Εκφάνσεις της νομισματικής πολιτικής της Γόρτυνας...

ΗΓόρτυνα2, μια πόλη που κυριαρ-χεί κατά τους ελληνιστικούς

χρόνους στην κεντρική-νότια Κρήτη,είναι ένα από τα μακροβιότερα καιπλουσιότερα σε παραγωγή νομισμα-τοκοπεία,3 ενώ θεωρείται η πρώτηπου εκδίδει νόμισμα με εγχώριους τύ-πους στο νησί [χάρτης]4. Η νομισμα-τική παραγωγή της κατά τους κλασι-κούς και ελληνιστικούς χρόνους χα-ρακτηρίζεται όχι μόνο από τον όγκοτων εκδόσεων και τον πλούτο των ει-κονογραφικών θεμάτων που φιλοξε-νούνται στα νομίσματά της, αλλά καιαπό την επίδραση που ασκεί σε έναναριθμό νομισματοκοπείων άλλων πό-λεων, οι οποίες βρίσκονται σε άμεσηή απώτερη γειτνίαση με αυτήν.

1. Γόρτυνα και Φαιστός (β΄ μισό 5ου–αρχές 4ου αι.)

Το πρώτο αυτόνομο νόμισμα στονησί, εκείνο της Γόρτυνας και τηςΦαιστού, εκδίδεται γύρω στο 470/60-4255 και φέρει κοινούς τύπους καιγια τις δύο πόλεις [εικ. 1-2]. Στηνεμπρόσθια όψη των αργυρών δι-δράχμων απεικονίζεται η νύμφη Ευ-ρώπη, καθισμένη σχεδόν κατενώπιον

Εκφάνσεις της νομισματικής πολιτικήςτης Γόρτυνας στην Κρήτηαπό τον 5ο ως τον 3ο αι.1

Γράφει

o ΜΑΝΟΛΗΣ Ι. ΣΤΕΦΑΝΑΚΗΣ

Επίκουρος καθηγητήςΚλασικής Αρχαιολογίας -Νομισματικής

1 Όλες οι χρονολογίες είναι πΚΕ ή π.Χ., εκτός κι αν σημειώνεται διαφορετικά.2 Για την τοπογραφία, την ιστορία και την αρχαιολογία της Γόρτυνας γενικότερα, βλ. ενδεικτικά,Cross 2011, 216-217· Di Vita 2010· Perlman 2004, 1161-1165· Sjögren 2003, 130-132· Di Vita etalii 1988· Sanders 1982, 156-159.3 Για τη νομισματική παραγωγή της Γόρτυνας βλ. ενδεικτικά Svoronos 1890, 153-182· Le Rider1966, 129-171 (σποραδικά). Δεν έχει επιχειρηθεί ακόμη η μελέτη του συντάγματος (corpus) τωνγορτυνιακών νομισμάτων. 4 Για τη νομισματική κυκλοφορία στην Κρήτη πριν από την έναρξη των αυτόνομων νομισματο-κοπείων βλ. Στεφανάκης 1999· Stefanaki 2007/8, 48-49 και 59-60.5 Stefanakis 1999, 257-259· Stefanaki 2007/8, 49. Ο Le Rider (1966, 166, 171-2) το τοποθετείγύρω στο 450-25, ίσως μετά το 431.

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

71

ÄÉÅÈÍÇÓ ÊÁÉ ÅÕÑÙÐÁÚÊÇ ÐÏËÉÔÉÊÇ • 24

Xάρτης

Εικόνα 1α-βΑργυροί στατήρες Γόρτυνας, περ. 450-425: α. Künker 136, 10.iii.2008, 61. β. Le

Rider 1966, πίν. XI, 12.

Εικόνα 2 α-βΑργυροί στατήρες Φαιστού, περ. 450-

425: α. Svoronos 1890, πίν. XXII, 34. β. LeRider 1966, πίν. XX, 24.

1β1α 2β2α

στη ράχη του Ταύρου-Δία, ο οποίοςαποδίδεται κατά τομή προς τα αρι-στερά ή τα δεξιά. Με το αριστερόχέρι της κρατά ένα από τα κέρατατου ταύρου, ενώ εναποθέτει το δεξίστα καπούλια του. Στην οπίσθια

όψη, εντός εγκοίλου τετραγώνου,αποτυπώνεται μια λεοντοκεφαλήκατενώπιον (μάσκα λιονταριού) καιπεριβάλλεται από τις επιγραφέςΓΟΡΤΥΝΟΣ ή ΓΟΡΤΥΝΙ[ΟΝ] ΤΟΠΑΙΜΑ και ΦΑΙΣΤΙΟΝ ΤΟ ΠΑΙΜΑ

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

72

ΜΑΝOΛΗΣ Ι. ΣΤΕΦΑΝAΚΗΣ

6 Για τον τύπο βλ. Svoronos 1890, πίν. ΧΙΙ, 27-33· Le Rider 1966, πίν. ΧΙ, 17-19.7 Stefanakis 1999, 258-259. Πρόκειται κυρίως για αργυρές δραχμές της Σάμου με ημίτομο φτερω-τού αγριογούρουνου ως εμπροσθότυπο και μάσκα λιονταριού ως οπισθότυπο, που χρονολογού-νται στα τέλη του 6ου και στις αρχές του 5ου αι. Για τον τύπο βλ. Barron 1966, 20-25, πίν. I-V.8 Perlman 2004, 1165.9 Για τη Λεβήνα βλ. ενδεικτικά, Cross 2011, 237· Perlman 2004, 1174· Sanders 1982, 159.10 Για τη Φαιστό βλ. ενδεικτικά, Cross 2011, 225· Sjögren 2003, 128-130· Perlman 2004, 1180-1181· Sanders 1982, 161. Για το Μάταλον βλ. ενδεικτικά, Cross 2011, 238· Perlman 2004, 1177-1178· Sanders 1982, 161.11 Για τον όρο «συμμαχικό» νόμισμα και το φαινόμενο στην Κρήτη βλ. ενδεικτικά Stefanakis 1996(Πολίχνη-Κυδωνία)· Stefanakis 1998 (Κύταιον-Αξός)· Στεφανάκης 2000 (Κάνδανος, Πολυρρήνιακαι Όρειοι)· Stefanakis 1997, 287-289 (Tάνος-Κυδωνία)· Στεφανάκης 2012 (υπό έκδοση) (Κεραία,Μώδα και Πολυρρήνια).12 Για την άποψη αυτή βλ. Le Rider 1966, 162-72· Kirsten 1942, 31-32· Svoronos 1888, 380.13 Le Rider 1966, 169, 172.

