٢٠ـ ٥، ١٣٩١بهار و تابستان ، اول، شماره نهمسال ، Tārikh dar Āyene-ye Pazhuhesh, Vol.9, No.1, Spring & Summer 2012

ا در مصر و شامیرؤ ی برمبتن يها ارتگاهیز یبررس *اری احمد خامه

كيدهچوجود داشته است. ینون در مناطق مختلف اسالماز دیرباز تاک ایبر خواب و رؤ یمبتن يها ارتگاهیز

ن مصـر و شـام اشـاره یها در دو سرزم ارتگاهیگونه ز نیاز ا یبه تعداد قابل توجهی خیدر منابع تارتوجه پیروان ادیان از جمله مسلمانان به معنویت و در بسیاري موارد، وجود عالقۀ وافر شده است.

توان از جمله عوامل شکل ایشان را می ، صحابه و اهل بیت، شخص رسول اکرمبرانبه پیامي نقل شده در منابع ـ البته بدون ها با استناد به گزارش ن نوشتاریدر اها دانست. گیري این زیارتگاه

ـ بحث از اثبات و یا نفی زیارتگاه ییایفها در حوزه جغرا ارتگاهین زیاز ا یفهرستتنها هاي مذکور یه شده است.مورد نظر ته

حلب.و ا، مصر، شامی، خواب و رؤیاسالم يها ارتگاهیزها: کلیدواژه

a_khamehyar@yahoo.com .کارشناس ارشد مطالعات اسالمی *

08/6/1391پذیرش: ـ 05/2/1391دریافت:

۶ ۱۳۹۱ودو، بهار و تابستان اول، پياپي سيشماره نهم، سال

مقدمه ه از گذشته تا بـه امـروز کاست ینید يها ارتگاهیاز ز يا گونه، ایبر خواب و رؤ یمبتن يها ارتگاهیز

شـده اسـت. در به آنها توجه انیر ادیروان ساینزد جوامع پ یاز جهان اسالم و حت یدر نقاط مختلفم در یار شدن حضـرت مـر کآش يه بر مبناکوجود دارد يدهاي زیارتی متعد ان مسیحیت، مکانجهی واقع در شـهر ارتگاهیتوان به ز یم ن نقاطین ایاز مشهورتر 1ل گرفته است.کا شهودها شیاها یرؤ

یانکـ انـد و بـه م دهیـ خواب دم را در یه گفته شده در آنجا حضرت مرکرد کدر فرانسه اشاره لوردم یر عظـ یـ هـا د ارتگاهین گونه زین ایتر میاز قد یکی 2ل شده است.یها تبد يماریب يطلب شفا يبرا

واقع در حدود سـی 3»دیر بانوي صیدنایا«، موسوم به روستاي صیدنایام در یمنتسب به حضرت مرامپراتـور بیـزانس، منطقـه، ان یحیان مسـ یـ م کیلومتري شمال دمشق است. بر اساس داستان رایج در

ر را یـ د يه به او دستور بناکد یا دیان در رؤکن میم مقدس را در ایمر م547ین اول در سال نیژوست »سیقد يلوقا«م عذرا در آن، منسوب به یاز مر یر معروفیر به علت وجود تصوین دیامروزه ا 4داد. ل شده است.یانه تبدیخاورمس در کان ارتدویحیمس يها ارتگاهین زیتر از مهم یکیبه

و یاسـ یرگذار جهان اسالم از نظر سیمهم و تأث ییایجغراف يها از حوزه ن مصر و شامیدو سرزمن در ین دو سـرزم یخ ایدرباره تار یفراوان یخیه منابع تارکاست یه اسالمیاول هاي در قرن یفرهنگ

ین منابع، به تعداد قابل توجهیاز ا يف شده است. در شماریخ اسالم تألیتار یانیه و میاول هاي قرن اشاره شده است. یانیم هاي ن مناطق در قرنیا در ایبر خواب و رؤ یمبتن يها ارتگاهیاز ز

ر یـ نظیر اسـناد مـرتبط، و سـا یخین نوشتار تالش شده است تا بـا اسـتناد بـه منـابع تـار یدر ان یـ ها ارائه شود. ا ارتگاهین گونه زیاز ا یان فهرست و گزارش نسبتاً جامعکاالم یها، حت نوشته سنگ

ها در حوزه ارتگاهیش زیدایده و نقش آن در پین پدیت ایاز ماه يتواند به شناخت بهتر یگزارش ممـورد يهـا تین منـاطق و شخصـ یـ ا یاهال یمذهب يها شیشناخت گراو نیز مورد نظر ییایجغراف

ییها ارتگاهیبه ز ن گزارشیاکمک کند. در ، افته استیها به آنان ارتباط ارتگاهین زیه اکعالقه آنان ه گفتـه نشـده و نیـز مزارهـایی کـ ا سخن یاز ارتباط واضح آنها با خواب و رؤ یخیه در منابع تارک

است.اشاره نشده افته، ین مسئله ارتباط یبه ا یاهال یامروزه بر اساس اطالعات شفاه

مصر يها ارتگاهي. ز۱ قاهره در يامبرت پيرؤ يها . مقام۱ـ۱

قـاهره » قُرافـه «(تاریخ حیات نامشخص)، مزارشناس مصري، به محرابی در قبرستان بن عثمان الدین موفقت یـ را در خـواب رؤ دعا در آن مستجاب است و یکی از صالحان، رسول خـدا «اشاره کرده است که

ن قبرستان یدر هم يبه مسجدنویسنده ن یاهمچنین 5»رد.ک یخواند و دعا م یه در آنجا نماز مکرد ک

۷هاي مبتني بر رؤيا در مصر و شام بررسي زيارتگاه

ا داده بـود. داسـتان آن بـه طـور یـ دسـتور سـاخت آن را در رؤ یامبرگرامیه پکرده است کاشاره را امبریـ پ ق) از صوفیان ایرانی مقیم مصر، حضـرت 622(م فخرالدین فارسیخالصه چنین است که

ینماز مخصوصـ اسالم در خواب دید که به او دستور داد این مسجد را بنا کند. همچنین پیامبرگرامی 6شود. میش مستجاب ین مسجد بخواند دعایس آن را در اکه هر کرا به نامبرده آموزش داد در منطقـه م1932کـه در سـال وجـود دارد یز لـوح سـنگ یـ در قـاهره ن یدر موزه هنر اسـالم

یکـی ه ک وجود دارد يا بهیتاین لوح، کن یاز طرف یکشده است. در هر ییشناسا »ابوالسعود قاهره«در حـال نمـاز خوانـدن در آنجـا یو امام عل امبریه پکاست یانکانگر ساخته شدن میاز آنها ب

مه اول قـرن ششـم یخط آن، قدمت آن از ن یبه و سادگیتکوه نگارش یاند. با توجه به ش ت شدهیرؤ 7برآورد شده است. يهجر

اهرهق در فاطمه زهرات حضرت يرؤ يها . مقام۲ـ۱

در ه حضـرت فاطمـه زهـرا کـ رده کدر مسجد االزهر قاهره اشاره یانک) به مق 845(م مقریزيآن ي) بـرا ق 544ــ 525 کــ (ح اهللا الحافظ لـدین یفه فاطمیو خلاست، ت شده یآنجا در خواب رؤ

