بررسی مقابر صخره ای در آذربایجان غربی

272

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

نادره شجاع دل* | بهروز خان محمدى* *

بررسي مقابر صخره اي استان آذربايجان غربي

معمارى صخره اى در ايران و جهان قدمتى طوالنى دارد و بسيارى از عوامل اقليمى، تدافعى، فرهنگى و ... زمينه ساز پيدايش زيباترين نمونه هاى معمارى از اين نوع شده است. در ميان نمونه هاى صخره اى، مقابر صخره اى به علت باورها و اعتقادات موجود در دل فرهنگ ها و

تمدن هاى پيشين جايگاهى ويژه دارند. استان آذربايجان غربى، به علت واقع شدن درمحل تالقى رشته كوه هاى البرز و زاگرس و برخوردارى ازطبيعتى كوهستانى از يك سو و نيز سكونت تمدن هاى درخشانى چون مادها، اورارتوها، مانا ها و ... در اين منطقه از سوى ديگر، نمونه هاى بكرى از معمارى مقابر صخره اى را در خود جاى داده است. اين نوشتار در نظر دارد تا شانزده مورد از مقابر صخره اى استان آذربايجان غربى را به لحاظ دورة تاريخى، شكل، ويژگى هاى معمارى و موقعيت و پراكنش جغرافيايى مورد بررسى قرار دهد. عالوه بر موارد بررسي شده در اين نوشتار گوردخمه هاي شيطان آباد مياندوآب، قوشجى و قارلى دام اروميه نيز از جمله گوردخمه هاي اورارتويي اين استان هستند كه به دليل آنكه تا كنون در فهرست آثار ملي كشور به ثبت نرسيده اند مدارك كافي براى معرفى آنها در اين مقاله در دست نبود. اميد كه در پژوهش هاي آتي

امكان بررسي سه مورد اخير فراهم شود.

گوردخمة اسماعيل آقا، اروميه1در فاصلة هجده كيلومترى شمال غربى شهرستان اروميه، به فاصلة نسبتاً كمى از جادة سرو، در مجاورت روستاهاى اسماعيل آقا و تمتمان بر باالى رشته كوهى بقاياى مجموعة اسماعيل آقا قلعه سى به چشم مى خورد. اين مجموعه شامل بقاياى ديوارهاى يك قلعة اورارتويى و دو گوردخمة هم دورة آن است. گوردخمه ها در جنوب غربى مجموعه و درون

سنگ هاى زمخت و ناهموار تراشيده شده اند.

** كارشناس ارشد باستان شناسى ادارة كل ميراث فرهنگى آذربايجان غربى.* كارشناس ارشد معماري و عضو هيئت علمي پژوهشگاه ميراث فرهنگي كشور.

273

پيمان | شمارة 68بررسى مقابر صخره اى ...

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

ـ گوردخمه 1: اين گوردخمه از دو بخش مجزا تشكيل شده است كه بخش نخست به منزلة حياط آن است و بخش ديگر اتاقك اصلى را شامل مى شود و ورودى گوردخمه از باالست. ابعاد بخش حياط مانند 2× 2 ×2 متر است و ورود به اتاقك اصلى از طريق دهليز كوچك ترى به شكل مستطيل به ابعاد 92 × 50 × 50 سانتى متر امكان پذير است. در گوشة دهليز، آثار حفرة كوچكى به چشم مى خورد كه به نظر مى رسد به منزلة پاشنة درى، احتماالً سنگى، از آن استفاده مى شده است. اتاقك اصلى را با انحناى اندكى نسبت به حياط در فضايى به ابعاد 2/1 × 2/3 × 2 متر تراشيده اند. سقف آن تخت و صاف است و تزيين خاصى در آن به چشم نمى خورد. تنها در سه ضلع اتاقك طاقچه هاى چهارگوشى

به عمق هفتاد سانتى متر تعبيه شده است.

source: R.M. Pecorella & M. Salvini, Tra lo Zagros E L'Urmia(Rome:1984) برش و پالن مقبرة شمارة 1، قلعة اسماعيل آقا

كه گرفته قرار ديگرى گوردخمة نخست، گوردخمة از پايين تر اندكى گوردخمه 2: ـ همانند نمونة قبلى از دو بخش مجزا تشكيل شده. بخش اول به منزلة حياط و بخش دوم خود اتاقك است. ورودى اين گوردخمه نيز از باال تعبيه شده. بخش حياط مانند نسبتاً كوچك تر و به ابعاد 1/8 × 1/2 × 2/2 متر است. دهليز مستطيل شكلى به ابعاد 96 ×54 ×60 سانتى متر حد فاصل بين اتاقك اصلى و حياط و ورودى به آن است. اين اتاقك نيز


274

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

داراى شكل مكعب مستطيلى با سقف تخت و مسطح به ابعاد 1/8 ×3/2 × 3 متر است و تزيين قابل توجهى در آن به چشم نمى خورد.1

1. بهروز خان محمدى، «نگاهى به مجموعة باستانى قلعة اسماعيل آقا»، باستان پژوهى (دورة جديد) ش 4 (پاييز و زمستان 1386): 89 ـ 96.