[«χτύπημα» (έκδοση) της Γόρτυνος/των Γορτυνίων και των Φαιστίων]αντίστοιχα. Οι σειρές των διδράχμωνσυνοδεύονται και από δραχμές μεέναν καθιστό ταύρο ως εμπροσθό-τυπο και μια ανάλογη λεοντοκεφαλήστην οπίσθια όψη6. Εικονογραφικά οοπισθότυπος φαίνεται πως επηρεά-ζεται από τα σαμιακά νομίσματα τηςεποχής, που κυκλοφορούσαν στηΜεσαρά στις αρχές του 5ου αι., ωςαποτέλεσμα των εμπορικών σχέ-σεων μεταξύ Σάμου και Κρήτης.7

Αν και δεν σώζεται κάποια επιγρα-φική μαρτυρία που να καταδεικνύειμια σχέση μεταξύ των δύο πόλεωνστα μέσα του 5ου αι., θεωρείται μάλ-λον βέβαιο ότι το πρώτο τούτο νόμι-σμα της Κρήτης κόπηκε σε ένα πλαί-σιο καλών πολιτικών σχέσεων μεταξύΓόρτυνας και Φαιστού (συμπολιτεία ήσυμμαχία)8. Η Γόρτυνα χρειαζότανμια θαλάσσια έξοδο στο Λυβικό Πέλα-γος και το κοντινότερο λιμάνι, η Λε-βήνα9, βρισκόταν πιθανότατα υπότην κυριαρχία της Φαιστού αυτή την

περίοδο, η οποία έλεγχε το δυτικότμήμα της πεδιάδας της Μεσαράς καιτο λιμάνι του Ματάλου10. Η κοιλάδατου Ληθαίου ποταμού, που διέσχιζετην πεδιάδα, ήταν ο πλέον ενδεδειγ-μένος δρόμος για εμπόριο –ακολου-θώντας το ποτάμι δυτικά προς τιςεκβολές του– σε σχέση με το δρόμοπρος τη Λεβήνα, που ήταν αποκομ-μένη από τα δυσδιάβατα ΑστερούσιαΌρη. Άρα, οι φιλικές σχέσεις με τηΦαιστό ήταν απαραίτητες, και ίσωςεπιτεύχθηκαν μέσω μιας συνθήκης,κατά την διάρκεια της οποίας και οιδύο πόλεις έκοψαν τα πρώτα τουςσυμμαχικά νομίσματα11 με κοινούς ει-κονογραφικούς τύπους.12

Έναν εμπορικό χαρακτήρα αυτήςτης σχέσης θα μπορούσε ίσως κανείςνα διακρίνει σε μια δεύτερη σειρά αρ-γυρών διδράχμων [εικ. 3-4], στα χρό-νια γύρω στο 38013, με κοινούς τύ-πους, στην οποία διατηρείται ο εικο-νογραφικός τύπος της Ευρώπης καιτου Ταύρου στην εμπρόσθια όψη,ενώ στην οπίσθια εικονίζεται η πετα-

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

73


Εικόνα 3Αργυρός στατήρας Γόρτυνας, περ. 380:

Le Rider 1966, πίν. XI, 10.

Εικόνα 4Αργυρός στατήρας Φαιστού, περ. 380:

Le Rider 1966, πίν. XX, 23.

14 Βλ. και Le Rider 1966, 55, αρ. 3 και 85, αρ. 5 αντίστοιχα.15 Βλ. για παράδειγμα Le Rider 1966, 57, αρ. 13.

σοφόρος κεφαλή του Ερμή κατάτομή προς δεξιά και ένα κηρύκειο στοπεδίο μπροστά της. Η παράστασηπλαισιώνεται από επιγραφές πάνωαπό το μέτωπο του Ερμή, ΓΟΡΥΤΝκαι ΦΑΙΣΤΙΟ αντίστοιχα για κάθεπόλη, σε αρχαAκή γραφή.14 Ελλείψειάλλων στοιχείων, τα νομίσματα τηςΓόρτυνας και της Φαιστού παραμέ-νουν η μόνη ένδειξη για τη σχέση τωνδύο πόλεων της Μεσαράς στο β΄ μισότου 5ου και στις αρχές του 4ου αι.

2. Γόρτυνα και Σύβριτος(περ. 360/50-340/30)

Η νύμφη Ευρώπη έγινε το απο-κλειστικό νομισματικό σύμβολο τηςΓόρτυνας μετά τον 5ο αι., και από ταμέσα του 4ου αι. κυριάρχησε στηνεμπρόσθια όψη μιας σειράς αργυρών

διδράχμων της πόλης [εικ. 5α-β], ωςένδενδρη μορφή. Καθισμένη κατάτομή προς δεξιά ή αριστερά στα κλα-διά ενός πλατάνου, παριστάνεταισκεπτική. Γέρνει το πανωκόρμι τηςπρος τα εμπρός, ακουμπώντας τηνκεφαλή της στο ανασηκωμένο και λυ-γισμένο στον αγκώνα δεξί της χέρι,ενώ φέρει προς τα πίσω το χαμηλω-μένο αριστερό, το οποίο χρησιμο-ποιεί ως αντιστήριγμα. Ο Δίας, με τημορφή του ταύρου, απεικονίζεταιστην οπίσθια όψη, στραμμένος άλ-λοτε προς δεξιά και άλλοτε προς αρι-στερά, με την κεφαλή να στρέφεταιπρος τα πίσω. Σε πολλές περιπτώ-σεις, τουλάχιστον στις πρώιμες εκδό-σεις της σειράς, η επιγραφή που χα-ράσσεται στον οπισθότυπο είναιακόμη σε αρχαAκή μορφή ΛΟΡ-ΤΥΝSΟΝ (ΓΟΡΤΥΝΙΩΝ)15.

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

74


Εικόνα 5α-βΑργυροί στατήρες Γόρτυνας, περ.

360/50-340/30: α. Künker 136, 10.iii.2008,67. β. Svoronos 1890, πίν. XIII, 10.

5β5α

Εικόνα 6α-βΑργυροί στατήρες Συβρίτου, περ.

360/50-340/30: α. Le Rider 1966, πίν.XXVII, 7 β. LHS Numismatics 100,

23.iv.2007, 281.

6β6α

16 Le Rider 1966, 196.17 Για τη Σύβριτο βλ. Cross 2011, 229-230· Perlman 2004, 1187-1188· Sjögren 2003, 150-151·Rocchetti 1994· Sanders 1982, 161.18 Την επιγραφή που ο Svoronos (1887) διάβαζε «Tίσυροι», διόρθωσε η Guarducci (1949) σε «Συ-βριτί[ων]».19 Για τους τύπους βλ. Le Rider 1966, πίν. ΧΧVII, 18-19. Επίσης, Svoronos 1890, πίν. XXII, 22, γιαμια έκδοση με κεφαλή ταύρου και στις δύο όψεις.