ین باره نوشته است:ساخت. او در ا يا مقصورهجـاد یها ا در داخل رواق يا مسجد، مقصوره يواقع در ابتدا یغرب ينار ورودکدر اهللا نیالحافظ لد

8ت شده بود.یدر آنجا در خواب رؤ زهرا ۀرا فاطمیافت، زیشهرت ه به مقصوره فاطمهکرد کقاهره طولون ابندر مسجد »مقام فاطمه«به نام یگاه مشابهیز به وجود جاین عثمانبن الدین موفق

و درباره آن چنین گفته است:رده کاشاره خواند. روز بعد مردم ین مسجد نماز میدر ا یدر محل زهرا ۀا فاطمیه گوکد یدر خواب د يمرد

امروزه به مقـام فاطمـه گاه، ین جایخود آگاه ساخت؛ پس در آنجا نماز خواندند. ا يایرا از رؤ 9و دعا در آن مستجاب است.قرار دارد يا آن مقصوره يشود و رو یشناخته م

دختر امام علي رقيهارتگاه ي. ز۳ـ۱

، از يه از نظـر معمـار کـ در شهر قاهره وجود دارد یدختر امام عل هیمنسوب به رق یارتگاهیز یارتگـاه ی)، آن را زق 814(م زیات ابن 10د.یآ یبه شمار م یفاطم يس دوره خلفایمهم و نف يبناهاابـوتمیم ير ویـ دسـت وز و بـه 11اهللا الحافظ لدینه به دستور کا دانسته و نوشته است یبر رؤ یمبتن

12ساخته شده است. تراب حافظی، مصباح الدیاجیتاب خود ک) در ق 800(م حدود الفضالء ابن عینمعروف به ، ناسخ مصري ابن

:کرده استن نقل یارتگاه را چنین زیش ایدایداستان پنزد او رفتم و س کپس با آن ، را به دنبال من فرستاد یسکهنگام شب الحافظد گفت: یسعبن داهللایعب

ـ ده را دیپوش ی؟ گفت: زنیدم. گفتم: چه خوابید ی؟ گفت: خوابیخواه یدم: چه میپرس ياز و ، دمی

۸ ۱۳۹۱ودو، بهار و تابستان اول، پياپي سيشماره نهم، سال

ينجا آوردند، اما قبـر ی. سپس ما را شبانه به ایدختر عل هی؟ گفت: رقیستکیدم: تو یاز او پرس 13در آن بسازند و ساختند. یارتگاهیم. الحافظ دستور داد تا زیافتیرا ن

دختر امام علي زينبارتگاه ي. ز۴ـ۱

اسـت دانسته يقاهره را از جمله قبور» قناطر السباع«در منطقه »سیدةزینب«قبر ناسخ مصري ابنان مشـهور ی)، از صـوف ق973(م عبدالوهاب شعرانی 14اند. ا به وجود آمدهیخواب و رؤ يه بر مبناک

نـب یه زکـ رده اسـت کـ ) نقـل ق 949 (م علی الخَواصخ خود ی، از شيمصر در قرن دهم هجران و یاز صـوف ي، تعـداد شـعرانی پس از 15است. یدختر امام عل کش یمدفون در قناطر السباع، ب

خـود يهـا تـاب کن ادعا را در یو ... ا شبراوي، شبلنجی، صبان، قلیوبیل یاز قبي، مصرنویسندگان ن مـزار یـ بـه ا ییایـ و جغراف یخیاز منـابع تـار یـک چ ی، در هـ ناسخ ابنش از یپالبته 16اند. ردهکنقل ن یتر از مهم یکیافته و امروزه به ی يریچشمگ يارتگاه بعدها توسعه بناین زینشده است. ا يا اشاره

ل شده است.یقاهره تبد يها ارتگاهیز

عقوبيل فرزند يارتگاه روبي. ز۵ـ۱

بـن ابـراهیم ارتگـاه ینار زکدر عقوبیاز فرزندان حضرت یکیبه وجود قبر بن عثمان الدین موفقعیبن ابراهیم بن اسحاق س آمده اسـت. پدید ا یه بر اساس رؤکرده کقاهره اشاره » جبل المقطّم«در

رده است:کن نقل یچناین ش آن را یدایاو داستان پـ ين قبر شب را سپرینار اکدر يمردیند در گذشته، گو ـ ک وسـف را یش از خـواب] سـوره یرد. [پ

ه به او گفـت: بـه کد یرا د یشخصید. در خواب، صلوات فرستاد و خواب امبرید و بر پرکقرائت ه بـر کتاب خدا کن داستان در یآن را به تو آموخت؟ گفت: ا یسکن است، چه یخدا داستان ما هم

از ، یکـی ل خـدا یاسـرائ ، بن یعقوب روبیل؟ گفت: من یستکیآمده است، و تو یامبرش نازل نمود، پـ ن رؤیام. روز بعد مردم را از ا وسفیبرادران ـ و آنهـا ن ، ا بـاخبر سـاخت ی صـداقت و يز از روی

17ردند.کن مسجد را بنا یسراغ داشتند، ا يه از وک ییگو راست مانده است. یارتگاه تا به امروز باقین زیا

يا در قاهرهرؤ ي مبتني برها ارتگاهير زي. سا۶ـ۱

کـوچکی ، مسـجد سیدن به زیارتگاه مشـهور رأس الحسـین امروزه در خیابان صنادقیه قاهره پیش از رمعروف است. در نماي خارجی آن، لـوحی از مرمـر اسـت کـه »زاویه جعفر صادق«وجود دارد که به

ق امام جعفر صـادق 495اي به خط کوفی دارد. بر اساس این کتیبه، امیر جوامرد افضلی، در سال کتیبه 18را بنا کرد. ق آن496رو، در سال ساختن این مسجد را داد، از اینرا در خواب دید که به وي دستور

ياز فقـرا یکـی ه کـ نـام بـرده اسـت » مشهد اشـراف «به نام یارتگاهیز از زین ناسخ مصري ابنبـن ینجـا [قبـر] علـ یا«ه بـه او گفـت: کـ د یرا شـن ی، در خواب هاتفلبان ابنش) مصر به نام ی(دراو

۹هاي مبتني بر رؤيا در مصر و شام بررسي زيارتگاه

ن یـ اعتبـار ا در زیـات ابـن رد. امـا کـ يپس او آنجا را بازساز، »ست.ا لبطا ابیبن یعلبن نیحس 19ست.یآنها مشخص ن یه اسامکدانسته است یو آن را محل دفن ساداتتردید کرده داستان

ي مصرر شهرهايا در سايرؤ يها ارتگاهي. ز۷ـ۱

از ي، بـه تعـداد اإلشـارات إلـی معرفـۀ الزیـارات تـاب ک)، در ق 611(م بکـر هـروي بـن ابـی علی ینـ یمقـدس د يهـا تیت شخصـ یـ ه در محل رؤکرده کا در مصر اشاره یبر رؤ یمبتن يها ارتگاهیز

اند از: ه او از آنها نام برده است، عبارتهایی کساخته شده است. مزارع ياز شـهرها 20،»قُـوص «در شـهر یو مشهد امام عل امبریمشهد پ ؛ مشـاهد 21د مصـر یصـ