source: ibid. پالن و برش هاي مقبره شمارة 2، قلعة اسماعيل آقا

نماى ورودى گوردخمه شمارة 2، قلعة اسماعيل آقا (عكس از بهروز خان محمدى و نادره شجاع دل)

275


رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

گوردخمة درة خان، اروميه (فرهاد زاغه سى) مقبرة صخره اى درة خان، در كيلومتر 37 محور اروميه ـ اشنويه، در دامنة جنوبى كوه واقع شده است. ورودى اين مقبرة اورارتويى ايوانى به عرض دو متر است كه به دو اتاق تو در تو با كشيدگى شمالىـ جنوبى راه مى يابد. ابعاد اتاق اول 2/1 × 2 × 1/75 متر و ابعاد اتاق دوم 1/9×3/2 × 4/1 متر است. يك طاقچة بزرگ در ديوار عقبى اتاق دوم به شكل مستطيل وجود دارد و يك طاقچة كوچك ديگر نيز در نزديكى طاقچة بزرگ كنده شده كه 65 سانتى متر ارتفاع و 54 سانتى متر عرض دارد. عمق طاقچة بزرگ 75 سانتى متر و

عمق طاقچة كوچك تر 25 سانتى متر است.

منبع: ولفرام كاليس، « شهرهاي اورارتو». ترجمة فرامرز نجد سميعي، در محمد يوسف كياني، نظري اجمالي بر شهرنشيني و شهرسازي در ايران (تهران: جهاد دانشگاهى،1365).

شكل 4: برش و پالن گوردخمة خانگوردخمة سدوك، اروميه

مقبرة صخره اى ِسدوك، در سى كيلومترى جنوب اروميه، شامل دو گوردخمة اورارتويى است كه بر روى هم واقع شده. ابعاد و ورودى اين گوردخمه ها نشان مى دهد كه تاريخ ساخت آنها با هم متفاوت است. محوطه اى به ابعاد 3/5 × 4 متر در ضلع جنوبى آنها قرار


276

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

گرفته. گوردخمة پايينى از دو فضاى تو در تو تشكيل شده است. اتاق اول پالنى تقريباً بيضى شكل به ابعاد متوسط 2/4 × 3/2 متر دارد و از ضلع شرقى آن وارد اتاق اصلى مقبره مى شويم كه پالنى نزديك به دايره به قطر 2/2 متر دارد. سقف هر دو فضا هاللى شكل و با خيز كم است. ورودى اصلى شكلى قوسى دارد كه در قابى مستطيل شكل قرار گرفته.

ورودى اتاق اصلى مقبره نيز قوسى شكل است.

دخمة بااليى با يك ورودى باريك و كوتاه با پوشش تخت به اتاق اصلى مى رسد. اتاق اصلى پالنى بيضى شكل به ابعاد متوسط 2/1 × 1/4 متر و سقفى هاللى شكل دارد. در ديوارهاى جانبى آن طاقچة بسيار كم عمقى با قوس هاللى شكل مشاهده مى شود كه

گويا نيمه تمام مانده است.

منبع: همان، بازترسيم: نادره شجاع دل و بهروز خان محمدىبرش هاي گورهاي سدوك

منبع: مظفر عباس زاده و ديگران، گزارش مقابر اورارتويى آذربايجان غربى (آرشيو فنى ميراث فرهنگى اذربايجان غربى، 1378، چاپ نشده) .

سمت راست: پالن گوردخمة بااليي سدوك سمت چپ:پالن گوردخمة پاييني سدوك

277


رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

گوردخمة سنگر، ماكو (ايوان فرهاد) مقبرة صخره اى سنگر در نه كيلومترى شمال ماكو و در دو كيلومترى شمال روستاى سنگر، در دل كوه سنگر واقع شده است. نصرت اهللا مشكوتى در كتاب بناهاى تاريخى و اماكن باستانى ايران اين گوردخمه را به دورة مادها نسبت مى دهد اما بنابر پژوهش هاى باستان شناختى ولفرم كاليس1 و گزارش هاى باستان شناختى بهمن كارگر اين مقبرة صخره اى بزرگ ترين مقبرة صخره اى امپراتورى اورارتو در شمال غرب ايران است. از اين نمونه دو مورد مشابه در تركيه در آلتين تپه و خورخور شناسايى شده. مقبرة صخره اى سنگر از حيث تقسيم بندى مقابر صخره اى يك واحد مستقل پيوسته است و با تعبية يك پلكان سنگى جانبى با دژ سنگر مرتبط مى شود. فضاهاى اين گوردخمه شامل ورودى، به ابعاد 2/2× 2/6 متر؛ اتاق اصلى، به ابعاد 15 × 3/9× 5/45 متر؛ و دو اتاق فرعى، در ضلع شرقى اتاق اصلى، به ابعاد 2/95 × 2/7 متر و 2/6 × 2/8 متر است. اتاق اصلى سه طاقچه در ضلع غربى و يك طاقچة بزرگ تر در ضلع جنوبى دارد كه سطح طاقچة بزرگ جنوبى چهل سانتى متر بلندتر از كف مقبره است. سقف همگى طاقچه ها قوس نيم دايره دارد. يك طاقچة كوچك نيز در ضلع شرقى يكى از اتاق هاى فرعى واقع شده. از ويژگى هاى بارز اين گوردخمه پله هاى كنده شده در محوطة مقبره است كه با گوردخمة قلعة وان