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

75


Δύο συγκεκριμένες εκδόσεις αυ-τής της γορτυνιακής σειράς φαίνεταιπως αντιγράφονται πιστά, στα χρό-νια γύρω στο 360/50-340/3016, απότο νομισματοκοπείο της Συβρίτου17,σε μια σειρά αργυρών διδράχμων τηςτελευταίας [εικ. 6α-β]. Οι τύποι τηςΣυβρίτου διαφέρουν από τους γορ-τυνιακούς σε κάποια σημεία: Στονοπισθότυπο της πρώτης έκδοσηςαπεικονίζεται ένας καθιστός ταύρος,με στραμμένη την κεφαλή προς ταπίσω και την αρχαAκή επιγραφήΜVBΡS (ΣΥΒΡΙ[ΤΙΟΝ]) στο πεδίο

επάνω· η δεύτερη έκδοση χρησιμο-ποιεί τον τύπο του όρθιου ταύρουτης Γόρτυνας, ενώ η επιγραφή MYBΡS TS (ΣΥ ΒΡ ΙΤΙ [ΩΝ]) εμφανίζεταιτόσο στο πεδίο γύρω από τον ταύροόσο και στον εμπροσθότυπο, χαραγ-μένη εν μέρει πάνω στα κλαδιά τουδέντρου και εν μέρει στο πεδίο.18 Ησειρά των διδράχμων πλαισιώνεταιαπό μια σειρά αργυρών δραχμών μεκεφαλή Ευρώπης προς δεξιά, ωςεμπροσθότυπο, και κεφαλή ταύρουμε την επιγραφή ΜV (ΣΥ), επίσης σεαρχαAκή γραφή, ως οπισθότυπο.19

20 Για τη Σουλία, γνωστή μόνον από τον Σταδιασμό της Μεγάλης Θαλάσσης: 324 (3ος-4ος αι.μ.Χ.), βλ. Cross 2011, 241· Sanders 1982, 164-165· Φαράκλας κ.ά. 1998, 57-59, 72-76.21 Perlman 2004, 1165, 1188· Le Rider 1966, 160-162. Είναι γεγονός ότι την περίοδο αυτή η νομι-σματική παραγωγή της Φαιστού έχει ανεξαρτητοποιηθεί. Για τα νομίσματα της Φαιστού στοπρώτο μισό του 4ου αι. βλ. Le Rider 1966, πίν. ΧΧ, 25-29, ΧΧΙ, 1-6.22 Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική Βιβλιοθήκη 16.62· Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις, 10.2, 7. Βλ.και Μικρογιαννάκης 1967, 21-26.23 Βλ. σχετικά Chaniotis 1996, 34-35, ο οποίος χαμηλώνει τη χρονολόγηση, που ο Μικρογιαννά-κης (1967, 60) είχε ανεβάσει στο 293/2, στο 253-250.24 Για την επεκτατική πολιτική της Κνωσού βλ. Μικρογιαννάκης 1967, 21 κ.ε. Για μια σύνοψη τηςιστορίας της Κνωσού κατά την περίοδο αυτή βλ. Callaghan 1994, 136-138.25 Για τη χρονολόγηση των διαφόρων νομισματικών εκδόσεων της Γόρτυνας με βάση τους «θη-σαυρούς» και τις επικοπές βλ. Le Rider 1966, 194-195.

Το γεγονός ότι τα νομίσματα τηςΣυβρίτου αντιγράφουν ή υιοθετούντύπους της Γόρτυνας καταδεικνύειεμφανώς μια ισχυρή νομισματικήσχέση των δύο πόλεων στα μέσα του4ου αι., που μάλλον προ�ποθέτει καιτην ύπαρξη κάποιας συνθήκης (συ-μπολιτεία ή συμμαχία) μεταξύ τους.Και σε αυτή την περίπτωση, όπωςκαι με τη Φαιστό, και δεδομένου ότιτίποτε άλλο δεν μας είναι σήμεραγνωστό, η συνθήκη θα μπορούσε ναθεωρηθεί και πάλι ως εμπορική στοχαρακτήρα. Δεν αποκλείεται, αν ηπρογενέστερη συνθήκη με τη Φαιστόέχει πάψει να υφίσταται αυτή τηνεποχή, η Γόρτυνα να στράφηκε προςτη Σύβριτο, η οποία πιθανόταταήλεγχε το λιμάνι της Σουλίας20 στονκόλπο της Μεσαράς, εξακολουθώ-ντας να επιζητεί εναλλακτικές εξό-δους στη θάλασσα21.

Η καταστροφή της Λύττου το 346από τους μισθοφόρους του Φάλαι-κου με την υποκίνηση της Κνωσού22

είναι ίσως άμεσα συνδεδεμένη με τησχέση αυτή, η οποία μπορεί να απο-κτά έτσι και έντονη πολιτική χροιά. Η

Λύττος, που υπήρξε σύμμαχος τηςΓόρτυνας στα μέσα του 3ου αι.23, πι-θανότατα διατηρούσε καλές σχέσειςμε τη Γόρτυνα ήδη το 346. Σε μια τέ-τοια περίπτωση, οποιαδήποτε δια-τάραξη των σχέσεων της Κνωσού μετη Λύττο θα είχε αντίκτυπο και στηΓόρτυνα, η οποία θα δεχόταν ίσωςτην πίεση της επεκτατικής πολιτικήςτης Κνωσού24. Ένας τέτοιος κίνδυνοςαπό το βορρά θα μπορούσε κάλλι-στα να είχε οδηγήσει τη Γόρτυνα νααναζητήσει έναν εταίρο, τον οποίοαυτή τη φορά βρήκε στη μεγάλη κο-ντινή πόλη Σύβριτο.

3. Οι νομισματικές σειρέςαργυρών στατήρων με την«ένδενδρη» Ευρώπη(350/335-280/270)

Εάν οι γορτυνιακές εκδόσεις του4ου και του 3ου αι. που αναφέρθη-καν παραπάνω, με τη νύμφη Ευ-ρώπη να κάθεται στα κλαδιά ενός δέ-ντρου, έχουν χρονολογηθεί σωστάαπό τον Le Rider25, βρισκόμαστεμπροστά σε ένα μοναδικό φαινόμενο

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

76


στην ιστορία του αρχαίου ελληνικούνομίσματος, την προσεκτική δηλαδήοργάνωση ενός νομισματικού εικονο-γραφικού προγράμματος, το οποίοεπιχειρεί να παρουσιάσει βήμα βήμαέναν τοπικό μύθο, μέσα σε ένα συ-γκεκριμένο χρονικό διάστημα:

Σε μια πρώτη έκδοση των χρόνων360/50-32226 η νύμφη απεικονίζεταινα κάθεται ανάμεσα στα κλαδιά τουδέντρου, συχνά σκεπτική, όπως πε-ριγράφτηκε παραπάνω [εικ. 5α-β].