ـ «در شـهر نیو امام حس یو امام عل حضرت فاطمه زهرا در ی؛ مشـهد امـام علـ 22»همحلَّ یو امام علـ امبریو مشهد پ 25و24»سیتَنّ«در شهر ی؛ مشهد امام عل23»اطیدم«در » شَطا«منطقه .27و26»هتُونَ«ره یدر جز

یر نوشته است:ارتگاه اخیش زیدایداستان پ ةاو درباربرپـا شـده طالـب یاببن یو عل پیامبره به نام کدم یپرس ییها ارتگاهیاز ز رهین جزیا یاز اهال

ـ آمد] گفتند: ا یما را فراخواندند. [وقتیس خوش يرمردیدارد. پس پ یتیاکاست. گفتند: ح رمـرد ین پیاز يا را در گوشـه يشـدنش، و كو تلف بـدن و هـال يماریمبتال به جذام بود. اهل او، از ترس ب

ـ یزد و مردم نزد او آمدند، در حـال يبلنداد یشب، فر یکه کنیتا ا ره انداختندیجز ـ ک چ یه بـدون هرا در ردند. گفت: رسول خداکسؤال ين حال ویستاده بود. از او از ای، از جا برخاسته و ايدرد

يمـار یا رسول اهللا! مـن مبـتال بـه ب ید. گفتم: ینکبنا ينجا مسجدیه به من گفت: اکدم یان دکن میاا یرد و گفت: کستاده بود ینار او اکه در کس کند. پس رو به آن ک یسخن مرا باور نم یسکهستم و

28د برخاستم.ینیب یه مکگونه رد و من همانکمن دراز ير. او دستش را به سوی! دست او را بگیعل به دست نیاورده است. اتیاطالعیاد شده، يها ارتگاهیاز ز یکچ یه ینونکت ینگارنده از وضع

موجود در آن، به دسـتور یوفک ۀبیتکه بر اساس کوجود دارد يقوص، گنبد ۀدر منطقهمچنین ، گرچـه سـت ین بنا مشخص نیاربرد اکت و یامروزه هوساخته شده است. الحافظ لدین اهللا فاطمی

29آن، مسجد و آرامگاه نبـوده اسـت. ياربرکه کدهد یآن نشان م يو معمار یشناخت باستان یبررسدر یو امام علـ امبر اسالمیت پیاز مشاهد رؤ یکی ن بنایه اکدهد ینگارنده احتمال مین، بنابرا

به ساختن مساجد و مزبور یفه فاطمیخل هکژه آنیو به، رده استکبه آن اشاره هرويه کقوص بوده ا یـ بر رؤ یمبتن يها ارتگاهیاز ز يتعدادـ ه گذشتکطور همانـ داشته، و یها اهتمام فراوان ارتگاهیز

ساخته شده است. يو ةدر مصر، در دور

شام يها ارتگاهي. ز۲ ييلهف جبرك. ۱ـ۲

ل) وجـود داشـته یـ غـار جبرئ » (= لیهف جبرک«به نام یارتگاهیون در شمال دمشق، زیوه قاسکدر

۱۰ ۱۳۹۱ودو، بهار و تابستان اول، پياپي سيشماره نهم، سال

از اعالم دمشق یکی، به دست ق 370)، ساخت آن در سال ق 571 (م عساکر ابنه به نوشته کاست و لیـ جبرئکـان، ن میـ ) شـروع شـد. او در ا ق 412 (م معلّـم ابـوالفرج ابـن به نام در قرن چهارم ن شرح داده است:یخود را چن يایل رؤیتفص ممعل ابنرده بود. کت یرا رؤ حضرت محمد

ـ یو] تعال كه به من گفت: خداوند [تبارکدم یرا در خواب د یلجبرئ ـ دهـد یبه تو دستور م ه کجاست؟ پس بـه کر شود. گفتم: محل آن کاو نماز گزارده و نام او ذ يتا در آن برا يبساز يمسجد

ـ دم، آمد. گفتم: چگونه ایل نامیهف جبرئکه من آن را ک انکن میا ـ ن ی ار را انجـام دهـم؟ گفـت: ک 30د.یرد، تو را موفق خواهد گردانکخواهند ياریه تو را ک یسانکله یبه وسی و تعال كخداوند تبار

آن گفته است:گذاري علّت نام ةدرباراو ن یهمچنـ نام و مسجد محمد لیهف جبرئکمن آنجا را ـ دم، زی ـ را آنهـا را در آنجـا در خـواب د ی ،دمی

ـ ه جبرئک یو محل ـ در آنجـا د ل و محمـد ی ـ یده شـوند، از بهتـر ی ـ و ، ن اسـت ین نقـاط زم وهکـ چ میده بود و هیینرو یچ درختین است. در آن هیز چنیون] نیدمشق [قاس ـ پد يا وهی ،امـده بـود ین دی

ـ دم، خداوند به بریرا [در آنجا] د و محمد لیه جبرئک یاز زماناما ـ ت آن دو، [در اک ـ ن ی وه] کـ د و میــانیدرخـت رو ــ کــخوردنـد ییزهــاید آورد، و مـردم در آن چ یــوه پدی نیــش از ایه تـا پ

31نخورده بودند.از آنها یاد شـده، در قرآن که هف کمانده، اما امروزه به اصحاب یارتگاه باقیز زینون نغار مزبور تاک

شهرت دارد.» هفکمقام اهل «دمشق به یافته است و نزد اهالیانتساب

در دمشق يت امام عليرؤ يها انك. م۲ـ۲

ه توسـط کرده است کاشاره ق 404در دمشق در سال يگریارتگاه دیش زیدایبه حادثه پ عساکر ابناین گونـه بن بحتري بن علی ابومحمد عبدالمنعماز دستخط عساکر ابنجعل شده بود. يمصر يمرد

:رده استکنقل ـ بنا کیوچکدر دمشق، مسجد و مناره » اللحم قبۀ«از اهل مصر، در يا بافنده مرد رد. او در شـب ک

امبریه پکن گفت یمانده بود، چن یه دو روز از ماه رمضان باقک، ق 404 یعنین سال، یجمعه همخواهم تا مردم سـخن یم يا ده و به آنها گفته بود: نشانهیخود] در مسجد د يایرا [در رؤ یو عل

داخـل یدست خود را بر سـتون سـنگ ین علیرالمؤمنید. امیا نجا آمدهیه شما به اکنند کمرا باور پنجه را يشتافتند تا جا یماند. روز جمعه مردم به مسجد م یپنجه او بر ستون باق يمسجد زد و جا

ـ یه از صاحب رؤکدم ینند. و من شنیفتاده بود، ببه در سنگ اک ـ دند: یا پرس دام دسـت بـر سـنگ کـ ند: صاحب رؤیپنجه دست چپ بوده. گو يه جاکدند یگذاشته شده بود؟ گفت: دست راست. د ا ی

32ده بود.ین اثر پنجه را در سنگ تراشیابـوده اسـت. يودر مسـجد امـ یبر خواب در دمشق، مشهد امام علـ یمبتن يها ارتگاهیگر زیاز د یف آن گفته است:) در توصق 614 (م جبیر ابن

ن یبـاتر ین و زیتر ن و جالبیاز بهتر يه به مسجدکوجود دارد ي] دريدر شرق صحن [مسجد اموپندارنـد یرا میز .،دانند.. یم طالب یبن اب یاز آنِ عل يان آن را مشهدیعیو ش مساجد متصل است

۱۱هاي مبتني بر رؤيا در مصر و شام بررسي زيارتگاه

ـ خوانـدن د زحال نماان در کن میه او در خواب در اک در آنجـا يده شـده اسـت. پـس مسـجد ی 33ساختند.

