στη Νέα Εποχή, στο : Παντελής Ζούρας (Επιμ.) Αγιότητα : Ένα Λησμονημένο Όραμα, Ακρίτας, 2001, 191-206. Για τα θρησκειολογικά χαρακτηριστικά της Νέας Πνευματικότητας και τη σχέση της με το μετανεωτερικό πολιτισμικό συμφραζόμενο βλ. Δημήτρης I. Μπεκριδάκης, Εναλλακτικές Θρησκευτικές Ταυτότητες στη Μεθόριου Μοντέρ


- 372 -


Ποιες, όμως, μπορεί να είναι οι ακολουθίες, οι συνέπειες, μιας τέτοιας με- θερμηνείας των επιθανάτιων εμπειριών με τους όρους της Νέας Πνευματικότητας για την εικόνα που έχει ο σύγχρονος άνθρωπος σχετικά με το θάνατο και το μεταθανάτιο; Πεποίθησή μας είναι ότι, πρώτον, βρισκόμαστε ενώπιον μιας τυπικής περίπτωσης θρησκευτικής επανανοηματοδότησης του θανάτου. Τα όσα καταγράφηκαν ανωτέρω δικαιώνουν την άποψη αυτή, αφού τόσο η φύση της επιθανάτιας εμπειρίας, όσο και η ορολογία δια της οποίας επιχειρείται η ερμηνεία της παραπέμπουν άμεσα σε ένα συγκεκριμένο, όπως είδαμε, μεταφυσικό πλαίσιο. Το γεγονός, τώρα, ότι η σχετική έρευνα αυτοαποκαλείται «επιστημονική» λίγη σημασία έχει, αφού απλώς επαναλαμβάνει τη θετικιστικού χαρακτήρα αξίωση για αντικειμενικότητα και επιστημονικότητα, την οποία παγίως προβάλλουν οι κάθε είδους «ερευνητές» του εναλλακτικού χώρου. Έτσι, δηλώσεις όπως π.χ. αυτές της Kubler-Ross : «Τη στιγμή αυτής της μετάβασης (του θανάτου) δεν είστε ποτέ, μα ποτέ μόνοι [ . .. ] Την ώρα της μετάστασης, οι οδηγοί σας, οι φύλακες άγγελοί σας, άνθρωποι που αγαπούσατε και που εξέπνευσαν πριν από σας, θα βρίσκονται εκεί για να σας βοηθήσουν. Το έχουμε επιβεβαιώσει αυτό πέρα από κάθε σκιά αμφιβολίας και το λέω ως επιστήμονας» και: «Για μένα [η ύπαρξη της μετά θάνατον ζωής] δεν είναι πλέον θέμα πίστης, αλλά μάλλον θέμα γνώ ση ς»50 ή η εκτίμηση του Moody ότ ι : « [ . . . ] οι εξωσωματικές εμπειρίες μπορεί να είναι ο πιο σημαντικός επιστημονικός λόγος που να μας κάνει να πιστεύουμε στη μετά θάνατο ζωή είναι μεν εξαιρετικά αποκαλυπτικές της σύγχυσης και τωναντιφάσεων που επικρατούν στη σχετική έρευνα (η επιστήμη υποτίθεται πως αποδεικνύει την ύπαρξη αγγέλων και μετά θάνατον ζωής!), σε καμιά περίπτωση, όμως, δεν ανατρέπουν το γεγονός ότι κατά βάση πρόκειται για μια μεταφυσική, θρησκευτικής τάξεως, προσέγγιση -συγκεκριμένου, μάλιστα, όπως είδαμε προσανατολισμού. Από την άποψη αυτή, βρισκόμαστε ενώπιον μιας επιχείρησης επανιεροποίησηςτου θανάτου, η οποία, όμως, καταφεύγει σε έννοιες και μεθόδους

νου-Μεταμοντέρνου: Η Περίπτωση της Νέας Πνευματικότητας, στο : Δημήτρης Γ. Μαγριπλής (Επιμ.), Κριτιτικές Προσεγγίσεις στον Ορθόδοξο Πολιτισμό : Όψεις του Ελληνικού Παραδείγματος, Α. Σταμούλης, Θεσσαλονίκη, 2007,222-268.

50. Βλ. Elisabeth Kubler-Ross, Για τη Ζωή, 42-43 και 14 (η έμφαση δική μου).

51. Βλ. Rayμond Moody, Το Φως, 182 (η έμφαση δική μου).

- 373 -

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣI. ΜΠΕΚΡΙΑΑΚΗΣ

εναλλακτικές, μη παραδοσιακές.Δεύτερον, η ερμηνευτική αυτή απομακρύνει το θάνατο από το ευρωπαϊκό παρελ

θόν του, είτε αυτό αφορά στη χριστιανική πίστη είτε πρόκειται για τη νεωτερική πολιτισμική πραγμάτωση. Φαινομενολογικά εξεταζόμενες οι περί επιθανάτιων εμπειριών αντιλήψεις που είδαμε είναι μετά-χριστιανικές και μετά-νεωτερικές, καθώς εισηγούνται μια εναλλακτική σύλληψη και ερμηνεία του θανάτου. Θα κλεί- σουμετην ανάλυσή μας με μια σύντομη διευκρίνιση των παρατηρήσεων αυτών.