قابل مقايسه است.2

1. Wolfram Kleiss 2. براى اطالعات بيشتر در خصوص گوردخمة سنگر ر.ك: كريم حاجى زاده، «بررسى استقرارهاى اورارتويى در شمال غرب ايران»،

(پايان نامه كارشناسى ارشد باستان شناسى، دانشگاه تربيت مدرس، 1374)، ص 136ـ 138.

source: Wolfram Kliess, «Bericht uber Zwei Erkundungsfahrten In Nordwest-Iran», AMI(1969)پالن و برش هاى گوردخمة سنگر


278

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

نماي خارجي گوردخمه سنگر (عكس از نادره شجاع دل و بهروز خان محمدى) گوردخمة دليك داش، چالدران

مقبرة صخره اى دليك داش1 در حومة چالدران در جوار روستاى كوهپايه اى دليك داش در ضلع جنوبى صخره اى آهكى واقع شده است. اين گوردخمة اورارتويى در قسمت پايين يك قلعة كوچك اورارتويى قرار گرفته و شامل يك ورودى به ابعاد 2/2 × 2/3 متر با سقف

تخت و يك اتاقك مستقل به ابعاد 4/2 × 5 متر با سقف مسطح است.

منبع: بايگانى ميراث فرهنگي آذربايجان غربي

برش و پالن گوردخمة دليك داش

1. Delik Dash

279


رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

منبع: همان نماى خارجي گوردخمة دليك داش

گوردخمـة شدى، پلدشتمقبرة صخره اى شدى1 در حومة پلدشت در كنار حجارى اى صخره اى و قلعه اي از دورة و پله چند شامل و دارد قرار جنوبى ضلع در مقبره است. ورودى شده واقع اورارتو محوطه اى مربع شكل است. فضاى اصلى اتاقى مربع شكل است كه دو طاقچه در دو ضلع شرقى و غربى آن تعبيه كرده اند. سقف اتاق اصلى مقبره و ورودى اين اتاق به صورت

مسطح اجرا شده است.

گوردخمة چير، قره ضياءالدينمقبرة صخره اى چير2 در حومة شهرستان قره ضياء الدين در جوار روستاى چير بر فراز يك واريز بزرگ سنگى از نوع آهكى ساخته شده. اين گوردخمة اورارتويى شامل دو اتاقك تو در توى سنگى است. اتاقك اول پالنى ذوزنقه اى شكل به ابعاد متوسط 5/2 × 5 متر دارد و ارتفاع آن 1/65 متر است. ورودى، در ضلع جنوبى اين اتاقك قرار گرفته است. در ضلع شمالى آن، ورودى اتاقك دوم واقع شده. اتاقك دوم نيز به ابعاد متوسط 4/5 ×5 متر و ارتفاع 1/4 متر است. سقف ورودى اتاقك اول تخت و سقف اتاقك دوم

هاللى شكل است. 1. Sheddi 2. Cheer 3. Gharni Yarikh 4. Mahlam

منبع: همانپالن گوردخمة چير


280

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

گوردخمة قارنى يارخ، سلماسروستاى در سلماس غربى جنوب كيلومترى پانزده در يارخ1 قارنى صخره اى مقبرة محلم2 در جوار يك قلعة اورارتويى واقع شده است. «اين مقبرة صخره اى شامل يك اتاق مستطيل شكل به ابعاد 1/1 × 2/25 × 5/5 متر مى باشد. در كنار ديوارها نيمكتى سنگى به ارتفاع 152 سانتى متر و عرض 60 سانتى متر وجود دارد. اين نيمكت در اضالع ديگر

طوالنى تر بوده ولى در يك ضلع توسط ورودى قطع شده است».3 در كف اتاق آبراهه اى به عمق ده سانتى متر بدون مجراى خروجى كنده اند. ورودى اتاق در ضلع جنوبى آن واقع شده و مستطيلى به ابعاد 1/4×1/9 متر و ارتفاع دست كم 5 متر است.

هر چند بقاياى معمارى اين اثر به طور يقين مربوط به اورارتوهاست اما در خصوص قبر موجود در آن به لحاظ اينكه با رسوم تدفين اورارتويى همخوانى ندارد (مانند وجود آبراهه در كف اتاق بدون مجراى خروجى و نيمكت هاى باريك) نمى توان اظهار نظرى كرد.

در اين محوطه غير از اين مقبره گوردخمة ديگري نيز وجود دارد كه تا كنون بررسي نشده است.