ه بـا گذشـتن از آن، بـه دو کاست يواقع در شرق مسجد امو یارتگاه، سالنین زیا ینونکت یموقعز به نـام یشوند و تا به امروز ن یوارد م نیو مقام رأس الحس نیالعابد نیارتگاه محراب امام زیز خود را از دست داده است. یارتیز ياربرالبته ک ود،ش یشناخته م »یمشهد عل«

در دمشق» كهمل«ارتگاه ي. ز۳ـ۲

بـوده ی، از نسل امام عل»هکمل«به نام یمنسوب به زن يا در دمشق، قبریرؤ يها ارتگاهیگر زیاز دخ ) مـور ق 953(م طولون صـالحی ابنبه وجود آمده است. يه در فاصله قرون هفتم تا نهم هجرک

ه کـ ن اسـت یرده و خالصه آن چنکل نقل ین رفتن آن را به تفصیش و از بیدایروند پ ،دمشقبزرگ دمشـق، واقـع در شـرق مسـجد » رونیباب ج«ا در محله یرؤ يبر مبناق 636ارتگاه در سال ین زیا

ق 892مجدد، سرانجام در سال يو بازساز یرانیدوره اهمال و و یکبه وجود آمد و پس از ي امو کی)، پادشـاه مملـو ق 901-872ـ ک(ح ملک االشرف قایتبايسنت و به دستور اهل يعلما يبه فتوا

34ن رفت.یامل از بکبه طور

ت موسي. قبور منسوب به حضر۴ـ۲

منسـوب بـه یه در مسجد جامع آن، قـدمگاه کوجود دارد » قَدم«به نام يا در جنوب دمشق، محلهم بـه ین قـدمگاه در قـد یـ ظاهراً ا جبیر ابنشود. البته با استناد به نوشته یم ينگهدار امبر اسالمیپ

يخان و جهانگردان مسـلمان بـه وجـود قبـر ن موریهمچن 35منسوب بوده است. یحضرت موسه کـ د یـ آ یبرمـ جبیر ابناما از قول 36اند. ردهکن مسجد اشاره یامبر اولوالعزم در همین پیمنسوب به ا

ن است:یباره چنین اهاي او در ها به وجود آمده است. مشاهدیرؤ ين قبر بر مبنایااز یکـی ه بر آن نوشته شده اسـت: کوجود دارد یو در آن اتاق، سنگ کیوچکدر آن مسجد، اتاق

37است. ینجا قبر برادرم موسیگفت: ا یه به او مکد ید یرا در خواب م امبریصالحان، په قبـر مـورد نظـر مـدفن حضـرت کنیان و اثبات اکن میاة دربار طولون صالحی ابنه کاست گفتنی

آن بـه یخط ۀه نسخکرده کف یتأل الحبیب فیما ورد فی الکثیب تحفۀبه نام يا است، رساله یموس شود. او در این رساله، داستانی را دربـارة قبـر منسـوب بـه در لیدن نگهداري می Or. 2512شماره

فلسطین اشغالی نقل کرده است که بر اسـاس آن، شخصـی در در » اَریحا«نزدیک شهر یحضرت موسسـپس طولـون ابـن رد. کـ ت یرا رؤ خواب، گنبدي را در محل این قبر و در آن گنبد، حضرت موسی

سـت سـال از یش از بیو بعد از گذشت ب افتیا اشتهار ین رؤین قبر بر اساس همیه اکافزوده است 38رد.کآن بنا يرو ي، گنبدکیق)، پادشاه مملو 676ـ658ـ ک(ح ملک الظاهر بیبرسخ، ین تاریا

۱۲ ۱۳۹۱ودو، بهار و تابستان اول، پياپي سيشماره نهم، سال

»كّاع«در ي. مشهد امام عل۵ـ۲

(چشـمه گـاو) در » ن البقـر یع«در یتوان به مشهد امام عل یم نیا در فلسطیرؤاز جمله مزارهاي ن چشمه نوشـته یدرباره ا بکر هروي ابیبن علیرد. کترانه اشاره یمد يایا واقع در ساحل درکشهر ع در ادامـه . »پرداخـت يشاورزکو با آن به خارج شد آدم ين چشمه، گاو برایاند از ا گفته« است: گفته است: یرابطه آن با امام عل ةدربار

ـ و [علت ا وجود دارد ][طالب یاببن یمنسوب به عل ين چشمه مشهدینار اکدر ن انتسـاب] آن یو يتا به بازساز بر آن گماشتند یمتولّ یکردند و کل یسا تبدیلکان) آن را به یبیه فرنگ (صلکاست

ـ گو یه به من مکدم یرا د یبه آن بپردازد. او صبح روز بعد گفت: در خواب شخص يخدمتگزار د: یس در آن کنجا را به حالت مسجد بازگردانند، و االّ هر یهستم! به آنها بگو ا طالب یاببن یمن عل«

را بـر آنجـا يگـر یرفتنـد و شـخص د یسخن او را نپذآنها » د.یت خواهد رسکند به هالیاقامت گز 39ردند.کبه حالت مسجد رها افتند. پس آن را تا به امروزیاما صبح روز بعد او را مرده ، گماشتند

يا در شامرؤهاي ر مزاري. سا۶ـ۲

منسوب به حضرت فاطمه زهـرا یز مقامیشمال دمشق ن يلومترهشتاد کی، حدود »کنَب«در شهر رده، کـ ارت یخود آن را ز ياز سفرها یکیه در ک) ق 1143 (م عبدالغنی نابلسیوجود داشته است.

ه بـه مقـام فاطمـه کـ وجـود دارد کیوچکـ مسـجد کور، مذ ي... در روستا« درباره آن نوشته است:م و یارت نمـود یـ م و زیت شد. به آنجا رفتیرا در آنجا در خواب رؤیشود، ز یشناخته م ]...[زهرا 40»م.یردکم و خداوند را دعا یجست كتبر

وجـود داشـته یارتگاه امام علیا زی، مشهد ینونکه یز سورکدر مر» حمص«ن در شهر یهمچن يبر جا مانـده بـود. مبنـا علی آن، اثر انگشت امام يها از ستون یکی، در هرويه به گفته کاست

هـروي آن نقل شـده اسـت. امـا يبرا هم یه داستانکن بوده ااز صالح یکیخواب ین اثر، ش ایدایپ 41رده است.کآن را نقل ن یلیداستان تفص

حلب يها ارتگاهي. ز۳

ه کا وجود داشته است یبر رؤ یمبتنهاي از مزار یتعداد قابل توجه هیدر شهر حلب، در شمال سور اند. ردهکبه آنها اشاره )ق 684 (م شداد حلبی ابنژه یو به، ن شهریمورخان ا

»ياقَرنبِ«. مشهد ۱ـ۳

ـ قَرَنب«ا در حلب، مشهد یرؤهاي ن مزاریتر از مهم يان شـهر حلـب و روسـتا یـ در حـد فاصـل م » ای، یم حلب در دوره سـلجوق ک)، حاق 487ـ478ـ ک(ح سنقر الدوله آق قسیمه به دست کبوده » رَبینَ«

