بـه نـام خـدا جزوه آموزشي تاريخ ايران در دوره مغــوﻻن...

بـه نـام خـدا

جزوه آموزشي

تاريخ ايران در دوره

مغــوالن و ايـلـخانان

فهرست مطالب

٢ ................................................................................................................................................................................................................... لخانانيمنابع دوره ا

٧ .......................................................................................................................................................................................................................................... مغوالن

٧ ................................................................................................................................................................................................................................... زيچنگ

١٠................................................................................................................................................................................................................................ ياوگتا

١٢................................................................................................................................................................................................................................. گيوك

١٣.................................................................................................................................................................................................................................... منگو

١٤.............................................................................................................................................................................................................................. ياليقوب

١٥...................................................................................................................................................................................................................................... لخانانيا

١٥................................................................................................................................................................................................... ق)٦٦٣تا ٦٥١هالكو (

١٨........................................................................................................................................................................................................ق)٦٨٠تا ٦٦٣اباقا (

٢٠.................................................................................................................................................................................................. ق)٦٨٣تا ٦٨٠تگودار (

٢٢................................................................................................................................................................................................... )ق٦٩٠تا ٦٨٣ارغون (

٢٣................................................................................................................................................................................................. ق)٦٩٤تا ٦٩٠خاتو (يگ

٢٥..................................................................................................................................................................................................................ق) ٦٩٤دو (يبا

٢٥.................................................................................................................................................................................................... )ق٧٠٣تا ٦٩٤غازان (

٣٠................................................................................................................................................................................................. ق)٧١٦تا ٧٠٣تو (يالجا

٣٣............................................................................................................................................................................................... ق)٧٣٦تا ٧١٦د (يابوسع

٣٥...................................................................................................................................................................................................................... آخر لخانانيا

٣٧...................................................................................................................................................................................... لخانانياصطالحات دوره مغوالن و ا

٤٧................................................................................................................................................................................................................... در عهد مغول نيد

٥٠........................................................................................................................................................................................................ لخانانيا يخارج ستايس

٥٩....................................................................................................................................................................................... يموريو ت يلخانيدوره ا نيفترت ب

http://Mihan-Tarikh.ir

٢

لخانانيمنابع دوره ا

جهانگشا خيتار

- قيو دق نيكتاب مفصل تر نيد. ابو نيالنهر نيدر ب لخانانيا بياو ناي است. نيعطاملك جو نيعالءالدنوشته

جلد اول نوشته شده است. زيچنگ مغول و احوال و فتوحات يالياست كه در مورد است يخيتار نيتر

جلد دوم ،گيوك هاي چنگيزخان تا زمان مرگ ركشيكجهانگشا درباره تاريخ امپراتوري مغول، از نخستين لش

ق و جلد ٦٥٧تا سال و جانشينان چنگيز در ايران در تاريخ دولت خوارزمشاهيان و همچنين تاريخ حكام

ق) و نيز تاريخ اسماعيليان الموت و دولت ٦٥٤- ٦٥٦و به ايران(كسوم در مورد تاريخ لشكركشي هال

(سرگذشت دنايبار مطالب كتاب سرگذشت س نيجهانگشا نخست خيكتاب تار. استق) ٤٨٣- ٦٥٦ايشان(

داده است. ي) را در خود جاصباح حسن

تجزية االمصار و تزجية االعصاريا وصاف تاريخ

فضل شيرازي ن عبدالله بنالديشهاب نوشته نوشته ترين منابع درباره دوره ايلخانان، به فارسي، از قديم

يو اثر خود را در قرن هفتم هجر ستيزي م تويالجا در دربار غازان و يواست. معروف به وصاف الحضره

خصوصا براي لخانانيتحت نظر ا يمحل يمطالعه حكومتها جهت منبع نيكتاب مهمتر نيكرد. ا فيلأت

كند، و يم ليرا تكم »خيجامع التوار« خيوصاف، تار خياست. تار فارس، كرمان، شبانكاره و جزاير خليج فارس

وصاف از آنجا كه .استجويني دنباله تاريخ جهانگشايدر واقع ذيل و جلدي پنجكتاب اين گفته وصاف، به

خ خود را پايان داده است، اثرش را آغاز مي كند. يجويني تار

خ (تاريخ غازاني)جامع التواري

تأليف . رودمي شمار ن بهلخانايمنبع درباره تاريخ ا نيمهمتر ي است و همدانفضل اهللا نيدالديرشنوشته

: در سه مجلد و به شرح زير پايان يافت ق٧١٠كتاب در سال

تاريخ غازاني اين جلد به دارد و در دو فصل نگاشته شده است. بايل ترك اختصاصجلد اول به مغوالن و ق

. جلد سوم در بيان صوراالقاليم و استمقدمه و دو قسمت مشهور است. جلد دوم تاريخ عمومي و شامل يك

مسالك و الممالك بوده است كه البته اثري از اين جلد در دست نيست.


٣

نزديكي كه با غازان و الجايتو داشت، ناگزير بود از گزارش برخي از وقايع خودداري رشيدالدين به سبب رابطه

و يا آن را جرح و تعديل كند. او خرابكاري هاي چنگيزخان و جانشينان وي را آن طور كه ابن اثير و نسوي

واحي قفقاز و وي درباره ادعاي تقتغا خان دشت قپچاق مدعي فرمانروايي نبيان داشته اند، شرح نمي دهد.

ق به دست غازان خان ذكري به ميان نمي آورد. همچنين از رفتار ٦٩٤برچيده شدن فرمانروايي بايدو در

دوستانه فرمانروايان مغول نسبت به پيروان دين مسيح و موقعيت مستحكم دين بودا در اثر رشيدالدين

ق) پايان مي دهد. ٧٠٣غازان (رشيدالدين اثر خود را با ذكر واقعه مرگ ناگهاني ذكري نمي شود.

ق يعني ٧٥٨به شرح وقايع سلطنت مغوالن تا سال » ذيل تاريخ رشيدي«حافظ ابرو در اثر خود به نام

هنگامي كه بساط فرمانروايي اين قوم در ايران برچيده شد، مي پردازد.

با ( »األخبار واآلثار«و »الحقايق انيو ب الحقايق لطايف«، »رساله سلطانيه« ،»مفتاح التفاسير« يكتابها

. هستندي همدان گريآثار د از موضوع فالحت و تجارت)

سفرنامه ابن بطوطه

ق) بزرگترين جهانگرد عرب بود ٧٠٣(متولد اي ملقب به ابن بطوطه عبدالله طنجه ابو عبدالله محمد بن

تحفة «اثر وي . پرداخت برداري از مشاهداتش كه بيست و نه سال از عمر خود را به مسافرت و يادداشت

ارائه لخانانياز اواخر دوره ا اطالعات مفيدي او در سفرنامه اش است.» غرائب االمصار و االسفار يالنظار ف

.دهديم

مختصر الدول تاريخ

از كه حمله مغول يو چگونگ هيلياسماعشرح حال ان،ياز شرح حال خوارزمشاه يكه خالصه ا ،يابن عبر اثر

مربوط هيو سور نيالنهر نيخالصه كرده و در شرح حوادث روزگار خود، خاصه آنچه به ب يجهانگشا خيتار

.آورده است ياشود، مطالب تازه يم

المأة السابعه ،يالحوادث الجامعه و التجارب النافعه ف

ه كرد و ب يم يزندگ انيدر دربار عباس يوي است. ابن فوطملقب به عبدالرزاق بن احمد نيالد اثر كمال

وضع اداره در اين اثر اطالعاتي درباره الدين در مراغه درآمد. ريصن شد و به خدمت خواجه ريدستور هالكو اس

ارائه شده است. لخانانيدوران ا در االتيوالن و نحوه ادارات اغدر دوره م نيالنهر نيب االتيا


٤

تاريخ فتح بغداد

است. اين ق) ٦٥٦و(در سال كغداد به دست هالدر زمان فتح ب خواجه نصيرالدين طوسياين كتاب تأليف

جويني است. البته اين بخش كه به آخر جلد فتح بغداد و ذيلي بر كتاب جهانگشاي در خصوص وقايعاثر

كه »يلخانيا جيز« يكتابهاهاي آن وجود دارد. كتاب جهانگشا الحاق گرديده است، در برخي از نسخه سوم

معادن و جواهر، تيبه موضوع »يلخانيتنسوقنامه ا«مراغه است، صدخانهر در يطوس يحاصل مطالعات نجوم

شرح «، »يمجسط ريتحر« ،»دسياوقل ريتحر«، »اوصاف االشراف«، »االقتباساساس « ،»ياخالق ناصر«

او هستند. ديگر آثاراز » الكالم ديتجر«و » اشارات

)يهمدان نيدالديرش خي(خالصه جامع التوار تاريخ گزيده

مورخ و جغرافيدان ايراني است. تاريخ شاعر، ق)٦٨٠- ٧٥٠( حمدالله ابن ابي بكر مستوفي قزوينيتأليف

اي از وقايع عالم از ابتدا تا دوران خواجه غياث الدين باب تشكيل شده است و شامل خالصه گزيده از شش

» نزهة القلوب«شد. با نام اين وزير تأليف كرده است، مي ق به٧٣٠محمد رشيدي كه كتاب را در سال

ثارآ ) ازتيهزار ب ٧٥از ظهور اسالم تا زمان مؤلف در رانيا خي) و ظفرنامه (تارلخانانيا نيسرزم ياي(جغراف

را لخانانيا قلمرو يكشور يبند ميتقسكه نحوه هستندي از مورخان ياو و قلقشند .است يحمداهللا مستوف

كرده اند. انيب

مطلع سعدين و مجمع بحرين

بيانگر رويدادهاي زمان حيات سلطان ابوسعيد كه موالنا كمال الدين عبدالرزاق سمرقندي نوشته

دست يادگار از اوزون حسن آق قويونلو شكست خورد و به ق يعني زماني كه وي٨٧٣گوركاني تا سال

اين . استق) ٨٧٣-٨٧٥بايقرا( محمد، نواده شاهرخ به قتل رسيد و نيز تاريخ دو سال حكومت سلطان حسين

ديسلطنت ابوسع نيحوادث ب يعني ،يهجر ٨٧٣تا ٧٠٤ يرا در فاصله سال ها رانيا خيتار حوادثكتاب

.رديگيرا در بر م يموريت ديابوسع و يلخانيا

مجمع االنساب

كه در است هشتم هجري از شعرا و نويسندگان قرن اي محمد شبانكاره بن علي بن محمدي نوشته

به تأليف كتاب مجمع االنساب رس متولد شد. وي در زمان سلطنت ابوسعيد ايلخاني اقدامواليت شبانكاره فا


٥

براي بررسي وقايع اواخر دوره ايلخانان به ويژه . اين كتابو اطالعات مهمي از دوران وي ارائه مي دهد نمود

معتبر است. هجري قمري ٧٤٠تا ٧٢٠هاي وقايع بين سال

المراتب تاب في تعييندستور الك

ق ) ٧٥٧-٧٧٦در زمان سلطان شيخ اويس بهادرخان( كه محمد بن هندوشاه بن سنجر نخجوانينوشته

وانيصاحب د انياز منش يكي يوتأليف يافته است. اين اثر شامل يك مقدمه، دو بخش و يك نتيجه است.

تجارب « ديگر وي اثرمد. آاحمد لر در نيبه خدمت نصرت الد سپس و اباقا بود و ينيجو نيشمس الد

.است »السلف

تاريخ نامه هرات

معروف به عقوبيبن محمد بن فيس فيتأل نامه هرات خيتارنسخه موجود، گانهيهرات، عيدرباره وقا

كرد. درباره اوضاع هرات و خراسان در فيق تأل٧٢٣ق تا ٧١٨ يسالها انيخود را م خياست. او تار يفيس

گزارش طبقاست. امدهين گريد ياثر وجود دارد كه در جا نيدر ا يعيدوره تهاجم مغوالن، اطالعات وس

هرات او را به يبعد اهال يرا بر آنجا گماشت. كم يصلح كردند و او ابوبكر مروچق يهرات با تول ياهال ي،فيس

كرد. ريرا به هرات اعزام كرد و او شهر را تسخ يلچگدايا ز،يچنگ .ندقتل رساند

ليانوار التنز

.بود يلخانياو معاصر با ارغون ااست. ياويضب نياصرالدننوشته

تاريخ بناكتي

مؤلف و ابوسعيد، غازان شاعر و اديب زمان الجاتيو، ، محمد بناكتي ابو سليمان داوود بن ابوالفضل

ق ٧١٧را در سال باشد كه آن ميمعروف به تاريخ بناكتي تواريخ االكابر و االنساب روضة االولي االلباب في

عالم خياز تار يخالصه ا يكتاب حاو نيا در زمان ابوسعيد تأليف نموده است. به نثري ساده و در نه قسمت

است. يلخانيا ابوسعيد از عهد آدم تا جلوس

جامع الحساب

است. لخانانيدوره ادر بودجه و اتيمال نيشامل دستورالعمل ماموري است. اين كتاب السراو عمادنوشته

البلدانمعجم


٦

مغول به خوارزم و ماوراءالنهر را به م. ) است. نويسنده هجوم ١٣٢٩ق /٧٢٩وفات ( ياقوت حمويي نوشته

يال بيارشاد االر«كتاب ديگر او است. كرده است و مشاهدات خود را در كتاب مذكور منعكس چشم ديده

است.» معرفه االديب

غازان نامه

است. يزيتبر نيخواجه نورالدن و سروده كتابي منظوم در تاريخ ايلخانا

نيمناهج الطالب

كرده است. فيشاه شجاع تأل يبرا ق٧٧٩مؤلف كتاب را در سال .در تاريخ عمومي است ينقزوي نوشته عالء

يآلتون تبچ

ي(دكمه تبچ نيپ ي) و اردنني(دكمه زر يمؤلف كتاب آلتون تبچ )Sagang secenن (سگانگ سس

.دادگستري) است

آثار ملوك العجم يمعجم ف خيو تار هيترسل النصرتال

خيمشتمل بر تارآثار ملوك العجم يمعجم ف خيتاري است. نيقزو فضل اهللا حسيني نيالد شرفنوشته

كرده است. فيلر تأل نيهر دو كتاب را به نام اتابك نصرت الد يني. قزواست از اسالم شيپ رانيا

و لباب االلباب »اتيجوامع الحكا«

در شرح حال يزبان فارس به كتاب نيتري ميلباب االلباب قد است. (قرن ششم و هفتم)يمحمد عوفوشته ن

زبان است. يفارس يشعرا

شرح نهج البالغه

ريبود و به دست هالكو اس ي وزير شيعه مستعصم عباسيابن علقم كانياو از نزد است. ديالحد يابن ابنوشته

. ابن علقمي و خواجه نصيرالدين طوسي نجات يافت ولي به وساطت شدو محكوم به قتل


٧

مغوالن

قبل از ظهور چنگيزخان و تشكيل امپراتوري بزرگ مغوالن، ايرانيها، چينيها و ديگر ملل همسايه به مغولها

.تاتار و تتر مي گفتند

ند:آفرين بوده ابرخي از قبايل ترك و مغول كه در تشكيالت سياسي، اجتماعي و نظامي مغول نقش

ترين اقوام آسيايي ميانه بودند. اقوام مهاجم قرقيز امپراتوري اويغورها را نابود اويغورها متمدن اويغورها: -١

پايتخت اويغورها را تسخير كردند. )لغاسونقره ب( قرابلقاسونساختند و شهر

لف است.: اويرات از نژاد مغول است و در زبان مغولي اويرات به معناي مؤتقوم اويرات - ٢

- به علت مجاورت تاتارها با سرحدات چين، چينيها همه اقوام ساكن مغولستان را تاتار مي: تاتارها - ٣

شدند.تاتارها يا تترها در قرن پنجم و ششم هجري از وحشي ترين قبايل محسوب ميناميدند.

بردند. پس از فروپاشي آنها از عشاير ترك نژاد مغولستان بودند و از حكومت مغول فرمان مي جالير: - ٤

دولت ايلخاني، جاليريان به تأسيس سلسله اي پرداختند كه به نام ايلكاني يا آل جالير معروف است.

در ميان اقوام ترك مشرق سمرقند و سيحون نخستين قومي بودند كه اسالم آوردند. :قرلتركان ق - ٥

از اقوام خشن و خونخوار مغولستان بودند. قنقرات: - ٦

چنگيزخان از ميان اين طايفه بود كه به آن بورحقين گويند. قيات: - ٧

قرقيزها در نابودي امپراتوري اويغورها دست داشتند. فرمانروايان قرقيز لقب اينال داشتند. قرقيزها: - ٨

چنگيزخان در اوايل كار خود مورد حمايت خان بزرگ كرائيت قرار گرفت. كرائيت ها: - ٩

ن ها از نژاد ترك يا مغول بودند، بين آنها عده اي مسيحي يافت مي شد.اي مركيت ها: -١٠

پادشاه آنها كوچلوك خان از مقابل چنگيز به نزد گورخان قراختايي گريخت. جبه نويان از نايمان ها: -١١

طرف چنگيز مأمور سركوبي او شد و بر او تسلط يافت و قلمرو قراختاييان ضميمه مغولستان گرديد.

يفرستاد تا درباره قدرت نظام زينزد چنگ يراز نيبهاءالد استيرا به ر يأتيسلطان محمد ه ق٦١٢ لسا در

غاير خان (ينال خان اينالجق معروف به توسط (فاراب)كشته شدن بازرگانان مغولي در اترار كند. قيخان تحق

حمد خوارزمشاه و درخواست يا اينال) حاكم آنجا، باعث خشم چنگيزخان و فرستادن رسولي به نزد سلطان م

مجازات وي شد. سلطان محمد دستور داد رسول خان را كشتند و ريش همراهانش را تراشيدند.

زيچنگ

معروف شد. زخانيچنگبه ت،يكرائ لهيقب سيبود. او پس از غلبه بر اونگ خان رئ اتيق لهياز قب نيتموچ

بود. دهيگرو حيمس نيبه د كه بود يم و ششم هجراقوام مغولستان در قرون پنج نيتريمياز قد تيكرائ لهيقب


٨

اترار مورد حمله جغتاي و . دير كشكلش رانيا به ق٦١٦بعد از متحد كردن اقوام مغولستان، در زخانيچنگ

و به قتل رسيد.شد و در نهايت دستگير ماه مقاومت كرد ٥غايرخان پسران چنگيز قرار گرفت. اوگتاي

در كنار سيحون ديبا شمند دربار سلطان محمد خوارزمشاه معتقد بود كهعارف و دان يوقيخ نيشهاب الد

به قتل رسيد. ق توسط مغوالن ٦١٨او به هنگام حمله مغول در نسا به سال .ديدر مرزها با مغوالن جنگو

شهر ماوراءالنهر بود، نيتر تيپرجمعو نيتريحمله كردند. بخارا كه غن رانيمغوالن از چند جهت به خاك ا

خان مغول، اميران مورد اعتماد فتح شدند. زخانيچنگ لهيبه وس ق٦١٧و سمرقند در سال ق٦١٦در سال

خود سبتاي و جبه را به تعقيب خوارزمشاه فرستاد.

و بود كشته شد شابورين در محاصره زيداماد چنگ انيرا فتح كرد. تغاجار نو شابوريمرو و ن ز،يپسر چنگ يتول

شد. با خاك يكسان او ر به انتقام قتل نيشابوبه همين دليل

چنگيز سپاهي به فرماندهي قوتوقتونويان . الدين خوارزمشاه در قصبه پروان، بين غزنه و باميان اردو زدجالل

روان اولين و آخرين شكست جنگ پ. براي جنگ فرستاد كه بزودي شكست خورد و تلفات سنگيني داد

يدن اين شكست، مغوالن به تعقيب جالل الدين پرداختند اما او از سند پس از شن عمده مغوالن در ايران بود.

