امتداد جریان فکری هشام بن حکم تا شکلگیری مدرسه کلامی...

31
م ی ح ر ل ا ن م ح ر ل له ا م الس ب ری ک ف ان ری جاد د! ت م ا هاد د% غ ب ي م لا ك مدرسه 0 ری گي ل ك6 ش ا! م ی حک ن ب ام6 ش» ی ی ا% رضر% عف ج مد ح م« ده ت کL ح ه در 0 ی ممام ا لا ك ا 0 ی) ه% 0 ف و ك ه0 سمدر( ه 0 ی ممام ا لا ك! ت0 س% خ% ن دوره ه0 ط ب ه را 0 ی ممام ا لا ك% خ ن ار! 0 ی! ات0 هام ب ا ن ب ر! 0 ت م ه م% ار م ک ح ن ب ام6 0 ش ه ور،% 0 ض ح در دوره ه 0 ی مما م ا ل ك! ت م ن ب ر! ت اس% ت6 0 ش ر س. ! ت0 ش م ا ج نL پ ارم و0 هL چ رن! 0 قاد در د% 0 غ ب ه0 س مدري0 سر ر تارم0 هL چ رن! 0 ق ا! 0 را ی6 ش% ب روا يu 0 پری وی و0 ک ف ان 0 ری جاد د! 0 ت مه ا0 ک! ت ش ده ا6 ي ش ع س ه ل ا! ق م ن ب . در ا! ت ش ا ه 0 ج ن ت ن ن ب ه ا 0 پ ری0 ک ف ان 0 ری ج ن ب ا ردان گ ا6 0اد ش د! 0 ت م ا0 ری ي0 گ تu پ ا 0 ه ی0 ل ا! ق م! ت0 س% خ% ن6 ش% خ ن ور در 0 ظ% ن م ن ی م ه ه 0 پ ود.6 0 سي0 س ی ع ن بد0 م ح م، ن م ح ر ل دا 0 ت ع ن ب ش% ب و 0 ی د% 0 ت پدی ما را% 0 ق ا! ق 0 ی ر ط% ی ارر0 ک ف ان ری ج ن ب ي ا م لا ك راء ه ا ک م ی د ت ش ر . در! ت0 ش ده ا6 0 ل ش! 0 ق! ت ت ماد د% 0 غ ب ه 0 پ ي% ن 0 ت ل ك م و ی ه را 0 ت ا ن ب ي ل ع م،6 0 ش ها ن ب م ی ه را 0 ت ، ا ان% اد6 0 ش ن ب ل% 0 ض% ف د، ت ب ع ن ب مان ل ك! ت م ر گ ی م در د ک ح ن ب ام6 ش ه های ه6 ش ب د% ر ای ي6 پ¢ ا! ه ی پ ردی گ ا6 اد و ش! ت ش ر ا سي ه پ ه ج و! ی دون ی% ر ي% پ ه ل ا! ق م دوم6 ش% خ ن اری% د0 رگ ي6 پ¢ ا! ی ان% ر ي0 م% ور ار ر0 م ه 0 پ ه0 ک م ی د ت0 ش ه ر 0 ج ن ت ن ن ب ا! ت ي ا0 ه% ب م و در ی! ب% 0 ح رداL ت ی% ی ا0 م% ه ر% ار 0 ی ن ب ه در ا 0 ی مما ا ده ت0 ش ر) ! ت ما0 ه ام 0 پ وط 0 ی ر م6 ت ح ا 0 ت م( ل! فدا0 ه ح 0 پ ي% 0 ض! ب ر م د ت0 ش د% 0 ت پ ما رادی% 0 قه و در ا د6 0 ه ش! ی0 ش كا وی های ه6 0 ش ب د% ای. ! ت ش ا ه ی مما ا مان ل ك! ت م م، حک ن ب ام6 ش ه ری ک ف ان ری ج م، حک ن ب ام6 ش ه ه،% وف ك دی: مدرسه ت ل ك! مات ل ك دمه! ق م

Transcript of امتداد جریان فکری هشام بن حکم تا شکلگیری مدرسه کلامی...

م ب��سم ال�له ال�رح�من ال�رح�ی�کری ان ف�� ی�� ر داد ج�� داد هام�ت! غ% كل گ�ي�ری�0 م�درسه ك�لامي� ب�� ا ش�6 ام ب��ن ح�کم ی�! ش6

ی« ای@� عف%ر رض�% »م�حمد ج��ده کت� Lح�

ه در ا ك�لام ام�ام�ی�00 ه( ی��00 ه )م�درس00ه ك�وف%00 س00ت! ك�لام ام�ام�ی�00 خ% ط00ه دوره ن�% ه راب�� خ% ك�لام ام�ام�ی�00 ارن@� ات! ی�00! هام�00 ن اب�� رب@� ار% م�هم ت�00!ام ب��ن ح�کم ور، ه�ش600 ه در دوره ح�ض%00 كلم ام�ام�ی�00 رب@�ن م�ت! اس ت�! ت% . سرش6�00 ت! م اش�00 ج� ن� Lه00ارم و پ� Lچ� رن ! داد در ق�00 غ%00 م�درس00ه ب��ه0ارم ت��ررس0ي Lچ� !رن ا ق�0 ش6 را ی�0! ي�رواب�% u�0ک0ری وی و پ ان ف�� ی��0 ر داد ج�� ه ام�ت0! ده اش�ت! ک�0 اله س�عي ش�6 . در اب��ن م�ق! اش�ت!ه ج�00 ن� ت� ن ن�� ه اب�� ک00ری پ��00 ان ف�� ی��00 ر ن ج�� اگ�ردان اب�� داد ش6�00 گ00ي�ری0 ام�ت00! ت� uا پ� ال00ه ی��00 س00ت! م�ق! خ% ش6 ن�% خ% ور در ن�� ظ�00 ن م�ن% ه ه�می� ود. پ��00 س6�00س0ي ، م�حم0د ب��ن ع�ی� دال�رح�من ش ب��ن ع�ت�0 وب�% د ی��0 ت%00 پ@� %رادی م�ا ق! اق�0 ی��00 ک0ری ار% ط�ر ان ف�� ی�� ر ن ج�� راء ك�لامي اب�� م ک�ه ا� دی@� رش�ت�. در ده اش�0ت! ل ش6�0 ق0! ت! داد م�ت� غ%0 ه ب�� ي پ��0 ن% م و ك�لت�0 راه�ی� ن ات��0 م، ع�لي ب�� م ب��ن ه�اش60 راه�ی� ، ات��0 ان اد% ل ب��ن ش6�0 ض%0 د، ف�% ت� ن ع�ب� ب��

كلمان گر م�ت! ی � ام ب��ن ح�کم در د ه ه�ای� ه�ش6 ب �ش6 د ر ای�% ي� پ@6 ا¢ ه ی�! اگ�ردی پ�� اد و ش�6 ر اش�ت! ه سي� ه پ�� وج� دون ی�! ر% ی�� ي� اله پ�% ش6 دوم م�ق! خ% ن��اری� د% رگ�0000 ي� پ@6 ا¢ ان ی�! ر% ه م0000رور ار% م0000ي� ه پ��0000 م ک�0000 دی@� ت� ه رش�0000 ج�0000 ن� ت� ن ن�� ه0000اي��ت! اب�� م و در ب�% ی� ب! %ی� ت�Lرداح%�0000 ی@ ا م�0000 ه ر% ار% ن ی��0000 ه در اب�� ام�ام�ی�0000

ده ت� ( رش�0 ام�ت! ه ام�0 وط پ��0 اح�ت6 مری00@� ل)م�ت�0 داف�! ه ح�0 ي� پ��0 ض%0 د مرب@! ت� د ش�0 ت%0 پ@� %رادی� م�ا ده و در اق�0 ه ش6�0 ی! ه ه�ای� وی� ك�اش�0 ب �ش600 د ای�% . اش�ت!