ا یـ انه بـه قرنب یزبان عاماما در نام داشته، » اءیمقر االنب«کان در اصل، ن میاند ا ساخته شده است. گفته

۱۳هاي مبتني بر رؤيا در مصر و شام بررسي زيارتگاه

یچگـونگ ةعه حلـب، دربـار یخ شـ )، مورق 630(م ّطی ابن ابیبه نقل از شداد ابنافته است. تغییر ی ش آن گفته است:یدایپ

ـ یا علیه گوکد یمنبج در حلب چند بار [در خواب] د یاز اهال يریپ در آن نمـاز طالـب یبـن ابـ ند. پکبنا يا مشهدیبگو در قرنب سنقر قآد: به یگو یو سپس خطاب به او م خواند یم ـ ی یر بـه عل

فرش سنگ يه داراکابند ی یم ینیدر آنجا زم، نندکن را حفر یست؟ پاسخ داد: زمیگفت: نشانه آن چـ نار محراب اسـت کدر يشده و قبر يزیر هیپا یز محرابیاز سنگ و مرمر و ن يا آماده از یکـی ه ک

ـ ر تیا چند بار بر پیه رؤکنیفرزندان من در آن دفن شده است. پس از ا رار شـد، بـا چنـد تـن از کند. سپس بـا چنـد ک] بازگو سنقر آق يا را [برایرؤکه رد و آنها به او گفتند کاصحاب خود مشورت

نهـا حاجتشـان را شان فرستاد تا از آیدار خود را به سو دن آنها، پردهیرفتند. او با د سنقر آقنفر نزد ـ نـد. او ن کر خود دستور داد تا آنجا را حفر یردند. او به وزکر را بازگو یپ يایند. آنها رؤکسؤال ز ی

در سـنقر آقیب، ن ترتیافت. بدیده بود، یا دیر در رؤیه پکگونه ها را همان رد و نشانهکآنجا را حفر رد.ک یآمد م رد و به آنجا رفت وکبر آن وقف یساخت و اوقاف ییآنجا بنا

امبران در یـ از پ يهمراه تعداد بر اساس قول دیگري علّت بناي این زیارتگاه آن است که پیامبر اسالمارتگاه هنوز از ین زیه اکنیبا اشاره به ا محمد اسعد طلس 42ت شدند.یآنجا در حال نماز خواندن رؤ

43رده است.کن ییب تعان آن را در خارج محله ضوضو در شرق حلکشود، م یارت میمردم ز يسو

يت امام علي. مشاهد رؤ۲ـ۳

بـاب «ه در خـارج کـ بوده یاز آنِ امام عل يا در حلب، مشهدیبر رؤ یمبتن يها ارتگاهیگر زیاز ددر سـال طـی ابن ابیشهر حلب) و متصل به آن قرار داشته است و به گفته يها (از دروازه» الجنان

:هکن گفته است یش آن، چنیدایپ یظاهر شده است. او درباره چگونگق 522 یمـدت طـوالن يه بـرا کاز اهل حلب یکیفروختند. یه در آن شراب مکبود یانکمحل مشهد، م

ـ يان است و مردکا در همان میه گوکد یدر خواب د ید مبتال بود، شبیشد به تبِ ـ گو یبه او م د:یـ ن دراز ی؟ گفت: از تب. آن مرد دستش را به سمت زمیشک یاز چه درد م كاز خـا یرد و مشـت ک

ـ آنجا برداشت و گفت: به خودت بمال افـت، و بـه مـردم بگـو در ی یشـفا خـواه يمـار یه از بکنجا را یرند. آن مرد گفت: ایپذ یالم را] از من نمکن یمن! آنها [ا ينند. گفت: موالکبنا ينجا مشهدیا

ـ یدهد. مـرد ب یم کمش ياطراف آن بو كه همه خاکابند ی یم يا صخره، نندکحفر د: تـو یمـار پرسه از تـب خـود شـفا ک یدر حالیدار شد، ام. آن مرد از خواب ب طالب یاببن ی؟ گفت: من علیستکیگاه بـه آنجـا رفـت و مـردم را از ن موضوع را به خانواده خود خبر داد و صبحیسپس ا، افته بودی

ـ ا به باغه (سواد) رکبود ینام» ير سوادیشُقَ«حادثه باخبر ساخت. در حلب ـ بـرد و در ا یهـا م ن یداشت کمانند مش ییه خارج شد بوک کیردند و خاکهنگام در آنجا حاضر بود. مردم آنجا را حفر

ـ داد توبه یه انجام مک يبد يارهاکر از یردند. شقک ین میخود را عطرآگ ك،و مردم با آن خا رد و ک 44ارتگاه را برعهده گرفت.یساختن ز

45است.کرده در خواب اشاره نیز به این زیارتگاه و ارتباط آن با رؤیت امام علی هرويگفتنی است که

۱۴ ۱۳۹۱ودو، بهار و تابستان اول، پياپي سيشماره نهم، سال

ـ قُو«رود یدر ساحل غربـ ي، مشهدیگر مشاهد منتسب به امام علیاز د (واقـع در غـرب » قی 46ده بود، ساخته شد.یه دک یبر اساس خوابی قیاز فرزندان علَ یکیه توسط ک هحلب) بود

ده شـد یـ ه بارهـا د کآهنگران) حلب بود ین (در بازار حداد يگریمشهد دهمچنین از آن جمله، انـد دعـا در آنجـا و گفتـه شد یان حاضر مکدر آنجا نماز خوانده و همواره در آن م یه امام علک

هـا ارتگـاه یزق) در منظومۀ خود که درباره 1264 (م محمد ابوالوفاي رفاعی 47مستجاب بوده است. یامروزه واقع در شـمال شـرق (ن یضمن اشاره به مسجد حداد، ب سروده استدر حل ءایو قبور اول 48انـد. ردهکـ ت یرا در خواب رؤ یان بارها امام علکن میه در اکگفته است ) حلب یخیبافت تار

وچـه کدر » هیـ مدرسـه حداد «یـک نزد ين مشهد را منطبق بر مسجدی)، اق 1351 (م کامل غزياما رسد. یتر به نظر م ن قول، قابل قبولیه اک 49ن شهر دانسته استیا یخیدر جنوب بافت تار نیحداد

پيامبرت يرؤ يها انك. م۳ـ۳

ت شده یدر خواب رؤ ه در آنها حضرت رسول خداکز وجود داشته یدر شهر حلب، ن ییها انکمشبستان مسجد جـامع حلـب یمه شرقیدر ن یانک) به مق 884(م سبط ابن العجمیاز جمله ، است

ت شده بود و محل آن یار در حال نماز خواندن رؤیدر آنجا بس امبر اسالمیه پکرده است کاشاره 50ف شبستان بوده است.کتر از مرتفع ییوکبه صورت س

، واقـع »اُطروش«مسجد یدر جنوب شرق یانکز در منظومه خود به مین محمد ابوالوفاي رفاعیو محـل آن را بـا ت شـده اسـت یـ در آنجا رؤ امبریاند پ ه گفتهکرده کره اشا در شرق قلعه حلب