به بازگشت چنگيزخان به موطن خودمصادف با ق٦٢٢در گذشت و براي جمع آوري لشكر به هند رفت و

او توانست قسمت هايي از ايران را زير كنترل خود بگيرد اما در نهايت در دياربكر توسط اكراد به ايران آمد.

د. معروف ش» ناجي اسالم«گرجستان به الدين در فتوحات جاللرسيد. قتل

شد. خوارزم به دست يبازساز آباد و يموريشد و مجددا در زمان شاهرخ ت بيبعد از تصرف تخر زيمرو ن

يبه جا نيخمارتگ ان،يخوارزمشاه تختيپا هيزمان در جرجان نيفتح شد. در ا زيچنگ گريپسر د يجوج

به دست مغوالن يكبر نينجم الد خيشدر تصرف خوارزم كرد،يرزمشاه حكومت مسلطان محمد خوا

،يشهر توسط تول نيا شهر از بالد خراسان كه به دست مغوالن سقوط كرد، هرات بود. نيكشته شد. آخر

گري. دبود يجوزجان ني(شاهزاده بزرگ) فتح شد. حاكم هرات شمس الد انيمعروف به الغ نو ز،يپسر چنگ

را تصرف كردند. رانيا يو غرب يمركز يخوارزمشاه نواح نيجالل الد بيتعق يدر پ زين چنگسردارا

درگذشت. ق٦٢٤پس از بازگشت به مغولستان، در سال زخانيچنگ

شد كه به الوس ميتقس يو تول ياوگتا ،يجغتا ،يجوج ،چهار پسرش نيمتصرفات او ب ز،يچنگ مرگ بعد از

ممالك سابق ،ي)تول( تولويبه زيچنگ ياجداد ياصل ورتي ،يبند ميسهستند. بر طبق تق معروف اربعه


٩

واگذار يبه اوگتا رانيا يمتصرف ي) و نواحي(توش يدشت قبچاق به جوج ،جغتاي به ماوراءالنهرو انييقراختا

. ديرس زيبرادر چنگ انينو نيبه اتوك زين يشمال نيچ .ديگرد

،سومش پسرايد پسر ارشد به جاي پدر بنشيند، بر خالف سنت مغولي كه بچنگيز بعد از خودش

.اگتاي قاآن را جانشين كرد

متمدن بود كه به دست مغوالن افتاد. تختيشهر از چند پا نيپكن نخست

شد. ياطالق م يدر دوره مغوالن به شهر قوچان امروز (استوا) استو تيوال

محمود يلواج سپرد. حكومت مناطق اسالمي را بهچنگيز

شاعر، در هنگام محاصره اصفهان، به دست مغوالن كشته شد. ياصفهان لياسماع نيكمال الد

ها سه مشاور معروف ينياز چ يساچوتلويو غورهايلواج از مسلمانان، تاتاكوس از اوي محمود

بودند. زخانيچنگ

كرد. حيمغول را تصح ميتقو ،اوگتايو زيچنگ تيباكفا ريوز سايچوتلوي

شهر، آن نيپس از تصرف ا يغزنه كشته شد و جغتا انيمحاصره بام نيحدر يموتوجن پسر جغتا

بد) معروف شد. ي(آباد غيبه ماوبال انيكرد و از آن پس بام رانيكامال و را

در برابر مغوالن انجام داد. يا خجند مقاومت سرسختانه يفرمانروا ،ملك موريت

و مجموعه گفتار و » ياسا«انون) به نام با خود كتابي (قاي بود كه در نزد مغول فرستادهچنگيز

دانستن) نيقيكردن و اطي(احت نيتونج يبزرگ را به مغول اسانامهي .آورد» بيليق«وصايايي به نام

نوشته شد. بر طبق يو جغتا اوگتاي يعرف و با همكار حقوق بر اساس اساي. قانون گفتنديم

حق ارشد شاهزادگان زنده بود. ينيو جانش سلطنت پس از مرگ خان، ،يزيچنگ اسانامهي

بود. يشمن اوگتايو زيمذهب چنگ

سندگان ايراني در دوره گيوك، رئيس آن را رئيس ي(نودولت مغول را به وجود آورد. رخانهيدب زيچنگ

خواندند)الكتاب مي

چنگيزخان گذشته از زبان مادريش كه مغولي بود، به زبان تركي نيز سخن مي گفت. او خط ايغوري

را براي نوشتن كلمات مغولي متداول كرد.

در مورد شكار به او صادر كرد. يقيكرد و دستورات دق رشكاريرا م يجوج زخان،يچنگ

پس از روي آوردن مغوالن به تبريز، چون فرمانرواي آن ازبك بن پهلوان تسليم گرديد، شهر از

آسيب مصون ماند.


١٠

يچائو پ وانياثر ا» مغوالن يسر خيتار«كتاب خان،زيسند ما در مورد مغولها و چنگ نيتر يميقد

. است نوشته شده زيسال بعد از مرگ چنگ زدهيس يعني ق٦٣٧كه به نظم و در سال باشد يم يش

است. تيفاقد اهم رانيكتاب درباره ا نيا

يتاگاو

بار لقب نيولا يبرا به قدرت، دنيانتخاب شد و بعد از رس زخانيچنگ تيو با وص يلتاياو توسط مجلس قور

خود انتخاب تختيپا در شمال مغولستان را به عنوان غيشهر اردوبال اوگتايرا به اسم خود افزود. » قاآن«

صفت مشخصه او توجه به اسالم است. وي در مقابل اقوام و ملل ديگر تحت تابعيت، براي مسلمانان كرد.

اسالمي تحت تابعيت را همچون گذشته در بدو سلطنت، حكومت اياالت اوگتايل بود. ئارجحيت خاصي قا

باقي گذاشت.» محمود يلواج«در اختيار

:اوگتايدوران مهم حوادث

رانيهجوم به ا نيدوم

. رفتيانجام پذ خوارزمشاه نيسلطان جالل الد بيو به منظور تعق جورماغون يبه فرمانده ياردوكش نيا

ارمنستان و گرجستان را تصرف كند. جان،يو آذربارا نابود كند انيخوارزمشاه يايجورماغون موفق شد بقا

اوگتاي به منظور برقراري نظم و آرامش در مناطق قفقاز، پادشاه گرجستان بود. ،زمان ملكه روسودان نيدر ا

بايجو را به عنوان حاكم جديد به آنجا فرستاد. همچنين جين تمور به حكومت خراسان فرستاده شد و چون

و كمي بعد گرگوز به سمت يت نگرديد، اوگتاي، نوسال را قائم مقام حكومت ساختحكمراني وي قرين موفق

. حاكم تعيين شد

حمله به اروپا

توسط هيروس .كردند تصرف از آن را ييبار وارد اروپا شدند و بخش ها نياول يبرا اوگتايعهد درمغوالن

جهت مقابله با ،يمركز ياروپا والن بهمغ ورشيچهارم در آستانه نوساني) فتح شد. پاپ اي(پسر جوج تواب

كرد و سايكل يمجمع عموم ليتشك مسلمانان، اقدام به هيآنها عل دنينمودن مغوالن و شوران يحيآن ها، مس

و آندره لونگ ژومو را به دربار يپرتغال فن روبروك، انسلم، لورنس لهلميو ،ينيهمچون ژان پالنو كارپ يافراد

او بود. نانيباتو و جانش يزندگ محل اردو) نيآلت - نيزر ينات قبچاق (اردوفرستاد. خا هيباتو در روس


١١

يبرا يشدن باتو و سبتا فراخواندهو اوگتايبلغارستان را فتح كرد. مرگ زين يمغول گريسردار د ،يسبتا

والن را در اروپا متوقف كرد. غم يشرويپ د،يجد يلتايقور

يشمال نيتصرف چ

الدين مسعود بيك و پس از او برهان سپرد لواجينجا را به محمود آنطقه حكومت م نيپس از تصرف ا اوگتاي

د.از جانب قاآن به شغل پدر منصوب ش

وزارت را به يك تاجر وي ، توراكيناخاتون، زمام امور را به دست گرفت. شهمسر، قاآن اوگتايپس از مرگ

كه در عهده محمود يلواج بود به او داد.سپرد و حتي حكومت چين شمالي را » عبدالرحمن«ايراني به نام

توراكيناخاتون طي قوريلتاي موفق شد كه فرزندش گيوك را به تخت سلطنت بنشاند.

فتح روسيه و مجارستان

اوگتاي باتو پسر جوجي خان و گيوك پسر خود و منگو پسر جغتاي را مأمور تسخير ممالك روس و چركس

تحت استيالي مغوالن روسيهف تسخير شد و به اين ترتيب تمام ق مسكو و كي٦٣٥و بلغار كرد. در سال

ق) تحت تسلط مغول بود. ٨٨٦ – ٦٣٦درآمد و از اين تاريخ تا دو و نيم قرن ديگر (

به خاتم آخرالزمان ملقب شد. اوگتاي

بود. اوگتاي يلتايدر قور انيلياسماع ندهياحمد نما نيبدرالد

كرد. يريمتداول بود، جلوگ راتيقوم او كودكان كه نزد يياز زناشو اوگتاي

و انينو كيرا به تياداره هر وال ات،ياز حكومت وال يدادن به هرج و مرج ناش انيپا يبرا اوگتاي

سپرد. ريام كيهر شهر را به اداره

تمغا، بر درآمد اتيو مال (قالن)بر مستغالت اتيبود كه دستور وضع مال يخان مغول نياول اوگتاي)

صادر كرد.را باج)

كل ممالك مغول، وانيصاحب د ينيجو نيمنصب وزارت، بهاء الد ينقايچ ،اوگتايدوره در

تمور حاكم خراسان و الملك الكامل نيقفقاز، ج يراالمرايدربار، باتو ام اتيمال مأمور كلبالت

. بودند مصر يفرمانروا


١٢

يوكگ

اكينا خاتون زوجه اوگتاي زمام سلطنت را در تا پيش از برگزاري قوريلتاي و تعيين جانشين اوگتاي، تور

يارمن وميو ه ينيژان پالنو كارپ ،يعباس فهيرسوالن خل ،ق)٦٤٣( گيوكانتخاب يلتايقور دردست گرفت.

از ياريبس داود چهارم و داود پنجم شاهان گرجستان و ان،يلياسماع ندهيچهارم، نما نوسانيپاپ ا ندگانينما

گيوك اولين و سپرد. ريوز ينقاياداره دولت را به چ يماريبه علت ب گيوك. حضور داشتند يبزرگان مغول

روانه ايران شد. بود آشكار كرد و شخصا در رأس سپاهي» كامل ايران«مهمترين هدف خويش را كه فتح

بودند. گيوك يحيمس يوزرا انيو قداق نو ينقايچ

:گيوكدوران حكومت مهمحوادث

انقراض سالجقه روم

دوم خسرويك نيالد اثي. غكرد حمله ريصغ يايجورماغون در غرب، به آس نيو جانش يسردار مغول وجيبا

نيشكست خورد و با ا مغوالن در جنگ كوزداغ (كوسه داغ) از يپادشاه سالجقه روم به مقابله شتافت، ول

علل شكست نيراز مهمت يكيبه سالجقه روم ها ي. عدم كمك رومافتي انيشكست استقالل سالجقه روم پا

سالجقه در جنگ كوسه داغ بود.

نيتماس با مغرب زم

از نيمغرب زم زمامداران هدفدر آغاز برقرار شد. نيتماس با مغرب زم نينخست گيوك ييدر زمان فرمانروا

در زمان سلطنت گيوك پاپ بود. آنها انيدر م حيمس نيانتشار د زياز اوضاع مغوالن و ن يتماس ها، آگاه نيا

وسان چهارم (مشوق جنگ چهارم صليبي) هيأت مذهبي مهمي را به مغولستان روانه كرد كه در رأس اين اين

اين سفر شهرت جهاني ن قرار داشت كه سفرنامه او درپپالن كر اي به نام دوهيأت، كشيش شصت ساله

يفرق و داننديم انكسيرا انيحيبه پادشاه فرانسه گفت كه مغوالن تمام مس يبا نوشتن نامه ا گيوكدارد.

.ستنديقائل ن تيحيمختلف مس يفرقه ها انيم

هيچ از حكومت هاي دست نشانده مغوالن به اندازه ارمنستان در هم پيماني با آنها، وفاداري نشان

نداد و علت اين دوستي را بايد در اشتراك عالئق آنان جستجو نمود.

طور كه گيوك در نامه اي به لوئي يازدهم مغوالن تمام مسيحيان را يكسان مي دانستند، همان

- در مقابل مسيحيان نيز مغوالن را ناجي خود ميپادشاه فرانسه اين نكته را تأكيد كرده است.

دانستند.


١٣

رخانهيدب استيداشت، به ر» الكتاب سيرئ«بود و لقب يرانيا سندگانيبلغار آغا را كه از نو ،گيوك

. گماشت دولت

وي اغول غايمش نيابت سلطنت را به عهده گرفت. پس از فوت گيوك، همسر

منگو

. برافتاد يزيشعبه اول خاندان چنگ ،يو با انتخاب او به مقام خان ديبه قدرت رس فرزند جوجي با كمك باتو

ترين سياست منگوقاآن يكي رهايي بزرگترين و عاقالنهفو منتقل كرد. نيپيخود را به ك يمقر حكومت منگو

يكسان نگريستن به همه اديان موجود در قلمرو ديگر از زيربار فشارهاي زمان گيوك بود و بخشيدن اسالم

هاي وي مي گفت: همانطور كه دست داراي انگشتان گوناگون است، خداوند نيز به افراد بشر راه امپراتوري.

دادن به فتح منگو قاآن، به فتح كامل چين پرداخت و كارخاتمه مختلف نموده است تا سعادتمند شوند.

توانست تقريبا سراسر ايران كامل چين را دنبال كرد و موفق شد. منگوقاآن كار فتح ايران را نيز شروع كرد و

وي برادر كوچك خود هالكو را مأمور دفع اسماعيليه و مطيع ساختن خليفه عباسي كرد. را نيز فتح كند.

:منگو دورانمهم حوادث

هيليعمليات عليه اسماع

، هالكو را مأمور منگوو جست جهت دفع مالحده استمداد منگواز ،ينيقزو يقاض ،ياحمد كاف نيالدشمس

و تصرف بغداد كرد. يليتصرف قالع اسماع

نيحمله به چ

كرد و سلسله تصرف ژاپن و هند را ،يجنوب نيچ ،ياليكرد. قوب نيرا مأمور تصرف كامل چ يالي، قوبمنگو

. محمود دينام غيآن را خانبال تخت،يبعد از انتخاب پكن به عنوان پا يالي. قوبكرد يانگذاريرا بن نيچ واني

بود، يرانيا مردي كه اجل ديبودند. در زمان وزارت س ياليقوب يوزرا ياحمد بناكت رياجل و ام ديس لواج،ي

به نام چاو داده شد. نيدر چ يپول كاغذ انتشار بيترت

هيأتي روانه مغولستان كرد تا دريابد كه تا چه را در رأس وگ روبر لويي نهم، پادشاه فرانسه گيوم دو

اين سفر تواند در جنگ صليبي آينده از نيروي مغول در برابر مسلمانان بهره گيرد.حد غرب مي

اي نداشت. نتيجه

تحت تسلط خود كرد. ينهايرا مسئول اداره امور سرزم يارغون نام ري، اممنگو


١٤

ل يعني ختاي و چين به محمود يلواج و تركستان و ماوراءالنهر حكومت قسمت شرقي ممالك مغو

و خوارزم به پسرش امير مسعود سپرده شد.

.عطاملك جويني در قوريلتاي به تخت نشستن منگو قاآن شركت داشت

.در غياب منگو قاآن كسي كه از او در مغولستان نيابت مي كرد اريق بوكا برادر كوچك او بود

و يغوريو او ينيو چ يفارس ياز زبان ها يقراقورم، لغت يها وانيادارات و د يبرادستور داد منگو

شود. ريتحر يتنگغوت

ماليات جاي خود را به قبچور داد و پرداخت ماليات در طول ناعادالنه در اين دوره نحوه دريافت

.شديك سال تعيين

نييآ غيبه منظور تبل فرانسه،شاه نهم پاد ييچهارم و لو نوسانيفن روبرك از جانب پاپ ا اميليو

شد. ليخان گس منگورهبران مغول، نزد انيدر م حيمس

بالش نام داشت. ن،يواحد پول قا آن چ نيتر ارزنده

.راهبان فرانسيسكن به توصيه منگو در يك جلسه مباحثه با نمايندگان اديان ديگر شركت كردند

قوبيالي

پس از فتح كامل شود. سروري عنصر مغول بر نيمي از جهان محسوب ميدوره امپراتوري قوبيالي قاآن عصر

چين، با انتخاب پكن به جاي قراقروم، پايتخت از مغولستان به چين انتقال يافت. امپراتوري مغول در دوران

طوالني حكومت قوبيالي قاآن چنان مجذوب فرهنگ و تمدن چيني گرديد كه تقريبا ماهيت مغولي خويش

ت داد و چيني مآب شد. را از دس

است. گري در چيناوج بوداييدوره دوره وي

بود. لخانانياو در دربار ا يرسم ندهيسانگ پوالد، نما نگيچ ،ياليزمان قوب در

بود. ياليخان مغول، قوب نيمملكت دارتر

ترجمه كنند. يو قرآن و تورات را به مغول ليو انج ييدستور داد متون بودا ياليقوب

كرد. دايپ ياديرواج ز نيدر چ يزبان فارس ،ياليان قوبدر زم

بودند. يتحت حمايت قوبيال يتجار ونيز و ماركوپولو، مافيوپولو و بيكو پولو


١٥

ايلخانان

ق)٦٦٣تا ٦٥١( الكوه

در شوراي انتخاب هالكوخان كه با حضور همه شاهزادگان صورت گرفت چگونگي نقشه جنگي نيز مطرح و

كردند با نيروهاي خود به بايجو و جرماغون كه در ايران بودند و عمليات جنگي را دنبال مي -١مقرر شد كه:

سپاهي كه قبال به تسخير كشمير به هندوستان فرستاده شده بود كار را نيمه تمام -٢هالكو بپيوندند؛

» كش«هالكو خان در بپيوندد.ها، از هر ده مرد، دو نفر به هالكو از كليه اولوس -٣بگذارد و به آنان بپيوندد؛

هالكو واليت مرزي ايران، اردو زد و به همه حكام اياالت ايران فرمانهايي براي اظهار تابعيت آنها صادر كرد.

بورقان اردو زد و امير ارغون جشني با همه سپاهيان خود از روي جيحون گذشت و در مرغزار ش ق٦٥٣در

و به تخت نشست و رسما براي احقاق حق امپراتوري و به نام حاكم برپا كرد. در اين جشن طي مراسمي هالك

آينده ايران به اين سرزمين اعالن جنگ داد.

وي دومين پسر خود جومغور را بود. شده و بغداد يليهالكو از جانب برادرش منگو مأمور تصرف قالع اسماع

لخانانيا ران،يسلسله در ا نيكو تا انقراض اهال نانيبه جانشبه عنوان وثيقه وفاداريش نزد منگو باقي گذاشت.

خواند.. ابن بطوطه مراغه را دمشق كوچك ميخود انتخاب كرد تختي. هالكو، مراغه را به عنوان پانديگو يم

را به اطاعت خود درآورد. ملوك يمحل ياز حكومت ها ياريبس تش،يانجام مأمور يخود برا ريو در مسا

به اطاعت مغوالن رانيتمام ا بيترت نيهالكو گذاردند و بد اطاعت د كه سر بهبودن يخاندان نيشبانكاره آخر

حوادث دوران هالكو عبارتند از: نيدر آمدند. مهمتر

انيليانقراض اسماع

در آن ساكن بود، ان،يلياسماع سيرئ خورشاه، نيدز را كه ركن الد مونيقلعه م ق٦٥٤هالكو ابتدا در سال

نيو از جمله قلعه الموت، آخر يلياسماع گريد يكرد. هالكو در ادامه، قلعه ها ريسرا ا نيفتح كرد و ركن الد

كرد و بدين ترتيب اسماعيليان ايران را تصرف رانيا انيلياسماع تختيو پا يلياسماع انييپناهگاه فدا

نگ كتابخانه الموت، بنا به خواهش عطاملك جويني كه در دستگاه هالكو بود و در اين جمنقرض شدند.