Οι κλασσικές μελέτες του Philippe Aries μας έχουν εφοδιάσει με μια βασική ιστορική τυπολογία του θανάτου52. Στις παραδοσιακές κοινωνίες του Ευρωπαϊκού Μεσαίωνα, υποστηρίζει ο Aries, «ο θάνατος ήταν ταυτόχρονα οικείος, κοντινός και όχι τόσο σημαντικός», αλλά μάλλον «αδιάφορος» ως γεγονός53. Η ίδια αίσθηση υπήρχε και παλαιότερα, στις προχριστιανικές και εξωχριστιανι- κές παραδοσιακές κοινωνίες, όπου οι άνθρωποι «αποστρέφονταν την ιδέα της ολοκληρωτικής εξαφάνισης και θεωρούσαν ότι οι νεκροί συνεχίζουν να διάγουν πλάι μας έναν αόρατο βίο και δε σταματούν να παρεμβαίνουν στην πορεία της ύπαρξης εκείνων που αυτοαποκαλούνται ζωντανοί»54. Η νηφάλια αντιμετώπιση του θανάτου, η εξοικείωση με το αναπόφευκτο, η ψυχική και χωροταξική γειτνί- αση ζώντων και τεθνεώτων υπήρξαν πολιτισμικά παράγωγα των διαφορετικών εκδοχών της αρχαϊκής, μαγικής και παγανιστικής, κοσμοθεώρησης, η οποία εντάσσει οργανικά το θάνατο στην τάξη της φύσης, ως αναγκαία φάση του κύκλου της ζωής. Επιπλέον, η συλλογική εννοιολόγηση και αντιμετώπιση του θανάτου, που εκφραζόταν με ένα πλήθος τελετουργικών και εθίμων συνδεδεμένων με την ταφή, υποβάσταζε τη λυτρωτική και ανακαινιστική λειτουργία του πένθους. Οι παραδοσιακοί πολιτισμοί «δεν αρνούνται αλλά αδυνατούν να σκεφτούν το θάνατο με ένταση γιατί ο θάνατος είναι πολύ κοντά και παραμένει, εν πολλοίς,

52. Βλ. Philippe Aries, Δοκίμια για το Θάνατο στη Δύση, μτφρ. Κ. Αάμψα, Γλάρος, Αθήνα 1988, του ιδίου, Ο Άνθρωπος Ενώπιον τον Θανάτου, τ.Ι και II, μτφρ. Θ. Νικολαΐδης, Εστίας, Αθήνα 1997.

53. Βλ. Philippe Aries, Δοκίμια, 17.

54. Βλ. Francoi§e Dastur, Ο Θάνατος, Δοκίμιο για Πεπερασμένο, μτφρ. Β. Σιδηροπούλου, Scripta, Αθήνα 1999, 35.

- 374 -

ΘΑΝΑΤΟΣ ΛΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ. ΕΠΙΘΑΝΑΤΙΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

μέρος της καθημερινής ζωής», επισημαίνει ο Aries55. Η ευρύτατα διαδεδομένη στην Ανατολή ιδέα της μετενσάρκωσης ή η χριστιανική ελπίδα της ανάστασης των νεκρών στη Δύση, σε συνδυασμό με τις ποικίλες θρησκευτικές απεικονίσεις του μεταθανάτιου, που τις πλαισιώνουν, παρείχαν το (διαφορετικό σε κάθε περίπτωση) υπόβαθρο συμφιλίωσης του παραδοσιακού ανθρώπου με την έσχατη μοίρα του. «Ο άνθρωπος των παραδοσιακών κοινωνιών, αυτός του πρώτου Μ εσαίωνα και εκείνος των λαϊκών και προφορικών πολιτισμών, αποδεχόταν χωρίς μεγάλη δυσκολία την ιδέα ότι είμαστε όλοι θνητοί», παρατηρεί ο Aries56. Και είναι τούτη, ακριβώς, η γενικευμένη αποδοχή της θνητότητας που δίνει στο συγκεκριμένο ιστορικό το δικαίωμα να κάνει λόγο για «εξημερωμένο» θάνατο57.

Από την αυγή των Νέων Χρόνων, όμως, αρχίζει αργά αλλά σταθερά μια αντίστροφη πορεία κατανόησης του θανάτου, η οποία οδήγησε, κυρίως από τα μέσα του 19ου αιώνα και εξής, στη σταδιακή « εξαγρίωσή» του. Ακολουθώντας τη γενική πορεία των δυτικών κοινωνιών προς την εξατομίκευση, ο θάνατος μεταβάλλεται σε ιδιωτική υπόθεση. Τα τελετουργικά της ταφής και του πένθους συρρικνώνονται ως εκδηλώσεις αντιπαραγωγικές και ανορθολογικές, η συλλογική συμβολική δυναμική του θανάτου φθίνει και το άτομο καλείται ως μονάδα να εφεύρει και να επεξεργαστεί το δικό του πλαίσιο νοηματοδότησης και ερμηνείας του τέλους. Η ανάδυση και επικράτηση του αστικού πολιτισμού οδήγησε, έτσι, στην «αποεθιμοποίηση», εμπορευματοποίηση και, τελικά, στην απόλυτη εξατομίκευση του θανάτου58. Την ίδια στιγμή, όμως, που απωθείται από τη δημόσια σφαίρα και αποσιωπάται, ο θάνατος κατακλύζει ως ανομολόγητο άγχος θανάτου

55. Βλ. Philippe Aries, Ο Άνθρωπος, τ.1,47.

56. Βλ. Philippe Aries, Δοκίμια, 33.

57. Βλ. Philippe Aries, Δοκίμια, 11-21.

58. Εξαιρετική ανάλυση των σύγχρονων μεταμορφώσεων του θανάτου (αποεθιμοποίηση, ιδρυματοποίηση, πραγμοποίηση, εξοβελισμό του θανάτου από το πεδίο της πραγματικότητας κ.α.) υπάρχει στο : Μυρτώ Ρήγου, Ο Θάνατος στη Νεωτερικότητα, Πλέθρον, Αθήνα 1993. Διεξοδική παρουσίαση του ιστορικού και πολιτισμικού πλαισίου αυτών των αλλαγών βλ. Michel Vovelle, Ο Θάνατος και η Λύση, τ.1,2, μτφρ. Κ. Κουρεμένος, Νεφέλη, Αθήνα 2000. Για το ρόλο που μπορεί να έχει η πίστη στο σύγχρονο συμφραζόμενο πρόσληψης του θανάτου βλ. Δημήτρης Γ. Μαγριπλής, «Ο Θεραπευτικός Λόγος της Θρησκείας ενώπιον του Θανάτου», Θρησκειολογία, 4 (2003), 158-163.