51اند. ردهکدر اطراف آن مشخص ییها نرده

ي. مشهد انصار۴ـ۳

وه کـ در جنـوب » هیـ اروقی«در محله يتوان به مشهد انصار یم ا در حلبیرؤ يها ارتگاهیگر زیاز دـ کـ رده است ک) از پدر خود نقل ق 660(م عدیم حلبی ابنرد. کجوشن حلب اشاره از زنـان یه زن

اسـت. رسـول خـدا ی، صحابانصارينجا قبر ید: ایگو یم یه هاتفکد یه در خواب دیاروقی يامرابـر آن یحیردنـد و ضـر کن مشهد را بنا یاي آن، و رو افتندیدر آن يردند و قبرکپس آنجا را حفر

رده، اما به ارتباط آن با خـواب و کاد ی »عبداهللا انصاري« با عنوان قبر ن مشهدیاز ا هروي 52ساختند. 53رده است.کا اشاره نیرؤ

در جنوب حلب قـرار دارد، امـا يدر محله انصار یعیارتگاه در داخل مسجد وسین زیاامروزه ت برده نشده است. ین شخصیاز ا یه در منابع نامکحال آن، منسوب است بن ایوب انصاري سعدبه

خورد. یبه چشم م کیحلب در دوره مملو يگاه، مقابر سه تن از امراارتیدر جنوب ز

۱۵هاي مبتني بر رؤيا در مصر و شام بررسي زيارتگاه

يا در حلبر مزارات رؤي. سا۵ـ۳

در غرب حلب » جوشَن«وه ک يارتگاه سرخ) در باالی(ز» مشهد احمر«به نام یارتگاهیبه ز شداد ابنن یـ ا ةت شـده بـود. او دربـار یـ در خـواب رؤ ه در آنجا حضرت فاطمه زهراکرده است کاشاره

مشهد نوشته است: خـود دعـا يهـا يرفـع گرفتـار يخود به آنجا رفته و بـرا يازهایاهل حلب در زمان حاجات و ن

دختر رسـول خـدا فاطمهیکی از صالحان در خواب، شود. یشان مستجاب مینند و دعاک یمـ و ا، ردکت یارتگاه رؤیز یرا در حالت نماز خواندن در اتاق واقع در ضلع جنوب ـ ن اتـاق ی یمحل

گنبد بـزرگ و مرتفـع و یکی از معاصران من در آن مشهد، و ، نندک یارت میه مردم آن را زکاست 54رد.کبنا يانبار آب

شـهر يهـا (از دروازه» نیباب اربعـ «در » مشهد الثلج«به نام يگریارتگاه دیخ به زن مورین ایهمچن 55خواند. یماند که در آنجا نماز را در خواب دیده بن خطّاب عمرحلب) اشاره کرده است که گفته شده

رهيبالد جز هاي زيارتگاه. ۴

بـر یمبتنـ ییهـا ارتگـاه ی)، زینـون که یسـور یره (مناطق شمال عراق و شمال شرقین جزیدر سرزمانـد ها عبارت ارتگاهین زیرده است. اکاز آنها اشاره ي، به تعدادهرويه کخواب وجود داشته است

،هـروي ه بـه نوشـته ک 58»آمد«در شهر یلمسجد جبرئ 57و56»نیبِینَص«در شهر امبریاز: مسجد پدرباره این مکان حکایتی 59.ت شدیگفت، در آنجا رؤ یسخن م خدا ه با رسولک یل در حالیجبرئ

در بـن خطّـاب عمـر و مسجد ابوبکرمسجد . رده استکت آن را نقل نیاکح هرويوجود دارد، اما 62ها هستند. نیز از جمله این زیارتگاه 61،»نیافارِقیم«در شهر بن خطّاب عمرو محراب 60،شهر آمد

يريگ جهينتهـا در دو ارتگاهیش زیدایرگذار در پیاز عوامل تأث را یکیا یتوان خواب و رؤ یبر آنچه گذشت، مبنا

در فاصـله اهـ ن گونـه مزار یـ مـورد اسـتناد، ا یخی. بر اساس منابع تـار دانستن شام و مصر یسرزمن بـاره در یـ در ا يمتـر ک يها گزارشبسیار متعدد بوده است. البته يچهارم تا ششم هجر هاي قرن

در هـا ش مزاریدایـ ن عامـل در پ یـ اهش نقـش ا کـ ت آن، ید علـ ه شـا ک منابع متأخر، نقل شده است .است يبعد یخیتار يها دوره

بندي کرد: رؤیا را به سه گروه عمده تقسیمتوان مزارها مبتنی بر با توجه به بررسی صورت گرفته میبـه -نمـاز خوانـدن غالباً در حـال ـ ي مقدسها تیاز شخص یکیت یه بر اساس رؤک ییاه. مزار1

.و فاطمه زهرا یو امام عل امبریت پیرؤ يها ارتگاهیاز ز ير تعدادینظوجود آمده است، یا دستور سـاختن آن را داده اسـت، ت مقدس، خود به صاحب رؤیه شخصک يمساجد ایا ه. مزار2

۱۶ ۱۳۹۱ودو، بهار و تابستان اول، پياپي سيشماره نهم، سال

یارتگـاه ون دمشـق و ز یوه قاسـ کـ ل در یـ هـف جبر کدر قـاهره، ه امام جعفر صادقیر زاوینظ الجنان حلب. باب

يمقـدس، از سـو يها تیاز شخص یکیا، به عنوان محل قبر یصاحب رؤ يه براک ییها ارتگاهی. ز3ه دختـر امـام یـ رق يهـا ارتگـاه یر زینظشده است، ن ییخود صاحب قبر، تع یا حتی یبیهاتف غ

ارتگـاه یدر حلـب، و ز يا و مشـهد انصـار یـ در قاهره، مشهد قَرَنب بن یعقوب روبیلو یعل که در دمشق.مل

ا یـ ن رفتهیاز ببوده، و دومهایی که منشأ آنها دو عامل اول شتر مزاریه امروزه بکاست شایان توجه که منشأ آنها عامل سـوم ییها ارتگاهیشتر زیباما اند. ارتگاه از دست دادهیخود را به عنوان ز ياربرک

اند. مانده یتا به امروز باقاست، يا ا معجـزه یرامت کبا صدور ایت مقدس در رؤیموارد، ظهور شخص یه در برخکگر آنیته دکن

ف دسـت کـ د اثـر مانني، ا ا نشانهیماندن عالمت يا برجایو ، ایصاحب رؤ يمانند شفاي او، از سو همراه بوده است.ي، و

ت شـده در خـواب) مالحظـه یـ رؤ يهـا تیشخصـ یعنیا (هصاحبان مزار یشناس تیدر شخصدر در رتبه دوم و حضرت فاطمـه زهـرا امبر اسالمیدر رتبه نخست، پ یه امام علکشود یم

گـر یو د عمـر و ابـوبکر ماننـد ییهـا تیز از آنِ شخصـ یـ نهایی مزارهمچنین رتبه سوم قرار دارند. وست).یوجود داشته است (جدول پ یچون حضرت موسی، امبرانیو امامزادگان و پ ائمه

شود که نقش عامل خواب و رؤیا در پیدایش مزارها نبایـد بـه سـایر پایان براي یادآوري تأکید میدر ا بررسی نقش عامـل یـاد گونه که بیان شد ـ هدف این نوشتار تنه ها نیز تعمیم داده شود و ـ همان زیارتگاه