ه كلمان ام�ام�ی� ام ب��ن ح�کم، م�ت! کری ه�ش6 ان ف�� ی�� ر ام ب��ن ح�کم، ج�� ه، ه�ش6 دی: م�درسه ك�وف% ك�لمات! ك�لت�دمه م�ق!

كلم00ان ع�ص000ر ه ه�ای م�ت! ب �ش6000 د ی°ن ای�% ه ن�� ت! ک�000 !ی اش�000 اوی� ق%000 ه ب�! خ% ك�لام ام�ام�ی�000 ارن@� ات! م�هم در ی�000! هام�000 الات! و اب�� و¢ کي ار% س�000 ی�° ض00وص ع�ال�م00ان ه ح�% غ0د پ��00 ای ب�� ه در دوره ه�0 كلم00ان ام�ام�ی�00 ا م�ت! ه( ی��00 ور )م�درس00ه ك�وف%00 دادم�درس00ه ك�لامي�ح�ض%00 غ%0 خ%1 ب�� ی� د ش6�00 ت%00 پ@� م�ا

ه ي پ�� ض% د مرب@! د و ش�ت� ت� خ% م�ف% ی� د ش�6 ت% پ@� %ی م�ا دگ�اه ع�ال�مای@ کي دی@� ی�° د ر� اوت! ه�ا و ت�% ق% ن ب�! ه اب�� ه پ�� وج� ود دارد. ی�! ي وج�� ض% د مرب@! د و ش�ت� ت� م�ف%ه اب��ن L0م و ج ی� داپ@% ل0ه0 ی��00 ت�6ر ار% م�عي!ر% ا¢ ه را در اب��ن دوره م�ت! ه ام�ام�ی� Lد. ج ای�� %ر% ش6 روی م�ا مي اق� ی° uرس�ش6 ن�Lي �ت! ت� د له0 ت��ر ح�� م�عي!ر%

ه كلم00000ان ام�ام�ی�00000 روه ار% م�ت! ن دو گ�00000 دگ�اه ه�ای اب�� ی°ن دی00000@� ود ن�� ای م�وج��00000 اوت! ه�00000 ق% وان ب�! مي ی�00000! م، ن�% ی� ت% ك00000ار ک�00000 ا را ان�% ادع�00000 . ت! گاش6�00 ده ان�% ادی00@� م( را ی�% ج� ن� Lه00ارم و پ� Lچ� !رن ه در ق�00 كلم00ان ام�ام�ی�00 ور و م�ت! ه در ع�ص00ر ح�ض%00 كلم00ان ام�ام�ی�00 گ،)م�ت! )م�ادل�ون%�000

ه2(171-000 151، ص1387 L00ه ج ه در م�درس00ه ك�وف%00 ه ك�لام ام�ام�ی�00 ورد ک�00 ه�ن مي� ا� ه د% ش6 را پ��00 ن ت�Lرس�00 ا اب�� اوت! ه�00 ق% ن ب�! اب��ات! ه ح�ت�00 وع�ي� پ�� ه ی�% كه0 پ�� ت% ا اپ@� ت! ی�� ی°ن رف�% ه ك�لي� ار% ن�� ه پ�� ه در م�درسه ك�وف% ه ه�ای� ك�لامي� ام�ام�ی� ب �ش6 د ا ای�% ی�� ؟ ا� ت! امي� داش�6 ج� سران�%

داد ادامه داد؟ غ% ا م�درسه ب�� ود ی�! ج�%ک0ری ای� ف�� ان ه�0 ی�� ر ن ج�� رب@� کي ار% م�هم ت�0! ش6 را ی�° ي�رواب�% uام و پ� کری ه�ش6 ط ف�� وان ح�% ور مي ی�! كلمان ع�صر ح�ض% ی°ن م�ت! ار% ن��وی ه ار% س�00000 !ی ک�00000 ده و ح�ملای@ ج00000ل داده ش6�00000 ش6 در ک�ت!ت� م�ل00000ل و ن�% ي�رواب�% u�00000ه وی و پ ه پ��00000 !ی ک�00000 ای@ اع�00000 م ارح�� . ح�ج� س00000ت! داب�%

ه ار% ی ک�00 ای@� ره ه�00 اط�� د. م�ت% ان مي ده�00 ش600 ه ب�% ی°ن ام�ام�ی�00 ت! وی را در ن�� ، اه�مت� ت! ه اش�00 ی�00 ورت! گ�رف�% ه وی ص�00 ان پ��00 ل�ت�00 م�عي!ر%. ت! گ000اه اش�000 ان�� ن ح�� ر اب�� گ000ری ت��000 ی � اه�د م�هم د ر% ش6�000 ي� ت! پ%�000 ده اش�000 ان ش6�000 ت�000 ل000ف% پ�� ت! وارد3او در ک�ت!ت� م�خ% ر% اب��ن م�000 ه ج��000 پ��000

ي�1 ض%0 د مرب@! ت� د، ش�0 ت�0 خ% م�ف% ی� د ش6�0 ت% پ@� %رادی� م�ا هاي��ت! در اق� ده و در ب�% ار% ش�6 ع�% ت! ص�غ%ری� ا� ت� ب° داد، م�درسه ای� ك�لامي اش�ت! ک�ه ار% ع�% غ% ضود م�ا ار% م�درسه ب�� . م�ق! . ده اش�ت! ود رش�ت� ه اوج ج�% خ% ط�وسي� پ�� ی� و ش�6

د. )2 لم00داد0 ك�رده ای%�00 گر ف�! ی � كد ه ار% ی�� گاپ�% ت� ي� ار% دو م�درسه ك�لامي� را پ�� اد اش�ت! ک�ه ت��رخ% ی@� دان ر% ت% Lاوت! ه�ا ح� ق% ,amir-moezzi, 1994 . اب��ن ب�!