- 375 -


το συλλογικό ασυνείδητο. Κανένα προσωπικό πένθος δεν είναι πλέον αρκετό για να παρηγορήσει τον άνθρωπο, κανένας θρήνος δεν μπορεί να εκφράσει τη συντριβή που αισθάνεται μπροστά στην έσχατη απώλεια. Πλήττοντας αμετάκλη- τα την ατομική ύπαρξη, που είναι το αξιολογικό και γνωσιολογικό θεμέλιο της νεωτερικότητας, ο θάνατος πανικοβάλλει και κατατρομοκρατεί τον πολιτισμό των Νέων Χρόνων. Επιπλέον, ο «θάνατος του Θεού» (ήτοι της παραδοσιακής χριστιανικής μεταφυσικής) και η συνακόλουθη διάλυση του χριστιανικού συμβολικού πλαισίου πρόσληψης και υπέρβασης του θανάτου άφησαν το δυτικό άνθρωπο εκτεθειμένο ενώπιον της ριζικής αρνητικότητας του μηδενός. Η εξέλιξη αυτή, με τη σειρά της, επηρέασε κατά τρόπο ανάλογο τις αντιλήψεις για την ίδια την ύπαρξη, τη ζωή και το νόημά της. Η φιλοσοφική παραγωγή του υπαρξισμού, για παράδειγμα, επιχείρησε να αναμετρηθεί μ αυτή ακριβώς την πρωτόγνωρη απελπισία που βιώνει ο σύγχρονος άνθρωπος. Από τη στιγμή που η ύπαρξη κα- τανοείται ως «Είναι-προς-θάνατον», ο άνθρωπος κατακυριεύεται από τον θάνατο εν ζωή, γίνεται ο ίδιος «ο θάνατος ενσαρκωμένος»59. Αποχαλινωμένος και εξαγριωμένος πλέον, ο θάνατος οδηγεί σε απόγνωση τον ατομοκεντρικό πολιτισμό της νεωτερικότητας, και, επομένως, υπάρχει επείγουσα ανάγκη να αποσιω- πηθεί ως ενδεχόμενο, να ξορκιστεί, ακόμη και να αγνοηθεί ως γεγονός60. Έτσι, η στάση των δυτικών κοινωνιών μπροστά στο θάνατο μεταβλήθηκε άρδην, σε σχέση με το παρελθόν. «Η αρχαία στάση που θεωρεί το θάνατο οικείο, κοντινό και, συγχρόνως, τον ελαχιστοποιεί, τον απονευρώνει, είναι ριζικά αντίθετη προς τη δική μας όπου ο φόβος που προξενεί ο θάνατος είναι τόσο μεγάλος ώστε δεν τολμάμε ούτε τ όνομά του να προφέρουμε», διαπιστώνει ο Aries61.

Φαινόμενα όπως οι επιθανάτιες εμπειρίες που εξετάζουμε έρχονται, κατά την άποψή μας, να αντιπαρατεθούν στο νεώτερο εξοβελισμό του θανάτου από το πεδίο του λόγου. Προσπαθούν να καταστήσουν και πάλι το θάνατο οικείο και όχι τόσο τρομακτικό, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις τον παρουσιάζουν ακόμη και ως κάτι το θετικό ή επιθυμητό. Είδαμε, αίφνης, ότι μια από τις συνέπειες

59. Στο Francoise Dastur, Ο Θάνατος, 35.

60. Βλ. Δημήτρης Γ. Μαγριπλής, «Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις του Θανάτου και της Ζωής». Κοινωνική Εργασία - Επιθεώρηση Κοινωνικών Επιστημών, 64 (2001), 205.

61. Βλ. Philippe Aries, Ο Άνθρωπος, τ.Ι, 56.

- 376 -


των επιθανάτιων εμπειριών είναι η εξάλειψη του φόβου του θανάτου. Αυτή δεν περιορίζεται μονάχα στα άτομα που βίωσαν τέτοιες εμπειρίες, αλλά εξαπλώνεται και κοινοποιείται μέσω του λόγου που γίνεται γι’ αυτές από τους ερευνητές που παρουσιάσαμε παραπάνω. Δημιουργείται με τον τρόπο αυτό ένας κύκλος ακροατών ή αναγνωστών που αντλούν δύναμη κι ελπίδα μπροστά στο θάνατο, εξοικειώνονται με την ιδέα του ερχομού του και υιοθετούν ένα μεταφυσικό ερμηνευτικό σχήμα καθοδηγούμενοι από τη σχετική έρευνα. Αν λάβει, τώρα, κανείς υπόψη το γεγονός ότι τα σχετικά βιβλία και σεμινάρια είναι εξαιρετικά δημοφιλή (αυτό τουλάχιστον μαρτυρούν οι πωλήσεις), γίνεται κατανοητό ότι το συγκεκριμένο σχήμα ασκεί τεράστια επίδραση στη διαμόρφωση των αντιλήψεων που ο σύγχρονος άνθρωπος έχει για το θάνατο. Κι όπως συμβαίνει γενικά με τις αντιλήψεις, ιδέες και πρακτικές που καλλιεργούνται στους χώρους της Νέας Πνευματικότητας, έτσι και στην περίπτωση αυτή, παρατηρείται διάχυση της συγκεκριμένης θεώρησης του θανάτου στη μαζική κουλτούρα και στη συλλογική συνείδηση.

Το όλο στρατήγημα στοχεύει στο να ανατραπεί η παρούσα συνθήκη εξαγρίωσης του θανάτου. Να ξαναγίνει ο θάνατος και πάλι οικείος, γεγονός, τρόπον τινά, «φυσιολογικό», και έτσι η επίγνωση της θνητότητας να είναι λιγότερο συντριπτική για τους ανθρώπους. Μ ’ ένα λόγο : να «εξημερωθεί» εκ νέου ο θάνατος. Κατά τούτο είναι εγχείρημα σαφώς μετά-νεωτερικό. Ανατρέποντας τη νεωτερική τακτική παρασιώπησης του θανάτου, η έρευνα των επιθανάτιων εμπειριών τολμά, όπως είπαμε, να επαναφέρει το θάνατο -ω ς γεγονός, αλλά και ως ενδεχόμενο- στο πεδίο το λόγου. Έτι περαιτέρω, αποτολμά να τον περιγρά- ψει και μάλιστα κατά τρόπο ιατρικό, σχεδόν ανατομικό, επιχειρεί να στοχαστεί και πάλι με μεταφυσικούς-θρησκευτικούς όρους για το βαθύτερο νόημά του. Κι όπως καλά γνωρίζουμε κάθε «μελέτη θανάτου» αποτελεί αφορμή για επανεξέταση της σημασίας της ίδιας της ζωής. Παράλληλα, τολμά να αναστηλώσει την ερειπωμένη ελπίδα για μετά θάνατον ζωή. Ενάντια στην απαισιόδοξη οπτική της νεωτερικότητας που εγκαθιστά το θάνατο στην ίδια την καρδιά του Είναι, η μεταμοντέρνα θανατολογία που εξετάσαμε υποστηρίζει δια στόματος Kubler-Ross ότι «Θάνατος δεν υπάρχει»62. Και τούτη η άρνηση δεν είναι πλέον φαντασιακής

62. Τίτλος κεφαλαίου του βιβλίου της Elisabeth Kiibler-Ross, Για τη Ζωή, 30εξ.