Στις εκδόσεις που ακολουθούνστην περίοδο 322-30027 η ένδενδρηνύμφη συντροφεύεται συχνά απόέναν δεξιόστροφο αετό, ο οποίος κά-θεται αριστερά στο κλαδί, δίπλα της

[εικ. 7α]. Ο αετός κοιτάζει την σεστάση περισυλλογής νύμφη, η οποίαωστόσο δεν δείχνει να έχει αντιλη-φθεί την παρουσία του. Σε κάποιεςπεριπτώσεις μάλιστα ο ίδιος ο κορ-μός του δέντρου παίρνει τη μορφήτης κεφαλής του αετού [εικ. 7β].28

Σε μία έκδοση του 300-280/70, ηνύμφη, έχοντας αντιληφθεί την πα-ρουσία του αετού, στρέφει την κε-φαλή της προς αυτόν, ενώ με το δεξίχέρι ανασηκώνει το ιμάτιό της πάνωαπό την κεφαλή της στο σχήμα του«Ηραίου ανακαλύπτεσθαι» [εικ. 8]29.Σε άλλη έκδοση της ίδιας περιόδου, ηνύμφη, αποδεδομένη σχεδόν κατενώ-πιον, ανασηκώνει το ιμάτιο με τουψωμένο αριστερό χέρι, ενώ με τοδεξί συγκρατεί τον αετό, ο οποίος,

Εικόνα 7α-βΑργυροί στατήρες Γόρτυνας, περ. 322-300: α. SNG Fitzwilliam 3947 β. Le Rider

1966, πίν. XVIII, 15.

7β7α

Εικόνα 8Αργυρός στατήρας Γόρτυνας, περ. 300-

280/70: Künker 136, 10.iii.2008, 82.

26 Le Rider 1966, 194 και πίν. ΧΙ, 20-26-XIV, 1.27 Le Rider 1966, 194 και πίν. XIV, 2-XVIII, 1-14.28 Le Rider 1966, 194 και πίν. XVIII, 14-18.29 Le Rider 1966, 194 και πίν. XIX, 5-10. Για το «ανακαλύπτεσθαι», μια κίνηση που σχετίζεται μετις νύφες στην αρχαία Ελλάδα, αλλά και με τη σεμνή παντρεμένη γυναίκα, βλ. Dipla 1997.

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

77


Εικόνα 10Αργυρός στατήρας Γόρτυνας, περ. 300-

280/70: Le Rider 1966, πίν. XIX, 3.

Εικόνα 9Αργυρός στατήρας Γόρτυνας,

περ. 300-280/70: LHS Numismatics 100,23.iv.2007, 276.

30 Βλ. και Le Rider 1966, 194 και πίν. XVIII, 19-24, XIX, 1-2.31 Βλ. και Le Rider 1966, 194 και πίν. XIX, 3-4.32 Stefanakis 2000α, 84-86.33 Για τον αειθαλή πλάτανο της Κρήτης (Platanus Οrientalis Sempervirens ή Platanus OrientalisCretica Dode) βλ. Πλατάκης 1966.

έχοντας επικαθήσει ανάμεσα στασκέλη της, ανοίγει διάπλατα τις φτε-ρούγες του [εικ. 9]30. Τέλος σε μιατρίτη έκδοση των ίδιων χρόνων, η Ευ-ρώπη απεικονίζεται να φέρει υψηλόπόλο στην κεφαλή, να κρατεί στοαριστερό χέρι της σκήπτρο με πτη-νόμορφη απόληξη και να «ανακαλύ-πτεται», εναγκαλιζόμενη τον αετό μετο δεξί της χέρι [εικ. 10]31.

Η ερμηνεία των μορφών ως Ευ-ρώπη και Ταύρος Δίας έχει γίνει αλ-λού.32 Εδώ παρατίθεται μόνον το χω-ρίο του Θεοφράστου, του β’ μισούτου 4ου αι. (Περί Φυτών Ιστορία, 1,9.5, 7-10), το οποίο παρουσιάζει ιδι-αίτερο ενδιαφέρον, καθώς αποτελεί

την πλησιέστερη πηγή για την ερμη-νεία του εικονογραφημένου επεισο-δίου: «ἐν Κρήτῃ δὲ λέγεται πλάτανόντινα εἲναι ἐν τῇ Γορτυναίᾳ πρὸς πηγῇτινι ἣ οὐ φυλλοβολεῖ· μυθολογοῦσι δὲὡς ὑπὸ ταύτῃ ἐμίγη τῇ Εὐρώπῃ ὁ Ζεύς.»[Λέγεται ότι στην περιοχή της Γόρτυ-νας, στην Κρήτη, υπάρχει ένας αειθα-λής πλάτανος33 κοντά σε μια πηγή.Σύμφωνα με το μύθο, κάτω από αυ-τόν τον πλάτανο ο Δίας ενώθηκε μετην Ευρώπη (μτφ. συγγραφέα)]. ΟΘεόφραστος αναφέρεται σε έναν το-πικό μύθο της Γόρτυνας, ο οποίοςανάγει την απώτερη καταγωγή τωνΓορτυνίων, αλλά και όλων των Κρη-τών, στη μεγάλη Μητέρα Ευρώπη,

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

78


34 Για τον μύθο της Ευρώπης βλ. ενδεικτικά, Ψιλάκης 1996, 121-136· Κακριδής 1986, 259 κ.ε.35 Στεφανάκη-Στρατίκη 2007/8, 89-90 και 92-94.36 Για τις απεικονίσεις τοπικών μυθολογικών παραλλαγών σε νομίσματα της Κρήτης και τη δυ-σκολία κατανόησης και ερμηνείας τους βλ. Στεφανάκης 2002· Stefanakis 2000α.37 Στεφανάκης 2002, 47-52· Stefanakis 2000α, 87-88.38 Για το συγκεκριμένο έργο αλλά και την εικονογραφία της Λήδας και του κύκνου/Δία βλ. LIMCVI, Leda 6.39 Για ανάλογες παραστάσεις Ήρας βλ. LIMC IV, Hera 154 και 168.40 Mørkholm 1991, 64-5· Hazzard 1990, 89-107· Carradice-Price 1988, 128· Robinson 19862,1633-1639· Jenkins 1960, 31-2· Hazzard 1995, 74.

από την ένωση της οποίας με τονΔία, στη Γόρτυνα, γεννήθηκαν οι με-γάλοι βασιλείς Μίνως, Ραδάμανθυςκαι Σαρπηδόνας.34 Αυτός ο μύθοςεπιλέγεται από τις γορτυνιακές αρ-χές για να προπαγανδίσει την αυτο-χθονία των Γορτυνίων μέσα από έναευρύτατα κυκλοφορούν μέσον σε όλοτο νησί, το αργυρό της νόμισμα. Αςσημειωθεί εδώ ότι οι συγκεκριμένεςνομισματικές σειρές της Γόρτυνας μετην ένδενδρη Ευρώπη είναι μακράν οιπολυπληθέστερες και ο εικονογραφι-κός τύπος ο μακροβιότερος του νομι-σματοκοπείου.