در امان ماند. ،خواجه نصيرالدين طوسييا به احتمال زياد حضور فعال داشت و

اظهار اطاعت كردند ولي قلعه گردكوه كه هاي خود را ويران كرده وبا فتح قلعه الموت اغلب قلعه داران، قلعه

در مرز اياالت خراسان قرار داشت به طور كلي مدت بيست سال مقاومت كرد.


١٦

خاندانش از هالكو خواست تا او را نزد منگو قاآن به قراقروم نظور حفظ جان خود والدين به مركن

الدين چون به قراقروم رسيد اظهار ايلي كرد ولي منگو قاآن و هالكو اين كار را پذيرفت. ركن ق)٦٥٥(فرستدب

او را به حضور نپذيرفت و عاقبت به دستور مغوالن در راه بازگشت به قتل رسيد.

انباسيعانقراض

اما از نيروهاي خليفه مستنصر شكست خورد و المستنصر با عازم فتح بغداد شد ق٦٣٤در سال بايجونويان

فوت كرد و المستعصم جانشين او شد. ق٦٤٠وي در سال اين فتوحات قدرتي وافر كسب كرد.

خطبه «خواندن از علماي شيعه شهر حله براي رفتن به خدمت هالكو پيشقدم شد و با سديدالدين حلي

كه در آن علي(ع) انقراض عباسيان را به دست مردمي با صفاتي خاص بيان كرده بود، هالكو را چنين » زوراء

شخصي دانسته و او را به رفتن به بغداد تشويق نمودند.

المستعصم باهللا و وزير شيعي او فهي. در بغداد خلدير كشكبه بغداد لش يليهالكو بعد از تصرف قالع اسماع

و دانست يحمله به بغداد نامساعد م يمنجم زمان را برا نيدر دست داشتند. حسام الدابن العلقمي قدرت را

العلقمي معتقد بود با دادن پيشكشهاي فراوان به هالكو و ابندستور قتل او را صادر كرد. تيهالكو از عصبان

فهيسقوط كرد و خل ق٦٥٦سال بغداد درسرانجام پذيرفتن شرايط آنها بايد از حمله آنها خودداري كرد.

سال منقرض شد. در تصرف بغداد، خواجه ٥٢٥ پس از انيو سپس كشته شد و حكومت عباس رياس يعباس

به مغوالن فه،يخل ريوز يابن العلقم نيهمچن بود و لخانانيو ا انيعيش انيكه واسطه م يطوس نيرالدينص

به نزد » هاييفتحنامه«از فتح بغداد و قتل خليفه، ارسال اولين اقدام سياسي هالكو پس رساندند. ياري

فرمانروايان مسلمان ايراني و غير ايراني بود تا آنها را از كار بزرگي كه انجام شده بود رسما آگاه كند و از

يعباس فهيخل گريو فرزندان د كوچك هالكو پس از تصرف بغداد، مباركشاه فرزندطغيان و سركشي باز دارد.

و ابن واگذار كرد ينيعطاملك جو نيسپرد و اداره بغداد را به عالء الد يطوس نيرالديبه خواجه نصرا

در تاريخ اسالم اين اولين بار بود كه حكومت بغداد به .العلقمي را همچنان به عنوان وزارت بغداد فرستاد

از جانب كهالعلقمي ابنه قتل رسيد. ابوبكر، فرزند ارشد خليفه كه وليعهد نيز بود ب افتاد.دست يك ايراني مي

.پس از چند ماه وزارت درگذشت ه بودهالكو در مقام وزارت بغداد ابقا شد

هالكو بنابر سنت مغولي، طبق فرماني ايران را بين فرزندان و فرماندهان خود تقسيم كرد. حكومت عراق

و آذربايجان را به يشموت فرزند ديگر خود عجم تا رود جيحون را به اباقا، فرزند بزرگ و جانشين خود، اران

وزارت هالكو را امير سيف الدين بيتكچي و بعد از او واگذار كرد. و ممالك روم را به معين الدين پروانه


١٧

شمس الدين محمد جويني برادر عطاملك جويني بر عهده داشتند.

نشسته بود، فرمان حكومت ايران، از ، امپراتور جديد كه پس از منگو به تخت»قوبيالي قاآن«ق ٦٦٠در سال

كنندگان اين دوره براي هالكو خان فرستاد و به همين مناسبت حكومت» ايلخاني«جيحون تا مصر را با لقب

شهرت يافتند. » ايلخانيان«از تاريخ ايران به

الجالوت نينبرد ع

حلبه افتاد و تا دمشق رسيد. ق با سپاهي فراوان براي جنگ با سوريه و مصر به را٦٥٧هالكوخان به سال

ها ابتدا موفقيت آميز بود اما با شنيدن خبر مرگ امپراتور، هالكو كار اين جنگ و بود.كهدف اول و عمده هال

او پسرش اباق مصر فرستاد كيبوقا را به جنگ ممال تويسردار خود به نام كاو . را نيمه تمام گذاشت و برگشت

نيع«و در جنگ نيفلسط يكيدر نزد به جا گذاشت. زيول در تبرمغ يروهاين يرا به سمت فرمانده

ني. نبرد عبه قتل رساند بوقا را تويمصر، مغوالن را شكست داد و ك كي، قوتوزخان سردار ممال»الجالوت

ممالك اسالمي آفريقا و شكست راه مصر و نيمصر بود و با ا نيشكست مغوالن در برابر سالط نيالجالوت اول

.گشتاي هميشه بر روي مغوالن بسته شد و سوريه از دست مغوالن خارج عربستان بر

بركه با هالكو نبرد

و كشتن يساختن بالد اسالم رانيو را به واسطه وكهال ،خان دشت قبچاق ،منابع بركهبه گفته برخي از

جنگ كو بهها، با مغوالن و هال يمصر تيسرزنش كرده است. بركه، كه مسلمان شده بود، با حما فهيخل

و توتار و يبلغا يعني ،جيدو ظاهرا مرگ مشكوك سه تن از شاهزادگان جو نيا نيجنگ ب زيدستاوپرداخت.

شهرت انيگودري(نگودر) به غزنه رفتند و با نام نگودرين يبه رهبر يبود. بعد از مرگ شاهزادگان، برخ يقول

.افتندي

را با سي هزار سپاه روانه كرد و بوقا در نزديكي شروان اردو زد بركه ابتدا، بوقا، فرمانده مسلمان و بزرگ خود

طرفين در كنار رود ترك در قفقاز به هم رسيدند. هالكوئيان در اين .و بركه پس از او آهنگ جنگ كرد

جنگ شكست خوردند و به ايران بازگشتند. بركه نيز با وجود پيروزي برگشت.

و حكومت ايلخاني بود كه » آلتان اروغ«ه نبردهاي طوالني ميان اين جنگ ترك، نخستين جنگ از سلسل

هالكو به تبريز برگشت اما فوت وي .تكرار شد قفقازبارها بر سر دستيابي به استحكامات سوق الجيشي

يماريبركه بر اثر ب يبعد از مدتفرصت اقدام ديگر را از او گرفت و اين جنگها در دوره اباقا از سر گرفته شد.

كرد. فوت

.ايلخان، لقبي بود كه هالكو فرمانرواي ايران براي خود انتخاب كرده بود


١٨

با مغوالن يگذشته خود دست برداشتند و حاضر به همكار ياز روشها انيعيدر زمان هالكو، ش

.شدند

شد. پروانه واگذار يبن عل مانيسل نيالد نيمع هدر عهد هالكو و اباقا ب ريصغ يايحكومت ممالك آس

قرارداد با هالكو و سپس اباقا رابطه دوستانه برقرار كرد و با مغوالن زانسيهشتم امپراطور ب ليخائيم

منعقد كرد.

لخاناني. او تمغا را در دستگاه اق)٦٦١(ديبار به وزارت هالكو رس نياول ينيمحمد جو نيشمس الد

.در عراق ساخت مسجد ذوالكفل را و متداول كرد

آورد. رانيبا خود به ا را هالكو ييمذهب بودا

كرد. ياز زنان و بردگان را بر سر گورش قربان يبود كه گروه يشاهزاده مغول نيهالكو آخر

شد. لخانانيقلمرو ا مهيدر زمان هالكو، قفقاز رسما ضم

پادشاه برسيلؤلؤ صاحب موصل، با ب نيصالح، پسر بدرالدالملك الو، كهال يآخر پادشاه يدر سالها

مغوالن با به قتل .ديوابط دوستانه برقرار كرد. شهر محاصره شد و صالح به قتل رسمملوك مصر ر

.و موصل رسما جزو قلمرو مغول شد شهر را تصرف كردند نيرساندن صالح ا

كه علم است يكس نياست. او اول يعلم هيئت در قرن هفتم هجر يشوايپ يطوس نيرالديخواجه نص

كامل درآورد. يكالم را به شكل فن

بنيان گذاري شد. يطوس نيرالديخواجه نصرصدخانه معروف مراغه در زمان

كرد. يم يمحاصره و تصرف بغداد، هالكو را همراه نيمورخ، در ح ينيعطاملك جو

يعباس فهيدر زمان فتح بغداد از جانب مستعصم خل ياست. و يابن جوزاثر »سيابل سيتلب«كتاب

نزد هالكو آمد. ريسف عنوان به

دفن شد. هياروم اچهيواقع در در يا رهيو در جزهالك

ق)٦٨٠تا ٦٦٣( اباقا

وزير در دوره مغول بايد به سه زبان فارسي، عربي، تركي يا مغولي صحبت كند و وزيران در عهد مغول سلطه

مي خواندند.» شريك ملك«گذشته را تمام و كمال حفظ كردند و وزير را

به انحصار مشاغل ديواني رفت. نياز ب رانيمغولستان در ا ياصل نيخوانبا جلوس اباقا، نفوذ مغول و حكم

ديوانيان ايراني در كار ضرب سكه نيز ايرانيان درآمد و مغوالن فقط در مشاغل سپاهيگري باقي ماندند.


١٩

خواجه مداخله كردند. از دوران اباقاخان سكه هايي به خط و زبان فارسي با تصوير شير و خورشيد ضرب شد.

آمد. صير متنفذترين شخصيت دستگاه ايلخاني به شمار مين

او پس از جلوس بر تخت ايلخاني برادر خود خود انتخاب كرد. يتختيپا بهرا تبريزبه جاي مراغه اباقا

يشموت را به حكومت دربند و دشت موقان و آالتاغ نامزد كرد و عطاملك جويني را به حكومت بغداد باقي

ز مثل دوره اخير سلطنت هالكو، نصيب خواجه شمس الدين محمد صاحبديوان جويني گذاشت و وزارت ني

گرديد.

:يدوران ومهم حوادث

زانسياتحاد با ب

نيبا پاپ و سالط اتحاد يجادو به اورد آرا به عقد خود در زانسيهشتم پادشاه ب ليخائيدختر م مياباقا، مر

شام و مصر پرداخت. نيمسلم هياروپا عل

بركايجنگ با

بركاي عازم تسخير بالد اران و گرجستان شد اما كمي بعد فوت كرد و سپاهيانش ،در اوايل سلطنت اباقاخان

). ق٦٦٤(نيز برگشتند

شورش براق در ماوراءالنهر

كرد. سرانجام شورش او جاديا رانيا شرقهايي در يماوراءالنهر با حمله به خراسان آشفتگ يبراق فرمانروا

براق بعد از برگشتن به ماوراءالنهر در بخارا اسالم آورد و لقب .ق)٦٦٨(اباقا سركوب شد نايتوسط سپاه

سلطان غياث الدين اختيار نمود.

انيكوداريشورش ن

كرد. شورش او نيز سركوب شد ولي اميق گرجستانگرجستان، همزمان با براق، در يشاهزاده مغول كودارين

.شدند منطقهت ها موجب ويراني و ناامني سپاهيان او تحت نام نيكوداريان مد

نبرد با آل كرت


٢٠

يركشكدر هنگام لش زشيدآميتردعلت روش سلسله ملوك آل كرت را به انگذاريكرت بن نياباقا، شمس الد

در همين ايام اق بك تركمان نيز در خراسان .فوت كرد ديدر تبع نيكرد و شمس الد ديبراق به خراسان، تبع

ا دستگير شد و به قتل رسيد. شرقي شورش كرد ام

جنگ با مصر

نقاريخوردند و ج شكست هوريمملوك در س يروهاياز ن ق٦٧١، در سال »الرحبه«اباقا، در جنگ انيسپاه

، سلطانبرسيباز سپاه »نيابلست« در جنگ زين ق٦٧٥مغول كشته شد. مغوالن در سال انيفرمانده سپاه

قلچ ارسالن چهارم به ريمعروف به پروانه وز مان،يسل نيالد نيبه دعوت معبيبرس مملوك شكست خوردند.

شكست از را شكست داد و عقب نشست. (ابلستين)حمله برد و سپاه مغول در ابلستان انيقلمرو سلجوق

محروم شوند. مديترانهبه يابيمغوالن تا ابد از دستمملوكان موجب شد

هيتا با آنها عل افتنديحضور ونيل يدر شورا يو ندگانيت و نمابه ادوارد اول پادشاه انگلستان نامه نوشاباقا

دشمن مشترك متحد شود.

به كمك ييروهايننيز ريلئون سوم پادشاه ارمنستان صغ .ديگرد هيوارد سور موريمنگو ت يبه ساالراباقا سپاه

شكست خورد. موريت منگوحمص يكيدر نزداما مغوالن فرستاد.

تمام يزديبر عهده داشتند. مجدالملك يزديو مجدالملك ينيجو نلديا شمس را اباقا وزارت

و وانيصاحب د نيشمس الدوي بست. يبه كار م ينيخاندان جو فيتضع يبرا را خودتالش

كرد. يم كيروابط با ممال يرا متهم به برقرار نيبرادرش عالءالد

نمودن گوشت خوك وادار را به خورد ينيجو نيبا اسالم، شمس الد يخاطر دشمن هاباقا ب.

يك بار نمايندگان اباقا از الملك الظهير خواسته بودند به دربار ايلخان برود. الملك الظهير نيز در

ق). ٦٧١(مقابل اظهار كرد، كه براي برقراري صلح، اباقا بايد به دربار وي برود

ق)٦٨٣تا ٦٨٠( تگودار

لخاني برسد ولي چون اين ترتيب با ياسانامه چنگيزي كه اباقا ميل داشت كه پس از او پسرش ارغون به اي

سلطنت را حق ارشد شاهزادگان زنده مي دانست مخالفت داشت پس از او تگودار را به سلطنت برداشتند.


٢١

يد به اسالم گرو ،شيخ عبدالرحمنو تحت نفوذ و توافق با مملوكان مصر ياسيبه علت مالحظات س تگودار

شامل شيخ عبدالرحمن رافعي شيخ يتئيه فرستادن با تگودار احمد .د انتخاب كردخو يرا برا احمدو نام

صلح و اتحاد با مصر خواهانصر، ون سلطان مملوكان مونزد قالاالسالم و قطب الدين شيرازي قاضي سيواس،

صلح نمايپ جادي، اما به اخوشحال بود است آوردهاسالم كه پادشاه مغوالن ني. سلطان مصر از اق)٦٨١(شد

و وي مازندران و عراق و اران و آذربايجان را به خواجه شمس الدين .ديوالن مبادرت نورزغو اتحاد با م

به عطاملك سپرد. همانند قبلحكومت بغداد و عراق را

، »يرليغ«سلطان احمد تگودار بنا به توصيه صاحب ديوان فرمانهايي صادر كرد: طي يك فرمان از آن پس

رسول خوانده شد؛ شرب خمر ممنوع شد؛ به منظور تجهيز قوافل حج، حكمهاي نافذي » يايلچ«فرمان و

.اخذ جزيه از اهل ذمه صادر گرديدفرمان و صادر شد

:يحوادث مهم دوران حكومت و

يورتاغشورش قون

ه يعل را يضد اسالم اميق كي ريصغ يايسآدر ، روم يو و فرمانرواكفرزند هال نينهم ،يشاهزاده قونغورتا

كشته شد. يسركوب شد و و ق٦٨٢شورش او در سال يبه راه انداخت ول تگوداراحمد

شورش ارغون

به اسالم را در دست شيدر گرا تگودارو پسر اباقا بود كه سركرده مخالفان تگودارارغون برادرزاده احمد

يشكست خورد وليناق به فرماندهي ال تگودار در جنگ خبوشان سپاه ارغون از سپاه ق٦٨٣داشت. در سال

احمد تگودار، دو .رساند به ارغون، او احمد را شكست داد و به قتل تگودارسرداران مخالف احمد وستنيبا پ

سال و نيم بر سر كار بود.

بر عهده تگودارو عراق در روزگار احمد رانيكل ممالك ا ياالسالم خيامور اوقاف و سمت ش استير

معروف به قطب االقطاب بود. يرافععبدالرحمن نيكمال الد خيش

داده شده بودند. ديغسل تعم ياز خانان مغول بودند كه در كودك تويالجا و تگودار احمد

دشمن يزدي، مجدالملك تگودار. احمد دعهده دار بو ينيرا شمس الدين جو تگوداراحمد وزارت

د. را به اتهام ارتباط با ارغون به قتل رسان ينيجو نيسرسخت شمس الد


٢٢

ق)٦٩٠تا ٦٨٣( ارغون

ارغون بودايي مذهب بود و وزير كارآمد او، سعدالدوله، يهودي متعصبي بود. اين دوره را دوران اوج قدرت

به حكم سعدالدوله وزير، هيچ مسلماني آيين بودايي و نيز زمان اوج قدرت دين يهود در ايران بايد دانست.

حق ورود به اردوي خان را نداشت. او براي تبديل كعبه به حق داشتن كار ديواني و حكومتي و همچنين

در اواخر شروع به آماده كردن سپاه ارغون براي فتح مكه كرد. و هايي به اعراب يهودي نگاشتبتخانه، نامه

، صدرالدين احمد خالد زنجاني، به اوبعد از مرگ ارغون، سعدالدوله به دست دشمنانش كشته شد. عمر

.وب شدوزارت ارغون منس

گيخاتو و اداره امور ارغون حكومت بغداد را به بايدو و نواده هالكو و حكومت بالد روم را به هالچو (هالجو) و

ي و مازندران و قومس را به پسر خود غازان واگذاشت و امير نوروز پسر ارغون آقا حكمران خراسان و ر

را به نيابت غازان تعيين نمود. خراسان

يبا برادرزاده اش آشت تيدر نهااو دانست اما يخود را نامزد تاج و تخت م زين يالچو عم ودر كنار ارغون، ه

.رفتيروم را پذ ييبرادر ارغون، فرمانروا خاتو،يكرد و به اتفاق گ

توان گفت غازان خان توان تا حدودي با اصالحات غازان خان مقايسه كرد و مياصالحات سعدالدوله را مي

- از زمان ارغون، سكه عدالدوله را گرفته، آنها را با سنن و قوانين اسالمي درهم آميخته بود.دنباله اقدامات س

هايي موجود است كه فاقد خط ايغوري است و اين اولين بار است كه در سكه هاي مغولي، خط ايغوري از

سكه حذف شده است.