- 377 -


και ψυχολογικής τάξεως, όπως συμβαίνει με την νεωτερική προσπάθεια λήθης του θανάτου, αλλά είναι άρνηση οντολογικής τάξεως: αρθρώνεται στο πλαίσιο μιας κοσμολογικής και ανθρωπολογικής θεώρησης που αντλεί από σαφή, όπως είδαμε, θρησκευτικά κοιτάσματα. Η καθησυχαστική διαβεβαίωση : “don't be afraid, it s nothing”, που η Kubler-Ross συνιστά να απευθύνουμε προς τους ετοιμοθάνατους, μπορεί μεν να φαντάζει εξαιρετικά προκλητική σε νεωτερικούς μελετητές του θανάτου, όπως ο Vovelle63, εντούτοις δεν είναι παρά η εμβληματι- κή διατύπωση μιας νέας, νηφάλιας και αισιόδοξης θέασης του αναπότρεπτου, η οποία έχει μεταφυσική στήριξη, δηλαδή προϋποθέτει μια θρησκευτική πίστη.

Η «αλλαγή παραδείγματος» αναφορικά με την εικόνα του θανάτου, τώρα, συνοδεύεται, όπως είναι φυσικό, από την επανεκτίμηση της θετικής αξίας του πένθους και των σχετικών τελετουργικών, όπως αυτά διενεργούνται στο επίπεδο ιδιαίτερα της οικογένειας προς υπέρβαση της οδυνηρής απώλειας. Τα μέλη της οικογένειας δεν πρέπει να διστάζουν να εκφράσουν τη θλίψη τους, καθώς ο πόνος μπορεί να αποβεί στοιχείο συνεκτικό και η συλλογική αντιμετώπισή της απώλειας ενός μέλους της παρηγορεί και επουλώνει ταχύτερα το τραύμα. Ταυτόχρονα, καταγγέλλονται η ιδρυματοποίηση, η ιατρικοποίηση και η εμπορευματο- ποίηση του θανάτου -παρ όλο που η σχετική ρητορική δεν αναπτύσσεται παρά μονάχα δευτερευόντως και στο περιθώριο της συζήτησης για τις επιθανάτιες εμπειρίες64. Έτσι, φτάνουμε στην αντίφαση η μελέτη των επιθανάτιων εμπειριών, φαινόμενο ακραιφνώς νεωτερικό, το οποίο οφείλει την ύπαρξή του ακριβώς στην ιδρυματοποίηση του θανάτου και της ασθένειας, να καταλήγει στην άρνηση των πολιτισμικών προϋποθέσεων που το γέννησαν. Παράδοξα όμως σαν κι αυτό δεν είναι σπάνια στη μεταμοντέρνα σκέψη και θρησκευτικότητα, καθώς οι τελευταίες αρθρώνονται στη βάση του συγκερασμού στοιχείων αντιφατικών πολλές φορές, μοντέρνων και προμοντέρνων, με σκοπό τη δημιουργία καινοφανών συνθέσεων. Στο πλαίσιο του μεταμοντέρνου συγκρητισμού όψεις της εκκο- σμίκευσης συναντώνται με όψεις της θρησκείας, το παρελθόν συναντά το παρόν και προετοιμάζει το μέλλον. Αλλωστε ο χώρος της Νέας Πνευματικότητας, στον οποίον οργανικά ανήκει, όπως είπαμε, η έρευνα των επιθανάτιων εμπειριών, απο

63. Βλ. Michel Vovelle, Ο Θάνατος και η Δύση, τ.2,440.

64. Βλ. ενδεικτικά Elisabeth Kubler-Ross, Για τη Ζωή, 99.

- 378 -


τελεί την αιχμή του δόρατος της μεταμοντέρνας έφεσης για σύνθεση ποικίλων και ετερόκλητων στοιχείων65.

Όμως, η υπό εξέταση θανατολογία δεν είναι μονάχα μετά-νεωτερική. Ταυτόχρονα είναι και μετά-χριστιανική. Και πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά, αφού υιοθετεί κοσμολογικά και ανθρωπολογικά μοτίβα δανεισμένα από το περιβάλλον της Νέας Πνευματικότητας; Αυτό την απομακρύνει αυτομάτως από την παραδοσιακή χριστιανική εικόνα περί θανάτου και μεταθανάτιου και την αποδεικνύει περισσότερο συγγενική με τις αντίστοιχες εννοήσεις των Ανατολικών θρησκειών. Χρησιμοποιώντας το σχήμα του Michael Grosso, θαλέγαμε ότι διαφέρει καίρια από την «Προφητική» παράδοση περί θανάτου, η οποία είναι συνυφασμένη με την ιδέα της ανάστασης-αναγέννησης του σώματος και ανιχνεύ- εται στο έπος του Gilgamesh, την προφητική τάση του εβραϊσμού, το Ζωροαστρισμό και το Χριστιανισμό, και προσεγγίζει περισσότερο τη «Μυστική» παράδοση. Τούτη με τη σειρά της δίνει έμφαση στην αθανασία της ψυχής υποτιμώντας το σώμα και την ύλη, και είναι οργανικά ενταγμένη στη μεγάλη μονιστική και ολιστική οντολογική τροπή που στη Δύση έχει την αφετηρία της στο έργο στοχαστών όπως ο Παρμενίδης, ο Πλάτωνας και ο Πλωτίνος. Τη συναντούμε επίσης στους Γνωστικούς, στην Καμπαλά, στο Σουφισμό και στις Ουπανισάδες, σε χριστιανούς μυστικούς όπως ο Meister Eckhart, καθώς και στις μεγάλες μο- νιστικές φιλοσοφίες της Άπω Ανατολής66.