Πέραν όμως της πολιτικής και«εθνικής» σημασίας που μπορεί ναείχε η συγκεκριμένη εικονογραφικήεπιλογή για τη Γόρτυνα, μπορούν ναγίνουν ακόμη κάποιες παρατηρήσεις,που αφορούν στην τέχνη των γορτυ-νιακών νομισμάτων:

1. Ως προς την επιλογή της σκη-νής του εμπροσθοτύπου, οι ένδεν-δρες μορφές είναι ιδιαίτερα αγαπη-τές στην κρητική εικονογραφία εν γέ-νει35, ενώ το γεγονός ότι η ένωση τωνδύο εραστών λαμβάνει χώρα πάνωστο δέντρο και όχι κάτω από τονίσκιο του, όπως διηγείται ο μύθος

που παραδίδει ο Θεόφραστος, καθι-στά το συγκεκριμένο επεισόδιο το-πική μυθική παραλλαγή.36

2. Δεν λείπουν οι επιδράσεις απόεξωκρητικά καλλιτεχνικά πρότυπα37.Η σκηνή της ένωσης του Δία με τηνΕυρώπη είναι σαφώς επηρεασμένηαπό το περίφημο γλυπτό σύμπλεγματης Λήδας και του κύκνου, που φιλο-τεχνήθηκε από τον γλύπτη Τιμόθεο,γύρω στο 370/60, γνωστό σε μας σή-μερα μόνο από ρωμαAκά αντί-γραφα.38 Επιπλέον, στην τελευταίαπράξη της ιστορίας, η Ευρώπη απο-δίδεται με τα διακριτικά σύμβολα τηςΉρας, φορώντας δηλαδή πόλο σταμαλλιά και κρατώντας ένα σκήπτροπου απολήγει σε κούκο, με τον Δία–αετό ακόμα να κάθεται δίπλα της,υπονοώντας ότι ο Ιερός Γάμος έχειπια τελεστεί και η Ευρώπη έχει γίνειη νόμιμη σύζυγος του θεού39.

4. Η «κρίση» του αργύρουστην Ανατολική Μεσόγειο

Είναι γεγονός ότι κατά τον πρώ-ιμο 3ο αι. μία κρίση έπληξε την αγοράαργύρου στη Μεσόγειο.40 Η κρίσηέγινε ιδιαίτερα αισθητή στην πτολε-

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

79


41 Mørkholm 1991, 105-6· Carradice-Price 1988, 132· Milne 1951, 29, 33.42 Hazzard 1995, 94, n. 35· Mørkholm 1991, 108.43 Πλούταρχος, Πύρρος 27, 2. Βλ. επίσης, Μικρογιαννάκης 1967, 48· Τουράτσογλου 1995, 20.44 Τουράτσογλου 1995, 19-20. 45 McDonald 1919, 301.46 Βλ. για παράδειγμα Crawford 1978, 154· Crawford, 1964, 30-32· ΘωμαEδης 19932. Howgego1990, 15-19· Langholm 1983, 89-98· Van Keuren 1994, 18.

μαAκή Αίγυπτο, η οποία επί Πτολε-μαίου Β’ (283-256) αντέδρασε, αφε-νός υιοθετώντας τη χρήση οκτώ δια-φορετικών χάλκινων νομισματικώνυποδιαιρέσεων, αντί των αργυρώνπου ήταν σε κυκλοφορία,41 και αφε-τέρου καθιστώντας τον χαλκό το βα-σικό μέταλλο για εσωτερικές συναλ-λαγές (μέχρι το 230, όταν ο Πτολε-μαίος Γ΄ Ευεργέτης επανέφερε τηναργυρή νομισματοκοπία)42.

Την ίδια περίοδο, και συγκεκρι-μένα το 273, ένας πόλεμος φέρεταινα ξέσπασε στην κεντρική Κρήτη,στον οποίο προσκλήθηκε ο βασιλιάςτης Σπάρτης Αρεύς για να συνεπι-κουρήσει τους Γορτυνίους (πιθανό-τατα εναντίον των Κνωσίων)43. Αυτήη αναταραχή στην κεντρική Κρήτηφαίνεται πως αποτέλεσε, κατάπάσα πιθανότητα, και την αιτία γιατην απόκρυψη πληθώρας νομισματι-κών «θησαυρών» στην περιοχή τηςΜεσαράς,44 ενώ είναι πιθανό να ενέ-πλεξε σχεδόν κάθε πόλη του νησιού.Μια τέτοια κατάσταση θα μπορούσενα έχει ως αποτέλεσμα την εξά-ντληση των αποθεμάτων των πό-λεων σε πολύτιμο μέταλλο, την υπο-τίμηση των κυκλοφορούντων νομι-σμάτων, ακόμη και την παύση τηςνομισματοκοπίας στο νησί. Όπωςχαρακτηριστικά περιγράφει την πε-

ρίοδο ο McDonald, “Foreign intrigue,civic jealousness and petty disputesabout boundaries combined toproduce a state of affairs that was notfar removed from anarchy”45. Είναι άλ-λωστε γεγονός ότι ο πόλεμος είναι ηκύρια αιτία αλλαγών στις οικονομικέςπολιτικές των πόλεων, των βασι-λείων και των αυτοκρατοριών σεόλον τον αρχαίο κόσμο.46

Οι στενές σχέσεις των Πτολε-μαίων με την Κρήτη και η εξάρτησητης τελευταίας από την εισαγωγήαργύρου για τη νομισματοκοπία της,καθώς και η ταραχώδης και ασταθήςπολιτική κατάσταση στη Μεσαράστα τέλη της δεκαετίας του 270, πι-θανότατα σχετίζονται άμεσα με τηνπαρακμή των νομισματοκοπείων στονησί κατά τον 3ο αι. Οι τρεις εκφάν-σεις με τις οποίες εκδηλώθηκε αυτή ηπαρακμή αναφέρονται συνοπτικάπαρακάτω, με γνώμονα πάντα τηΓόρτυνα:

4.1. Κυκλοφορία κίβδηλων νομισμά-των

Στα χρόνια γύρω στο 280/70 καιλίγο πριν από την ολοσχερή παύσητης αργυρής νομισματοκοπίας στιςπερισσότερες πόλεις της Κρήτης, έναςμεγάλος αριθμός κίβδηλων νομισμά-των έκανε την εμφάνισή του στο νησί,

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

80


Βάρος Άξονας Προέλευση Βιβλιογραφία Παρατηρήσεις

7.31 γρ. 11 Λονδίνο, BM 1947-6-6 433·Cameron beq. [εικ. 11]

Le Rider 1966, 151, n. 2. Χάλκινος πυρήνας

8.83 γρ. 11 Λονδίνο, BM 1947-6-6 434·Cameron beq.

Le Rider 1966, 151, n. 2. Χάλκινος πυρήνας

9.27 γρ. 9 Οξφόρδη, Ashmolean Museum,Evans 17-10-1935.

Le Rider 1966, 151, n. 2·Milne 1943, 86.

Υπόχαλκο

7.87 γρ. 9 Οξφόρδη, Ashmolean Museum,Evans, 17-10-1935.

Le Rider, 1966, 151, n. 2·Milne 1943, 86, pl. IV, 10.