:يدوران ومهم حوادث

ق٦٨٣در ينيجو نيكشته شدن خواجه شمس الد

كه دينكش يبه وزارت خود گماشت. طول را (بوقا)يو بغا ينيجو نيبه قدرت، شمس الد دنيغون بعد از رسار

به همراه فرزندانش به ياختالس مال اتهام به ينيجو نياختالف در گرفت. خواجه شمس الد ريدو وز نيب

جويني شمس الدين شنق از او كشته شد. رانيام تيبه علت شكا زين يدست ارغون كشته شدند و سپس بغا

كرد. سهيمقا يتوان با نقش نظام الملك در دوره سلجوق يدر وزارت را م

رابطه با اروپا

منافعشان در شبه كه يملوانان و تجار ژن دوران سلطنت ارغون را بايد دوران اوج رابطه با غرب دانست.

ي. ارغون براخواستند يم مكخان دشت قبچاق به خطر افتاده بود، از ارغون ك لهيبه وس مهيكر رهيجز


٢٣

و ماركوپولو وپولويماف كوپولو،ينچهارم و يكاليكالو را نزد پاپ ن سيابن صوما و ب ان،يحيرابطه با مس يبرقرار

فرستاد. ايو اسپان سيفرانسه، انگل نينزد سالط ييامهايرا با پ

كه توالبوقا پادشاه يق وقت٦٨٩در بهار يگريق و د٦٨٧در بهار كباريدو بار دست به جنگ گشود: ارغون

را دفع كرد. نيزر ياردو

شاهزاده ارغون را به عهده ابتيخراسان ن ينظام ينوروز، پسر ارغون آقا بود كه در مقام وال اميق ،بزرگتر خطر

.افتيادامه خاتويگ يق) و تا پادشاه٦٨٨-٩٣پنج سال ( يداشت. شورش و

چهارم وسيپاپ هونور يبرا يق نامه ا٦٨٤در ي. ورديگ را از سر كيداشت جنگ با ممال ليارغون تما

بود به نياز مردم چكه موسوم به ربان صومه ينستور يبه مطران يگريد أتيه زيق ن٦٨٦سال درفرستاد.

در بر ياجهيتالشها نت نيو فرانسه بازگشت. ا سياز پادشاه انگل ييكرد و سال بعد با نامه ها متياروپا عز

نداشت.

رماني و اوغاني در زماندر كرمان و دسته اي به نام نوروزيان ارغون هزاره هاي مغولي به نام هزارة ج

ساكن شدند.

و در ديدرجه خود رس يبه منته لخانانيدر زمان ارغون در دربار ا انييقدرت مذهب بودا و بودا

محو شد. عوض آيين شمني كامال

ار ايران بود. چينك سانگ پوالد نماينده دائمي قاآن در درب

ق)٦٩٤تا ٦٩٠( خاتويگ

سلطنت گيخاتو با شورش جمعي از تركمانان و يونانيان بالد روم بر لشكريان مغول مقيم آنجا همراه شد. او

ق). ٦٩١رشيان را سركوب كرد(وبه بالد روم رفت و با كمك گرجيان، ش

فوت از پس كه يريمرگ و م يعني وت،يخان مغول بود. خزانه دولت به علت نيتر فيو ضع نيتر قياو ناال

شخص به نام داشت. يگله ها افتاده بود، وضع نابسامان يعنيمد دولت آمنبع در نتري ارزنده در ارغون

عزالدين محمد بن مظفر بن عميد كه از اوضاع چين و ممالك قاآني اطالعاتي داشت مشاور صدر جهان

كه به يزنجان اي ياحمد خلد نيصدرالد ق٦٩٣در سال داد. گشت و به او پيشنهاد انتشار پول كاغذي چاو را

يبه زود خاتويگ يمتداول كرد؛ ول نيچاو را مانند چ يكاغذپول رانيمعروف شد، در ا انيوصدر جهان و چا


٢٤

هنگام رواج چاو، غازان پول را فسخ كند. نيشد ا ريناگز شهرها، به علت راكد ماندن معامالت و كوچ مردم از

راسان بود، رواج اسكناس را در آن منطقه رد كرد.كه حاكم خ

مغوالن و اقليتهاي مذهبي به دليل بيزاري از كارهاي صدرجهان، عدم رعايت ياسا و سنتهاي مغولي و كنار

گيخاتو دست به كار شدند. گذاشته شدن عنصر مغول از عرصه سياست و سپاهيگري توسط سلطان، عليه او

.جنگ با بايدو به قتل رسيدبعد از چهار سال حكومت در

در دوران وي شورشهايي مانند شورش اتابك يوسف شاه در يزد و شورش اتابك افراسياب در لرستان به وقوع

پيوست و سركوب شدند.

ياتوطئه يزنجان نيطغاچار و صدرالد ريبه روم رفته بود، ام يفرونشاندن شورش يبرا خاتويكه گ يهنگام

شدند. ريدستگ زيتوطئه كشف شد و آنها ن تيانجام دادند اما در نها لخانيا يوهابه تخت نشاندن عم يبرا

سقوط كرد. ليخل نيتوسط مملوك سلطان اشرف صالح الد قلعة الرومدوره نيدر ا

خود در دقوقا در يدر مقر حكمران دويكرد. با ريبود تحق دهيق به خدمت رس٦٩٣را كه در دويبا ،خاتويگ

. او را ختيسوار گر لهيبه ب خاتويگ. وستيپ دويفرستاده شد اما به با يغاچار به دفع وق شورش كرد. ط٦٩٤

و به قتل رساندند. ريدستگ

.اولين بار چاو در تبريز منتشر گرديد

بود. خاتويلقب گ يتورج قيرنجيا

به خود داده است. متيقيذ اريبس ديلقب مروار شيها سكه يبر رو خاتويگ

يبرا يزنجان نيواگذار كرد. قطب الد يزنجان نياوقاف خود را به قطب الدامور استير خاتويگ

.ديرس لخانانيالقضات در دربار ا يمغوالن به سمت قاض خيدر تار ربا نياول

االسالم خيكرد. ش بيرا باهم ترك يو كشور يركمقام لش ،يلخانيدر دوره ا يزنجان نيصدرالد

بود. خاتويدر دوره گ رازيحاكم ش ،يبيالط ميابراه نيجمال الد

.صدرالدين زنجاني وزير گيخاتو بعد از شكست وي از بايدو به اردوي غازان گريخت

آمد. رانيبه ا خاتويبود كه در زمان گ يالنگ يسر جفر ران،يانگلستان به ا ريسف نياول


٢٥

ق) ٦٩٤( دويبا

پس از طرد بود. به بهانه اسراف مهمترين و بزرگترين اقدامات بايدو، خارج ساختن صدرجهان از گود سياست

تمايل بايدو به مسيحيت وزير، نوبت به سكورچي، فرمانرواي بغداد بود، او را با همه كسانش به قتل رساندند.

آويخت.در وي آنچنان قوت گرفته بود كه صليبي بر گردن مي

تالش هودهيب يردانجدست نيلدجمال ا رشيو وز دويو اعالن جنگ داد. باديبه با خاتويغازان به انتقام خون گ

غازان كشته يروهايو به دست نديو سرانجام با رفتيغازان نپذ يبه صلح كنند ول يكردند كه غازان را راض

.ق)٦٩٤(شد

بايدو، جمال الدين دستجرداني را وزير خود قرار داد و جمال الدين عنوان صاحبديواني را به وزارت

مبدل كرد.

و بود.ديار بادرب اتينوسال مأمور مال

ق)٧٠٣تا ٦٩٤( غازان

با آغاز سلطنت غازان دوران جنگ هاي داخلي قلمرو ايلخانان، كه پس از مرگ ارغون شروع شده بود، پايان

نوروز به رياو با كمك ام از سوي ديگر غازان آشكارا تعلق سرزمين ايران را به قلمرو قاآن منكر شد. يافت.

. ديخود رس اوج به لخانانيغازان، قدرت حكومت ا ييا. در زمان فرمانروديسلطنت رس

دين و ديگرو اسالمه بدر فيروزكوه يحمو ميابراه نيصدرالد خيشنوروز و در محضر ريام هيغازان به توص

محمود رابطه حسنه داشت. زين انيعيبود اما با ش ي. او اگرچه سنديمحمود را برگز ينام اسالمو حنفي

دائي داشت. غازان سابقا كيش بو

اولين يرليغي كه به دست غازان در همان روز جلوس صادر شد فرماني بود داير به وجود قبول مذهب اسالم

براي مغول و اجراي آداب ديني.

و معابد سيو كنا ساهايكردن تمام كل رانيو يعني ديجد يفرمان دولت اسالم نياول ز،يورود غازان به تبر با

غازان در روز جلوس بر تخت سلطنت به اجرا گذاشته شد. لخانيد و سراسر قلمرو او بغدا زيدر تبر ييبودا

صدر جهان را امير نوروز با فرمانروايي اياالت و فرماندهي كل سپاه را رسما به امير نوروز داد. » وزارت مطلق«

كمي بعد، كرد. را منصوب» الدين دستجردانيجمال«ده به جايش ربه نام غازان خان از مقام وزارت خلع ك

غازان خان به علت رابطه صدرجهان بار ديگر بر مسند وزارت نشست و در صدد انتقام از امير نوروز برآمد.


٢٦

كرد رينوروز را دستگ ريدودمان آل كرت، ام ريكرت ام نيفخرالد او پرداخت. بينوروز با مملوكان مصر به تعق

كمي خواند. يم »يابومسلم ثان«نوروز را وصاف، .ق)٦٩٦ند(به قتل رساو سردار غازان به نام قتلغشاه، او را

يآن سع يوضع شد كه ط يديجد نياز زمان غازان قوانبعد صدر جهان و قطب جهان نيز به قتل رسيدند.

شود. برقرار ياسالم هماهنگ عتيمغول و شر ياساي انيشده بود م

اصالحات غازان خان

طي فرماني موالنا - ٢غازان دستور داد احكام يكدست گردد؛ -١بود: اصالحات غازان در امور قضايي اينگونه

ايي و بازنويسي احكام شرعي بپردازد و از ضالقضات هرات مأمور گرديد تا به ترتيب امور قفخرالدين، قاضي

-٤ طالق جايز شمرده شد و مهريه سنگين ممنوع گرديد؛ - ٣مواجبي براي قضات مقرر گردد؛ ،طريق ديوان

كيل و پيمانه و سكه كه از يكنواختي خارج ردر كا -٦شرب مسكرات حرام شد؛ -٥ه كلي ممنوع شد؛ ربا ب

شده بود نيز گشايشي ايجاد شد.

رابع به طور ناريبه نام د يآورد، سكه ا ديدفتر ثبت امالك پد ت،يبه اوضاع مالك يدگيرس جهتاو همچنين

سكه ها يرا لغو كرد، بر رو يشاهان محل لهيسكه به وس ضرب ازيخود ضرب كرد، امت قلمرودر تمام يمساو

اماكن و معاف كرد اتي(ع) را از پرداخت مال يحك كرد، اعقاب حضرت عل ياسالم نيو اسناد و مهرها عناو

. كرد نيرا تزئ انيعيش مقدس

قاآن منكر شد و را به قلمرو رانيا نيآشكارا تعلق سرزمو ومت ايلخاني را با پكن قطع كردكغازان ارتباط ح

. تشرف غازان به رديبگ دييتأ شيخو ييفرمانروا يبرا غيكه از خان بال امديدر صدد برن يلخانيا چيه بعد از او

از رانيا نيسرزم ييغازان، عوامل جدا يياو و تمركزگرا نانيجانش تيو عدم صالح يالياسالم، مرگ قوب نيد

قاآن هستند. قلمرو

:خان دوران غازانمهم حوادث

شورش دوا

شورش را سركوب نينوروز ا ريبه خراسان حمله ور شد. امو يكي از پسران براق، دوا شاهزاده ماوراءالنهر

.كرد

توطئه سوكا

توطئه آنها كشف و اكثرا ينوروز توطئه كردند؛ ول ريام هيعل رانياز شاهزادگان و ام يشاهزاده سوكا و جمع

و اعدام شد. ريتوطئه بود دستگ نيهمدستان ا كه از زيشاهزاده ارسالن ن كشته شدند.


٢٧

به امارت زين طغاچار. ديبه قتل رس ينبرد يو در ط ختيگر ريصغ يايبه آس زينواده هالگو ن لدار،يا شاهزاده

از ةجيفروگرفت. در نت از روي احتياط را كه به گردنش حق داشت يبعد غازان و يروم فرستاده شد و كم

آمد اما رونيب لخانيبر ا يلدايشاهزاده ا كيبه تحر انهيم يايآس يالتو، فرمانده نظامبرداشتن طغاچار، ب انيم

.ديبه قتل رس زياو ن

غازان به لرستان يركشكلش

يهارا به جرم شورش يو و كرد يركشكاتابك لرستان، به آن سامان لش ابيسركوب افراس يغازان خان برا

متعددش به قتل رساند.

يكشته شدن زنجان

فضل اهللا نيدالديرش و غازان يراالمرايناشر اسكناس به علت تهمت به قتلغشاه ام ،يزنجان نيالدصدر

به دستور غازان و به دست قتلغشاه كشته شد. ،يهمدان

شيشورش سوالم

منصوب (آسياي صغير) لشكر روم ييراالمرايبه سمت ام شيبه قتل رساندن بالتو، سوالم شكست و از بعد

او سرانجام او توسط قتلغشاه سركوب شد. شورش غازان شورش كرد. هيعل هايبا كمك مصرق ٦٩٨شد. او در

توسط غازان به قتل رسيد.

رابطه با مصر

مغوالن را از حمالت نيسرزم تا خواستغازان هنگام تشرف به اسالم از ملك ناصر سلطان مملوكان مصر

. غازان در دير كشكلش هيسور به زيادند. غازان نند يتياهمدرخواست نيمملوكان به ا يخود مصون دارد؛ ول

را تصرف نيملك ناصر را شكست و مغوالن، شام و فلسط انيسپاه» مجمع المروج«در جنگ ق٦٩٩سال

با وجود اين پيشرفت، غازان ناگزير تمام متصرفات سوريه را رها كرد و به ماردين وارد شد. به گفته كردند.

با توجه به اين وضع غازان هيئتي ناسب موجب اين عقب نشيني بوده است.مورخان مصري، آب و هواي نام

بن يونس موصلي به قاهره فرستاد اما اين هيئت نتوانست موجب انعقاد قاضي كمال الدينرا به رياست

قراردادي نهايي شود.


٢٨

لك ناصر م يروهاياز ن قتلغ شاهبه فرماندهي غازان انيسپاه» فرمروج الص«در جنگ ق٧٠٢در سال

پس دست مغوالن خارج شد. از شهيهم يمنطقه برا نيا ه،يشكست خوردند. بعد از شكست مغوالن در سور

از اين شكست غازان در اوجان مجلس شور مملكتي تشكيل داد اما اين مجلس بي نتيجه از هم پاشيد.

گشورش شاهزاده االفرن

. ديعفو گرد او وشورش او سركوب شد االفرنگ پسر گيخاتو شورش كرد ولي

شورش قتلغ خواجه

را رازيها استفاده كرد و تا ش يمصر غازان در جنگ با يروهاين يقتلغ خواجه حاكم ماوراءالنهر از سرگرم

رانده شد. عقب ماوراءالنهر بهمورد تاخت و تاز قرار داد. شورش او سركوب شد و

نقش » با تأييد خداوند متعال«يعني » تنگري كوچوندور«غازان فرمان داد تا بر روي سكه كلمات

-را به عنوان نشانه سروري قاآن نقش مي» قاآن العظيم«كنند. پيشينيان او به جاي اين كلمات

كردند.

و به الجايتو و ابوسعيد لقب پادشاه » شاه صلح گستر سرزمين هاي غرب«تيمور قاآن به غازان لقب

كوآن پين را اعطا كرد.

ار لقب قاآن را براي خود به كار برد. او بر روي برخي از سكه ها عنوان غازان براي نخستين ب

را به كار مي برد. » سلطان االعظم غازان سلطان محمود«

حكومت نكرده است. رانيبر ا يرمسلمانيغ چياز زمان غازان خان تاكنون ه

ند.غازان خان بود يوزرا ي همدانفضل اهللا نيدالدي) و رشي(ساوج يالسام نيسعدالد

آنها دست ونيو روحان انييكرد و به تارومار بودا كن شهير لخانانيبودا را از قلمرو ا نيخان د غازان

زد.

كيبود كه نيامر ا نيا ليق) دل٦٩٧بود. ( موريپسر منگوت چو،يدوره غازان، قتل تا گريد عيوقا از

رسد. يبه تاج تخت م گريوعده داده بود تا چهل روز د يبه و شگويپ

است. ي همدانفضل اهللا نيدالديخواجه رش ياز بناها زيدر تبر يديه ربع رشمحل

كه در يالمعارف رةيدا يعني خيقسمت نخست جامع التوار فيبه تأل نيدالديغازان، رش قيتشو به

نداشت، پرداخت. ريو اروپا نظ ايآس


٢٩

بود. يمانان ضرورمسل ياز مغوالن به اسالم، مراعات دستورات شرع برا ياريتشرف غازان و بس با

كرد و پس از مالحظه، آن يروزمره وجود داشت جمع آور يزندگ نهيرا كه در زم يدستورات غازان

كرد. نيتدو قانون (دستور)صورت كتاب به را

است. بر اين اساس او سعي در تاريخ غازانييا تاريخ ايلخانياز جمله اصالحات غازان ترتيب

ي شمسي كرد. تطبيق سال هاي قمري با سال ها

اولين پايگاه اسالمي پس از » اوجان« .نام داشت »اوجان« ز،يتبر يكيغازان در نزد يالقيي تختيپا

شهر اسالم «اهللا آن را پيروزي او بر بايدو بود و به آن حالت پايتخت بخشيده بود و رشيدالدين فضل

ناميده است.» اوجان

ي هايي مي شد. به اين سبب غازان فرمان داد وجود اسراي مغولي در ايران، باعث ايجاد دشوار

اسراي مغول تنها به دربار فروخته شوند.

به خاك سپرده شد. زيتبر كيدر شنب غازان (شام غازان) نزد غازان

ملقب شد. بيبه الطب لخانان،يطبابتش در دربار ا ليبه دل يهمدان نيدالديخواجه رش

به دربار مغوالن با آن يندگانيمعاصر بود و با فرستادن نمابا غازان زانسيدوم امپراطور ب كياندرون-

ها اتحاد بست.

دردوره شش ايلخان بزرگ تنها به سران بزرگ لشكري اقطاع داده مي شد و انبوه لشكريان مواجبي

نقدي دريافت مي كردند و جامگيات خوانده مي شد. در دوره غازان به همه مغوالني كه خدمت

ينهايي به اقطاع داده شد.سپاهي مي كردند، زم

ق به تقسيم اقطاع در ميان سپاهيان مغول مي پردازد، ظاهرا بر اثر ٧٠٣يرليغ غازاني كه در سال

اصرار سپاه صادر شده بود. به موجب اين يرليغ زمينهاي اقطاعي موروثي بودند.

در دوره جاليريان تكامل بيشتر اقطاع، به سيورغال (به مغولي معادل عطيه) انجاميد. سيورغال

تكوين يافت و موروثي و برخوردار از مصونيت مالياتي و اداري بود. پس از اواسط سده هشتم

هجري، اصطالح سيورغال جانشين اقطاع گرديد.

.غازان حق نزول را ملغي ساخت و فرمان داد در هر شهري مسافرخانه هاي خاص دولتي برآورند

ق رسما براي سال مالي تقويم تازه اي از روي سال خورشيدي تدوين كرد كه تا ٧٠٠غازان از سال

پايان سلطنت ايلخانان به عنوان تقويم غازاني يا خاني معتبر بود.


٣٠

ق)٧١٦تا ٧٠٣( تويالجا

رساند و به اولجايتو، برادر غازان خان كه حكومت خراسان را داشت خود را به پايتخت ،پس از مرگ غازان

حافظ ابرو گزارش مي دهد كه الجايتو در واقع خود غازان وي را به جانشيني تعيين نمود. تخت نشست.

پيش از آن كه خربنده ناميده شود، بغا و تيمور نام داشته است.