p. 5-28 )ات� 3 ام ب��ن ح�کم . در ک�ت! . )اس�غدی، ه�ش6 ده اش�ت! وری ش�6 مع ا� ضل ح�� کà ف�% ره ه�ا در ن�� اط�� موعه ای ار% اب��ن م�ت% (303- 251 ، ص1388 م�ح�

ه در دوره كلم00ان ام�ام�ی�00 روهي ار% م�ت! ک00ری گ�00 ر ف�� د وی( را ره00ي� اگ�رد ارش6�00 ش )ش6�00 وب�% ام و ب�Lش ار% او ی��00 وان ه�ش600 مي ی�00!جات� م00000ه)ع( را »م�ن اص�00000 اران ان�¢ ي ار% ی��00000 رخ% ال ت��00000 ك00000ه0 در ک�ت!ت� رح��00000 ت% . اپ@� س00000ت! ن داب�% ان و ب�Lش ار% ا� ودش6�00000 ج�%

ام« د ه�ش6 ي ك�رده ای�% سي« م�غرف% وب�% ا »ی�� . 1ی�� اه�د م�همي ت��ر اب��ن ادع�اش�ت! ، ش�6كلم0ان و ن م�ت! ه ب�Lش ار% ا� د ک�0 ا ك�رده ای%�0 ه و ادع�0 س00ی! ه00ا داب�% ب@% شل ب�Lش ار% ا� کي دو ب�% ا ی�° کری را ی�! ط ف�� مرار اب��ن ح�% ي اش�ت! ت��رخ%

د. ردی@% Lي س0000000ي %رام�وس60000000 ه ق� ن را پ��0000000 د و ا� ی0000000@% داد ان ی�% ش60000000 ام ب�% ک0000000ر ه�ش60000000 ق% ه ب�! ي پ��0000000 وس60000000 ه ه�مگي روی ج�% ان ام�ام�ی�0000000 )م�ج0000000دی�6madelong, III, 496a)ک0000ری� ان ف�� ی��0000 ر داد و ب��ش0000ام�د ج�� ه ام�ت0000! ت! ک�0000 ن اش�0000 ی ا� Lال0000ه در ی� اب��ن م�ق!

د. ي� ت��ررسي� ک�ت% ض% د مرب@! د و ش�ت� ت� خ% م�ف% ی� د ش�6 ت% پ@� داد م�ا غ% ه در م�درسه ب�� كلمان ام�ام�ی� ا م�ت! ام ب��ن ح�کم را ی�! ه�ش6%ی ار% اب��ن اگ�ردای@ ا ش6�00 ی��00 ه ا� ت! ک�00 رداح�% L�00م ت واه�ی� خت6 ج%�00 ه اب��ن ن�� ال00ه پ��00 ش6 اول م�ق! خ% ك�ور در ن�� د% ش6 م�00 ه ت�Lرس�00 خ% پ��00 اس�00 Lرای ی� ت��00

ش6 دوم خ% ؟ در ن�� ت! ه اش�00 ی! ود داش6�00 داد وج��00 غ%00 ک00ری، در م�درس00ه ك�لامي� ب�� ان ف�� ی��00 ر ر% ج�� ي� نپ%�00 ه اب�� خ% ك�لامي پ��00 ارن@� گ00اهي ی�00! ا ن�% ی��00%رادی در اب��ن دوره ي�روی اق�00 u�00گر پ ای�% ت�00 ه پ�� ود دارد ک�00 ی وج��00 ای@� ارس6 ه�00 ا گ�ر% ارس6 ی��00 ر% ا گ�00 ی��00 ه ا� ت! ک�00 رداح�% L�00م ت واه�ی� له ج%�00 م�س00ت¢ه ، پ��00 ش6 ن دو ت�Lرس�00 ه اب�� خ% پ��00 اس�00 Lش6 ار% ی� ی° uد. ن� اش6�00 ام ب��ن ح�کم ی�� ان ه�ش600 ی��00 ر اص ج�� ه ه�ای ح%�00 ب �ش600 د ک00رات! و ای�% ق% داد ار% ب�! غ%00 ب��

د. مای�� روری� مي� ن�% ام ب��ن ح�کم ض% ان ك�لامي ه�ش6 ی�� ر صر ج�� ن! ي م�خ% دمه م�غرف% وان م�ق! ع�ن%کری� وی� ضاض�ات! ف�� ن� ام ب��ن ح�کم و اح�% 2ه�ش6

)ع( و ام�ام م�وسي عف%ر ض�ادق! م�ان ام�ام ج�� ه در ر% ده ك�لام ام�ام�ی� ت% پ@� ما رب@�ن ن�% اس ت�! ت% وم�حمد، سرش�6 ام ب��ن ح�کم، ای�� ه�ش6ام . م�ش00لما ه�ش600 ت! وده اش�00 ک00ری� او ی��00 ام ف�� ظ�00 و ب�% ر% ن ج��0 رب@� ام�ت! م�هم ت�00! خت6 ام�00 ام در ن�� ه ه�ش600 ب �ش600 د ود. ای�% م)ع( ی��00 اظ� ك�0

د.1 واه�د ش�6 اره ج�% ه اب��ن م�وارد اش�6 ای�2 . در ادامه پ�� اره�0 ت! موع0ه درس گ�ف% ه0ا م�ح� ب@% ن ا� رب@� ه م�هم ت�0! ده اش�0ت! ک�0 اده ش6�0 ق% ت! ي� اش�0 لف% ت! ع م�خ% ب � ا ش6 ار% م�ت%0 خ% ام ب��ن ح�کم در اب��ن ن�� ه ه�ای� ه�ش6 ب �ش6 د ان ای�% ت� .0 . در پ�� ده اش�ت! اره ش�6 ع اش�6 ب � ا گر م�ت% ی � ه د ی°ن م�ی!ن پ�� .0 در ن�� وده اش�ت! ه ی�� من ك�لام ج�ور% ح� %ی� در ان�% جای@ ي� ش�ن� ف! اد م�حمد ب�! اش�ت!

؛ ت! ه اش�00 ی! عي� داش6�00 ت� ام�ت! ش6�00 ه ام�00 ور% م�00 ی� ا� ردار% L�00ه ت پ�� ر ظ� خ و ب�% ی� وض%�00 ، ی�! ی°ن ت� ت�00 ی� در ن�! ای@� وری� ه�00 وا� ه1ب��ن ح�کم ی�% ن پ��00 ا اب�� ام�00ه پ��000 ر ظ� اص وی� ار% ب�% ی°ن ح%�000 ت� ت�000 ه ن�! وان پ��000 وارد مي� ی�000! مل000ه اب��ن م�000 . ار% ح�� ت! وده اش�000 ن�000 ه ه�ا پ�% ب �ش6000 د ن ای�% داع اب�� ای� ای��000 م�عت%000

رد. اره ك�00 ص اش6�00 ه2ع�ص00مت! و ب�% د ک�00 دی%�00 م�ت% ار% ت� امي� پ�% ه ام�00 ان پ��00 رم)ص( م�ش00لمای�% ر اك�00 امي� ت�00 uش ار% پ�Lه ب� ود ک�00 د ی��00 ق00! وی� م�عت!ام ی°ن م�ق000! دن ن�� ت� س6000 خ% م000ات��ر% ن�� رای� ن�! ام ت��000 د. ه�ش6000 اش6�000 ي� ی�� ن% پ��000 ور د ض000ل ام�000 لاف�% ع ی�� ده و مرج��000 داي��ت! ش6�000 د ه�000 داوی%�000 ط ح�% وس�000 ی�!