Υπόχαλκο

0.00 γρ. Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο Le Rider 1966, 151, n. 2. «Κίβδηλο»

0.00 γρ. Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο Le Rider 1966, 151, n. 2. «Κίβδηλο»

0.00 γρ. Αγ. Πετρούπολη, StateHermitage Museum

Le Rider 1966, 151, n. 2. «Κίβδηλο»

9.60 γρ. Εμπόριο Rollin et Feuardent19.xii.1921, 133.

Υπόχαλκο

4.2. Η παύση της αργυρής νομισμα-τοκοπίας

Η αργυρή νομισματοκοπία στονησί παύει ξαφνικά μετά το 270 καιμέχρι τις αρχές του 2ου αι. Μόνονδύο πόλεις συνέχισαν για λίγο ακόμη

διάστημα να παράγουν αργυρό νόμι-σμα, σε μικρές ποσότητες: η Κυδωνίαστα δυτικά50 και η Γόρτυνα στην κε-ντρική-νότια Κρήτη. Η τελευταία εξέ-δωσε γύρω στο 260 μια νέα σειρά αρ-γυρών διδράχμων στον κυρηναAκό

47 Για τα υπόχαλκα νομίσματα στην αρχαιότητα γενικότερα βλ. Stroud 1974, 171 και σημ. 49·Cambell 1933.48 Stefanaki 2007, 31-32· Stefanakis 2002β, 202· Wells (αχρονολόγητο), 3 κ.ε. ·Le Rider 1966, 151,σημ. 3· Milne 1943, 78. Για παραδείγματα κρατικών υπόχαλκων εκδόσεων βλ. ενδεικτικά Stroud1974, 171-2 και σημ. 50.49 Stefanakis 1997, 148-153· Stefanakis 2002β, 202· Στεφανάκης 2012 (υπό έκδοση).50 Stefanakis 1997, 140-148.

με τη μορφή επάργυρων/υπόχαλκωννομισμάτων47. Θεωρείται πως ήτανμια πρώτη αντίδραση των κρητικώνπόλεων στην κρίση αργύρου, οι οποίεςέσπευσαν να εκδώσουν νόμιμα υπό-χαλκα νομίσματα, ως κοπές έκτακτηςανάγκης, για να εξυπηρετηθούν οιεσωτερικές ανάγκες του νησιού σε συ-ναλλαγές48. Εννέα πόλεις του νησιού

(Φαλάσαρνα, Πολυρρήνια, Έλυρος,Κυδωνία, Ραύκος, Κνωσός, Γόρτυνα,Πραισός, Φαιστός), που –ίσως όχι τυ-χαία– καλύπτουν ολόκληρο το νησίαπό δύση προς ανατολή, είναι γνω-στές μέχρι σήμερα για την έκδοσηυπόχαλκων νομισμάτων49. Για τη Γόρ-τυνα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα οκτώτέτοια παραδείγματα:

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

81


(φοινικικό ή πτολεμαAκό) σταθμητικόκανόνα [εικ. 11], που μάλλον κόπη-καν στο πλαίσιο των σχέσεών της μετον Κύριο/Τοποτηρητή της Κυρήνης,Μάγα51.

4.3 Εισαγωγή χάλκινου νομίσματος

Η επίσημη επιβολή του χάλκινουνομίσματος στο νησί ήταν προφανώςτο σημαντικότερο μέτρο απέναντιστην οικονομική κρίση, λίγο μετά το270/60, όπως διαφαίνεται μέσα απότην επιγραφή της Γόρτυνας IC IV:

162, η οποία επιβάλλει τη χρήση τουνέου, χάλκινου νομίσματος στους πο-λίτες αντί των κυκλοφορούντωνακόμη αργυρών οβολών, και μάλισταμε την επιβολή προστίμων στους πα-ραβάτες52. Πέραν όμως της σύνδε-σης της εισαγωγής του χάλκινου νο-μίσματος και της επιβολής του με μιαγενικευμένη έλλειψη αργύρου στονησί, θα πρέπει κανείς να δει ένα τέ-τοιο μέτρο και στο πλαίσιο μιας γενι-κότερης νομισματικής πολιτικής (όχιμόνο των κρητικών πόλεων) πουαπέβλεπε στο κρατικό κέρδος.53

5. Συμπεράσματα

Από τα όσα αναφέρθηκαν παρα-πάνω καθίσταται σαφές πως η Γόρ-τυνα κατείχε εξέχουσα θέση στηνπολιτική και οικονομική ιστορία τηςΚρήτης από τον 5ο μέχρι τον 3ο αι.Είναι η πόλη που εκδίδει –μαζί με τηΦαιστό– το πρώτο νόμισμα με τοπι-κούς τύπους στο νησί και ισχυρο-ποιεί την πολιτική της θέση μέσααπό νομισματικές «συμμαχίες» πολι-τικού και οικονομικού χαρακτήρα,αρχικά με τη Φαιστό και εν συνεχείαμε τη Σύβριτο, κατά το β΄ μισό του5ου αι. και τα μέσα του 4ου αι. αντί-

Εικόνα 11Υπόχαλκος στατήρας Γόρτυνας, περ.

270: London, British Museum 1947-6-6,433.

51 Stefanaki 2007/8, 55· Le Rider 1966, 152-3, 245, πίν. XLII, 12-13· Manganaro 1978, 226· Jackson1971, 38.52 Για την επιγραφή βλ. ενδεικτικά, Melville-Jones 1993, 334· Dittenberger 1915-24, 525. Για τηχρονολόγησή της στη δεκαετία 270/260 βλ. Stefanakis 2000β, 203-204. Για διάφορες άλλες προ-τάσεις χρονολόγησης της επιγραφής βλ. Guarducci 1950, 162, p. 222-224 και Jackson 1971, 37(250-221/19). Willetts 1955, 131 κ.ε· Van Effenterre 1948, 57· Halbherr 1898, 168· Halbherr 1897,193-194 (400-375). Svoronos 1898, 179 (220-215). Carradice and Price 1988, 101 (τέλη του 4ουαι.). Για τα χάλκινα νομίσματα της Γόρτυνας βλ. Jackson 1971.53 Σχετικά βλ. Stefanaki 2007/8, 72· Stefanaki 2009, 279.

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

82


στοιχα. Οι διακρατικές αυτές σχέσειςαποτυπώνονται στην εικονογραφίατων νομισμάτων, που αποτελεί καιτη μόνη μαρτυρία για κάτι τέτοιο μέ-χρι σήμερα. Ενισχύει την εικόνα τηςπροπαγανδίζοντας, μέσω της εικονο-γραφίας του νομίσματός της, την αυ-τοχθονία της ως «της πρώτης πόληςτης Κρήτης», αφού από την περιοχήτης θεωρείται πως ξεκίνησε ουσια-στικά η δυναστεία του μεγάλου βασι-λέα Μίνωα, με την ένωση της Ευρώ-πης και του Δία. Η δύναμή της παρα-μένει μεγάλη και μετά την κρίση τουαργύρου στην Ανατολική Μεσόγειο,που φαίνεται να πλήττει και τηνΚρήτη γύρω στο 270. Είναι η μία απότις δύο πόλεις του νησιού που εξακο-λουθούν να καλύπτουν μέρος τωναναγκών τους με αργυρό νόμισμα,ενώ για ένα σύντομο χρονικό διά-στημα ενισχύει την οικονομία της(όπως άλλες οκτώ πόλεις του νη-σιού) με υπόχαλκα νομίσματα. Τέλος,είναι η μόνη γνωστή πόλη που στο β’τέταρτο του 3ου αι. επιβάλλει μενόμο τη χρήση του χάλκινου νομίσμα-τος στους πολίτες της.