ها از حوصله این مقال خارج است. شده بوده و بررسی سایر عوامل دخیل در پیدایش زیارتگاه

جمع رهیجز حلب شام مصر ت شدهیرؤ يها تینام شخص 4 4 3 11یامام عل

3 2 1 6یامبر اسالمپ 3 1 1 5حضرت فاطمه

2 1 1 4یو امام عل امبریپ 1 1 2یلو جبرئ یامبرپ

3 2 1 بن خطابعمر 1 1 رکابوب

2 2یحضرت موس 1 1یعقوببن لیروب

1 1ینامام حس 1 1امام جعفر صادق

1 1 يعبداهللا انصار 2 1 3دختران ائمه

41 5 9 10 17 جمع

۱۷هاي مبتني بر رؤيا در مصر و شام بررسي زيارتگاه

___________________________________________________ ها نوشت پی .582، ص فرهنگ ادیان جهانجان آر. هینلز، . 1 .366همان، ص . 2

3. Monastery of Our Lady of Saidnaya. .569، ص نبع الحضارات سوریافاطمه جوداهللا، . 4 . 283، تحقیق: محمد فتحی ابوبکر، ص مرشد الزوار إلی قبور االبرارالدین ابن عثمان، موفق. 5 . 396-395براي تفصیل بیشتر ر.ك: همان، ص . 6ین شرح . متن کامل کتیبه مورد نظر بد329، ص النقوش الکتابیۀ الفاطمیۀ علی العمائر فی مصرفرج حسین فرج الحسینی، . 7

بسم اهللا الرحمن ال اله اال اهللا وحده ال شریک له محمد رسول اهللا علی ولی اهللا ابو االمامین الزکیین ابی علی الحسن «است: الی یوم الدین. یا ایهـا الـذین آمنـوا اطیعـوا اهللا ئمۀدا قیۀبا ةوأبو عبداهللا الحسین صلوات اهللا علیهما وعلی اهل بیتهما صال

وأطیعوا الرسول وأولو االمر منکم فإن تنازعتم فی شیء فردوه الی اهللا والرسول ان کنتم تؤمنون باهللا والیوم اآلخر ذلک خیر رحم «ه نیز آمده است: در حاشیه کتیب» وأحسن تأویالً. رأي فی هذا الموضع المبارك النبی وأمیر المؤمنین علی وهم یصلّوا.

»اهللا من ترحم علی من بناه، وما تقدموا ألنفسکم من خیرٍ تجدوه عند اهللا هو خیر وأعظم اجراً. . 217، ص 3الشرقاوي، ج مدیحۀ، تحقیق: محمد زینهم و الخطط المقریزیۀبن علی المقریزي، احمد. 8 . 204الدین ابن عثمان، همان، ص موفق. 9

یاد شده اسـت. ر.ك: محمـد علیه السالم موجود در بنا، از زیارتگاه با عنوان مشهد رقیه دختر امام علی هاي در کتیبه. 10 .73، ص 2، ج موسوعۀ العمارة الفاطمیۀعبدالستار عثمان،

ه است . ابن زیات دربارة الحافظ لدین اهللا نوشت184، ص الکواکب السیارة فی ترتیب الزیارةبن محمد ابن الزیات، محمد. 11 (همان)». او مشهدها و مسجدهاي فراوانی را ساخت«که .178همان، ص . 12 . 188، ص 2، ج الخطط التوفیقیۀعلی باشا مبارك، . 13 . 39، ص مرقد العقیلۀ زینبمحمد حسنین السابقی، . 14 .477، تصحیح: احمد عزّو عنایه، ص المنن الکبريبن احمد الشعرانی، عبدالوهاب. 15 .67حسنین السابقی، همان، ص محمد . 16 . 602الدین ابن عثمان، همان، ص موفق. 17بسم اهللا الـرحمن الـرحیم ال الـه اال اهللا «. متن کامل کتیبه بدین شرح است: 238فرج حسین فرج الحسینی، همان، ص . 18

ةوآتی الزکا ةوالیوم اآلخر واقام الصالوحده ال شریک له محمد رسول اهللا علی ولی اهللا. انما یعمر مساجد اهللا من آمن باهللا ولم یخش اال اهللا. امر بإنشاء هذا المسجد المبارك موالنا الصادق جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب

سـت سنۀ خمس، وکان انشاؤه فی سنۀجوامرد االفضلی فی لۀصلوات اهللا علیهم اجمعین فی المنام لعبده االمیر زعیم الدو .»ئۀوتسعین واربعما

. 37ابن الزیات، همان، ص . 19 کیلومتري جنوب قاهره واقع است. 645در حدود » قنا«شهر قُوص امروزه در ساحل شرقی رود نیل در استان . 20 .44الزیارات، تحقیق جانین سوردیل ـ طومین، ص فۀبکر الهروي، اإلشارات إلی معر علی بن ابی. 21مصر و منطقه دلتاي رود » غربیه«ترین شهر استان شود، بزرگ شناخته می» الکبري لمحلّۀا«روزه به نام شهر محلّه که ام. 22

کیلومتري اسکندریه واقع است. 120کیلومتري قاهره و 110 نیل است و در فاصله حدودومتري مصب آن، واقع کیل 15شهر دمیاط مرکز استان دمیاط مصر و در ساحل شرقی شاخه دمیاط رود نیل، در فاصله . 23

است. مصر در منطقه دلتاي رود نیل واقع است.» دهقلیه«در استان » لهمنز«اي است که در میان دریاچه تَنّیس امروزه جزیره. 24 .46الهروي، همان، ص . 25

۱۸ ۱۳۹۱ودو، بهار و تابستان اول، پياپي سيشماره نهم، سال

اي در میان دریاچه منزله است. تونه امروزه جزیره. 26 .47الهروي، همان، ص . 27 همان.. 28 .330-329، ص 2ار عثمان، همان، ج محمد عبدالست. 29 .337، ص 2العمروي، ج مۀدمشق، تحقیق: عمر بن غرا ینۀابن عساکر الدمشقی، تاریخ مد. 30 .338همان، ص . 31 .340- 339همان، ص . 32 .241ابن جبیر، ص رحلۀمحمد بن احمد، ابن جبیر، . 33 الـدین المنجـد، العیـون فـی اخبـار بـاب جیـرون، تحقیـق: صـالح ةبن علی، ابن طولون الصالحی الدمشقی، قرمحمد. 34

.23ـ12ص .254ابن جبیر، همان، ص . 35 .321، ص 2ر.ك: ابن عساکر، همان، ج . 36 .254ابن جبیر، همان، ص. 37در لیـدن (بـه خـط Or. 2512 نسخه خطـی بـه شـماره ،الحبیب باخبار الکثیب تحفۀابن طولون الصالحی الدمشقی، . 38

.ر 4برگ مؤلف)، ، شهر عکا و بیشتر شهرهاي فلسطین در اشغال صلیبیان بوده است.هروي. در زمان بازدید 22الهروي، همان، ص . 39 .102بالد الشام ومصر والحجاز، تحقیق: ریاض عبدالحمید مراد، ص حلۀوالمجاز فی ر لحقیقۀعبدالغنی النابلسی، ا. 40 .8الهروي، همان، ص . 41، 1، ق 1، تحقیق: دومینیک سـوردیل، ج االعالق الخطیرة فی ذکر امراء الشام والجزیرةمحمدبن علی، ابن شداد الحلبی، . 42