رد. ك00ار مي� ك�00 ام ان�% رای� ام�00 ك00ه( را ت��00 ول م�لای�¢ ر� %ی� )ت%�00 مای@ س�00 اط ا� ت�00 ه ارپ@! ، ه�رگ�وپ%�00 وت! ن�00 ام�ت! و پ�% وت! ار%3ام�00 ن�00 ر او پ�% ظ�00 ه ب�% پ��00ن ن اب�� ی� ت% L000ردد. ه�مخ د مي� گ�000 عق000! ان م�ت% ص اب��ش6000 رم)ص( و ب�% ر اك�000 امي� ت�000 uق! پ� ی��000 ام�ت! ار% ط�ر ك000ه و ام�000 ول م�لای�¢ ر� ق! ت%�000 ی��000 ط�ر

ارد. گ00د% ي� ی�% اف! ي� را ی��00 لاف% ت! خ� اح�% ای� ه�ی° د و ح��00 اش6�00 لي� ی�� ض00ي� ح�� د ب�% ای��00 ص ی�� د4ب�% ای��00 ام ی�� ود ام�00 د ی��00 ق00! ه م�عت! گ00ر ام�ام�ی�00 ی � د د ت%00 پ@� ر% م�ا ي� وی� پ%�00ك00ار دگ�اه او در ان�% داد ه�م00ان دی00@� اص او ار% ع�ص00مت! در ام�ت00! ر ح%�00 ش00ي� ف% ال ب�! ن ح�00 ا اب�� د. ی��00 اش6�00 ظ00ا ی�� اه و ح�% م�عض00وم ار% گ�ت%00

ال1 رای م�ت60 رد؛ ت��0 ی°ن ك�0 ت� ت� لي ن�! وه ای ع�ق! ن� ا ش�6 ص و ع�صمت! را ی�� ضوص ب�% ه ح�% اح�ت6 ام�ام�ت! و پ�� ام م�ت� كار اش�ت! ک�ه ه�ش6 ل ان�% ان�� رف�! ي� ه ع% کی! . اب��ن ی�%، دوق! د. رک�à: ض�00000 ی°ن وی ار% ع�ص00000مت! مي دای%�00000 ت� ت�00000 ، ن�! ت! ه 0 اش�00000 ی� وح�% م�00000 ام ا� ه ار% ه�ش600000 ه ای ک�00000 کی! ب �ن ی�% ه00000ي!ر ه ب�� ر ک�00000 ی ع�م00000ي� ن اب��ن ای@� خ% ه س�00000 د پ��00000 گری00000@� ت% پ��

1403، ج .215 ، ص1ال�ف%ش6 ار2% ی° uجات� ن� ي ار% اص�0 رخ% ات! ت��0 ه روای��0 وان پ��0 ال مي ی�0! ؛ ت��0رای م�ت60 وده اش�ت! ه م�ظرج ی�� ر% در ام�ام�ی� ي� ام پ�% ش6 ار% ه�ش6 ی° uه ع�صمت! ن� ب �ش6 د . اض�ل ای�%

طه اب��ن روج ه واس�00 م00ه پ��0 ت! و ان�¢ دس اش�00 کي ار% اب��ن ارواج روج ال�ق00! ود دارد و ی�° م0ه وج��00 ه ای در ان�¢ گ0اپ�% ج� ن� Lك0ه ارواج پ� ت% اره اپ@� ات��ر دری@� د ح�� ت% پ@� ام م�ا ه�ش6ي،0 ن% اره ك�رد. )ك�لت� د اش�6 وی�% ه مي س�6 ی! داش�6 ار% اه�ان ی�� (272 ، ص1 ، ج1365ار% گ�ت%

وده3 د گ�ش60 ت%0 پ@� وی م�ا ا م�عن%0 ر)ی��0 امي� ت�0 uه م0ي�رات6 پ� ا پ��0 ن ی��0 !را� ه ق�0 ا پ��0 م0ه ی��0 ر او ع�لم ان�¢ ظ�0 ه ب�% رد. پ��0 ك0ار مي ك�0 مه ان�% ي ال�هامي را ت��رای ان�¢ ه وخي و ح�ن! ام ه�ر گ�وپ�% . ه�ش6ی، ای@� . رک�à: رض�% کي اش�ت! ( م�ت! ده اش�ت! ه ارت6 رش�ت� مه پ�� ه ان�¢ ي ک�ه پ�� ن� د ک�ت! ت% پ@� ا م�ادی م�ا ات� ع�لم ی�� ار ی�� دن ه�ر% اله.1391ش�6 ، ك�ل م�ق!

ی°ن رود. اب��ن در4 ر اك�0رم ار% ن�� امي� ت�0 uپ� دان ای%�0 ام�ت! در ح�% ان ام�0 دع�ت� ی°ن م�0 لاف% ن�� ت! ه اح�% ام اب��ن اش�0ت! ک�0 ص ت��ر ام�0 وم ب�% ل ل�ر% کي� ار% دلان�� ر او ی�° ظ� ه ب�% . پ��دارد. ن ك�ارك�ردی� ی�% ی� ت% Lي� ح� ف% ص ج�% ح�الی� اش�ت! ک�ه ب�%

. %ی� ي�روی� ت! پ��0 ظ� ه م�ج0اف�% ، پ%�0 ود او اش�0ت! %ی� ج%�0 ي!رل0 دروی� ه ک�ن�0 ج�0 ن� ت� ام ن�� ی°ن او ع�ص0مت! ام�0 ت� ت�0 ود. در ن�! ام0 ی��0 %ی� ام�0 مای@ س�0 اط ا� ت�0 5ارپ@!