و نام اولجايتو در كودكي غسل تعميد يافته و به افتخار پاپ زمان كه نيكوالي چهارم بود مادرش او را نيكول

هنگام جشنهاي تاجگذاري، نامش را . زمان به تخت نشستن كه به تبريز آمد مسلماني حنفي بوداو نهاده بود.

او نخست مسيحي بود، سپس .است» پادشاه بزرگ مبارك«محمد اولجايتو خان گذاشتند كه به معناي

سلطان بود. تويمد خدابنده الجامح نيالد اثيغ لخان،يلقب كامل ابودائي و سرانجام به اسالم تشرف يافت.

خود تختيآن را به عنوان پا شدن، را صادر كرد و بعد از كامل هيدستور ساخت سلطان ق٧٠٤در سال وي

شد. كسانيبا خاك يگوركان موريت توسط دند،ينام يور آالنگ مغنرا كه مغوالن آن را ق هي. سلطانديبرگز

لجايتو مرهون سه شخصيت بزرگ روحاني، ديواني و سپاهي نيرو گرفتن تشيع در زمان سلطان محمد او

رمطاز امير بزرگ مغولي و سومي ديگري ط ،است: يكي خواجه سعدالدين ساوجي كه مدتي وزير اولجايتو بود

روحاني معروف بود. سيد تاج الدين آوجي

ق٧٠٦كه در سال دو موضوع نيز در گرايش سلطان به تشيع موثر بود: يكي فتح گيالن به دست اولجايتو

جمع شيعيان بود افزون شد و ديگري انتخاب تصورت گرفت و از آن پس ارتباط با آن خطه كه يكي از مراكز

سلطانيه به پايتختي كه بر سر راه گيالن و عراق عجم قرار داشت و عراق عجم بيشتر شيعيان ايران را در

سرانجام در سال . ي گرويدن به تشيع دست زدخود جا داده بود. سيد تاج الدين آوجي به تحريك او برا

عالمه حلي دو كتاب در .به تشيع گرويد مطهر حلي نالدين حسن بشيخ جمالوي در حضور ق٧٠٩

تأليف كرد » منهاج الكرامه في باب االمامه«و » نهج الحق و كشف الصدق«اصول عقايد شيعه با عنوان

و به پيشگاه الجايتو آورد.

وزارت )سيدالل جواهر و اجناس نف( شاهيعل نيو تاج الد ،ي همدانفضل اهللا نيدالدي، رشيوجسا ينسعد الد

يبرا تويكشته شد و الجا تويبه اتهام اختالس به دستور الجا يساوج نيسعدالدرا برعهده داشتند. تويالجا

،پاه خراسانپرداخت مخارج س موضوعدر شاهيو عل يهمدان نيدالديخواجه رش انيم اختالفبرطرف كردن

فضل نيدالديالدين عليشاه و امور شرق را به رش تاج بغداد و ...) را به اربكر،ياران، د جان،يامور غرب (آذربا

انيتا پا) و دي(به قتل نرس دينرس اسايبود كه به يلخانيا ريتنها وز شاهيعل نيسپرد. تاج الد ي همداناهللا

.ق)٧٢٤(ماند يباق شيدر سمت خو اتشيح


٣١

:لجايتومهم دوران احوادث

كشته شدن شاهزادگان

. شدند كشته تويبه دستور الجا ،يشورش يو هرقداق شاهزادگان مغول الجايتو پسر عم االفرنگ

انضمام ارمنستان

از دست مغوالن خارج شد. شهيهم يبرا يارمنستان صغر

النيتصرف گ

خارج از صعب العبور و بيشه هاي انبوه،به واسطه وجود معابر زمان نيكه تا ا النيگ نيبه سرزم تويالجا

كشته شد و النيگ ريتسخ نيدر ح تو،يالجا يسپهساالر كل اردو قتلغشاه .دير كشكقلمرو مغوالن بود لش

.ديگرد النيموفق به تصرف گ ق٧٠٦سرانجام در سال توي. الجاشد او گماشته يچوپان به جا ريام

كپك ورشي

مجبور به بازگشت را و كپك يركشكبه خراسان لش توي. الجادير كشكشكپك حاكم ماوراءالنهر به خراسان ل

كرد.

فيطوا نيو سالط لخانانيا انيم ينوشت و به دوست (فيليپ چهارم) فرانسه لوبل پيليبه ف ينامه ا الجايتو

و زيست استيهمواره قصد داشت كه س تويالجا .كردممالك اشاره هيبه اتحاد عل زيكرد و ن ديفرانك تأك

الجايتو هيأتي را به دربار سلطان مملوك اعزام كرد و سلطان مصر نيز با را ادامه دهد. كيبا ممال تيدض

ارسال هيأتي به رياست حسام الدين مجيري و ابن سكري نسبت به ايلخان اداي احترام كرد. الجايتو آزادي

و زننده مصريان را تهديد كرد. زندانيان مغول را از فرستادگان مصر خواست و طبق معمول با كلماتي تند

كيمقابل ممال تياو در موفق ينوشت برا لخانيكه به ا يدر نامه ا سيدوم، پسر ادوارد اول پادشاه انگل ادوارد

داشته است. لخانيموضوع با ا نيدر هم يمكاتبات زيكلمنس پنجم ن پاپكرد. قيتوف يآرزو

را تويالجا بعد از پناهنده شدن به ايران، ،ب طرابلسق قراسنقر، حاكم دمشق و آق قوش، صاح٧١٢در سال

نيسلطان مملوك متقاعد كردند. آنها نتوانستند رحبه را تصرف كنند و مراجعت كردند. بد هيبه جنگ عل

.افتي انيپا هيبر سر تصرف سور كيمبارزه مغوالن و ممال بيترت


٣٢

در سال يلخانيا يبه امپراتور انيگودريو نمعطوف شرق شده بود. الحاق قلمر تويالجا يآخر پادشاه يسالها

خبر عازم خراسان شد. با نيا دنيبا شن تويالجا. ديبه خراسان گرد يق موجب تهاجم سپاه اولوس چغتا٧١٢

به ديخراسان را به پسرش ابوسع تو،يسپس الجا كرد. ينيبه خراسان، دشمن عقب نش يشدن سپاه و كينزد

سونج سپرد. ريام يكاتاب

دوره سرزمين كرمان كه فرمانرواي محلي آن قطب الدين شاه جهان سيورغاميش درگذشته در اين

بود، رسما جزو قلمرو ايلخان شد.

گرداند يرو يشافع ياز مذهب سن يمطهر حل نيو جمال الد يآوج نيتاج الد ييبه راهنما تويالجا

. وستيپ يعشر ياثن انيعيمغول به ش لخانيا نيو به عنوان اول

داشتند. تيدخالت و فعال يدر امور مملكت مايمستق انيعيش تو،يالجا نزما در

ها متداول گرديد.به بعد روي سكه» اولجايتو«از زمان راشديننقر نام خلفاي

ماشت.گدر قلمرو خود انيعيابوالفضل را به عنوان منصب نقابت ش نيتاج الد ديس تو،يالجا

ها به خربنده يسن يبه خدابنده و از سو انيعيش ياز سو عيتش نييبه آ ليبه لحاظ تما تويالجا

.ملقب شد

يا بغداد تنها چم چمال ايبه نام سلطان آباد چم چمال يتختگاه دوم ستونيكوه ب يدر پا تويالجا

نيز نيرد. مسجد جامع وراموبر آ كوچك و در كنار نهر ارس شهري ديگر به نام سلطان آباد الجايتو

است. تويااز آثار دوره الج

امور زنجان، يهمدان نيدالدياز جانب رش تو،يمورخ معروف، در زمان سلطنت الجا يمداهللا مستوفح

ابهر و طارم را عهده دار شد. ن،يقزو

برد و دست به كار انيرا به پا يغازان خيكتاب تار نينخست نيدالديبود كه رش تويبه اشاره الجا

. دينوشتن مجلد دوم گرد

امام زمان (عج) است، به بتيكه در مورد غ »نهج الحق و كشف الصدق«ثر خود به نام حلى ا عالمه

كرد. عنوان تحقه به الجايتو تقديم

شد ولي » خواهان صلح جهاني«اولجايتو نزد پاپ و سالطين فرانسه و انگليس سفرايي فرستاد و

دول اروپايي به او جواب منفي دادند.

پايان حيات الجايتو به وي توصيه كرد كه به مكه لشكركشي و مقابر حميضا بن ابي نماء المكي در

ابوبكر و عمر را ويران كند. تنها مرگ الجايتو از اين مسئله جلوگيري كرد. يخلفا


٣٣

)ق٧٣٦تا ٧١٦( ديابوسع

وي ت.. او ابتدا تحت اتابكي امير سونج قرار داشبعد از اولجايتو، فرزندش ابوسعيد بهادرخان به سلطنت رسيد

به سپاهش، يامرا انيبه علت سركوب فتنه و طغ ديابوسع آخرين فرمانرواي حقيقي ايلخاني دانست.را بايد

وي نام مذهبي عالءالدين داشت. بهادر ملقب شد.

نيناصرالدسپس .شاه گيالني داديالدين علاهللا و تاجابوسعيد نيز وزارت را توأمان به خواجه رشيدالدين فضل

ه مقام وزارت باز فرزندان خواجه رشيدالدين يهمدانمحمد خواجه غياث الدين و صائن) نيالد عادل (ركن

ساخته شده است. الدين توسط تاج» مسجد جامع تبريز«ابوسعيد دست يافتند.

:بوسعيددوران امهم حوادث

)سوري( ساوريحمله

به شرق و و سر به شورش برداشت ابوسعيد و در عهد ق ٧١٨در يي و حاكم ماوراءالنهرشاهزاده چغتا ساوور،ي

شكست خورد و كشته شد. يحمله كرد؛ ول رانيا شمال شرق

مورتاشيت انيطغ

را ديسپاه ابوسع ييراالمرايام زمان نيدر ا رچوپانيچوپان بود. ام ريو پسر ام ريصغ يايحاكم آس مورتاشيت

و آخرالزمان داد يو به خود لقب مهد دكر اميق ق٧١٢ها در سال يبا كمك مصر مورتاشيبرعهده داشت. ت

) ايارتنا (ارت ريبه ام ريصغ يايآس التياداره ا دياو سركوب شد و از جانب ابوسع شورش .ادعاي مهدويت كرد

سپرده شد.

رچوپانيكشته شدن ام

ندان العاده داشت و او و خاندانش گرداننده اصلي امور بودند و تيمورتاش يكي از فرزامير چوپان قدرت فوق

. امير حسين فرزند ديگر حكومت شيراز و دمشق خواجه فرزند سوم، شخص اول اميرچوپان حاكم روم بود

قرار ديمورد سوء ظن ابوسع ،تويبا زنان حرم الجا وي به بهانه ارتباطكه رچوپانيامدربار به شمار مي رفت.

كرت حاكم هرات او را نيالد اثيغملك يبه هرات پناه برد؛ ول يلخانيا خان استيگرفته بود، از ترس س

و چون بعد از اطالع از قتل پدر به پناه سلطان مملوك رفت مورتاشيت فرستاد. ديكشت و سرش را نزد ابوسع


٣٤

سلطان مصر مي پنداشت، كه تيمورتاش قصد رقابت با وي را دارد، او را به زندان افكند و به فرمان ابوسعيد

ق).٧٢٨(به قتل رساند

جستاناستقالل گر

جدا شد. يلخانيو از قلمرو ا ديگرجستان به استقالل رس

استقالل فارس

را از قلمرو التيا نياكه به حكومت فارس منصوب شده بود، معروف به طمطاح، نجويمحمود ا نيشرف الد

.و فارس را كشوري مستقل خواند جدا كرد يلخانيا

يطغا نيشورش نار

ق با ٧٢٩ در شد. كشته زين يم خراسان بود. شورش او سركوب و خود وحاكبعد از امير چوپان، طغان نينار

ق ابوسعيد، امير شيخ علي ٧٣٠در سال رفت. نياز ب ديدوره ابوسع ييخطر جدا نيآخر ،يطغا نياعدام نار

پسر اميرعلي قوشچي را به حكومت خراسان فرستاد.

دشت قپچاق كه به دربند حمله كرده بود، در حين جنگ با ازبك، خان قراباغ هيق در ناح٧٣٦در ديابوسع

با مرگ وي نه تنها رشته سلطنت اعقاب هالكو گسيخت، بلكه عمال دوران سلطنت مغوالن در .افتيوفات

ايران نيز پايان يافت.

به قتل تويو به اتهام مسموم كردن الجا ديبه دستور ابوسع ي همدانفضل اهللا نيدالديرش

او را از قبر درآورد و در گورستان ياستخوان ها يگوركان موريپسر ت اهرانشيم . بعدهاق)٧١٩(ديرس

دفن كرد. انيهودي

آمد. رانيبه ا يلخانيا ديدر زمان ابوسع يياروپا احيس كياودور

بر عهده لخانانيدر دوره ا ريكه اعزام سف يبه مصر فرستاد در حال يريچوپان استثنائا سف ريام

فرمانروا بود.

سده نهم هجري نظير ظهيرالدين مرعشي و دولتشاه سمرقندي ابوسعيد را رعيتنويسندگان -

ترين پادشاه مي خوانند. دوست

از يعبدالرزاق كاشان نينهادند. كمال الد اديرو به ازد شيعرفا، متصوفه و دراو د،يعهد ابوسع در

.است يلخانيا ديمعروف عهد ابوسع عرفاي


٣٥

هستند. ه دفنيسلطانيتو در اجو ال أبوسعيد

حمله كرد. لخانانيا نيازبك، خان دشت قبچاق، به سرزم د،يبعد از مرگ ابوسع

بود. يلخانيا ديمصر، معاصر با ابوسع يالملك الناصر سلطان مملوك

الناصر، سلطان مصر در خطبه خوانده شد و بر سر منابر او را دعا نام ابوسعيد، پس از نام الملك

كردند.

كرد. ريدا هيدر سلطان يا سهيكن ،ياپ ژان دوازدهم با صدور حكمپ د،يدر دوره ابوسع

ايلخانان آخر

ق)٧٣٦( اگونپار

قدرت را در دست يو در هر گوشه و كنار خاندان دياز هم پاش لخانانيا يامپراطور د،يبعد از مرگ ابوسع

انيريجال دودمان رانيو در غرب ا انيدودمان مظفر رانيل كرت، در مركز اآگرفته بود. در هرات دودمان

رساندند و خواجه يلخانيا بهرا به نام ارپاگون از شاهزادگان يكي يلخانيكسب كردند. بزرگان ا ياديقدرت ز

كه در جنگي در د،يابوسع ييداحاكم بغداد و پادشاه، يعل يمحمد وزارت او را عهده دار شد؛ ول نيالد اثيغ

. برداشت يلخانيرا به ا دوينواده با ي،موسوي .قتل رساند بهرا رشيرخ داد، ارپاگون و وز ق٧٣٧سال

ق)٧٣٦( خان يموس

به دنيرس در از شاهزاده محمدخان يلكانيبزرگ ا رحسني. امديرس يلخانيپادشاه به ا يعلامير او توسط

سپاهوزارت وي را خواجه جمال الدين بن تاج الدين علي شرواني عهده دار بود. كرد. يم تيسلطنت حما

جنگ نيهم قرار گرفتند. در ا يرو رودر »غتاالنوشهر «در جنگ ق٧٣٦و محمدخان در سال خان يموس

.ديپادشاه كشته شد و محمدخان به سلطنت رس يعل

ق)٧٣٨تا ٧٣٦( محمدخان

امير حسن، وزارت ايلخاني را به داماد خواجه رشيد، يعني . ديبه قدرت رس يلكانيحسن بزرگ ا رياو توسط ام

جالل الدين مسعودشاه اينجو و دخترزاده او خواجه محمد زكريا واگذاشت. امير

ق)٧٤١تا ٧٣٩( ساتي بيگ


٣٦

به سلطنت يچوپانحسن كوچك تيزن بود كه با حما لخانيا نيو آخر نيو اول يلخانيا ديدختر ابوسعاو

خيتار نيودند. از اوزارت او را عهده دار ب شاهيمحمد عل نيالد اثيو غ يديرش يخيش ني. ركن الدديرس

ند.داشتبا هم يديشد يها حسن بزرگ و حسن كوچك جنگ

و شالوده ديمستقل گرد يخود پادشاه مور،يبه بغداد منهزم شد و بعد از عزل جهان تبعدها حسن بزرگ

.دافكن يرا پ يريدودمان جال

براي مدتي به قدرت و طغا تيمورخان بعد از ساتي بيگ مدعيان ديگري مانند شاه جهان، سليمان خان

ق) در خراسان ادعاي ايلخاني كرد و به سمت آذربايجان حركت كرد ٧٥٤تا ٧٣٧طغا تيمورخان (رسيدند.

اما از امير حسن ايلكاني شكست خورد و به خراسان و گرگان بسنده كرد.

ق) ٧٥٦تا ٧٤٤( عادل انوشيروان

يلخانيبه مقام ا يچوپان اشرف عادل توسط ملك نرواي. انوشديرس يلخانياست كه به مقام ا يفرد نياو آخر

ك، يب يجان .زدند يبه نام او سكه م يانپچو اردارانيحضور داشت كه اخت ياسم لخانيبه عنوان او ديرس

عاقبت انوشيروان معلوم برد. نيرا از ب يلخانيا دودمان شهيهم يحاكم دشت قبچاق با كشتن ملك اشرف برا

نيست.


٣٧

ن و ايلخانانمغوالدوره اصطالحات

امير اولوس: از مأموران برجسته نظامي

عامل: جمع كننده ماليات، حاكم

شاهزاده ،فرزند ،اوغول: پسر

): پادشاهلكي(ا كيليا

ابواب البر: مؤسسه خيريه

بكي: كاهن، جادوگر

قرار گرفتن تيشدن: تحت تابع ليا

فرع: مالياتهاي اضافي

اغتم وانيد استي: ريتكچيالغ ب

يلخاني: سركرده شمنها در دوره ايگيب

ايداجي: وكيل خرج، متصدي غذا

خدمه سي: رئيچرب

ردستيز ،): تابعليال (ا

كوچ: خدمت نظامي

كند: شهر

(جبغو ): شاهزاده بغوي

مكس: ماليات غير مستمر و عوارض

زدواج شاهزاده) گرفته مي ماليات خاصي بود كه به منظور تأمين مخارج فوق العاده (مانند هزينه ا :عوارض

شد.


٣٨

مغوالن يمشورت ي: شورايلتايقور

درآمد مي خواندند و گاهي كلمه خاصه بر آن مي افزودند. » اينجو«را به زبان مغولي ي: امالك سلطنتنجويا

ها نيز تمغا نام نام داشت، جمع آوري مي شد. ماليات شهرنشين» تمغا«اين امالك در صندوق مخصوصي كه

دارد.

ؤامره: سندي كه در آن مبلغ مقرر و هزينه مخارج نوشته مي شد. م

سپاه ي: واحد صد نفرغوني

قل: قسمت ميانه سپاه

ر: قسمت راست سپاه غ ونرب

ر: قسمت چپ سپاه خون غدسا

سپاه يواحد هزار نفر غان: منگ

اربن: واحد ده نفري سپاه

سپاه ي: واحد ده هزار نفرتومان

ي ماليات از روي ميزان محصولمقاسمه: ارزياب

چتردار :يسكورچ

تعهدنامه ، گرفتن از شاهزادگان عتي: بلكاموچ

ارتاق: شراكت تجاري

مالياتي بود كه رعايا بايد به هنگام ورود ايلخان و اعضاي ترغو، ، به تركي ياجبار شكشيو پ اي: هدايساور

فرا رسيدن برخي اعياد به آنان هدايايي كه ميزان آن خاندان وي و يا اعيان و زمينداران محلي يا به مناسبت

ثابت بود پرداخت كنند.