در حال نماز خواندن گویند پیامبر«. ابن عدیم حلبی درباره این زیارتگاه تنها به این قول اکتفا کرده است که: 47ـ46ص ر.ك: عمر بن احمد، ابـن العـدیم » نقر آنجا را بنا کرد و اوقافی بر آن وقف کرد.س آق لۀالدو در آنجا رؤیت شد، پس قسیم

.464، ص 1، تحقیق: سهیل زکار، ج بغیۀ الطلب فی تاریخ حلبالحلبی، .241، ص اآلثار االسالمیۀ والتاریخیۀ فی حلباسعد طلس، محمد. 43 .48-47، ص 1، ق 1ابن شداد الحلبی، همان، ج . 44 .4ن، ص الهروي، هما. 45 .53، ص 1، ق 1ابن شداد الحلبی، همان، ج . 46 .42همان، ص . 47 .402، تحقیق: توتل الیسوعی، ص »اولیاء حلب«محمد ابوالوفاء الرفاعی، . 48 .89-88، ص 2، تصحیح: شوقی شعث و محمود فاخوري، ج نهر الذهب فی تاریخ حلبکامل الغزي، . 49 .210، ص 1کنوز الذهب فی تاریخ حلب، تحقیق: شوقی شعث و فاح البکّور، ج ، سبط ابن العجمیبن ابراهیم، احمد. 50 ابیات وي در وصف این مکان بدین شرح است:. 51 رشوشـبنورها الم قۀٌشرــم فی جامع االطروش بقعۀٌو

ثل البرقـاؤها یضیء مــسن شرق ــلل جهۀٍ فی قبلۀٍمن محمد صاحب فیض الجود ود ــها سید الوجـی فیـرئ

لذي المقام المحمود مۀًتکر عقود ــوحوله الدرابزون م .409ر.ك: محمد ابوالوفاء الرفاعی، همان، ص

.465، ص 1ابن العدیم الحلبی، همان، ج . 52 .4الهروي، همان، ص . 53

۱۹هاي مبتني بر رؤيا در مصر و شام بررسي زيارتگاه

.53-52، ص 1، ق 1ابن شداد الحلبی، همان، ج . 54 .48همان، ص . 55امروزه در جنوب شرقی ترکیه، در مجاورت مرز سوریه واقع است و در مقابل آن در خاك سوریه شـهر شهر نصیبین . 56

قامشلی قرار دارد. .66الهروي، همان، ص . 57 کنونی در نیمه شرقی ترکیه است.» دیاربکر«آمد نام قدیمی شهر . 58 .66الهروي، همان، ص. 59 .65همان، ص . 60 کنونی، واقع در استان دیاربکر ترکیه است.» سیلوان« میافارقین نام قدیمی شهر. 61 .66الهروي، همان، ص. 62

۲۰ ۱۳۹۱ودو، بهار و تابستان اول، پياپي سيشماره نهم، سال

منابع روت، دار صادر، بی تا.ی، بابن جبیر حلۀراحمد، بن ر، محمدیابن جب م.2005للتراث، یۀاالزهر المکتبۀ، ة، القاهرالکواکب السیارة فی ترتیب الزیارةمحمد، بن ات، محمدیابن الز

ل، دمشـق، المعهـد یسورد یکنیق: دومی، تحقاالعالق الخطیرة فی ذکر امراء الشام والجزیرة، یعلبن ، محمدیابن شداد الحلب .م1953، یالفرنس

.در لیدن Or. 2512 خطی به شماره ، نسخهتحفۀ الحبیب باخبار الکثیببن علی، ابن طولون الصالحی الدمشقی، محمد .م1964، یالعرب ین المنجد، دمشق، المجمع العلمیالد ق: صالحی، تحققرة العیون فی اخبار باب جیرونـــــ ،

ق.1415، نیۀاللبنا یۀ، الدار المصرةالقاهر محمد فتحی ابوبکر، ق:ی، تحقمرشد الزوار إلی قبور االبرارن، یالد ابن عثمان، موفق بی تا.ر، کروت، دار الفیار، بکل زیق: سهی، تحقتاریخ حلب بغیۀ الطلب فی احمد،بن ، عمریم الحلبیابن العد ق.1415ر، کروت، دارالفی، بيالعمرو مۀغرابن ق: عمری، تحقتاریخ مدینۀ دمشق حسن،بن ی، علیر الدمشقکابن عسا

.م1999، دمشق، دار الحصاد، سوریۀ نبع الحضاراتجوداهللا، فاطمه، .م2007، یۀندرکاإلس مکتبۀ، یۀندرک، اإلسالفاطمیۀ علی العمائر فی مصر النقوش الکتابیۀن فرج، ی، فرج حسینیالحسم، ص 1940 ،انون األولکـ ـ ین األول ، تشر38 سنۀ ، المشرق،یسوعیق: توتل الی، تحقاولیاء حلب، محمد ابوالوفاء، یالرفاع

320-422. .ق1399للمطبوعات، یاالعلم سسۀروت، مؤی، بمرقد العقیلۀ زینبن، ی، محمد حسنیالسابق

ور، حلـب، دار القلـم کـ شـعث و فـالح الب یق: شوقی، تحقکنوز الذهب فی تاریخ حلبم، یابراهبن ، احمدیسبط ابن العجم ق.1418ی، العرب

ق.1425ي، التقویه، دمشق، دارح: احمد عزّو عنای، تصحالمنن الکبرياحمد، بن ، عبدالوهابیالشعران .م1956، یالترق مطبعۀ، دمشق، المیۀ والتاریخیۀ فی حلباآلثار االسطلس، محمد اسعد،

، دار ة، القـاهر موسوعۀ العمارة الفاطمیۀ ـ الکتاب الثانی: عمارة المشاهد والقباب فی العصـر الفـاطمی عثمان، محمد عبدالستار، .م2006، ةالقاهر

، حلـب، دار القلـم نیـۀ الثـا ط، يشعث و محمود فاخور یق: شوقیح و تعلی، تصحنهر الذهب فی تاریخ حلبامل، ک، يالغز ق.1412ی، العرب

.م1980تاب، کلل مۀالعا یۀالمصر لهیئۀا بی جا،، یهالثان ط ،الخطط التوفیقیۀ الجدیدة لمصر القاهرهباشا، ی، علكمبار ،يالشرقاو یحۀنهم و مدی: محمد زقی، تحقالمواعظ واالعتبار بذکر الخطط واآلثار (الخطط المقریزیه)، یعلبن ، احمديزیالمقر

.م1998، یمدبول مکتبۀ، ةالقاهر، المعرفۀد مراد، دمشق، دار یاض عبدالحمیق: ری، تحقالحقیقۀ والمجاز فی رحلۀ بالد الشام ومصر والحجاز، ی، عبدالغنیالنابلس

.م1989 .م1953، ین، دمشق، المعهد الفرنسیطومـ لین سوردیق: جانیتحق ،اإلشارات إلی معرفۀ الزیارات ر،کب یاببن ی، عليالهرو

.ش1385ان و مذاهب، یقات ادیز مطالعات و تحقک، قم، مرادیان جهانفرهنگ ،هینلز، جان آر