Θα λέγαμε ότι η έρευνα των επιθανάτιων εμπειριών συνεχίζει τη μυστική- μονιστική αυτή παρά8οση και την επανατοποθετεί εντός του πνευματικού κλίματος της εκκοσμίκευσης (πρωτείο της επιστήμης). Προϋποθέτει τις νεωτερικές μεταμορφώσεις του θανάτου (ιδιωτικοποίηση, ιδρυματοποίηση, έκπτωση της πίστης στη μετά-θάνατον ζωή), αλλά ταυτόχρονα επιχειρεί να τις υπερβεί, επιτελώντας μια σύνθεση εννοιών και κατηγοριών δανεισμένων τόσο από την ίδια την εκ-

65. Αναλυτικά βλ. Δημήτρης I. Μπεκριδάκης, Εναλλακτικές Θρησκευτικές Ταυτότητες, 254-268.

66. Βλ. Michael Grosso, The Millennium Myth : Love and Death at the End o f Time, Quest Books, Wheaton, 1995,284-314. To συγκεκριμένο σχήμα είναι, βέβαια, κάπως απλούστευτικό, ωστόσο το επιλέξαμε κυρίως επειδή προέρχεται από το πνευματικό περιβάλλον την έρευνας των επιθανάτιων εμπειριών και επομένως απηχεί, ως ένα βαθμό, τις δικές της φιλοσοφικές προϋποθέσεις και κατηγορίες σκέψης.

- 379 -


κοσμίκευση όσο και από το προνεωτερικό, θρησκευτικό παρελθόν. « [Η έρευνα των επιθανάτιων εμπειριών] μας εφοδιάζει με τις πλέον έγκυρες επιστημονικές πληροφορίες αναφορικά με το τι θα μας συμβεί άμαπεθάνουμε, και από την άποψη αυτή, αντιπροσωπεύει ένα δυνητικό πεδίο συνάντησης της επιστήμης με την πνευματικότητα», εκτιμά ο θεωρητικός του κινήματος της Νέας Εποχής Nevill Drury67.

Ω ς προς τη θρησκευτική του ταυτότητα, τώρα, το παρελθόν στο οποίο ανα- φέρεται η εν λόγω έρευνα είναι προχριστιανικό και εξωχριστιανικό. ΙΥ αυτό και το γενικό πλαίσιο κατανόησης των εμπειριών αυτών συνδέεται περισσότερο με την τυπολογία των σαμανικών εκστατικών πτήσεων, τον πνευματισμό, τον εσωτερισμό και τον ανατολικό μυστικισμό και πολύ λιγότερο με χριστιανικές κατηγορίες ή σύμβολα. Στην πραγματικότητα, οποιεσδήποτε αναφορές σε χριστιανικά στοιχεία (άγγελοι, Χριστός, άγιοι κ.α.) είναι εντελώς επιφανειακές, και οφείλονται στην ευκολία με την οποία τέτοια στοιχεία ανακαλούνται στη συνείδηση του μέσου δυτικού. Διότι, όπως δείξαμε, η ιδιαίτερη θρησκειολογική ταυτότητα της συγκεκριμένης θανατολογικής ερμηνευτικής είναι δομημένη (συνειδητά ή ασυναίσθητα) στη βάση των αρχών της Νέας Πνευματικότητας.

Η απομάκρυνση από το χριστιανικό συμφραζόμενο αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι την επιθανάτια εμπειρία ακολουθεί η σχετικοποίηση του θρησκευτικού δόγματος. Η σχετικοποίηση αυτή συνδέεται με την ιδεαλιστική και ανιστο- ρική εκτίμηση ότι η αληθινή θρησκεία είναι πέρα από δόγματα και τελετουργίες. Το σκεπτικό αυτό, φυσικά, αφορά σε όλες τις θρησκευτικές παραδόσεις, προσδίδοντας στο βασικό επιχείρημα χαρακτήρα μετά-θρησκευτικό. Εντούτοις, αφορά πρωτίστως και κυρίως στο Χριστιανισμό, αφενός μεν διότι στους κόλπους του η σημασία του δόγματος είναι τεράστια (σε αντίθεση με άλλες θρησκείες όπου συχνά απουσιάζει ακόμη και η έννοια του δόγματος), αφετέρου δε διότι ιστορικά το πολιτισμικό περιβάλλον του δυτικού κόσμου άντλησε την έννοια του δόγματος από την εκκλησιαστική παράδοση και επομένως η άρνηση του πρώτου σημαίνει αυτόχρημα και απόρριψη της δεύτερης. Και όπως είδαμε από τις σχετικές μαρτυρίες αυτό ακριβώς συμβαίνει.

Ένα δεύτερο σημείο διαφοροποίησης από το χριστιανικό πλαίσιο έγκειται

67. Βλ. Nevill Drury, New Age, 182.