هره ت��رد. لي� ب�� دلال ع�ق! ات! ع�صمت! ار% اش�ت! ت� ست! ک�ه ت��رای� اپ@6 %ردی� داب�% ن ق� ی� ست! خ% وان او را ن�% ن مي� ی�! ی� ت% Lه�مخر ال ت��0 ا اب��ن ح�0 ود. ی�� ت! ی�� ودن م�غرف�% ظراری� ی�� ه اض�% د پ�� ق! ه م�عت! گر ام�ام�ی� ی � ون د Lد ه�مچ داوی�% ت! ح�% خت6 م�غرف�% ام در ن�� ه�ش6ه ر« پ��00 ظ�00 %ی� و »ب�% لای@ دلال ع�ق! ت! ت! ب�Lش ار% اش�00 ه اب��ن م�غ00رف�% د ک�00 ودی00@% د ی�� ق00! جاب��ش6 م�عت! ، وی� و اص�00 ان گ00ر ام�ام�ت�00 ی � لاف% د ح�%

ت! مي� رش�د غلت� غری، ف�% د،1(52، ص1360. )اس6�0 ت% اه�ری ه�ش0ت� ت! ظ��0 ه ح�خ� م0ه ک�0 اء و ان�¢ ت�0 ت� ار ان�% ل را در ک�ت%0 ام ع�ق0! ه�ش60د. ي� مي� دای%�00 اط�ن% ت! ی��00 ، ح�خ� ي� ن% وات� ار%(16ص،000 1، ج1365)ك�لت�000 ت! ص�00 اح�% ت% رای ش6�00 اری ت��00 ر% ل، ات��00 گ00اه او ع�ق00! ار% ن�%

د ردی00@� کà و ت�! دن ش6�00 رف% ش6�00 رای ت��رط�00 ي ت��00 ن! ل( را م�وه�ت�00 لت� )ع�ق00! د ف�! ت�00 ن ع�ب� ا ع�م00رو ب�� ره ی��00 اط�� . وی در م�ت%00 ت! ظاش�00 ح�%د. ، صمي دای%�00 ي ار% او(239)ه�م000ان ن% ه ك�لت�00 !ی ک�00 اری@ ت! و در ع�ت�00 ل اش�00 ي �ت! ع�ق00! ه م�ج00دود د پ��00 ق00! ال وی م�عت! ن ح�00 ا اب�� ی��00

د. وان مي دای%�0000 ای�! دا ی%�0000 ات! ح%�0000 ت! د% اح�% ت% ل را ار% ش6�0000 ، ع�ق0000! ت! رده اش�0000 ل ك�0000 ق0000! ، صب�% ن وی� در(134 )ه�م0000ان ی� ت% L0000ه�مخ د خ مي� ک�ت% صرن@� ه وخي� ب�! ل پ�� دی� ع�ق! م�ت% ار% ت� ه پ�% م)ع( پ�� ي� ار% ام�ام0 ك�اظ� ن! ، رواپ@� (18و 16 و17 ص)ه�مان

س0مي� د را ح�� داوی%�0 ام ح�% ه ه�ش60 ده ک�0 ه ش6�0 ی0! . گ�ف% م اش�0ت! س0ی� خ� خت6 ن�! ام ب��ن ح�کم ن�� ه ه�ای� ه�ش6 ب �ش6 د ن ای�% رب@� الی� ت�! ج� ن� کي� ار% ح�� ی�°س000م لا ارت! ح�� س000م در ع�ت�000 ام ار% ح�� ض000ود ه�ش6000 ك000ه0 م�ق! ت% . اپ@� س000ت! ش000ام( مي� داب�% س000م لا ك�الاح�� گ000ر )ح�� ی � ش000ام د د0 اح�� ت%000 پ@� ه م�ا پ%�000

ن اد اب�� ی00@� ه اح�ت!م00ال ر% واه�د ك�رد. پ�� کà ج�% ن � د ر� د ت�% داوی�% اره ح�% دگ�اه او دری@� ه دی@� ا ح�دودی پ�� ، م�ا را ی�! وده اش�ت! ه ی�� Lشام ج ك�الاح��5 ، دوق! د. رک�à: ض�00 ت�00 ع00ه ک�ت% ام ار% ع�ص00مت! مراج�� اص ه�ش600 ر ح%�00 ش00ي� ف% ه ب�! اره پ��00 ، ص1403 . در اب��ن ی��00 ر ار% ع�ص00مت!133 ت� ش00ي� ف% ر0 اب��ن ب�! . در ت��رات��00

، ی� ای@� د. رک�à: رض�% ت% شت� ت! اب��ن روج ار% ام�ام مي� داب�% ظ� دس و م�جاف�% ا روج ال�ق! اط ام�ام ی�� ت� ي� ع�صمت! را ح�اض�ل ارپ@! اله. 1391ت��رخ% ك�ل م�ق!1. وده اش�0ت! ر% ی�� ي� ر پ�% ظ� وت� ب�% ه وج�� ل پ�� ان�¢ ه ولی ف�! سی! ظراری مي داب�% ام در ح�الی ک�ه م�غارف% را اض�% ت! ک�ه ه�ش6 ه گ�رف�% ج� ن� ت� وان ن�� ارت! مي ی�! . ار% اب��ن ع�ت�

ه لي� پ��0 دلال ع�ق! ت! ر و اش�0 ظ� د ک�ه ب�% ودی@% د ی�� ق! ه م�عت! ي� ار% ام�ام�ی� ل ت��رخ% ن اش�ت! ک�ه ح�داف�! گر ا� ای�% ت� ، پ�� م�ده اش�ت! غری� ا� ن اس�6 گر ک�ه در س�خ% ی � وال اص�جات� د اق!ده م�00 ارس6 ا� ر% رد. در اب��ن گ�000 اه�ده ك�00 ا)ع( م�ش600 ام رض%�000 د ام�00 ر� ش ت%�00 وب�% دگ�اه ی��00 ارس6 دی000@� ر% وان در گ�00 ل را مي� ی�00! ان��00 ق! گ000ر ار% اب��ن ب�! ی � ه د موپ%�00 د. ن�% ام�000 ج� مي� ان�% ع�لم ن�%

0، %ی� ه ج�رای@ عی� . )اب��ن س�6 ست! ی� مي� داب�% شای@� ش م�غارف% را اک�ی! وب�% (444 ، ص1404اش�ت! ک�ه ی��

ض000ود گ00ر م�ق! ی � ارت! د ه ع�ت�000 . پ��000 ت! ده اش�000 ان ش6�000 ت�000 ل000ه0 پ�� ل( در م�عي!ر% عظت�000 راط�ي )ب�! % ه اق�000 پ��000 ي%ر% ا پ�� ل ی��000 ان��000 ق! ام در ب�! دگ�اه ه�ش6000 دی000@� . ود اش�0ت! ی0 م�غ0ادل وج��00 ي�ر% L0ارت! ج س00م در اب��ن ع�ت�0 ارت! ح�� ام ار% ع�ت� ار، ه�ش6 ش600 امي� ب�% -853، ص2، ج2008)ش�00

غدی، 860 ظلاج140-00000 116 ص،1388؛ اس�00000 ، اض�0000 خت6 ام ب��ن ح�کم در اب��ن ن�� ود ه�ش60000 ي ار% ج%�0000 ن! ه در رواپ0000@� ی0000! ( ال�ت�. ت! ده اش�000 ك000ار ش6�000 د ان�% داوی%�00 ورت! ار% ح�% س000م و ص�000 وان ح�� ت! و اظ�لاق! ع�ن%000 ه اش�000 ی�00 ار رف�% ه ك�00 د پ��00 داوی%�00 رای ح�% يء ت��00 س600