1. Gharni Yarikh 2. Mahlam3. حاجى زاده، همان، ص148.

نماى ورودى گوردخمة قارني يارخ (عكس از نادره شجاع دل و بهروز خان محمدى)

281


رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

گوردخمه هاى چهريق، سلماسگوردخمه هاى چهريق1 در سى كيلومترى جنوب غربى سلماس در جوار روستاى چهريق واقع شده اند. اين مقبره هاى صخره اى در ارتفاع سى مترى كوه سنگى چهريق كنده شده و در مجموع شامل سه اتاق است كه دوتاى آنها سالم مانده و ورودى يكى از آنها بر اثر

ريزش كوه مسدود شده است. ـ مقبرة 1: اين مقبره پالنى ذوزنقه اى شكل به ابعاد متوسط 5× 5/5 متر و ارتفاع 3/4 متر دارد. ـ مقبرة 2: اين مقبره پالنى نامنظم به ابعاد متوسط 6/5 × 5 متر و ارتفاع 2/4 متر دارد. ورودى اين مقبره در ضلع جنوبى واقع شده و سه فضاى جانبى كوچك ديگر در اضالع

شمالى، غربى و شرقى آن قرار گرفته است.

1. Chehrigh

منبع: همانپالن گوردخمة چهريق

منبع: بوريس پيوتروفسكي و حميد خطيب شهيدي، تمدن اورارتو (تهران: پژوهشكدة باستان شناسي سازمان ميراث فرهنگي كشور،1383). پالن گوردخمة قارني يارخ


282

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

منبع: بايگانى ميراث فرهنگي آذربايجان غربينماي ورودي گوردخمة چهريق

گوردخمة هدر، سلماسروستاى هدر1 در پانزده كيلومترى شمال غرب سلماس در كنار رودخانة فصلى درة ايل سويى واقع شده. در پنج كيلومترى اين روستا به طرف غرب دو مقبرة صخره اى قرار گرفته است.

ـ مقبرة 1: اين مقبره شامل يك فضاى ورودى در ضلع جنوبى با پالنى تقريباً دايره شكل به ابعاد متوسط 3/5 ×3 متر و سه اتاق است كه ورود به آنها از طريق اين فضاى ورودى ميسر مى شود. سقف اتاق ها تخت نيست و سطح ديوارها نيز به صورت نا منظم اجرا شده كه مى توانــد به دليل نا تمام ماندن كار باشد. ابعاد اتاق هــا به ترتيب 2/6 × 2/5 متر و 2/3×2 متر و 3× 2/8 متر است. درگاه ورودى هر سه اتاق به صورت تخت اجرا شده است.

ـ مقبرة2: اين مقبره پايين تر از مقبره شمارة 1 قرار گرفته و شامل يك پيش ورودى در ضلع جنوبى و يك فضاى مستطيل شكل (تاالر) به ابعاد 10×5/2 متر است كه بر خالف مقبرة1 بسيار صاف و منظم اجرا شده است. در انتهاى اين تاالر، حفره اى وجود دارد كه گمان مى رود محل پله هايى براى ورود به طبقة زيرين بوده. دور تا دور اين فضا سكوهايى تعبيه شده كه در قسمت هايى از بين رفته است. اتاق اصلى مقبره در ضلع شرقى اين فضا واقع شده و پالنى مستطيل شكل به ابعاد 2/8 × 3/9 متر دارد. پوشش سقف هر دو فضا

تخت و بسيار منظم اجرا شده است. 1. Hodar

283


رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

گوردخمة بى بى كند، شاهين دژمقبرة دخمه اى بى بى كند در حومة شاهين دژ در دامنة كوه بى بى كند و در كنار روستايى به همين نام واقع شده. اين گوردخمه شامل چندين اتاق تو در تو با راهروهاى باريك ارتباطى و يك مدخل سنگى است. از مدخل ورودى وارد اتاقى به شكل چهار ضلعى نا منظم به ابعاد متوسط 5/2 × 3 متر مى شويم. اتاق ميانى پالنى مستطيل شكل به ابعاد 8/8 ×3/1

متر دارد و در منتها اليه شرقى آن دو اتاق كوچك تر تعبيه شده است. پالن اتاق اول ذوزنقه اى و پالن اتاق دوم مربع شكل است. شمالى ترين اتاق مجموعه، با ابعاد 4/8 × 4/8 متر، يك متر با اتاق قبلى اختالف سطح دارد و پايين تر است و در گوشة

source: Wolfram Kliess, «Planaufnahmen Urartäischer Burgen und Urartäischer Neufunde

in Iranische Azerbaidjan in Jahre 1974», Archäologische

Mitteilungen aus Iran(1974), 51 ff. پالن و برش هاي مقبرة شمارة 1 هدر

source: ibid. پالن و مقاطع مختلف مقبرة شمارة 2 هدر


284

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

شمال غربى آن اتاقى كوچك با پالن مستطيل شكل به ابعاد 1 × 1/8 متر حجارى شده. از بررسى ويژگى هاى معمارى اين مجموعة دست َكند چنين بر مى آيد كه الگوى آن با الگوى گوردخمه هاى اورارتويى متفاوت است. بررسى هايى كه تاكنون صورت گرفته قدمت اين مجموعه را تا هزارة اول پيش از ميالد تخمين مى زند. موقعيت جغرافيايي اين اثر نيز، كه در جنوب استان واقع شده، احتمال منسوب بودن آن را به دورة اورارتو منسوخ مي سازد. تخمين دقيق تر دورة تاريخي اين گوردخمه نيازمند بررسي هاي باستان شناختي بيشتر است.