- 380 -


στη σχεδόν απόλυτη απουσία αναφορών σε μεταθανάτια κρίση, κόλαση και βασά- νους. Η εξέλιξη αυτή είναι εξόχως αποκαλυπτική του θρησκευτικού προσανατολισμού των επιθανάτιων εμπειριών, αφού συνομολογεί στην νεώτερη παρακμή και απαξίωση των στοιχείων του χριστιανικού δόγματος που συνδέονται με το μεταθανάτιο. Μονάχα η πίστη στην ύπαρξη της μετά θάνατον ζωής διασώζεται, αλλά το νόημα και η μορφή που λαμβάνει είναι, όπως είδαμε, τελείως διαφορετικά. Το μέγεθος της συντελεσθείσας μεταβολής αποκαλύπτεται έτι περισσότερο αν αναλογισθεί κανείς το μέγα πλήθος των σχετικών με την κόλαση και τη μεταθανάτια κρίση αναφορών που ανευρίσκονται τόσο στη θεολογική γραμματεία, όσο και στη λαϊκή παράδοση, λογοτεχνία και τέχνη του χριστιανικού κόσμου κατά το παρελθόν68. Ενδεικτικά, αξίζει να δούμε μια αναφορά που προέρχεται από την Ορθόδοξη μοναστική παράδοση και καταγράφεται στο Γεροντικό : «Ο Αββάς Θεόφιλος έλεγε : ‘Τί φόβος και τρόμος και καταναγκασμός έχει να μας πιάσει, όταν η ψυχή θα χωρίζεται από το σώμα! Γιατί θα έλθουν σ εμάς τότε οι ενάντιες δυνάμεις ολόκληρο πλήθος, οι άρχοντες του σκότους, οι κοσμοκράτορες του κακού, οι αρχές και οι εξουσίες, τα πνεύματα της αμαρτίας. Και θα κρατούν την ψυχή τιμωρητικά, παρουσιάζοντάς της όλα τα αμαρτήματα, όπου έκαμε με γνώση ή άγνοια, από τη νεότητά της έως την τωρινή της ηλικία. Θα την κατηγορούν λοιπόν εκεί για όλα όσα έπραξε. Τί τρόμος λοιπόν θα κατέχει την ψυχή εκείνη την ώρα, ωσότου βγει η απόφαση και ελευθερωθεί! Αυτή θα είναι η ώρα του καταναγκασμού της, ωσότου δει τη θα απογίνει. Αλλά και οι θείες δυνάμεις θα στέκονται κατά πρόσωπον των εναντίων και θα παρουσιάζουν και αυτές τα καλά της έργα. Νιώθει λοιπόν η ψυχή, στέκοντας καταμεσής, τί φόβος και τρόμος τη συνέχει, ωσότου βγει η απόφαση της δίκης της από τον δίκαιο Κριτ ή » 69. Αντίθετα με τη μεταμοντέρνα προσπάθεια να μετριαστεί η τραγικότητα του τέλους, το στοιχείο το φόβου είναι διαρκώς παρόν και στη Νεκρώσιμη Ακολουθία, η οποία εκφράζει κατά τρόπο αυθεντικό τη στάση που τα πιστά μέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας κρατούν έναντι του θανάτου. «Όντως φοβερώτατον το

68. Βλ. αναλυτικά Alice Κ. Turner, Η Ιστορία της Κόλασης, μτφρ. Β. Αδραχτάς, Φιλίστωρ, Αθήνα 1997.

69. Βλ. Είπε Γέρων..., Το Γεροντικόν σε νεοελληνική απόδοση υπό Βασιλείου Πέντζα, Αστήρ, Αθήνα 1996, 101.

- 381 -


του θανάτου μυστήριον», δηλώνεται εκεί, «Θρηνώ και οδύρομαι, όταν εννοήσω τον θάνατον και ίδω εν τοις τάφοις κειμένην την κατ’ εικόνα Θεού πλασθείσαν ημίν ωραιότητα άμορφον, άδοξον, μη έχουσαν είδος»70. Η τεράστια διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στην παραδοσιακή χριστιανική εικόνα του μεταθανάτιου και στη μεταμοντέρνα εναλλακτική, που είδαμε παραπάνω, είναι πασιφανής. Στο πλαίσιο της τελευταίας, τα στοιχεία του δικανικού μοτίβου έχουν απαλειφθεί και αντικατασταθεί από μια μονότροπα ευφρόσυνη προοπτική : την ψυχή του νεκρού δεν περιμένουν πια μοχθηρά τελώνια του αέρος και σκοτεινοί δαίμονες, αλλά μονάχα φωτεινά όντα και λαμπρά τοπία. Ο Πυριφλεγέθων και ο Κωκυτός στέρεψαν, το Καθαρτήριο ερημώθηκε, το Λίμπο έκλεισε και οι δαίμονες βγήκαν στην ανεργία! Και φυσικά, δεν υπάρχει Κριτής. Η συγκεκριμένη θανατολογία έρχεται, λοιπόν, να επικυρώσει μεταφυσικά την ήδη συντελεσθείσα κατά τους Νέους Χρόνους απαξίωση κάθε συμβόλου ή έννοιας που παραπέμπει στο ενδεχόμενο μεταθανάτιας κρίσης.

Κλείνοντας τη μελέτη, ας μου επιτραπεί ένα σύντομο σχόλιο αναφορικά με τα κοινωνικά αίτια της θανατολογία που εξετάσαμε. Το ότι οι ιδέες για το θάνατο και το μεταθανάτιο διαμορφώνονται κοινωνικά, είναι δηλαδή ιστορικά προσδιορισμένες, μόλις που χρειάζεται να σημειωθεί. Όπως οι ζοφερές κολάσεις και οι αυστηροί δικαστές του παρελθόντος αντανακλούσαν την ιεραρχική δομή των προνεωτερικών κοινωνιών, έτσι και τα ανοιξιάτικα τοπία, τα υπέρλαμπρα φώτα και οι γεμάτες στοργή αγκαλιές των αγγέλων έχουν το κοινωνικό και πολιτισμικό τους σύστοιχο. Εκείνο που, κατά τη γνώμη μου, επιτελεί η υπό εξέταση ερμηνευτική του θανάτου είναι να εκτοξεύει στο Επέκεινα τα ιστορικά κεκτημένα δικαιώματα που απολαμβάνει κατά τη διάρκεια του βίου του ο σύγχρονος αστός : το δικαίωμα στην ελευθερία, στην αυτονομία, στην ισότητα, την ευτυχία κ.ο.κ. Διότι ο πολίτης των πρώην (και νυν) μεγάλων αποικιοκρατικών δυνάμεων -οι οποίες κατεξουσίασαν στο παρελθόν και συνεχίζουν να εκμεταλλεύονται σύμπα- σατην οικουμένη, εξασφαλίζοντας στις ίδιες πρωτόγνωρη οικονομική ανάπτυξη και τεχνολογική πρόοδο- έχει συνηθίσει να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως υπέρτατη οντολογική και γνωσιολογική αρχή. Η ατομική του αξιοπρέπεια, βού

70. Βλ. Εν Κόλποις Αβραάμ Αναπαύσαι, Η Ακολουθία εις Κεκοι μη μένους, κείμενα - ερμηνευτική απόδοση Θωμάς Ν. Ζήσης, Αστήρ, 2001, 56, 61.