، دوق! د (104 ، ص1398)ض�0000 ت�000 خ% م�ف% ی� کي� ش6�000 راح�� ارهو ك�000 س000م دری000@� ظلاج ح�� ارت@�رد اض�000 ام ار% ك�000 ت! ه�ش6000 گ�س6000 ار% ه ی�� ر% پ��000 ي� پ%�000 . اره ك�رده اش�ت! د اش�6 داوی�% د)ح�% ت� کي، ؛ 79ص ،ال�ف%1413، م�ف% (41-40، ص1410ك�راح��

ي@�ت! ال�ل000ه خت6 رو¢ ي�در ن�� ل000ن� ي� ف�! ن! ص000ری�0 و ح�000 ه ادراک�à ب�� ت! ک�000 ده اش�000 م�000 ي� ا� اف% ولی� در ك�000 ل ق000! ق000! ام ب��ن ح�کم ب�% ار% ه�ش6000ض00ود وی� ار% ه م�ق! ی00! د. ال�ت� ك00ار مي� ک�ت%00 ( را ان�% ت! ل اش�00 ام ه�م00ان ع�ق00! ر ه�ش600 ظ�00 لت� در ب�% م ف�! ی� ب! لا گ�ق�0 ت� ه ف�! ور ک�00 )ه�م00ان ط�00

ض00ور ل و ب�! ت�00 خ% ی� ن�! ی@� ا وای%�00 ل ی�! ه ع�ق00! ت! ک�00 ن اش�00 ض00ود وی� ا� لكه م�ق! ؛ ی�� ست! ی� د ن�% داوی�% لي� ح�% ت! ع�ق! ، م�غرف�% لي� ادراک�à ع�ق!ول ل ق00! ق00! ام در ب�% جات! ه�ش600 ن� وض%�00 ا ار% ی�! ن ادع�00 دارد. اب�� دا را ی%�00 ي�ح%�00 اف% ارات!ك�00 . در اب��ن ع�ت�00 ت! ات! اش�00 ت�00 ل اپ@6 ان��00 ف�!

ه د ک�0 خ مي� ده�0 ی� وض%�0 د و ی�! ل( م�مکن مي� دای%�0 لت� )ع�ق0! له0 ف�! ت� ه وش�0 ا پ��0 واس و ی��0 له0 ج�0 ت� ه وش�0 ا پ��0 اء را ی��0 ت� ام ادراک�à اش6�0 ه�ش6لي� ر او ادراک�à ع�ق! ظ�0 د. ار% ب�% ام0ه مي� ک�ت%0 لي� اف�! ا ادله ای� ع�ق! رای� اب��ن ادع�0 س0ت! و ت��0 ی� د م�مکن ن�% داوی%�0 ادراک�à ح�سي� ح�%

د داوی%�0 ون ح�% L�0ود اش�0ت! و ج وا م�وج��0 ه در ه�0 د ک�0 ها ام�وری� را درک�à مي� ک�ت%0 ن% ل پ�� راک�ه ع�ق! L؛ ج� ست! ی� ر% م�مکن ن�% ي� د پ�% داوی�% ح�%دارد. ن را ی%�00 ی� درک�à ا� ی@� ا وای%�00 ر% ی�! ي� ل پ%�00 ، ع�ق00! س00ت! ی� ود ن�% وا م�وج��00 د در ه�00 وح�ت�00 ، و ام00ر ی�! ي� ن% ه(99، ص1، ج1365)ك�لت�00 ی00! ال�ت�

س0ت! و ی� گ�ار ن�% ار% اش�0 ، ی�% ت! ده اش�00 م�00 ي� ا� ل00ن� ي@�ت! ف�! ر ام�ك0ان رو¢ ي� ت��0 ن% ات! م�ت�0 ي� ار% روای��0 ه در ت��رخ% Lج ن�% ا ا� ام ی�� ن ه�ش6 اب��ن س�خ%. ت! ده اش�000 ي� م�ای%�000 اف! ي� ی��000 ل000ن� ي@�ت! ف�! ات! رو¢ ت�000 ص000ری� و اپ@6 ي@�ت! ب�� ك000ار رو¢ ي� در ان�% ن! ام رواپ000@� ي� ار% ه�ش6000 ن! ، ح�000 ار% ر% ،1401)ج%�0000

260-261)ن ات! ار% ا� ي� ار% روای��00 رخ% ه در ت��0 ت! ک�00 ( اش�00 لي� )ع�ق! ي� ل00ن� ص00ری� و ف�! د ادراک�à ب�� كار مي� ک�ت% ام ان�% ه ه�ش6 Lج ن�% ا�

. ت! ده اش�000 ر ش6�000 ي� غن�000 وه�م« ب�! ه! ال�000 ا »اح�اط�000 « ی��000 ل000وت� ام ال�ق! ه »اوه�000 ، پ��000 ي� ن% ن(99 ، ص1 ، ج1365)ك�لت�000 ه ه�می� د پ��000 ای�� ش6�000د را داوی%�0 رم)ص( ح�% ر اك�0 امي� ت�0 uدارد پ� ه ام�ك0ان ی%�0 وده اش�0ت! ک�0 د ی��0 ق0! خت6 م�غ0راج م�عت! ام در ن�� ل اش�ت! ک�ه ه�ش60 دل�ت�

د. اش�6 ده ی�� ، دی@� (20 ، ص1، ج1404)ق�!مي�، ات! ، ح�ت�0000 درت! ر او ع�لم، ف�0000! ظ�0000 ه ب�% . پ��0000 ت! اص داش6�0000 ه ای� ح%�0000 پ�� ر ظ�0000 ام ب��ن ح�کم ب�% ، ه�ش60000 هي� ات! ال� ق% خت6 ص�0000 در ن��

ف% ت� وض�00 ادت6 ی�! ا ح�0 م ی��00 دی@� وان ف�0! ه ع�ن%00 ه پ��00 ست! ک�0 ی� ل م�مکن ن�% ن دل�ت� ه ه�می� د و پ�� ت% ات! ه�شت� ي�ره ص�ق% ی و ع% وای@� ن% ی، ش�6 ای@� ت% ت° ن��د و هي م�ظ00رج ك�ردی00@% راص% ال� غ00دد اع�00 اره ب�! ان دری000@� ل�ت�00 ه م�عي!ر% ي ک�00 ه ار% ت�Lرس�س600 پ��000 ر ظ� ا اب��ن ب�% ن ی��000 ی� ت% L00ام ه�مخ د. ه�ش600 وی�% س6�00ه! ل00ه ف% د: »ان ال�غلم ص�00 ت% دا ه�ش00ت� ي�رح%�00 ه ع% دا و پ%�00 ه ح%�00 ات! پ%�00 ق% ه اب��ن ص�00 راک�00 L؛ ج� ت! خ% ن � ر رد، گ�0 د مي ك�00 هدی00@� دا را ب�! گي ح%�00 گ00ای�% ن��

ي�ره«. و و لاع%000 س00ت! هي� ه�000 ، ل�ی� غری� ت!(37 ص،1400)اس6�000 ف% اره ص�000 ام دری00@� دگ�اه ه�ش600 ن در دی00@� ی� ت% L00ه ه�مخ پ��000 ر ظ� اب��ن ب�%لك0ه ؛ ی�� داش�0ت! ي�رح�% ه ع% دا و پ%�0 ه ح%�0 ر% پ%�0 ي� د اش�ت! و ج�0رک�ت! پ%�0 داوی�% ، ج�رک�ت! ح�% هي� ر او اراده ال� ظ� ه ب�% ود. پ�� ر ی�� ت�6 ر% م�و¢ ي� اراده پ�%رک�ت! در لك00ه ج�00 ؛ ی�� س00ت! ی� %ی� ن�% ی@ رک�ت! م�ك00ا ای� ج�00 ه م�عت%00 رک�ت! پ��00 ن ج�00 ه اب�� ت! ک�00 . م�ش00لم اش�00 ت! داش�00 رای� ح�% ی� ت��00 ی@� ا م�عت%00

ی� ای@� د ار% ح��00 داوی�% ست! ک�ه ح�% ی� ن ن�% م ا� لر% ن ج�رک�ت! م�ست! ء( اش�ت! و اب�� ي� غله ال�س6 ی� )ف�% ي�ر% Lد در ج داوی�% غل ح�% گاه او ف�% ن�%وال(. د)ر% اش�6 ت� ست! پ�% خ% گر در م�كان ن�% ی � د و د ل م�كان ک�ت% ق! گر ب�% ی � ای� د ه ح�� ، صپ�� ( 213)ه�مان

دع�ي� ي� م�0 رخ% . ت��0 هي� اش�0ت! خت6 ع�لم ال� ، ن�� ده اش�0ت! ك0ار و رد ش6�0 ات! ان�% ي� روای��0 رخ% ي� در ت��0 ن! ه ح�0 ام ک�0 گ0ر ه�ش60 ی � ه د پ��0 ر ظ� ب�%دلال ت! ن اش�00 ی� ت% L�00دارد و ح ه00ا ع�لم ی%�00 ب@% ود ا� ش6 ار% وج��00 ی° uع ن� ب � ا ا وف�00! اء ی��00 ت� ه اش6�00 د پ��00 داوی%�00 ه ح�% ود ک�00 د ی��00 ق00! ام م�عت! ه ه�ش600 د ک�00 ده ای�% ش6�00

ود. د ی��00 واه�00 ل ج�% ه00ا ار% ار% ب@% ود ا� م وج��00 لر% ل، م�س00ت! ه00ا ار% ار% ب@% ه ا� د پ��00 داوی%�00 ه ع�لم ح�% رد ک�00 گ، مي ك�00 (180، ص1387)م�ادل�ون%�00لاف% رح�% ، ولی ت��000 ت! اوت! اش�000 ق%000 هي م�ت! اره ع�لم ال� ام دری000@� دگ�اه ه�ش6000 اره دی000@� ي �ت6 دری000@� اد ا و اح�000 ارس6 ه�000 د گ�ر% ت%000 Lر ح� ه�000

هي را م ال� دی@� ام ع�لم ف�0! ( ه�ش60 ت! ی°ن اش�00 لام�ت� الات! الاش�00 غری در م�ق00! ارس6 اس6�0 ي ت��ر گ�ر% ن% ت! ن گ�روه )ک�ه م�ت� ضور اب�� ب�!

غ0د اء ب�� ت� ه اش6�0 وده اش�0ت! و پ��0 شه ع�ال�م ی�� ف% ت% ل پ�� د ار% ار% داوی�% ام »ح�% دگ�اه ه�ش6 %ی ار% دی@� ای@ هرش�ت! ه ش�6 ی! ه گ�ف% لكه پ�� مي ك�رد؛ ی�� كار ن�% ان�%ت! و ت! اش�000 ف% را ص�000 ت000 � م. ر% دی@� ه ف�000! ت! و پ%�000 ادت6 اش�000 ه ح�000 ه پ%�000 ؛ ع�لمي ک�000 ت! ال�م اش�000 ت� ع�لمي ع�000 ت� ه ش�000 ه000ا پ��000 ب@% ق! ا� چق000! ار% ن�!

ود«. مي س�6 ت! وص�ف% ن�% ای@%ی،) ص�ف% هرش�ت! (217ص ،1 ج ،1364 ش�6رد. در دا مي� ك�00 ه ح��00 ی°ن ام�ام�ی�00 گ00ر در ن�� ی � ای� د دودی� وی� را ار% گ�روه ه�00 ا ح�00 ر% ی�00! ي� ظاع�ت! پ%�00 ن! خت6 اش�00 ام در ن�� ه ه�ش600 ب �ش600 د ای�%ه رد. پ��00 ه ك�00 اص اراپ¢�00 ه ای� ح%�00 پ�� ر ظ�00 ام ب�% د؛ ه�ش600 ت% ش00ت� غ00ل مي� داب�% ل ار% ف�% ت�00 ظاع�ت! را ف�! ن! راره اش�00 د ر% ت%00 پ@� ي� م�ا رخ% ه ت��00 الی� ک�00 ح�00

ت! د دش�00 ت%00 پ@� م م�ا ی@%ی، ادوات! لار% ا م�0 ود، م�هلت! ر% ن�00 ی ار% ف�! ای@� ، ره�00 صر ص�خت! خ ع�ن% ی% Lام�ل پ� ظاع�ت! ش�6 ام اش�ن! ه ه�ش6 ی! گ�ف%ه غ000ل و پ��000 ا ف�% ارن ی��000 ر م�ق000! ج%�000 ورد ا� غ000ل و م�000 ش6 ار% ف�% ی° uورد اول ن� ه000ار م�000 Lر او چ� ظ�000 ه ب�% . پ��000 ت! ي اش�000 اف% خ اض%�000 ت� م�هی° ت� و ش�000

ود اد مي س6�0 ج�0 غ0ل ان�� د، ف�% ار% %راه�م ش�0 ت� را ق� د اب��ن ش�ت� داوی�% ي ح�% ن! . وف�! د اش�ت! داوی�% غری، .دش�ت! ح�% ، ص1400)اس6�00 42) . ده اش�ت! ل ش�6 ق! ر% ب�% ي� ات! پ�% ي ار% روای�� ن در ت��رخ% ه اب��ن س�خ% اپ�� م�ش6

ام ب��ن ح�کم ان ك�لامي ه�ش6 ی�� ر اگ�ردان و ج�� ش�6ات! دا ك�رد. در ه�مان دوران ح�ت�00 ت� uی پ�% ي�روای@ uش ار% او پ�Lم�غاضر و ب� ان ی°ن ام�ام�ت� ام ب��ن ح�کم در ن�� ه ه�ای ه�ش6 ب �ش6 د ای�%