منبع: هماننماى خارجي گوردخمة بي بي كند

منبع: بايگانى ميراث فرهنگي آذربايجان غربيپالن و برش گوردخمة بي بي كند

285


رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

گوردخمة فخريگاه، مهابادمقبرة صخره اى فخريگاه در شمال غربى مهاباد در كيلومتر هفت جادة مهاباد مياندوآب واقع شده است و با توجه به الگوهاى مشابه قدمت آن به دورة ماد مى رسد. اين گوردخمه فاقد فضاى ورودى بوده و شامل ايوان و اتاق اصلى مقبره است. «اتاق مقبره داراى دو ستون آزاد مى باشد كه پاستون ها به شكل مكعب حجارى شده اند. اين مقبره فاقد مدخل ورودى بوده و در ايوان آن دو ستون سنگى ايجاد شده كه پاستون ها شبيه گلدان وارونه مى باشند. به اندازة عرض ايوان يك سالن نيز در داخل مقبره به وجود آمده كه با دو پله جرزدار از هم جدا مى شوند. احتماالً، اتاق جلويى جهت انجام مراسم تدفين ايجاد گرديده و در اتاق بعدى سه قبر مستطيل شكل به چشم مى خورد كه يك قبر بزرگ به صورت افقى و دو قبر كوچك به طور عمود بر ايوان در آن تراشيده شده اند. قبرهايى كه در

گوردخمه در دل سنگ تراشيده شده است به عمق پنجاه سانتى متر مى باشند».1

1. على اكبر سرفراز و بهمن فيروز مندى، مجموعة دروس باستان شناسى و هنر دوران تاريخى (تهران: مارليك، 1375 )، ص 99 و 100.

منبع: بايگانى ميراث فرهنگي آذربايجان غربينماي خارجي گوردخمة فخريگاه

منبع: على اكبرسرفراز و بهمن فيروزمندى، مجموعه دروس باستان شناسى وهنر دوران تاريخى (تهران: مارليك، 1375 ).

پالن و برش گوردخمة فخريگاه


286

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

گوردخمة تل تخت ناناس، اروميه مقبرة صخره اى معروف به تل تخت ناناس شامل بقاياى يك قلعة نظامى اورارتويى به همراه پله هاى صخره اى ارزشمندى است كه در روستاى ناناس از توابع ديزج دول1 اروميه و در كوه معروف به تخته قلعه قرار گرفته. شكل كلى گوردخمه به صورت مربع شكل است كه در نحوة ايجاد آن زواياى قائمه گوشة اتاقك كامًال مراعات شده و سقف مسطح و تخت به همراه سه طاقچة مستطيل شكل كم عمق در سه ضلع دارد. شكل ورودى مقبره مستطيلى است و در كنار آن رديفى از پله هاى صخره اى ايجاد شده كه با مهارت

و استادى تراش داده شده اند.2

1. Dizaj e Dol 2. (گزارش ثبتى1363).

منبع: هماننماي داخلى گوردخمة تل تخت

منبع: بايگانى شخصى آقاى عزيزنژاد نماي خارجي گوردخمة تل تخت

287


رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

گوردخمه هاى سماقان(فرهاد تراش) ـ شاهين دژ مجموعه اتاق هاى سنگى سماقان1 در روستاى كوچك سماقان، از توابع شهرستان شاهين دژ استان آذربايجان غربى ، در ضلع جنوبى كوهى موسوم به فرهاد تراش و دردامنة حدود ده مترى كوه ايجاد شده اند. مجموعة سماقان داراى هفت اتاق سنگى با پالن مستطيل شكل است كه ارتفاع ورودى آنها كم و در حدود نيم متر است. ارتفاع داخلى چهار اتاق 1/80 سانتى متر، دو اتاق ديگر 1/60 سانتى متر و يكى از اتاق ها 1/95 سانتى متر است كه با فاصلة كمى از يكديگر در دل كوه كنده شده اند. اين مجموعه متعلق به هزارة اول پيش از ميالد است و در زمان احداث، كاربرد مقبره اى داشته اما در دوره هاى بعد به منزلة محل مسكونى

مورد استفاده قرار گرفته است.2

1. Somaghan 2. (گزارش ثبتى 1381).

منبع: بايگانى ميراث فرهنگي آذربايجان غربيپالن گوردخمه هاى سماقان

منبع: همانموقعيت اتاق هاى صخره اى سماقان


288

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

گوردخمة ورهرام، پلدشت اين اثر در حاشية رودخانة ارس در مرز ايران و نخجوان، در پنج كيلومترى جنوب شوتلو،1 قرار دارد. دژ نظامى و محوطة استقرارى در اين محل در تپه هاى دامنة كوه كوچوك اغرى2 بنا شده است. ساختمان شامل سه اتاق مستطيلى است كه در جهت شمالىـ جنوبى واقع شده اند. اتاق ميانى به نسبت ديگر اتاق ها بزرگ تر و به ابعاد 4/80 × 5/10 متر ايجاد شده و حالت مركزى دارد. اتاق شمالى به ابعاد 3/40 × 2/50متر و اتاق جنوبى به ابعاد 3/10 × 2/20متر ايجاد شده و ورود به آنها از طريق راهروهاى مستطيلى ميسر است. سقف اتاق ها مسطح تراشيده شده و در آنها، اثرى از طاقچه ديده نمى شود. يك پيشخوان در ابتداى ورودى و سپس رديفى از پله هاى صخره اى كه با مهارت تراشيده شده اند مسير دسترسى به گوردخمه است. در اطراف گوردخمه، دژى اورارتويى با برج ها و باستيون هايى3 كه در فواصل معين به درون و بيرون حصار پيش رفتگى دارد ايجاد شده و در سطح محوطه نيز