- 382 -


ληση και ελευθερία επιλογής θεωρούνται αξίες ιερές και απαραβίαστες, θεμέλια ακλόνητα κάθε ηθικής επιταγής71. Αν αυτό συνδυαστεί με το γεγονός της χρεοκοπίας της παραδοσιακής (χριστιανικής) κατηγορίας της αμαρτίας, ως ηθικού παραπτώματος που επισύρει καταδίκη και τιμωρία, γίνεται εύκολα κατανοητό το γιατί στο μεταμοντέρνο-εναλλακτικό πνευματικό περιβάλλον η προοπτική της κρίση απουσιάζει σχεδόν ολοκληρωτικά. Ακόμη και ως έννοια ή κατηγορία η κρίση φαντάζει ξένη και αποκρουστική στο σύγχρονο άνθρωπο, καθώς προϋποθέτει την ύπαρξη εξωτερικού κριτή που να είναι οντολογικά και αξιολογικά υπέρτερος του υποκειμένου. Προϋποθέτει, με λίγα λόγια, την ύπαρξη μιας αντικειμενικής πραγματικότητας, ή αλλιώς της ιστορίας, η οποία θέτει το υποκείμενο ενώπιον των ευθυνών του και εκ των πραγμάτων εγκαινιάζει ένα σύστημα κριτηρίων, στη βάση των οποίων αποτιμούνται οι πράξεις και οι επιλογές του. Όμως, στους μεταμοντέρνους καιρούς των ομοιωμάτων και της προσομοίωσης καταγράφεται, ως γνωστόν, τραγικό έλλειμμα πραγματικότητας : μετά το Θεό δολοφονήθηκε και αυτή, για να θυμηθώ τον Baudrillard72. Και αντικαταστάθηκε από το ψηφιακό της ισοδύναμο : τον δίχως ύλη και διατάσεις «χώρο» της κυβερνητικής και της επικοινωνίας. Επιπροσθέτως, ακόμη κι αν δεν πιστέψουμε τον Fukuyama ότι η ιστορία τελείωσε, εντούτοις δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι διάγει την ανορεξική της φάση. Παρουσιάζεται ισχνή από γεγονότα, έχει απολέσει τον γραμμικό χαρακτήρα της, βρίσκεται παραδομένη στην τυραννία της αέναης επανάληψης του Ίδιου. Η επιστροφή της αρχαϊκής συνείδησης ανα- προσανατολισμένης, τώρα, προς την αιώνια ανακύκληση όχι πια της φύσης αλλά της τεχνικής, των επικόινωνιακών κυκλωμάτων και των δικτύων, έχει εκτοπίσει την ιστορικότητα, όπως τη γνωρίζαμε από την ιουδαιοχριστιανική και ουτοπική παράδοση, καταδικάζοντάς την σε αργό αλλά βέβαιο θάνατο. Στην κοινωνία του θεάματος η ίδια δεν έχει θέση παρά μονάχα ως αποδιοπομπαίος τράγος, στον οποίον επιφυλάσσεται η μοίρα της εξόντωσης : μια τελική λύση, για να ξαναθυ-

71. Για τις πνευματικές προϋποθέσεις του καπιταλιστικού συστήματος βλ. Werner Som- bart, Ο Αστός, μτφρ. Κ. Κουτσουρέλης, Νεφέλη, Αθήνα 1998.

72. Βλ. το έξοχο τελευταίο μέρος του τομιδίου Jean Baudrillard, The Vital Illusion, Columbia U.P., New York 2000, 61-83, που επιγράφεται: The Murder o f the Real.

- 383 -

ΑΗΜΗΤΡίΟΣ I ΜΠΕΚΡΙΔΑΚΗΣ

μηθώ τον Baudrillard73. Η μετανάστευση του ανθρώπου στο νεόδμητο εικονικό σύμπαν συμβαδίζει υποχρεωτικά με το ολοκαύτωμα της ιστορίας, προϋποθέτει την απονεύρωση και σταδιακή απονέκρωση της ιστορικής συνείδησης. Από τη στιγμή που η φύση και η ιστορία παύουν να λειτουργούν ως ορίζοντες ανάδυσης του νοήματος, ο μεταμοντέρνος άνθρωπος «δυσκολεύεται να συλλάβει τον κόσμο, παρ’ εκτός σε σύνδεση με τις φαντασιώσεις και επιθυμίες του», όπως το θέτει ο Lasch74. Ο ίδιος στοχαστής έχει υποδειγματικά αναλύσει τους τρόπους με τους οποίους η φιλελεύθερη ιδεολογική ροπή των κοινωνιών της αφθονίας, όπου η ανεκτικότητα, ο πλουραλισμός και η ελευθερία επιλογής έχουν αναχθεί σε υπέρτατες αξίες, αφενός, και η πλήρης καταναλωτική αντίληψη και οργάνωση της ζωής σε όλα τα επίπεδα, αφετέρου, έχουν συντείνει στη δημιουργία μιας ναρκισσιστικής κουλτούρας75. Κατά τη γνώμη μου, λοιπόν, εκείνο το γεμάτο ενθάρρυνση και επιβράβευση, αλλά χωρίς κρίση και ανταπόδοση μεταθανάτιο σύμπαν της εναλλακτικής θανατολογίας, όπως το περιγράψαμε πριν, δεν είναι παρά ακριβώς η προβολή στο Επέκεινα της σύγχρονης πραγματικότητας τον ναρκισσισμού και σχετικισμού πον δεσπόζονν στονς μεταμοντέρνονς καιρούς μας.

Την ίδια στιγμή, το σημαντικότερο γεγονός των Νέων Χρόνων, ο θάνατος τον Θεού έχει αποψιλώσει το Υπερβατικό από το οντολογικό κύρος και τις απόλυτες αξιώσεις που είχε στο παρελθόν. Κι όταν ακόμη γίνεται αποδεκτή η ύπαρξή του, δεν γίνεται αποδεκτή η κρίση του : αποκλειστικό καθήκον του Θεού (αν και εφόσον υπάρχει!) είναι να αγαπά, να φροντίζει και να συγχωρεί μονίμως τον άνθρωπο, ενώ του απαγορεύεται αυστηρά να τον κρίνει ή να τον τιμωρεί. Σχηματικά θα λέγαμε πως ο φοβερός Θεός-Πατέρας και Δικαστής της ισχυρής Εκ- κλησίας-Εξουσίας των φεουδαρχικών χρόνων έχει δώσει τη θέση του στη στοργική Θεά-Μητέρα της ιδιωτικής, εναλλακτικής θρησκευτικότητας που ανθεί στις αστικές κοινωνίες του μεταμοντέρνου δυτικού κόσμου. Στο συμφραζόμενο αυτό, ο Θεός μοιάζει να υπάρχει απλώς και μόνο για να κανακεύει το αλαζονικό

73. Βλ. στο ίδιο, 56.