Βιβλιογραφία

ΘωμαEδης, X.M. 19932. Ο Πληθωρισμόςστην Αρχαιότητα. Αθήνα.

Κακριδής, Ι.Θ. 1986. Ελληνική Μυθολογία,τ. 3. Αθήνα.

Μικρογιαννάκης E. 1967. Η Κρήτη κατάτους Ελληνιστικούς Xρόνους. Αι Πολι-τικαί ιδία Σχέσεις της Νήσου μετ’άλλων Πόλεων ή Κρατών. Αθήνα.

Πλατάκης, Ε.Κ. 1966. «Αειθαλής πλάτα-νος εν Κρήτη», Κρητική Εστία 160,

269-272, 161, 210-213.Σβορώνος, Ι. 1898. «Περί της χρονολόγη-

σης της νομισματικής επιγραφής τηςΓόρτυνος», Journal International d‘Ar -chéo lo gie Numismatique 1, 173-180.

Στεφανάκη, Β.Ε. - Στρατίκη Κ. 2007/8. «Οθεός Απόλλωνας στα νομίσματα τηςΕλεύθερνας. Ερμηνευτική προσέγγι-ση», Ευλιμένη 8-9, 81-106.

Στεφανάκης, Μ.Ι. 2012 (υπό έκδοση). ΗΝομισματική Παραγωγή της Πολυρ-ρήνιας (Κρήτη) από τον 4ο αι π.Χ.μέχρι τον 1ο αι. μ.Χ. Βιβλιοθήκη τηςΕλληνικής Νομισματικής Εταιρείας.Αθήνα.

Στεφανάκης, Μ.Ι. 2000. «Πολυρρήνια,Όρειοι και Κάνδανος. Μια σχέση τουδευτέρου μισού του τρίτου αιώναπ.Χ.», Πεπραγμένα του Η’ ΔιεθνούςΚρητολογικού Συνεδρίου, Ηράκλειο1996. Ηράκλειο, τ. Α3, 249-261.

Στεφανάκης, Μ.Ι. 2002. «Η τέχνη και οικαλλιτέχνες των κρητικών νομισμά-των», Κρητική Εστία 9, 43-57.

Τουράτσογλου, I. 1995. «Creta Numisma -tica: Με αφορμή τον θησαυρό Κεντρι-κή-Νότια Κρήτη 1991», Disjecta Mem -bra. Αθήνα, 17-25.

Φαράκλας, Ν. κ.ά. 1998. Οι Eπικράτειεςτων Aρχαίων Πόλεων της Κρήτης,Ρίθυμνα 6. Ρέθυμνο.

Ψιλάκης, Ν. 1996. Κρητική Μυθολογία.Ηρά κλειο.

Barron, J.P. 1966. The Silver Coinage ofSamos. London.

Callaghan P.J. 1994. “Archaic, Classical andHellenistic Knossos-A Historical Sum -mary”, στο D. Evely, H. Hughes-Brockand N. Momigliano (επιμ.), Knossos: ALabyrinth of History, Papers in honourof Sinclair Hood, Oxford, 135-140.

Cambell, W. 1933. Greek and Roman Pla -ted Coins, American Numismatic Socie -ty Numismatic Notes and Monographs57. New York.

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

83



84

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

Carradice, I. and Price, M. 1988. Coinage inthe Greek World. London.

Chaniotis, A. 1996. Die Verträge zwischenkretischen Poleis in der hellenistischenZeit. Stuttgart.

Crawford, M.H. 1978. “Ancient devalua -tions: a general theory”, στο Les “Déva -luations” à Rome l’époque républicaineet impériale. Rome: École Française deRome, 147-158.

Crawford, M.H. 1964. “War and finance”,Journal of Roman Studies, 29-32.

Cross, M. 2011. The Creativity of Crete. CityStates and the Foundations of the Mod-ern World, Oxford.

Dipla, A. 1997. “Helen the Seductress?Tracing the Motif of Helen Baring herBreast to Avert Menelaos’ Punishmentin Greek Art and Literature”, στο Palla -gia, Ο. 1997 (επιμ.). Greek Offerings:Essays on Greek Art for John Boardman.Oxford, 119-130.

Di Vita, A. 2010. Gortina di Creta: quindicisecoli di vita urbana. Roma.

Di Vita, A. et alii.1988. Gortina. Roma.Dittenberger, W. 1915-243. Sylloge Inscri -

ptio num Graecarum. Leipzig.Rollin, C. et Feuardent, F. Monnaies grec -

ques antiques. Catalogue of public Auc -tion, 19 December 1921. Paris.

Guarducci, M. 1950. Inscriptiones Creticae,IV. Tituli Gortynii. Roma.

Guarducci, M. 1949. “La presunta leggendaTisyroi nelle monete di Gortyna”, Ar -che o logia Classica, 1, 172-6.

Hackens, T. 1968. “A propos de la cir -culation monétaire dans le Péloponnèseau IIIe siècle av. J.-C.”, στο L. Ediderut,W. Peremand, A. Torho Cerfaux (επιμ.),Antidorum W. Peremans Sexagenario abAlumnis Obaltum. Louvain, 69-95.

Halbherr, F. 1897. “Cretan expedition III.Epi gra phical researches in Gortyna”,Ame rican Journal of Archaeology, 193-194.

Halbherr, F. 1898, “An important inscri -ption for the history of coinage in Cre -te”, Journal Ιnternational d’ΑrchéologieNumismatique 1, 165-172.

Hazzard, A. 1990. “The composition of pto -lemaic silver”, Journal of the Society forthe Study of Egyptian Antiquity 20, 89-107.

Hazzard, R.A. 1995. Ptolemaic Coins: AnIntroduction for Collectors. Toronto.

Howgego, C.J. 1990. “Why did ancientstates strike coins?”, Numismatic Chro -nicle 150, 1-25.

Jackson, A.E. 1971. “The bronze Coinage ofGortyna”, Numismatic Chronicle 11(7th series), 37-51.

Jenkins, G.K. 1960. “An early Ptolemaichoard from Phacow”, American Numis -matic Society Museum Notes 9, 17-37.

Kirsten, E. 1942. Das dorische Kreta. Würz -burg.

Künker, F.R. Auktion 136: Antike Münzender Insel Kreta die Sammlung Dr. Bur -khard Traeger. Münzen aus der Welt derAntike. 10 Marz 2008. Osnabrück.