سفال هايى اورارتويى پراكنده است.4

1. Shotlu 2. Kuchuk Aghri 3. باستيون يا باستيان: قلعه اى كه در آن جنگ افزار نگهدارى مى كردند.

4. Wolfram Kleiss, «Bericht uber Erkundungsfahrten in Iran im Jahre 1970», Archaeologische Mitteilungen Aus Iran (1971), Band 4, p. 61.

منبع: هماننمونة ورودى اتاق هاى سماقان

289


رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

عالوه بر آن در كنار ديوار دژ و نزديك مقبرة قبلى دو گوردخمة ديگر ايجاد شده كه يكى از آنها دو اتاق و ديگرى يك اتاق به ابعاد 5 × 8 متر دارد. به نظر كاليس مقبرة اخير از تكامل يك غار طبيعى به وجود آمده، هر چند استفاده از غار طبيعى در ساخت

گوردخمه هاى اورارتويى امرى غير معمول و غير عادى است.1

source: Kliess, «Planaufnahmen Urartäischer Burgen und Urartäischer Neufunde in Iranische Azerbaidjan in Jahre 1974».

پالن و مقاطع مختلف مقبرة شماره 1 ورهرام گوردخمة زنجيرقلعة تمر، سلماس

اين اثر در چهارده كيلومترى جنوب سلماس و چهار كيلومترى غرب محور سلماسـ اروميه به طرف روستاى تامار2 و در كنار رودخانه قرار گرفته است. مقبره در جهت شرقى ـ غربى ساخته شده و شامل اتاقى به ابعاد 3/40 × 2/50 متر و ارتفاع 1/80 متر است. ورودى مقبره به صورت مستطيل شكل و خشن به ابعاد 77 × 157 سانتى متر تراشيده شده و سقف گوردخمه مسطح و خشن است و اثرى از طاقچه در ديواره هاى داخلى به چشم نمى خورد.

اين مقبره احتماالً نيمه كاره رها و يا نيمى از آن ويران شده است.3 1. ibid.

حاجى زاده، همان، ص 142. 2. Tamar

3. حاجى زاده، همان، ص148.


290

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

منبع: كريم حاجى زاده، «بررسى استقرارهاى اورارتويى در شمال غرب ايران» (پايان نامه كارشناسى ارشد باستان شناسى، دانشگاه تربيت مدرس، 1374).

پالن مقبرة تمر سلماس

جمع بندى و نتيجه گيرى بررسى شانزده مورد گوردخمه اى كه جز به كه مى دهد نشان شد معرفى به آن قدمت كه فخريگاه، گوردخمة دورة ماد مى رسد و گوردخمة بى بى كند و سماقان شاهين دژ، كه قدمت آن احتماالً به پيش از دورة اورارتو مى از گوردخمه هاى مورد سيزده رسد، معرفى شده مقابر صخره اى اورارتويى هستند. نگاهى به پراكندگى جغرافيايى گوردخمه هاى اورارتويى بررسى شده و نيز قلمرو امپراتورى اورارتو بيانگر اين نكته است كه گوردخمه هاى اورارتويى و شهرهاى اروميه در عمدتاً استان

شمال استان واقع شده اند.معماران اورارتويى معموال در انتخاب مكان براى ايجاد اين گونه مقبره ها از كوه هاى آهكى يا رسوبى و نيز صخره سنگ هاى يكپارچة سنگى در نقاط كور اما مسلط به دشت

نقشة استان آذربايجان غربى و موقعيت مقبره هاى صخره اى

291


رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

يا زمين هاى مجاور اطراف استفاده كرده اند. در تمام كوه هايى هم كه اين گونه مقبره هاى صخره اى در آنها ديده شده سنگوارة جانوران مربوط به دوران سوم زمين شناسى خصوصاً دو كفه اى ها يافت مى شود. در ذكر مشخصات اين گور هاى صخره اى بايد گفت كه استفاده از يك سمت معين براى مقبره سازان مورد توجه نبوده است زيرا سردر سنگى و ورودى تمام اين مقبره ها در منطقه رو به جهت هاى مختلفى است اما ايجاد سقف به صورت مسطح

موردى است كه در كلية آنها و بدون استثنا به طور يكسان مراعات شده است1 در اطراف تمام اين قبرهاى صخره اى، سفال هاى اورارتويى به ويژه نوع قرمز براق آن پراكنده است. به نظر مى رسد اختالف معمارى در مقبره هاى صخره اى با پالن هاى متفاوت

نشانه اى از وجود قبايل متعدد اورارتويى است كه تحت نظام اوليگارشى اداره مى شدند.2مقابر صخره اى اورارتويى را، به اعتبار واحدهاى ايجاد شده، به شرح زير مى توان