انيركفرمانده كل لش ،يگيگلربيب

قرق: شكارگاهها و يا مراتع مخصوص سلطنتي


٣٩

سواره سپاه ي: واحدها كيچر تويمر

سپاه ادهيپ ي: واحدهاكيچر يبوغان

روز يكچياود: كش ترق

شب يكچي: كشود ةكب

ع كننده ماليات محصل: جم

: مراقب چراگاه گوسفندان ياختچ

، مالياتي بود كه مغوالن براي نخستين بار متداول ساختند و از كليه اشكال تجارت و تمغا: ماليات شهرها

حرف شهري دريافت مي گرديد.

مالكانه: رسومي كه كشاورزان به مالك مي دادند.

زاد شدهآ تيخان: رعدر

سپاه : سرداران برجستهنوكور

نمر، نمري: ماليات هاي فوق العاده

هدخانوا ،: خاندانابك

ريسف ،ياسي): مأمور سيلچي(ا يالچ

قالن: ماليات غير منظم، بيگاري

نزل: به تركي قنلغه تكليف جا دادن پيكها، امرا و ... در خانه هاي خويش و پذيرايي از آنان بود.

قلمرو ،نيزم ،: مردماولوس

از بازرگانان يعضو دسته ا ،كي: شراورتك

صاحب ديوان: وزير اعظم، وزير امور مالي

رسان دولت امي: پراياو خوال


٤٠

: مزه كننده غذا بكاول

كوتوال: قلعه بان

ني: سفره چيباورچ

حاكم ،سردار ،): آقايكب( بگ

جامگي: مستمري و نانپاره

: شاهزادهنيتگ

آسمان ،عرش ،: خدايتنگر

نواع مختلف دبير رسمي بيتك: محاسب عايدات، ا

حاجب: پرده دار

شماره: آمار

رومنديبوكو: ن

ي: قاضيغوچير

سوسون: سيورسات و تداركات

اوچى: پاسداران خيمه خان

ي: لباس دار و كفش دار سلطنتيخبچچ

تبغور: ماليات سربازان به منظور خدمت در ثغر

وردن: ضبط و مصادره كردنآدر نجويبا

شده يسي: سند پاك نواضيب

بان دهيد ب،قراول: مراق

توقيع: فرمان سلطنتي، منشور


٤١

زبان اردوها به ني. به ازدنديگذراندند و اردو م يم يمختلف يو قشالق را در جاها القيي: مغوالن، ورتي

.گفتند يم ورتي ،يمغول

شد. يگرفته م يمحل يشبه سپاه يروهايو ن ايبود كه معموال از رعا ياتي: مالكيچر

قراوالن و نگهبانان خاصه خانان مفول ،ي: گارد سلطنتيكچيكش

اتيدر وال يرك: فرماندهان لششحنگان

تيول: واگذاري زمين يا عايدات

دام اتيمال ،شدي گرفته م رياز عشا يلخانيكه در دوره ا ياتي: تنها مال(قپچور)قبچور

فه اصلي باسقاقان اصوال نظارت بر قلمرو ، وظيشحنگان ،اتيعامالن مال ،اتيمال يقان: مأموران جمع آوراباسق

شاهان دست نشانده بود.

عهده داشت. كرد و كار رونوشت اسناد را بر يكار م وانيهزاره: در د ريام

ق، جويني تمغا را متداول ٦٧٥در سال كه مغوالن متداول كردند. ياتيمال نيمد و نخستآبر در اتيتمغا: مال

كرد.

شهرها اتي: محاسب مالانيتمغاچ

اخراجات (هزينه): به گروهي از مالياتهاي اتفاقي و دايمي اشاره دارد كه رعيت براي تأمين هزينه مأموران به

هنگام سفر در واليت آنان مي پرداخت.

يوت: طاعون گله

كردند. يآن مهر م لهينشان دولت كه اسناد را به وس نيتريتمغا: عال آل

به او، يانتخاب مقام مناسب جهت ييالق و قشالق خان مغول و حواش يمنصب برا ني: عهده دار ا يورتچي

.مراقب اردو ،كرد يكار انتخاب م نيا يرا برا قيال يكرد و منازل ياطراف سفر م

بودند، نموده يكمك يكرده و در موارد سخت يخدمت شانيرا كه به ا يمغول، كسان ني: سالطيشيورغاميس

گفتند. يم يشيورغاميس شانيو به اصطالح به ادادند يمورد نوازش مخصوص قرار م


٤٢

لخانانيبلند مرتبه و ا يمجلس استنطاق متشكل از امرا ،ة دستگاه كشوري مغوالنمحكمتنها غو): ري( ارغوي

را يدعو نيو ا خواندنديم ياو را به مرافعه و دعو شد،يم نياز عمال ظن يكيبر مغول كه خان يوقت ،مغول

كرد. يم يدگيبزرگان مغول رس انيمحكمه به اختالف م نيا ند.ديناميغو مري

امير يارغو: اميري كه در غياب ايلخان در رأس يارغو قرار مي گرفت.

بهره دادند تا از محصول آنها يم يو امالك ي: مغوالن به خادمان و از جان گذشتگان خود اراضورغاليس

ورغاليس يشد، به مغول يمنتقل م زيرثان شخص نبود و به اعقاب و وا ينوع امالك كه مرحمت نيبرند. اب

گفتند. يم

- يم انيلچيو ا انيرككه مغوالن بر سر راه تجار و لش ييمنازل و كاروانها ،يپست يستگاههاي): اامي( مي

ساختند.

علوفه: سيورسات، علف، مالياتي كه براي تهيه علوفه مأموراني كه از دهات عبور مي كردند، وصول مي شد.

و قراقورم بود. يختا انيكه مخصوص قاآن و رابط م يپست ستگاهي: امي نينار

ميمقرب و ند ،كه مورد اعتماد خاص فرمانروا بودند ي: افرادناقيا

زوائد: مالياتهاي فوق العاده و اضافي

كردند؛ البته آن دسته از يم ادداشتيمغول سخنان خان مغول را سندگانيبلك): نو - قيلي(ب كيليب

و بعد ادداشتيقسم از سخنان كه در زمان خان مغول نيداد. ا يول اجازه ثبت مغكه خود خان م ينسخنا

گفتند. ي(بلك) م كيليشد، ب يم يشد و به عنوان مكمل قانون نگهدار يم نيو تدو يمرگش جمع آور از

كه معموال از شاهزادگان خاندان مغول بودند. ي): اشراف سپاهني(نو انينو

.شدند يقراول محسوب م شيكه در جنگها پ ياز نخبگان جنگ يعده هزار نفر كيمعني مبارز، به: بهادر

خاندان و محاكمه مصون بودند، حق ازدواج با دختران اتيترخان ها از مال ي،ركاشراف لش ،: اشرافترخان

ترخانها ن ازكه سه ت ياز هنگام ،فرمانروا شوند مهيخبر وارد خ يتوانستند ب يرا داشتند و م يسلطنت

طرح شده بود را كشف كردند، وارد طبقه اشراف شدند. زخانيكه بر ضد چنگ ياتوطئه

جان مالك يكه ارباب حت يمتعلق به ارباب بودند؛ به طور يو انسان يكه از نظر اقتصاد يتيبوغل: رع اوتله

دسته بودند. نيجزء ا زين يجنگ رانيخود را آزاد كند. اس يايتوانست رعا يآنها بود. ارباب م


٤٣

دست شهر به يرانيكردند تا مانع از و يم ميشهر به خان مغول تقد كيكه مردم ييشكشهايو پ اي: هداترغو

مغوالن شوند.

فروش اجباري محصوالت به خزانه به بهاي بسيار ارزان و خريد كاالهاي انبارهاي دولتي به قيمت :طرح

گران بود.

بودند. يشاهزاده مغول ايخان كي رهيكه از ت يا و كساناروغ او: مجموع فرزندان و اقرب

يشاهزاده مغول ايو مردم مطيع تحت امر خان ايو رعا فهياولوس او : طا

و چوب مثل پر كردن خندق ها و آوردن سنگ و يرنظاميغ يكه از آنها در كارها رمنظميغ انيرك: لشحشر

بودند. رانينها از اسشد و اكثر آ ير استفاده مكلش يبانيتداركات و پشت

غالمان در آنجا قرار داشت. ير مغول كه محل زنان و اطفال و چادرهاكاز لش ي: قسمتاغروق

چ مي كردند.اجبارا كو زيآنها ن كرد،ي كه در خدمت ارباب بودند و چون ارباب كوچ م يتيخاقان بوغل: رعاو

كركشي ها. قالن: ماليات بر مستغالت، مخارج امراي لشكر در سفرها و لش

يبه كارگزاران حكومت نيدستورات سالط ي،سلطنت ي: نامه ها و فرمان هاغيرلي

قورچي: پاسداران شخصي خان مغول كه به تير و كمان مسلح بودند.

است انيحيمس يبرا ي): نام مغولونياركوت (ارك

شود. يمغول گفته م يدر امپراطور جيطال و نقره را يها بالش: به سكه

، اسناد و احكام سلطنتي. شد يكه از طال و نقره و چوب ساخته م يزا): لوح فرمانئا(پ زايپ

شد. ير از مواجب صاحبان مشاغل كسر مككمك به لش يكه برا يا : مساعدهراقيكوك

شد. جاديا لخانانيبهبود وضع اسلحه سازان در دوره ا يكه برا يواني: دمسماس

مغولي شلتاق - (جمع عربي كلمه تركي شلتاقاتضع مي شد به آنها برخي مالياتها توسط زمامداران محلي و

(شنقصه، مترادف استقصاء، كوشش تمام كردن، تا آخر بيرون شناقصبه معني بهانه براي مطالبه به زور) و

كشيدن)، گفته مي شد.


٤٤

:لخانانيادرباره ييها نكته

سعد بن زنگي بن مودود از خاندان هنگامي كه مغوالن به ايران حمله كردند، مظفرالدين ابوشجاع

آخرين فرمانرواي سلغريان در فارس، آبش دختر سعد دوم بود. سلغريان در فارس سلطنت مي كرد.

با بركناري وي آن سرزمين تحت حكومت باسقاقان مغول قرار گرفت.

.همزمان با حمله مغوالن به ايران در هرمز جهانشاه از خاندان تورانشاه سلطنت مي كرد

گيالن تنها منطقه ايران بود كه مستقل ماند. تنها الجايتو بود كه پس از پيروزي هاي مقدماتي

تخليه كرد و فرمانروايان گيالن براي حفظ و منطقه را تسخير كرد و كمي بعد ناگزير منطقه را ترك

مل نمودند. قلمرو خود قبول كردند خراج بپردازند و حداقل تا هنگام مرگ الجايتو به تعهد خود ع

.لقب جانشينان چنگيز، قاآن كه در معني برتر از خان است، به كار مي رفت

نام داشت. تومان لخانان،يواحد پول ا نيتر ارزنده

بود. ناريد لخانانيواحد مسكوكات در زمان ا نيمتداولتر

گفتند يو ممالك وابسته به آن را اولوس ارگون (نتغ) م رانيا نيسرزم مغوالن.

و اگر برد يپسر، ماترك پدر را به ارث م نيبود كه كوچكتر نينزد مغوالن ا يحقوق ياساس اصل

و به فرمانروا تعلق نداشت. ديرس يم انينوايبه ب اينداشت، ارث او به خدمه و يوارث يا مرده

بود ييبه مذهب بودا ياز مذهب شمن دنيمغوالن، گرو نيد يرسم رييتغ نينخست.

كرد. يم ييخراسان فرمانروا التيبل از به تخت نشستن، در اخان مغول ق عهديول

قرار داشت. هياروم اچهيشاهو در در رهيمغوالن در جز يمركز خزانه

والن، شاه آنجا را غبه دست مغوالن به زور اسلحه فتح شد، م يوقت گر،يد االتيگرجستان بر خالف ا

كسره مسلط شوند. مغوالن هيچ گاه نتوانستند بر اين منطقه يعوض نكردند.

حاكم مغول ارمنستان بود. نينخست ان،يارسالن نو

و ي. سحر و جادوگردنديپرست يم زيرا ن يفرع انياعتقاد داشتند؛ اگرچه خدا گانهي يمغوالن به خدا

بود. جيمغوالن را انياحضار ارواح در م

معاف اتيرداخت مالاز پ لخانانيدر قلمرو ا گر،يد انياد ونيبر خالف روحان يهودي يها نيراب

نبودند.

ديبه اوج خود رس لخانانيو ا انيدر دوره سلجوق ران،يدر ا يگر كوزه.


٤٥

محصوالت زمين هاييبود كه طبق آن يموظف به نظارت بر قانون لخانان،يخالصات در دوره ا واندي

د.رياز آن به دولت تعلق گ يمينصف گردد و ن ستيبا ياقوام مغول بود م ورتيكه جزء

ضروري دبه فرمان قاآن در موار نيو همچن ديجد يدر هنگام انتخاب فرمانروا يلتايجلس قورم

شد. يم ليتشك مهمبحث در مورد مسائل براي

شد. يگفته م يبخش ،ينيو چ ييو دانشمندان بودا رانيبه دب لخانانيدر دوره ا

مغوالن وارد اروپا شد لهيبار به وس نيبودا نخست نييآ.

بردنديخود ستاره داود را به كار م يها سكه يرو بر لخانانيا .

كه سهرورديهبعد از هجوم مغول در اوايل قرن هفتم دو سلسله بزرگ صوفيه ظهور كردند: يكي

.الدين كبري، منسوب به شيخ نجمكبراويهالدين سهروردي و ديگري منسوب است به شيخ شهاب

ند و مي گويد كه هر دسته از پيشه وران رئيس و ابن بطوطه از اصناف ايران قرون وسطي ياد مي ك

كسوتي براي خود انتخاب مي كنند كه او را ال كلو (كلوي) مي نامند.پيش

و تأسيس يبيصل يجنگها جينتا ا،يبا آس ترانهيمد يايممالك مجاور در يحجم بازرگان شيافزا

چون حمله يحادثه بزرگخود و ظهور ياجداد خيبه حفظ تار لخانانيمغول، عالقه ا يامپراطور

بود. انيموريو ت لخانانيدر دوره ا يسينو خيتار شرفتياز عوامل پ مغول،

اقسام قديم مالكيت فئودالي كه از ديرباز مورد قبول فقه اسالمي بود در دوره ايلخانان نيز ادامه

ترادف مغولي اراضي دولتي (ديواني)؛ اراضي خصوصي ايلخان و اعضاي خانواده او (خاصه، م -١يافت:

اراضي ملكي خصوصي (ملك). -٤اراضي نهادهاي ديني و عام المنفعه (وقفي)؛ -٣انجو)؛

ماليات سرانه جمعيت) و سنن ايراني -نظام مالياتي مغول از روشهاي فاتحان (قدري متأثر از چين

كهن بود.

قپچور به وجود آمد. بود. در عهد مغول ماليات ماليات ارضييا خراجپيش از مغول، ماليات اصلي

قپچور در ابتدا ماليات چراگاهها بوده است. معني فني آن عبارت بود از يكي از هر صد رأس دام يا

يك درصد.

نمي شد، محل نامزد شده بود انتخاب يكه از جانب شاه قبل يشاهزاده ا وستهيپ ،يلتايدر قور

قوريلتاي لحبه م يلخانيان اوجود نداشت، سرعت ورود نامزد يلتايقور ليتشك يبرا يمخصوص

يل تشك يلتايقبال معلوم بود، بازهم قور جهيكه نت يمؤثر بود و در صورت اريسلطنت آنها بس يبرا

شد. مي


٤٦

شد يدو حاكم منصوب م التيا كيدر يگاه، عنوان حاكم داشتند االت،يدر ا لخانيا ندگانينما.

دوب يمنصب ظاهر نيو ا شديز افراد داده ما يبه بعض يبه عنوان مقام افتخار يحكومت گاه منصب

ر هر ايالت د .داشت بيداشتند كه عنوان نا يحكام اغلب قائم مقام االت،يدر ا .نداشت يو فرد قدرت

برجسته ترين مأموران مالياتي در اياالت .بود بينا فياز جمله وظا ينظم و آرامش عموم حفظ

كردند. يم رييتغ االتيو هم نواب ا حكامآمد يمر كا يرو ديجد يكه خان يهنگامها بودند. نايب

اقوام به نيآوردند. ا ديرا پد ييايبر تخارها غلبه كرده و تمدن آر يدر تركستان شرق غوريتركان او

غوريرفتند. تركان او ياقوام ترك به شمار م نيمتمدن تر ليدل نيو به هم دهيگرو يمانو نييآ

.دندياهل تمدن را برگز ناياز اد يكيبودند كه يتركان نينخست

در بغداد قرار داشت. لخانانيدر دوره ا انينسطور سيرئ مركز

مغول معاصر بود. لخانيبا هفت ا ،ينسطور يسايكل قيسوم) جاثل يماركوس (جبلها

بود. نيمغرب زم يحيمس يبا كشورها لخانانيارتباط ا يعامل برا نيمذهب مهمتر

ط مغوالن تسخير نشد و سالطين آنها با قبول پرداخت در ميان ممالك اسالمي سه قسمت توس

خراج مانع از حمله مغوالن شدند: جنوب ايران، بالد روم، هندوستان غربي.

داده » نايب«ق حاكمان اغلب قائم مقامي داشتند كه به وي عنوان ٦٩٤در اياالت به خصوص تا سال

شود. النهرين ديده ميا در خراسان و بينوجود داشته باشد، تنه» وزيري«مي شد. اين كه در اياالت

-نواب اغلب از ميان افراد خانواده هاي ايراني، و نه از اشراف مغول، انتخاب مي شدند. در دوران زمام

داري غازان و جانشينان او منصب نيابت تقريبا از بين رفت. باسقاقان نيز بعد از غازان ديگر به چشم

نمي خورند.


٤٧

ولدين در عهد مغ

مورخان سني سقوط خالفت عباسي و مرگ المستعصم را فاجعه اي كيهاني قلمداد مي كردند. سعدي دو

خليفه سروده است. گقصيده در سو

نخستين بار جمال الدين محمد بن سالم حموي از مردم سوريه اندكي بعد از سقوط بغداد، مقايسه اي ميان

سخن مي گويد. » ه فرنگانخليف«پاپ و خليفه داشت. او از پاپ به عنوان

ابن خلدون در سده هشتم پذيرفت كه پس از نيستي حكومت عرب، از خالفت چيزي مگر نام نماند. نسفي و

طول كشيد. (ع) ابراهيم حلبي عقيده داشتند كه خالفت تنها سي سال، يعني تا مرگ علي بن ابي طالب

چنگيز و اوگداي شمني مذهب بودند. گيوك تهاجم مغول جماعات غير اسالمي ايران را تقويت بخشيد.

گرايش به مسيحيت داشت. منگو نسبت به مسائل ديني بي تفاوت بود و قوبيالي آيين بودايي اختيار كرد و

مغوالن هالگو نيز نسبت بدان دين تمايالتي نشان داد. آيين بودا در پادشاهي غازان نفوذ بيشتري يافته بود.

ند، اگر چه گاه گاه به وجود خدايان فرعي نيز در كنار خداي يگانه معتقد بودند. به خداي يگانه ايمان داشت

آنها هيچ گاه نكوشيدند كه دين خاصي را بر رعاياي خود تحميل كنند.

هالكو به مسيحيان اجازه داد كه ناقوس هاي كليسا را به صدا در آورند و خود در مراسم عبادت آنان شركت

به نام پدر و پسر و روح «حتي فرمان ضرب سكه هايي را دادند كه بر روي آن عبارت كرد. اباقا و ارغونمي

و عالمت صليب نقش شده بود. » القدس

مسيحيت نستوري نيز در ميان زنان خاندان ايلخانان رواج داشت. احمد تگودار و الجايتو در كودكي مسيحي

مانند سعدالدوله وزير ارغون تقويت شد. سعدالدوله بودند. موقعيت يهوديان با دست يافتن به مشاغل اداري،

اعالم كرد چنگيزخان پيامبر بود. او مي گفت ارغون بايد كعبه را به بتخانه مبدل سازد.