Langholm, O. 1983. Wealth and Money inthe Aristotelian Tradition. Oslo.

Le Rider, G. 1966. Monnaies Crétoises duVe au Ier Siècle av. J-C. École Françaised’ Athènes, Études Crétoises 15. Paris.

LHS Numismatics Auction 100: LHS Nu -mis matics Ltd (Heiner Stotz), 23 April2007. Zürich.

LIMC: Lexicon Iconographicum Mytholo -giae Classicae. Zürich and München1981-.

Manganaro, G., 1978. “Fiscalismo mone -tale nelle città cretesi”, στο L. Gasparini(επιμ.), Scritti Storico-epigrafici in Me -moria di Marcello Zambelli. Rome, 221-38.

McDonald, G.C.B., 1919. “The silver coina -ge of Crete. A metrological note”, Pro -ceed ings of the British Academy 9, 289-317.


85

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

Melville-Jones, J.R. 1993. Testimonia Nu -ma ria: Greek and Latin Texts concerningAncient Greek Coinage 1. London.

Mijnsbrugge, M. van der 1931. The CretanKoinon. New York.

Milne, J.G. 1943. “The Evans collection atOxford, the Cretan coins”, NumismaticChronicle 1 (6th series), 77-91.

Milne, J.G. 1951. “A note on Festus 359 A:Silver and bronze coinages of the Hel -lenistic period”, στο P.R. Coleman-Norton (επιμ.), Studies in Roman Eco -nomic and Social History in Honor ofAllan Chester Johnston. Princeton:Princeton University Press, 27-35.

Mørkholm, O. 1991. Early Hellenistic Coi na -ge from the Accession of Alexander to thePeace of Apamea (336-188). Camb ridge.

Myres, J.C. 1894. “On some bronze coinsfrom Crete”, Numismatic Chronicle 14(3rd series), 89-100.

Perlman 2004. “Crete,” στο M.H. Hansenand T.H. Nielsen (επιμ.), An Inventoryof Archaic and Classical Poleis. Oxford,1144-1195.

Robinson, E.S.G. 19862. “The Coin Stan -dards of Ptolemy I”, στο Rostovtzeff,M.I. (επιμ.), The Social and EconomicΗistory of the Hellenistic World, τ. 3,1633-1639.

Rocchetti L. 1994. Sybrita: la Valle di Amarifra Bronzo e Ferro. Rome.

Sanders, I.F. 1982. Roman Crete. An Archa -eological Survey and Gazetteer of LateHellenistic, Roman and Early ByzantineCrete. Warminster.

Sjögren, L. 2003. Cretan Locations. Dis cern -ing Site Variations in Iron Age andArchaic Crete (800-500 BC), BAR In -ternational Series 1185, Oxford.

SNG Fitzwilliam: Sylloge Nummorum Grae -corum (Great Britain Series IV): TheFitzwilliam Museum: Leake and GeneralCollections. Part 5: Sicyon-Thera. London1958.

Stefanaki, V.E. 2007. «Les fausses monnaiesd’Hiérapytna. Monnaies fourrées etimitations modernes», ΝομισματικάΧρονικά 26, 29-50.

Stefanaki, V. 2007-8. «La politéque moné -taire des cités crétoises à l’époqueclassique et hellénistique», Ευλιμένη 8-9, 47-80.

Stefanaki, V.E. 2009. «Le monnayage debronze de Viannos et de Malla en Crèteorientale», στο Κερμάτια Φιλία, Τιμητι-κός Τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσο-γλου. Αθήνα, τ. Α, 271-283.

Stefanakis, M.I. 1996. “Polichne”, στο Α.Τζα μαλής (επιμ.), Μemory Martin Jes -sop Price, Βιβλιοθήκη της ΕλληνικήςΝομισματικής Εταιρείας 5. Αθήνα,152-156.

Stefanakis, Μ.Ι. 1997. Studies in the coina -ges of Crete with particular reference toKydonia. University of Londοn (αδημο-σίευτη Διδακτορική Διατριβή).

Stefanakis, Μ.Ι. 1998. “A mid-fourth cen -tury BC alliance coinage on Crete? Thecase of Kytaion reassessed”, στο W.G.Cavanagh and M. Curtis (επιμ.), Post-Minoan Crete: Proceedings of theColloquium organized by the BSA andthe I of A, University College London,November 1995, BSA Studies Series 2.London, 96-104.

Stefanakis, Μ.Ι. 1999. “The introduction ofmonetary economy and the beginningof local minting in Crete”, στο A.Chaniotis (επιμ.), From Minoan Farmersto Roman Traders. Sidelights on theEconomy of Ancient Crete. Stuttgart,247-268.

Stefanakis, M.I. 2000α. “Kydon the oikist orZeus Kretagenes Kynotraphes? Theproblem of interpreting Cretan coin-types”, Ευλιμένη 1, 63-73.

Stefanakis, Μ.Ι. 2000β. “Ptolemaic coinageand Hellenistic Crete”, στο Α. Καρέ-τσου (επιμ.), Κρήτη και Αίγυπτος.


86

Η Μ

ΕΣΟ

ΓΕΙΟ

Σ Κ

ΑΙ Ο

ΚΟ

ΣΜ

ΟΣ

ΧΘ

ΕΣ Κ

ΑΙ Σ

ΗΜ

ΕΡΑ

Πολιτισμικοί Δεσμοί Τριών Χιλιετιών.Ηράκλειο, 195-207.

Stroud, R.S. 1974. “An Athenian law onsilver coinage”, Hesperia 43, 157-188.

Svoronos, J.N. 1887. “The inscriptionTISVROI on coins of Gortyna“, Numis -matic Chronicle 7, 126-131.

Svoronos, J. 1888. “Monnaies crétoisesinédites et incertaines”, Revue Numi -sma tique 6, 353-395.

Svoronos, J. 1890. Numismatique de la

Crète ancienne. Mâcon.Van Effenterre, H. 1948. La Crête et le

Monde grec de Platon à Polybe. Paris.Van Keuren, F. 1994. The Coinage of Hera -

clea Lucaniae. Rome.Wells, B. (αχρονολόγητο). “The debase -

ment of coinage at Polyrhenium” (χει-ρόγραφο στο British Museum), σσ. 14.

Willetts, R.F. 1955. Aristocratic Society inAncient Crete. London.

ÓåéñÜ: ÄéåèíÞò êáé ÅõñùðáúêÞ ÐïëéôéêÞΔιεύθυνση σειράς: Σωτήρης Ντάλης

Åêäüóåéò ÐÁÐÁÆÇÓÇ ÁÅÂÅ, ÍéêçôáñÜ 2 & Åìì. ÌðåíÜêç, 106 78 ÁèÞíá,

Ôçë.: 210-3822496, Fax: 210-3809150, e-mail: [email protected]

Εκφάνσεις της νομισματικής πολιτικής της Γόρτυνας...

Documents

Transcript of Εκφάνσεις της νομισματικής πολιτικής της Γόρτυνας...