تقسيم بندى كرد: 1. مقبره هاى صخره اى مستقل يا تك واحدى: اين مورد را مى توان شامل مقبره هايى دانست كه داراى يك اتاقك به شكل چهارگوش يا مدور هستند. مقبرة صخره اى شمال سيه چشمه، قارنى يارخ، يكى از مقبره هاى صخره اى سدوك، مقبرة تمرسلماس و مقبرة

ناناس جزو مقبره هاى مستقل تك واحدى هستند. 2. مقبره هاى صخره اى تك واحدى پيوسته: در اين گروه مقبره هايى كه داراى دو اتاقك يا تركيب اتاقك با حياط چهارگوش هستند قرار مى گيرند و معموالً يا اتاقك دوم در پشت آن تعبيه شده و يا اينكه به طور جانبى در كنار آن ساخته شده است و در هر دو مورد ارتباط اصلى به وسيلة سردر سنگى از طريق اتاق اول است. مقبره هاى صخره اى شدى، اسماعيل آقا، سنگر، چير، هدر، سدوك و دره خان در اين گروه قرار دارند. مقبرة شدي طبق كروكي دستي ارائه شده از سوى آقاي كارگر در پروندة ثبتي اثر در 1364ش در دستة

مقبره هاى تك واحدي مستقل جاي مي گيرد. 3. مقبره هاى صخره اى چند واحدى: در اين نوع قبرهاى صخره اى، اتاقك چهارگوشى

1. بهمن كارگر، « مقابر اورارتويي در آذربايجان غربي»، باستان شناسي و تاريخ، س3، ش2 (1368): 55.2. همان، ص57.


292

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

به منزلة محوطه مشترك براى اتاقك هاى داخلى در نظر گرفته شده است و مقبره هاى صخره اى در پشت آن و در مجاورت يكديگر با ورودى هاى مستقل از هم ساخته شده اند و تمام ورودى هاى مقبره ها به اين اتاق باز مى شود. از اين نوع مقبره سازى فقط يك نمونه در

هدر وجود دارد.1 از بين گوردخمه هاى بررسى شده گوردخمة فخريگاه را شمار بسيارى از باستان شناسان منسوب به دورة مادها مى دانند. آرامگاه هاى صخره اى منسوب به مادها را نيز بر حسب نوع نماى ورودى آنها مى توان به سه دستة گوردخمه هاى با ستون هاى آزاد در نماى ورودى، نيم ستون و ستون بدون گوردخمه هاى و ورودى نماى در نيم ستون با گوردخمه هاى تقسيم بندى كرد كه گوردخمة فخريگاه در گروه گوردخمه هاى با ستون هاى آزاد در نماى

بيرونى جاى مى گيرد.2 در نگاه كلى، به نظر مى رسد ريشه و منشأ اين آرامگاه ها و معمارى گوردخمه اى را در فالت ايران بايد در گوردخمه هاى اورارتويى جست و جو كرد. به عبارت ديگر، گوردخمه هاى گوردخمه هاى نماى در پلكان، وجود اورارتويى اند. مقبره هاى تكامل يافته تر صورت ماد اورارتويى، عالوه بر دسترسى به داخل مقبره ها، احتماالً نقش روحانى نيز داشته است. بيشتر اين دخمه ها در كنار دژهاى سلطنتى بنا مى شده كه مدفن پادشاهان و شاهزادگان بوده است. تفاوت در پالن هاى اين گوردخمه ها، از نظر معمارى، نشانه اى از نفوذ فرهنگ محلى يا شايد فرهنگ قبايل متعدد اورارتويى بوده است. نبود نقش برجسته در اين مقبره ها، برخالف آنچه بعدها در گوردخمه هاى مادى به چشم مى خورد، حاكى از تفاوت در آيين ها و مناسك مذهبى و دينى اين دو تمدن است. استفاده نكردن از ستون در نماى خارجى اين دخمه ها نيز بيانگر ساختار ابتدايى آنهاست كه البته بعدها در دورة ماد و سپس، هخامنشى ستون

به شكل پيشرفته در اين گوردخمه ها به كار گرفته شد.

1. همان، ص56.2. براى اطالعات بيشتر ر.ك: سرفراز و فيروزمندي، همان، ص95.

293


رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت پوشش سقف شكل ورودى شكل معمارى دورة تاريخى موقعيت نام گوردخمه

مقبرة 1 : تختمقبرة 2 : تخت

مقبرة 1 و2 : فضاي ورودي به صورت يك محوطة پيش

ورودي

مقبــــرة 1 و 2:تك واحدي پيوسته مقبره 2: تك واحدى

پيوستهاورارتو حومة اروميه اسماعيل آقا 1

تخت ايوان ورودي با درگاهقوسي شكل تك واحدي پيوسته اورارتو حومة اروميه دره خان 2

مقبرة 1 : قوسيشكل

مقبرة 2 : قوسي شكل

مقبرة بااليي : محوطه ورودي بادرگاه قوسي شكل

مقبرة پاييني : محوطه ورودي بادرگاه تخت

مقبرة بااليي : تكواحدي مستقل مقبرة پايين : تكواحدي پيوسته اورارتو حومة اروميه سدوك 3