ق غازان در فيروزكوه در حضور شيخ صدرالدين ابراهيم حموي به آيين اسالم درآمد و نام اسالمي ٦٩٤در

ان تگودار اسالم پذيرفته و نام احمد اختيار كرده بود، اما اسالم وي محمود بر خود نهاد. پيش از وي ايلخ

شخصي بود و پيامدي نداشت. غازان درباريان را واداشت كه به آيين اسالم در آيند و به تعقيب و آزار

بوداييان و پيروان اديان ديگر پرداخت.

ا نوعي مسافرخانه بودند كه در آنها از اعقاب غازان در برآوردن دارالسياده اهتمام مي ورزيد. اين دارالسياده ه

پيامبر به رايگان نگهداري و پذيرايي مي شد. الجايتو جانشين وي، تحت نفوذ تاج الدين آوجي مشهدي و


٤٨

ق موافقت كرد ٧٠٧را دوباره مقرر كرد و در سال جزيهوي جمال الدين مطهر مذهب تشيع اختيار كرد.

قبول اسالم مجبور كنند. مردم ارمنستان و گرجستان را به

ژوئن ويل مورخ فرانسوي گزارش مي دهد كه مغوالن خود را در برابر مسيحيان مسيحي و در برابر

مسلمانان، مسلمان قلمداد مي كردند.

ابوسعيد جانشين او مذهب سني داشت. اين تغيير مذهبها را بايد به فعاليتهاي واعظان و مبلغان منتسب

نان ايران، حتي در دوره هاي مغول و ايلخانان سني مذهب باقي ماندند. دانست. بيشتر مسلما

اختالف ميان علماي حنفي و شافعي نيز يكي از داليل گرويدن الجايتو به مذهب شيعه بوده است.

در دوره مغول و ايلخانان كالم شيعه اماميه تثبيت گرديد. دو تن از نمايندگان برجسته انديشه شيعه در اين

نصيرالدين طوسي و شاگردش عالمه حلي بودند. نصيرالدين يكي از بنيادگذاران كالم شيعه اماميه بود. دوره

در روزگار تهاجم مغول دو طريقه نفوذ غالبي در ايران داشتند: يكي كبرويه در مشرق و ديگري سهرورديه در

جالل الدين بلخي مؤسس مغرب. تصوف رفته رفته به عرفان مبدل گشت. نمايندگان برجسته آن عطار و

طريقه مولويه بوده اند. مثنوي معنوي و ديوان شمس موالنا جالل الدين دو نمونه از بهترين آثاري مي باشند

كه نبوغ ديني ايران به بار آورد.

شيخ نجم الدين در رخنه و نفوذ روزافزون تشيع در تصوف ايراني، مكتب كبرويه اهميت خاصي داشت.

ق در تهاجم مغول كشته شد. وي مذهب سنت داشت ٦١٨زرگ صوفيه خوارزم بود و در خود پير ب كبري

ولي نسبت به شيعه نيز تمايل مي ورزيد. بعدها آموزه صوفي با شيعيان دوازده امامي همساز و موافق گشت.

سه جنبه ميان همه خلفا تنها علي در هر شيخ عالءالدوله سمناني از مشايخ طريقه كبرويه در قبول اينكه از

به كمال رسيده بود به مذهب شيعه نزديك گرديد. -خالفت، وراثت و واليت -امامت

جوريه در -غير از طريقه كبرويه كه گرايشهاي شيعي داشت طريقه هاي ديگري نيز مانند سلسله شيخيه

آوردند و بودند. سنيان وي را به قتل شيخ خليفهخراسان نمونه تصوف شيعي بود. شيخيه خراسان اتباع

جانشين وي به جنبش خصلتي بخشيد كه به طور محسوسي صبغه شيعه حسن جورييكي از شاگردانش

ق گرفتار شد و ٧٣٩داشت و در عين حال نظامي بود. آنها سپس به سربداران پيوستند. حسن جوري در

كمي بعد درگذشت.


٤٩

شود. وي يك دولت شيعي كوچك آميزه نظامي گري در جنبش اتباع ميرقوام الدين مرعشي نيز ديده مي

پي افكند. مرعشيان خانداني از سادات بودند كه نسب آنان به علي بن زين العابدين مي رسيد.

صفويان بودند. مؤسس آن شيخ صفي الدين اردبيلي شاگرد شيخ زاهد گيالني بود. ،گروه ديگر صوفيان

موسوم به محمود در دوره فرمانروايي »صانع غربالي«جنبش » مزدكيه«از جنبشهاي غالي يا متهم به

اوگداي در روستاي تاراب نزديك بخارا بود. او بر بخارا دست يافت. با مرگ وي مغوالن بر بخارا مسلط شدند.

در صدد » مزدكي«الفرنگ، پسر گيخاتو، كه به تشويق يكي از فرق اجنبشهاي مزدكي در توطئه شاهزاده

رد نقش مهمي داشتند. رهبر اين فرقه به گفته رشيدالدين پير يعقوب برآمد تا زمام حكومت را به دست گي

باغباني بود.

اين دوره شاهد پروبال گرفتن -١دوره مغول به داليل متعدد در تاريخ ديني ايران اهميت زيادي دارد.

و مذهب شيعه به عنوان پي آمد سقوط خالفت عباسي بود و اين امر با تخفيف اختالف ميان شيعه و سني

پاره اي از جنبشهاي صوفي و شيعي با تشكيالت نظامي -٢پيدايي تمايالت شيعي در ميان متصوفه بود؛

تصوف، خصوصا گرايشهاي عقيدتي آن پيشرفت شايان - ٣شكل گرفتند كه پيشگامان جنبش صفوي بودند؛

توجهي نمود.


٥٠

سياست خارجي ايلخانان

ماولوس هاي چهارگانه چنگيزي و مسأله اسال

ايالت و شهرهايي بود كه چنگيزخان پس از فتوحات بزرگ، طبق سنت، بين چهار » اولوس هاي چهارگانه«

پسر اصلي خود جوجي، جغتاي، اگتاي و تولوي (تولي) تقسيم كرد.

اي كه مغوالن در اولوس جوجي عبارت بود از: سرزمينهاي واقع بين كاشغر تا حد بلغار، يعني تا ناحيه

شهرت ١»اروغ طاليي«يا » آلتان اروغ«اين فرمانروايي به .در اروپا در تملك گرفته بودندنبردهاي خود

گرديد.بزرگترين و مهمترين اولوس شاهزادگان چنگيزي محسوب ميو داشت

راختايي و همه شهرهاي قشد و اياالت متصرفي حكومت اولوس جغتاي، از مرز مغولستان شروع مي

اولوس جغتاي به طور كلي از اياالت مسلمان گرفت. زمان فتح شده بود در بر ميماوراءالنهر را كه تا آن

نشين تشكيل مي شد.

اولوس اگتاي حد غربي خاك اصلي مغولستان بود.

اصلي پدر به » يورت«اولوس تولوي سرزمين اصلي آبا و اجدادي چنگيزخان مي شد. رسم مغول آن بود كه

.پسر كوچكتر كه تولوي بود مي رسيد

اولوس جوجي

.به تخت آلتان اروغ رسيد ق٦٥٢فرزند دوم جوجي، پس از مرگ برادرش باتو در سال » بركاي«بركه يا

رسما اسالم آورد و » الدين باخرزيشيخ سيف«اولين فرد مسلمان خاندان چنگيزي بود. وي به دست بركه

اران كه به دست مغوالن فتح شده بود نيز موسوم گشت. سرزمينهايي از قفقاز و» الدين ابراهيمجالل«به نام

اختالف بين او و بركه بر سر اين ،هالكوخان فتح مناطقي از آن توسطجزء اولوس جوجي بود ولي پس از

مسأله آغاز گرديد و كار به جنگ انجاميد.

توانسته بود به دنبال داشت و بركه» طاليي«عصري واقعا » آلتان اروغ«اين فتوحات و اتحاد با مصر براي

هاي ژن و ونيز) وارد سياست و خود را حامي جهان اسالم معرفي كند. او با دولتهاي اروپايي (فرمانروائي

.المللي شده بوداقتصاد بين

اي ايجاد كرد و كلنيهاي بازرگاني در اين منطقه (كريمه) ها رابطه بازرگاني گستردهبركه به خصوص با ژني

.مركز نفوذ تجاري ژني ها شد» كريمه«بود. ٢»كافا« مستقر گرديد كه مركزش

مغول كنفدراسيون بركه سرانجام با اتحاد با مصر و گرفتن فرمان از خليفه عباسي مستقر در قاهره عمال از

اآن بزرگ قرار داشت خارج گرديد. كه در رأس آن ق

١ - Oruqر ايزدي و نشانه تقدس است.، به معني خاندان و مجموعه افراد از تيره يك خان يا شاهزاده مغولي است و آلتان به معني زرد، كنايه از انوا فئودوسي امروزي - ٢


٥١

نها بر سراسر قفقاز و اران، بلكه بر از ضعف ايلخانان پس از مرگ ابوسعيد استفاده كرد و نه ت» جاني بيك«

.را در تبريز، پايتخت ايلخانان مستقر گردانيد» بردي بيك«و فرزندش نيز مسلط شد آذربايجان،

تسلط بر آذربايجان و استقرار بر تبريز توسط جاني بيك، زماني صورت گرفت كه خاندان امير چوپان در اين

ودند. نزديك بود كه آرزوي بركه كه همانا تسلط بر ايران از طريق ريزي كرده بايالت سلسله چوپاني را پي

ركاني اين خياالت را باطل ساخت.وقفقاز بود، برآورده شود ولي تهاجم امير تيمور گ

اولوس جغتاي

جغتاي جزء اين اولوس محسوب مي گرديد. » بالد تركستان از حد ختاي تا ماوراءالنهر و حدود جيحون«

ن سوگند خورده و به دشمداشت در قلمرو خود بود و سياستي ضد اسالمي » نگيزياساي چ«نگهبان

.مسلمين معروف بود

مسعودبيك در سراسر عمر، از جمله سياستمداران عمده اولوس جغتاي بود و به خصوص در روابط بين

ايلخانان ايران و جغتائيان نقش اساسي بر عهده داشت.

الدين حبش عميد يافت كه اهل اترار و رالدين عميد يا به قولي قطباز همان ابتدا، وزارت جغتاي را بد

مسلمان بود.

بود كه نام اصلي مغولي وي قراهالكو بوده » احمد سلطان«اولين فرد از فرزندان جغتاي كه مسلمان شد،

.نه خاتون نام داشت نيز به همراه شوهر مسلمان شدرغزن احمد سلطان كه ا .است

كه اولين حاكم مسلمان » مباركشاه«و ارغنه خاتون فرزندي مسلمان باقي ماند به نام از احمد سلطان

بعدها براق .براق، شاهزاده مغولي، مباركشاه را در جنگي شكست داد و خود جانشين او شد .جغتاي گرديد

الدين نام نهاد.به دين اسالم گرويد و خود را غياث

.رارداد صلح بستندسه اولوس جغتاي، جوجي و اگتاي با هم ق

در جنگهاي بين اولوس جغتاي و اباقاخان در ايران با وجود شكست سختي كه براق در جنگي بزرگ به سال

ق متحمل شد، اباقاخان هيچ گاه نتوانست تشنجات مرزهاي خراسان را به طور كامل دفع كند و پس از ٦٦٨

از داليل آن پشتيباني نكردن مردم از او بود، زيرا اباقا نيز جانشينانش توفيقي در اين زمينه نيافتند، يكي

ايرانيان هنوز حكومت مغولي را نپذيرفته بودند.

پس از براق، كبك كه مسلمان نبود فرمانرواي اولوس جغتاي گرديد. او در دوران حكومت خود با سركشي

ن كبك به قتل رسيد.شاهزاده جغتايي به نام ييسور يا يساور مواجه شد. ييسور در نبرد با سپاهيا

مسلمان شده و خود را عالءالدين وبه تخت نشست (آلماليغ پايتخت آن)شيرين كه در اولوس جغتايرمت


٥٢

.ترمشيرين از ابوسعيد شكست خورد خواند، در حدود ده سال سلطنت كرد.

چگونگي رويارويي ايلخانان با شامات و مصر

ترين مانع بر سر تسخير شامات و سلطنت در مراغه، عمدهپس از تسخير ايران و نشستن هالكو بر تخت

هالكو فرمانده خود بايجونويان را به روم فرستاد و در كوسه داغ روميان شكست مصر، روم سلجوقي بود.

هالكو روم به دو بخش تقسيم شد: از حدود قيساريه تا ساحل انطاكيه يعني تا حد به فرمان .خوردند

پايتخت آن توقاتسواحل مرز اروپائيها و تا و از سيواس » قونيه« يتمركز بهلدين سلطان عزا بهارمنستان

.الدين رسيدبه ركن

هالكو براي پيشروي در سواحل شرقي درياي مديترانه آماده جنگ با مماليك كه جانشين ايوبيان شده بود

پس از فتح حلب، هالكو به . ارمني در اختيار هالكو گذاشت يانپاهسحاكم ارمنستان صغير، هيتوم، .گشت

هالكو با .قبل از اينكه هالكو به دمشق برسد، شهر بدون جنگ تسليم كيتوبوقا شد. سوي دمشق به راه افتاد

.فتح دمشق به بزرگترين پيروزي پس از فتح بغداد دست يافته بود

گذشته است. هالكو در دروازه مصر خبر يافت كه منگوقاآن در . او هالكو عازم مصر شد ،پس از فتح دمشق

ها در فرماندهي سپاه باقي گذاشت. برگشت ولي كيتوبوقا را براي ادامه جنگ

واقعه شگفت عين جالوت و پيامدهاي آن

به مجلس مشورتي منصبان مصر را بعد از بازگشت هالكو، قدوز (قطز) سلطان مصر دولتمردان و صاحب

ند. دعوت كرد و آنها تصميم به جنگ با مغوالن گرفت

شكست را كيتوبوقا ،المظفر قدوز در عين جالوت واقع در فلسطينسپاهيان مسلمان به فرماندهي كل الملك

.اسير گشت و كشته شددادند. كيتوبوقا

الظاهر به قدار ملقب به الملكندالدين بالمظفر قدوز، بيبرس ركنپس از نبرد عين جالوت و پس از الملك

. بيبرس، امير ابوالقاسم احمد المستنصرباهللا فرزند خليفه الظاهر باهللا و عموي تخت سلطنت مصر جلوس كرد

و خليفه عباسي در قاهر به تخت نشست. پذيرفت هكه از بغداد گريخته بود در قاهررا مستعصم

هنگامي كه نيروي خليفه در شامات و مصر توسعه يافت، بيبرس و اطرافيانش به وحشت افتادند و تصميم

د كه او را از منطقه دور سازند و مهمترين بهانه اين بود كه روانه اش كنند تا بغداد را بار ديگر به دست گرفتن

آورد و خليفه نيز پذيرفت.

هالكو به .هاي هالكو، پاپ الكساندر چهارم، هيأتي به دربار وي گسيل داشتها و نقشهبراي آگاهي از انديشه


٥٣

ي ضرعقلمرو حكومتي صليبيون در سواحل شرقي درياي مديترانه ت اعضاي اين هيأت اطمينان داد كه به

نخواهد كرد و از كليساهاي قلمرو خود خراج و ماليات نخواهد گرفت.

و در » ستاره دنياي مسيحيت«مسيحيان سرزمينهاي شرقي از مرگ هالكو بسيار اندوهناك شدند و او را

اند.خوانده» رسفاك و فاجر و كاف«مقابل، شاميان و مصريان او را

دنباله نبرد شامات و مصر در عهد اباقاخان

رار داد و هيأتي قاباقا اولين اقدام خود را بر مبناي ادامه جنگ با مصر و شام و انتقام شكست دوران پدرش

. نزد پاپ و سفرايي نزد دربار فرانسه و دربار واتيكان براي استمداد كمك فرستاد اما بي نتيجه بود

در ابلستين از بيبرس شكست خورد. اباقاخان

از كه به تخت نشسته بود، را خود، الملك ناصرالدينالدين قالوون برادر المنصور سيفبيبرس، الملكاز پس

- سيفنيروهاي اباقا به فرماندهي منگو تيمور بار ديگر از تخت سلطنت مصر كنار زد و به جاي او نشست.

خورد. الدين قالوون شكست

ها را مي توان به اين صورت برشمرد: ن شكستداليل اي

.مصرو فرمانروايان شامات اتحاد - ١

توسط او.» دجها«تدبير مصر در فراخواندن خليفه عباسي و دادن حكم - ٢

مقاومت مردم در دفاع از وطن، فرهنگ و دين. - ٣

نها شيوه جنگي شامات و مصر. به اين صورت كه در پشت مرزها و بدون اتالف وقت به جلوگيري آ - ٤

مي شتافتند و نه در پشت دروازه هاي شهرها.

يكدست نبودن سپاه مغوالن: ارمني، گرجي، رومي، مغولي، ايراني و عرب و از اديان مختلف مانند - ٥

يهودي، مسيحي، مسلمان و بودايي در آن حضور داشتند.

-ركه ميحكومتهاي پوشالي شمال بين النهرين كه به زور وارد اين جنگها شده بودند و از مع - ٦

گريختند.

مملوكان ترك نژاد بودند و نحوه انديشه و جنگيدن آنها شباهت فراوان با يكديگر داشت. پس از اين - ٧

جهت مغوالن برتري خاصي نسبت به گروههاي مقابل نداشتند.

سياست خارجي جانشينان اباقاخان تا زمان غازان

الدين قالوون فرستاد و سلطان مصر به گرمي يفس نزدسفيري همراه با نامه صلح آميز احمد تگودارسلطان


٥٤

آن را پذيرفت و در سلطنت تگودار، ايلخانان با شامات و مصر هيچگاه درگير نشدند.

اي نزد قالوون فرستاد بعد از قتل تگودار اولين اقدامش در زمينه سياست خارجي اين بود كه نماينده ارغون

پيش از حمله به شامات به مسئله روم وي ا اعالم نمايد.تا خبر نابودي سلطان مسلمان و جلوس خود ر

.پرداخت

اي به دربارهاي اروپايي (بيزانس، انگليس، فرانسه و ايتاليا) فرستاد كه در صدد همكاري نظامي ارغون نماينده

ليبيون و عقد قرارداد اتحاد با آنها بود. پيشنهاد خان به جهان مسيحيت اين بود كه مغوالن از طريق شام و ص

حلب و دمشق از آن ايلخان و ،از عكا يا دمياط حمالت خود را به شامات و مصر آغاز كنند و پس از پيروزي

المقدس از آن صليبيون گردد. ولي اروپائيان هيچگاه پيشنهاد خان مغول را نپذيرفتند.بيت

شيد.ارغون چهار هيأت متوالي به دربارهاي اروپايي فرستاد ولي هيچكدام اثري نبخ

االشرف كه زمينه را آماده مي ديد و دست گذشت، الملكمي گيخاتوهنگامي كه تنها يك سال از سلطنت

براي سركوبي نهايي مغوالن و كوتاه ساختن بود اروپائيان را از كرانه هاي شرقي درياي مديترانه كوتاه ساخته

النهرين شمالي دست به اقدامات جنگي زد.دست آنان از بين

سلطنت گيخاتو را بايد دوران ركود اقتصادي نام نهاد؛ زيرا به علت ولخرجيهاي اين سلطان و وزير زمان

اش خزانه تهي گرديد و بحران بزرگ مالي سراسر قلمرو ايلخاني را فراگرفت.ايراني

ن ركن الدين قليچ ارسالن علم استقالل برافراشت و خواستار فرمانروايي شد. گيخاتو سلطا ق٦٩١در سال

مسعود را به دفع برادر فرستاد و جنگ بين دو برادر به نفع مغوالن خاتمه يافت.