74. Βλ. Christopher Lasch, Ο Ελάχιστος Εαυτός, μτφρ. Β. Τομανάς, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2006, 27.

75. Βλ. Christopher Lasch, Η Κουλτούρα του Ναρκισσισμού, μτφρ. Β. Τομανάς, Νησίδες, Σκόπελος χ.χ.

- 384 -


μολονότι θρυμματισμένο σύγχρονο υποκείμενο. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα, μεταβάλλεται σε προέκτασή του, λειτουργεί ως ναρκισσιστική προβολή του ανθρώπινου εαυτού στο κάτοπτρο της Θεότητας -κλασσικό εν προκειμέ- νω παράδειγμα οι λεγάμενες «θρησκείες τον εαυτού»76, μορφώματα αντιπροσωπευτικά της Νέας Πνευματικότητας. Έτσι, η έννοια του Θεού επιζεί κυρίως ως υπέρτατη μεταφορά, ως ένα στήριγμα στην απεγνωσμένη αναζήτηση του ανθρώπου της ρευστής εποχής μας για μια κάποια αίσθηση ταυτότητας. Αλλά και ως σύμβολο της μεταφυσικής (αυτό)δικαίωσης, φροντίδας και παρηγοριάς που έχει εκ νέου ανάγκη να απολαύσει το χειμαζόμενο από την πολυδιάσπαση και την κατάθλιψη μεταμοντέρνο υποκείμενο. Επιμαρτυρεί προς τούτο και το γεγονός ότι η κυρίαρχη ροπή είναι να προσεγγίζεται η θρησκεία πρωτίστως ως θεραπευτική μέθοδος. Η απεγνωσμένη σύγχρονη λαχτάρα για θεραπεία με κάθε μέσο φανερώνει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος αισθάνεται ασθενής, ανέστιος και ανεπαρκής μέσα σε έναν αβέβαιο και διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο. Και είναι ακριβώς ως ασθενής που ανακαλύπτει εκ νέου τη θρησκεία, με αποτέλεσμα η προσέγγισή του να κουβαλάει εντός της την παθολογία που χαρακτηρίζει κάθε πιεστική αναζήτηση θεραπείας για σοβαρές ασθένειες (εργαλειακή καιχρησιμο- θηρική διάθεση, επιφανειακή και πρόσκαιρη δέσμευση, εκλεκτικισμός κ.α.).

Ενταγμένη οργανικά μέσα στο μεταμοντέρνο πολιτισμικό συμφραζόμενο, η έρευνα για τις επιθανάτιες εμπειρίες συνιστά, εν τέλει, μια προσπάθεια να προ- σκομισθούν «επιστημονικές αποδείξεις» ότι η αξία και τα δικαιώματα που απολαμβάνει η ατομικότητα στο σύγχρονο δυτικό κόσμο θα συνεχίσουν να ισχύουν και μετά θάνατον, ενώ ταυτόχρονα τα δεινά που ο σύγχρονος πολιτισμός έχει σωρεύσει πάνω της θα εξαλειφθούν. Να αποδειχθεί, μ άλλα λόγια, ότι δεν θα στερηθούν αιώνιας δικαίωσης οι οικονομικά εύρωστοι, αλλά κατά ειρωνικό τρόπο δυστυχείς, πολίτες του Πρώτου Κόσμου. Να αποδειχθεί ότι υπάρχει ελπίδα Παραδείσου και για τα «αρχοντόπουλα» της ιστορίας, τους ενόχους και τους αμετανόητους του κόσμου τούτου!

76. Βλ. Paul Heelas, Western Europe : Self-Religions, στο Peter Clarke and Stewart Sutherland, The Study o f Religion, Routledge, London, 1991,167-173.

- 385 -

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣI. ΜΠΕΚΡΙΛΑΚΗΣ

Σύντομο βιογραφικό

Ο Δημήτρης I. Μπεκριδάκης γεννήθηκε το 1970 στη Χίο από γονείς μικρασιατικής καταγωγής και σπούδασε θεολογία στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη συνέχεια έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στον Τομέα Θρησκειολογίας, Φιλοσοφίας και Κοινών ιολογίας του Τμήματος Κοινωνικής Θεολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και απέκτησε Δίπλωμα Ειδίκευσης (MASTER) στη Θρησκειολογία, με θέμα σχετικό με τη γνωσιολογία του Υπερβατικού Διαλογισμού, ενός νέου θρησκευτικού κινήματος. Διατέλεσε Αρχισυντάκτης και Διευθυντής Επιστημονικών Θεμάτων του ειδικού περιοδικού ΘΕΟΣ & ΘΡΗΣΚΕΙΑ / GOD & RELIGION, ενώ είναι Διευθυντής του επιστημονικού περιοδικού ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑ - ΙΕΡΑ / ΒΕΒΗΑΑ. Εκτός από τα παραπάνω έντυπα, επιστημονικά άρθρα του έχουν κατά καιρούς δημοσιευθεί στην εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ και στο περιοδικό ΣΥΝΑΞΗ και Ε/ΙΣΤΟΡΙΚΛ. Θρησκειο- λογικές και θεολογικές μελέτες του έχουν συμπεριληφθεί σε εγκυκλοπαιδικά λεξικά και συλλογικούς τόμους, ενώ συμμετέχει τακτικά σε επιστημονικά συνέδρια και σεμινάρια ως εισηγητής. Εργάζεται ως καθηγητής στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση.

- 386 -

Επιθανάτιες Εμπειρίες και Νέα Πνευματικότητα

Documents

Transcript of Επιθανάτιες Εμπειρίες και Νέα Πνευματικότητα