تخت فضاي ورودي به

صورت يك محوطة پيش ورودي بادرگاه تخت

تك واحدي پيوسته اورارتو حومة ماكو سنگر 4

تخت فضاي ورودي به

صورت يك محوطةپيش ورودي

تك واحدي مستقل اورارتو حومة پلدشت شدي 5

تخت ورودي منحصر به درگاهي با سقفقوسي شكل

تك واحدي مستقل اورارتو حومة چالدران دليك داش 6

تخت منحصر به درگاهورودي تك واحدي پيوسته اورارتو حومة

قره ضياالدين چير 7

تخت منحصر به درگاهتك واحدي مستقل ورودي اورارتو حومة سلماس قارني يارخ 8

تخت

مقبرة 1 : ورودي منحصر به درگاهيبا سقف تخت

مقبرة 2 : ورودي منحصر به درگاهي با سقف قوسي

شكل

مقبرة 1 : تك واحديمستقل

مقبرة 2 : تك واحديپيوسته اورارتو حومة سلماس چهريق 9

جدول ويژگى گوردخمه هاى آذربايجان غربى


294

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماري مقبرة 1 : قوسيت

شكلمقبرة 2 : تخت

مقبرة 1 : اتاق ورودي با سقفقوسي شكل

مقبرة 2 : ورودي منحصر به درگاهيبا سقف تخت

مقبرة 1 : چندواحدي

مقبرة 2 : تك واحديپيوسته اورارتو حومة سلماس هدر 10

پوشش سقف شكل ورودى شكل معمارى دورة تاريخى موقعيت نام گوردخمه

تخت اتاق ورودي با سقفتخت

چند واحدي ( غيراورارتويي)

هزارة اول ق م حومة شاهين دژ بي بي كند 11

تخت فاقد فضاي ورودي تك واحدي ( غيراورارتويي)

ماد حومة مهاباد فخريگاه 12

تخت ورودي منحصر به درگاهي با سقفتخت است

تك واحدى اورارتو حومة اروميه تل تخت 13

تخت ورودى كم ارتفاعو تخت

مجموعة تكواحدى

هزارة اول حومة شاهين دژ سماقان 14

تخت ورودى كم ارتفاع چند واحدى اورارتو حومة پلدشت ورهرام 15

تخت ورودى كم ارتفاع وخشن

تك واحدى اورارتو حومة سلماس زنجيرقلعه تمر 16

اصغر پور سارويى، سميرا. «معمارى گوردخمه اى در تمدن اورارتو». پيمان. ش 62. زمستان 1391: 255ـ277. بايگانى شخصى آقاى عيسى عزيزنژاد.

بايگانى ميراث فرهنگى آذربايجان غربى.پيوتروفسكي، بوريس؛ خطيب شهيدي, حميد. تمدن اورارتو. تهران:پژوهشكدة باستان شناسي

سازمان ميراث فرهنگي كشور،1383.ميراث فنى آرشيو غربى. آذربايجان اورارتويى مقابر گزارش ديگران. و مظفر زاده، عباس

فرهنگى آذربايجان غربى، 1378 (چاپ نشده) .سرفراز، على اكبر؛ فيروزمندى، بهمن. مجموعه دروس باستان شناسى و هنر دوران تاريخى.

تهران: مارليك، 1375 .كارگر، بهمن. « مقابر اورارتويي در آذربايجان غربي». باستان شناسي و تاريخ. س3. ش2.

1368: 55 ـ 57. كاليس، ولفرام. « شهرهاي اورارتو»، ترجمة فرامرز نجد سميعي، در محمد يوسف كياني.

نظري اجمالي بر شهرنشيني و شهرسازي در ايران، تهران: جهاد دانشگاهى، 1365.خان محمدى بهروز. «نگاهى به مجموعة باستانى قلعة اسماعيل آقا». باستان پژوهى. ش 4.

پاييز و زمستان 1386: 89 ـ 96.

جدول ويژگى گوردخمه هاى آذربايجان غربى

295


رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

رىعما

خ ماريت

حاجى زاده، كريم. «بررسى استقرارهاى اورارتويى در شمال غرب ايران»، پايان نامه كارشناسى ارشد باستان شناسى، دانشگاه تربيت مدرس، 1374.

Kliess, Wolfrom . «Bericht uber Erkundungsfahrten in Iran im Jahre 1970». Archae ologische Mitteilungen Aus Iran, 1971, Band 4, p. 51-111 . Planaufnahmen Urartäischer Burgen und Urartäischer Neufunde in» .ـــــــــــIranisch Azerbaidjan im Jahre 1974». Archäologische Mitteilungen aus Iran. 1974 , 51 ff. Pecorella , R ; M. Salvini, M. Tra lo Zagros E L'Urmia, Rome:1984. Silenzi. D. «Le Strutture Di Qaleh Ismail Aqa» , Tra Lo Zagros E L'Urmia , 1984.

بررسی مقابر صخره ای در آذربایجان غربی

Documents

Transcript of بررسی مقابر صخره ای در آذربایجان غربی