خان و شامات و مصرغازان

اي مغولي به نام سوالميش (سولميش) را كه نواده هالكو بود اميراالمراي روم كرد.غازان شاهزاده

المروج ه راه افتاد و با غازان در مجمعالناصر قالوون دوم از قاهره باز تبريز عازم شامات گشت. الملكغازان

) درگير شد. شكست خوردگان مصري و شامي به حمص بازگشتند. حمص و حماة(بين

شدند و خزانه سلطان مصر را كه در آنجا » ايل«المروج به حمص رفت. اهل شهر غازان بعد از شكست مجمع

گشوده شد. و اينچنين راه دمشق نگهداري مي شد به غازان تقديم داشتند

غازان آن را پذيرفت و وارد .شنيدن شكست مصريان و پيشروي غازان، امان نامه نوشتند ااهل دمشق ب

بزرگترين فرمانده خويش را به نيابت خود و با سمت » قتلغشاه«خان پس از مدتي، غازان .دمشق شد

فرماندهي كل قوا در منطقه (شامات) مستقر كرد و خود راهي تبريز گرديد.

پس از فتح مجمع المروج، جمهوري ونيز سفيري به دربار غازان فرستاد و نامه هايي در اين زمينه با غازان


٥٥

ق جيمز دوم، پادشاه آراگن سفيري نزد غازان فرستاد و براي جهاد در ركاب ٧٠٠رد و بدل شد. در سال

ها نتيجه اي نداشت.ايلخان اعالم آمادگي كرد. اين تماس

ق٧٠٠غازان در سال را تصرف كرد. دمشقالناصر محمد بن قالوون الملك ،سلطان مصر ،نبا بازگشت غازا

.سرما و قحطي مجبور به بازگشت شدبه دليل غازان د.يكر كششبار ديگر به شامات ل

غازان براي يكسره كردن كار مصر و شامات دست به اقدامي سياسي زد. پس هيأتي به مصر فرستاد (هيأت

اما .خراج، نام وي را در سكه و خطبه ذكر كنند ناز سلطان مصر خواست تا عالوه بر فرستادنفري) و ٢٠

.آميز به غازان دادسلطان مصر جوابي خشمگينانه و اتهام

نزد ااسيليوس، امپراتور روم شرقي سفرايي با هدايفهنگامي كه هيأت نمايندگي غازان در مصر بود، از جانب

دند كه وي مي خواهد در سايه پادشاه اسالم باشد و دختر خود را به رسم پيشكش غازان آمدند و پيام آور

فرستاده است. هيأتي نيز از جانب اولوس جوجي به نزد غازان آمد كه ناخوشايند بود زيرا آنها از جانب خان

حدود اران و خواستند كه از زمان هالكو مقرر شده بود و مي بايست از خود، توقتوا، خراجي را از غازان مي

آذربايجان پرداخت گردد. غازان كه اوضاع را براي ابراز خشم (به دليل تصميم حمله به مصر) آماده نمي ديد

با فرستادن هدايايي موقتا بر مسأله سرپوش نهاد.

او خود به ايران ) ق٧٠١غازان براي بار سوم از طريق بغداد سفر جنگي خود را به شامات آغاز كرد. (سال

سپرد. قتلغشاه و اميرچوپان گشت و كار جنگ را به باز

جنگي، تشكيل داد » ايمحكمه«اوجان غازان در .مغوالن شكست خوردند» رج الصفرم«در ق٧٠٢در سال

.قتلغشاه مغضوب و از درگاه ايلخان رانده شد در محكمه،تا چگونگي اين شكست مورد بررسي قرار گيرد.

نرواي روم بعد از شكست مغوالن دم از خودسري زد اما فرماندهان مغولي مستقر در عالءالدين كيقباد، فرما

عالءالدين در سال برد به فرمانروايي برگزيدند.الدين مسعود را كه در تبعيد به سر ميروم او را خلع و غياث

در اصفهان به قتل رسيد. ق٧٠٢

و » سپاه اسالم«م نهاده اند و همواره سپاه خود را نا» نبرد مسلمين با كفار«همه منابع عربي اين جنگها را

خوانده اند. خان مغول خود را مجتهد جامع الشرايط مي دانست و سلطان مصر نيز » سپاه كفر«آن ديگري را

نام » نبرد سرنوشت«را » مرج الصفر«هر دو طرف جنگ، جنگ زير لواي خالفت عباسي شمشير مي زد.

.بود» عين جالوت«جهات قابل تشبيه با نبرد اند و اين جنگ از جميعنهاده

الصفر حكومت روم سلجوقي به صورت اميرنشينهاي كوچكي درآمده بود، زمينه پس از شكست غازان در مرج

را براي ايجاد حكومت تركان عثماني فراهم مي ساخت.

ا يورش دوباره به سيس، ب ق٧٠٢سپاه مصر پس از آرامش خيال از جانب مغوالن (بعد از مرج الصفر) در سال


٥٦

ان صغير تابعيت مصر را پذيرفت. تغير را به زير فرمان آورده و ارمنسصپايتخت ارمنستان

ايران و جهان اسالم در عهد اولجايتو

اولجايتو سفرايي به منظور تقاضاي صلح به قاهره روانه ساخت.

نجين، ز پايان يافت و اولجايتو، امير ايرالدين مسعود در روم درگذشت، كار سالجقه روم نيهنگامي كه غياث

از فرماندهان بزرگ خود را براي آرام ساختن و رتق و فتق امور و با سمت فرماندهي كل قوا به روم فرستاد.

السلطنه در روم به حكومت نشستند.از اين زمان فرمانروايان مغولي با عنوان نايب

ن پنجم، فليپ لوبل، پادشاه فرانسه و ادوارد دوم، پادشاه ق نامه هايي به پاپ كلما٧٠٤اولجايتو در سال

انگلستان نگاشت تا در صورت جنگ احتمالي با شامات و مصر، از جانب غرب پشتيباني شود ولي هيچ گاه از

اي حاصل نگرديد.ها نتيجهاين تماس

افي و حكومت مصر را قهاي سران شامي در اولجايتو اثر بخشيد و او كه نيروهاي خود را كيسرانجام تشو

بتدا فرماندهان بزرگ مغولي را اين بار اديد براي انتقام جنگهاي گذشته راهي شامات گرديد. وي متزلزل مي

به فرماندهي كل امير چوپان راهي ساخت و سلطان خود در عقب ايشان روانه شد.

» رحبه«نتوانست از ايلخاني نتيجه اي گرفته نشد و حكومت در نبرد مغوالن در شامات با سلطان قالوون،

د. ر حد فرات تثبيت گرديدبار ديگر مرزها و كه شهر مرزي شامات بود، پيشتر رود

در زمان اولجايتو، منطقه آسياي صغير، در معرض تهاجمات گروههاي گوناگون ترك قرار گرفته بود.

قسمتي از منطقه، شهر بزرگ سس امپراتوري عثماني خواندند با تسلط برؤكه بعدها او را م» خانعثمان«

رونيك دوم كوشيد از پشتيباني اولجايتو برخوردار ندنيسه در روم شرقي را مورد تهديد قرار داد. امپراتور آ

گردد و دختر خود ماريا را به همسري اولجايتو داد. سپاه مغول به مرز بيزانس كه مورد تهديد تركان قرار

ا تصرف كردند ولي اورخان فرزند عثمان آنان را بيرون راند و نفوذ شهر ر گرفته بود، حمله بردند و اسكي

انان در آن ناحيه پايان پذيرفت. ايلخ

.سلطانيه در زمان الجابتو مقر اسقفي ايراني گرديد

ابو سعيد بهادرخان و عاقبت نبردهاي شامات و مصر

ز سركوب شورشها، يكي از پسران جانب سلطان ابوسعيد راهي آسياي صغير گرديد. وي پس ااز اميرچوپان

خود به نام تيمورتاش را به امارت روم منصوب كرد.

عالءالدنيا و الدين (نام، ابوسعيد آخرين سلطان ايلخانان، اولين ايلخاني بود كه نام كامل ايراني گرفت.


٥٧

)ابوسعيد

ار ارائه داد: ابوسعيد هيأتي را به مصر فرستاد و پيشنهادهايي را به اين صورت براي صلح پايد

ورود فدائيان اسماعيلي به ايران از جانب سلطان مصر منع گردد. - ١

در صورت پناهنده شدن فردي، طرف مقابل خواهان استرداد وي نشود. - ٢

راههاي بازرگاني گشوده شود. - ٣

كاروان حج آزادانه از عراق به مكه رود و دو رايت، يكي به نام سلطان مصر و ديگري به نام ايلخان - ٤

كند.حمل

بين دو كشور روابط دوستانه و صلح برقرار باشد. - ٥

را پذيرفت و هداياي نفيسي براي سلطان فرستاد.الملك الناصر معاهده صلح

خواند. » مهدي موعود«تيمورتاش (فرزند اميرچوپان) در زمان ابوسعيد در روم دم از استقالل زد و خود را

امير چوپان او را الناصر به او جواب رد داد. لي الملكاز سلطان مصر طلب ياري كرد و ق٧١٨وي در سال

ابوسعيد او را بخشيد و بار ديگر حكومت سراسر روم را در اختيارش گذاشت.مغلوب كرد.

. او كمي بعد كشته شدن اميرچوپان توسط ابوسعيد، تيمورتاش بار ديگر طغيان كرد و عازم مصر شد پس از

به دست الملك الناصر به قتل رسيد.

در دوران حكومت ابوسعيد، سفيري ونيزي به ايران آمد و موفق به احداث كنسولگري در تبريز شد. ژن نيز

توسعه نيروهاي سياسي و خريد ابريشم «همزمان در تبريز كنسولگري ايجاد كرد. حكومتهاي ايتاليايي هدف

.آن را در ايران داشتند» و در انحصار گرفتن

ديگر جلوه جالي خالفت را در » مرج الصفر«و » مرج المروج«فه در جنگ پس از آخرين نقش فعال خلي

بينيم و سرانجام در حالي كه هفده خليفه يكي پس از ديگري حكومت كردند، سلطان سليم قاهره نمي

. )ق٩٢٢(عثماني خالفت عباسي را برچيد

مرگ ابوسعيد و چگونگي فروپاشي حكومت ايلخاني

در سربداريسلسله :از قبيل .نژاد تشكيل شدرگ ابوسعيد، حكومتهاي ايرانيدر دوران فترت بعد از م

الدين خراسان كه اولين حكومت مستقل و مهم شيعه دوازده امامي را در ايران به جود آورد. پيروان ميرقوام

را بنا رساند در آمل و ساري حكومت سلسله مرعشيالعابدين (ع) ميبن عبداهللا مرعشي كه نسب به امام زين

نهاد. در گيالن جنبش سادات شيخي شيعه مذهب به رهبري سيد امير كيا بر پا شد كه عصياني ضد

فئودالهاي محلي بود و سرانجام در نواحي جنوبي مازندران در حدود قومس، جنبش روستائيان هزار جريب


٥٨

پديد آمد كه در زمره كه به رهبري مير عمادالدين محمود هزار جريبي از نوادگان امام موسي كاظم(ع)

نهضتهاي صوفيانه شيعي است.

انوشيروان بود و با مرگ او سلطنت مغوالن در ايران رو به انقراض ،آخرين امير ايلخاني پس از مرگ ابوسعيد

رفت.

فهرست ايلخانان ايران:

ق ٦٦٣تا ٦٥١چنگيز از سرپسر تولوي پ هالكوخان - ١

ق ٦٨٠تا ٦٦٣پسر هالكو از اباقاخان - ٢

ق ٦٨٣تا ٦٨٠سلطان احمد) پسر هالكو از ( گودارت - ٣

ق ٦٩٠تا ٦٨٣پسر اباقا از خان ارغون - ٤

ق ٦٩٤تا ٦٩٠پسر اباقا از گيخاتوخان - ٥

ق ٦٩٤تا ذيقعده ٦٩٤االولي پسر طرغان پسر هالكو از جمادي بايدوخان - ٦

ق ٧٠٣تا ٦٩٤پسر ارغون از غازان - ٧

ق ٧١٦تا ٧٠٣خدابنده) پسر ارغون از (الجايتو - ٨

ق ٧٣٦تا ٧١٦پسر الجايتو از ابوسعيد بهادرخان - ٩


٥٩

فترت بين دوره ايلخاني و تيموري

امراي ايلكاني يا آل جالير

پس از عزل شاه جهان تيمور خود را مستقل كرد. اين ٧٤٠است. او در سال شيخ حسن بزرگمؤسس آن ق در بغداد و عراق عرب سلطنت كرد. ٨١٣سلسله تا سال

امراي چوپاني

يا امير شيخ شيخ حسن كوچكرزندان امير تيمور تاش بن امير چوپان كه دو تن بيشتر نبودند: امير ف در آذربايجان حكومت كرد. ٧٥٩امير ملك اشرف كه تا سال برادر وي، حسن چوپاني و

آل مظفر

مان بنيان ق قيام كرد و اين سلسله را در يزد و كر٧٤٠، پسر امير مظفر در سال امير مبارزالدين محمد استقالل داشتند. ٧٩٥نهاد و بعدها بر فارس نيز استيال يافتند و تا سال

قوام الدين محمد صاحب ) بود. وزارت وي ابتدا بر عهده ق٧٨٦تا ٧٦٠از امراي اين سلسله شاه شجاع (، خواجه قطب الدين سليمانشاه بن خواجه محمود كمال، امير كمال الدين رشيديو سپس عيار

از منشيان وي موالنا معين الدين يزدي بود. كن الدين حسن يزدي، خواجه جالل الدين تورانشاهشاه ر است. تاريخ آل مظفرمؤلف

ق) تيمور گوركان از وي خواست مانند پدرش ٧٨٩تا ٧٨٦در دوره سلطان زين العابدين از امراي اين سلسله(ذيرفت و پس از حمله تيمور به اصفهان به سمت شاه شجاع به خدمت بشتابد. اما سلطان زين العابدين نپ

تيمور پس از فتح شوشتر، او را به بغداد گريخت و در شوشتر به دست شاه منصور حكمران آنجا اسير شد. شاه منصور، آخرين فرد آل مظفر، به دست تيمور به سمرقند فرستاد و فارس را به پسر خود عمرشيخ سپرد.

ق). ٧٩٥قتل رسيد (

نجوخاندان اي

ق پسر محمود شاه ملك اشرف چوپاني را از فارس بيرون راند و خود مستقل ٧٤٢در تاريخ اسحقشيخ ابوحافظ از ق خاتمه يافت. ٧٥٨در به دست امير مبارزالدين محمد شد. اين سلسله با قتل شيخ ابواسحاق

مداحان شيخ ابواسحاق بوده است.

سربداران


٦٠

آنها ايلچي وزير ق در آن نواحي حكومت داشتند. ٧٨٨فتند و تا ق در سبزوار استقالل يا٧٣٨در سال اگر توفيق يابيم دفع «خراسان، خواجه عالءالدين محمد را به علت درخواست شاهد و شراب كشتند و گفتند:

و به همين جهت » ظلم ظالمان نمائيم و اال سر خود را بر دار بينيم كه ديگر تحمل تعدي و ظلم نداريم بود. خواجه عبدالرزاق باشتينينخستين فرد از اين سلسله ربداران لقب داده اند. ايشان را س

اللمعة ) كتاب مشهور خود يعني ٧٨٦(مقتول در شيخ شمس الدين محمد مكيفقيه معروف، شهيد اول

را به نام سلطان علي مؤيد سربداري تأليف كرده است. الدمشقيه

طغاتيموريه

ق در جرجان و حوالي آن حكومت ٨١٢جوجي قسار برادر چنگيز خان تا سال طايفه طغاتيمورخان بن ... داشتند.

ق)٧٨٣تا ٦٤٣( ملوك كرت

پايتخت آنها شهر هرات بود. اول كسي از اين خاندان كه از او نامي در تاريخ برده شده است تاج الدين عثمان قلمرو اين ت به شمار مي رود. ق) سر سلسله آل كر٦٧٦تا ٦٤٣(شمس الدين محمد كرتمرغيني است.

سلسله بر روي ويرانه هاي پادشاهي غوريه بنيان گذارده شد.

ق). وي بعد از آنكه الجايتو به سلطنت رسيد به تبريك ٧٠٦تا ٧٠٥از امراي اين سلسله ملك فخرالدين بود(تاد و ملك فخرالدين جلوس او نرفت. الجايتو يكي از سرداران خود به نام دانشمند بهادر را به هرات فرس

به اشاره وي تاريخ ملوك غور را به ربيعيمتخلص به صدرالدين خطيب پوشنگيمجبور به صلح گرديد. منظوم ساخت. كرت نامهتقليد از شاهنامه در كتابي به اسم

و ملوك شبانكاره ق)٦٦٣تا ٥٤٣(اتابكان فارس

حكومت فارس گماشته مي شدند اتابك خوانده به الب ارسالن سلجوقي تا ملكشاه دومكساني كه از طرف اولين فرد از اين سلسله اتابك سنغر بن مودود بود. فرزندان سنغر را اتابكان فارس يا اتابكان مي شدند.

سلغوري مي گويند. ق) بود. سعدي از خواص او است و تخلص خود را از نام او ٦٥٨تا ٦٢٣از اتابكان اين سلسله ابوبكر بن سعد (

فته و ديباچه گلستان را به اسم وي نوشته است. گرهمزمان با اتابكان سلغوري، در قسمت شرقي ايالت فارس سلسله ديگري در ناحيه سرحدي بين فارس و كرمان قدرت به هم رسانده و اين واليات را كه در آن ايام شبانكاره مي گفتند تحت تصرف خود در آوردند.

اين سلسله ا امراي ايگ معروفند و نسب خود را به اردشير بابكان مي رساندند. اين ملوك به ملوك شبانكاره ي . بودندق) ٤٥٩تا ٤٤٨فضلويه(از اعقاب


٦١

ق)٧١٨تا ٤٤٣( اتابكان يزد

بود. ابوجعفر عضدالدين عالءالدوله محمداتابكان يزد شعبه اي از ديالمه كاكويه هستند. سرسلسله آنها را دانشنامه عالئيمي كرد. ابوعلي سينا مدتي در خدمت او بود و كتاب وي در اصفهان و همدان حكومت به نام اين امير تأليف كرده است.

ق)٧٠٣تا ٦١٩(قراختائيان كرمان

از امراي بزرگ سلطان غياث الدين پسر ملقب به قتلغ خان براق حاجباين سلسله در كرمان و توسط ، قطب الدين شاه جهان را معزول و كرمان را مستقيما بخشي الجايتوسلطان محمد خوارزمشاه تأسيس شد.

از قلمرو ايلخان كرد.

امراي لرستان

لرستان مقارن استيالي مغول به دو قسمت تقسيم مي شد: لر بزرگ و لر كوچك و بين مساكن لر بزرگ و ممسني و به جاي لر شيراز ناحيه ثالثي وجود داشت كه آن را شولستان مي گفتند. به جاي شولستان امروز

بزرگ كوه گيلويه و بختياري قرار دارد.

سلسله اي كه در لر بزرگ از حدود نيمه قرن ششم هجري اقتدار يافته به نام امراي فضلويه يا اتابكان لرستان خوانده مي شوند.

سط قرن قرار گرفت. اين سلسله تا اوا شجاع الدين خورشيدق تحت امر ٥٨٠نيز در لر كوچكطوايف دهم هجري يعني تا ايام سلطنت شاه طهماسب اول صفوي باقي بودند و آخرين ايشان كه ذكري از او باقي

است شاه رستم بن جهانگير ملقب به رستم خان است.

بـه نـام خـدا جزوه آموزشي تاريخ ايران در دوره مغــوﻻن...

Documents

Transcript of بـه نـام خـدا جزوه آموزشي تاريخ ايران در دوره مغــوﻻن...