ام ب��ن ح�کم را ات! ك�لامي ه�ش60 اح�ت600 ن م�ت� ت! و در ا� وش6�0 ی ی�% ای@� ض0ور ک�ت0! وال�خس00ن ع�لي ب��ن م�ن% ام ای�� ه ی%�0 %ردی پ��00 ام ق�00 ه�ش6ود. ام�ت! ی��00 له ام�00 د و م�س00ت¢ وح�ت�00 اره ی�! ي دری@� اح�ن6 ام�ل م�ت� ت! و ش�6 ام داش�6 ر0 ی�% ي� پ�� د ات� ال�ت! وری ك�رد. اب��ن رش�اله ک�ت! مع ا� ح��

ي، اس6000 ج� ام(433، ص1407)ن�% اگ�ردان ه�ش6000 ء ش6�000 ر% د و او را ج��000 ت%000 اد مي ک�ت� ج000ل ار% وی ی��000 ال و م�ل000ل و ن�% ع رح��000 ب � ا م�ت%000د. ت% اش�6) مي داپ@� ج� غر، 251 ص ،1407 ،ين�% (63 ص ،1400 ،یاس�6

%رق! و الات! و ق�00 ع م�ق00! ب � ا رد. در م�ت%00 اره ك�00 ر% اش6�00 ي� ل ال�س00كاک�à پ%�00 لت�00 ن ح�% ه م�حم00د ب�� وان پ��00 ام مي ی�00! اگ�ردان ه�ش600 ی°ن ش6�00 ار% ن��د داوی�% رای ح�% رک�ت! ت��00 ه ج�00 اد پ��00 ق00! ه اع�ت! وان پ��00 مل00ه مي ی�00! ن ح�� ه ار% ا� ت! ک�00 ده اش�00 س00ت� ش6�00 ی� ه وی م�ت% والی پ��00 ال اق00! ،1رح��00

دا درت! ح�ادت6 ت��رای ح�% ت �رس6 ع�لم و ف�! د% Lم، ی� ن ج�0ر% ي(116 ، ص3 ، ج1416)اب�� ظ� م ل�ق% س0ی� خ� ه ن�! اد پ��0 ق0! ن!ي2، اع�ت! و ح�0ه ی� ت� ش6 ه ب�! اد پ�� ق! . 3اع�ت! ده اش�ت! ش6 ل ب�% ق! ي� ب�% ن6 پ�� اره ك�رد. ار% وی� ح�د اش�6

ه ش پ��00 Lی وده و ش�00 ه ی��00 دا در ك�وف%00 ت00! . وی� اپ@� ت! م00ار اش�00 م ن�! ی6 ن م�ت� ت� ب�� عت� ل ب��ن س6�00 ماع�ت� ام، ع�لي� ب��ن اس�00 گ00ر ه�ش600 ی � اگ�رد د ش6�00. ه اش�ت! ی� صره رف�% ، ) ب�� ي� اس6 ج� ا«(251 ، ص1407ن�% ت% ب� ه ف�% ور ال�ی� ظ� ا و ال�من% ت% خ% ن� ا و ش�6 دی�% ارت! »ع�ض% ا ع�ت� ام ی�� وی� ار% ه�ش6

د. اد مي� ک�ت%0000000 ، ) ی��000000 ام ب��ن ح�کم را(263، ص1409ط�وس00000000ي� ا( ه�ش60000000 ره ه�0000000 اط�� الش)م�ت% ی� م�ج�000000 ای@� ن در ک�ت0000000! ی� ت% L000000وی� ه�مخ . ت! رده اش�0000 وردی� ك�0000 مع ا� ، ) ح�� ي� اس600000 ج� هي� (251، ص1407ن�% خت6 اراده ال� ال وی� در دو ن�� ن ح�0000 ا اب�� ،) ی��0000 غری� اس6�00000

مان(42ص ،1400 ، ص و ان@� . (54)ه�مان ت! ادس6 داش�6 ا اش�ت! اوت! ی�� ق% ری� م�ت! ظ� ب�%. وی� دال�رح�من اش�0ت! ش ب��ن ع�ت�0 وب�% ، ی��0 س0ت! ام داب�% ک0ر ه�ش60 ق% لي ب�! وان او را م0ي�رات6 دار اض�0 گری ک�ه مي ی�0! ی � %رد د ق�

ل ق0! اره او ب�% اری� دری0@� ار ب��س0ت� ت�0 ي اح�% . ک�س60 ده اش�0ت! ا ش6�0 ت% ش6�0 ام ا� ا ه�ش60 داد ی��0 غ%0 اد در ب�� ی0@� ه اح�ت!م0ال ر% دادی� اش�ت! و پ��0 غ% ب��د. ام( مي دای%�000 اگ�ردان ه�ش6000 ام )ش6�000 لم000ان ه�ش6000 ا او را ار% ع�% ی ض000راح�ت! ای@� د و در ح��000 و278، ص1409ط�وس000ي، )مي ک�ت%000

ت!(539 ده اش�000 ه ش6�000 ی000! ام گ�ف% دگ�اه ه�ش6000 ده دی000@� ل ش6�000 غ000دن@� ي ب�! رخ% ه ت��000 ی000! ه گ�ف% ه و پ��000 اپ�� دگ�اهي م�ش6000 م دی000@� س000ی� خ� خت6 ن�! وی در ن��ه وی1 ر% پ��00 ي� غری پ�% .0 اس�6 اوت! اش�ت! ق% د م�ت! ه ش�6 ی! ام گ�ف% اره ه�ش6 ه دری@� Lج ن�% ا ا� ،0 ی�� ده اش�ت! ست� ش�6 ی� ه او م�ت% ع پ�� ب � ا د در م�ت% داوی�% شي�ری ک�ه ار% ج�رک�ت! ح�% ف% . ب�!

غری، د. )اس6�0 ات��ر% مي دای%�0 د ح��0 داوی%�0 وال را ت��رای ح�% ام ر% لاف% ه�ش6 خت6 ج�رک�ت! ت��رح�% ت! داده اش�ت! ک�ه او در ن�� ست� ( م�ش0لما213، ص1360ب�%گ، ن رک�à: م�ادل�ون�% ی� ت% Lه�مخ( . وده اش�ت! ي ی�� وال ج�رک�ن! وال، ر% ضود وی ار% ر% (. 178 ، ص1387م�ق!

س0م2 ظلاج ح�� گر او اض�0 ی � ارت! د ه ع�ت� . پ�� وده اش�ت! ي ی�� ظ� وی ک�ه ل�ق% ه م�عن% دگ�اه وی پ�% م در دی@� سی� خ� ه ولی ن�! ی! اد داش�6 ق! م اع�ت! سی� خ� ه ن�! ر% پ�� ي� ده ک�ه وی پ�% ه ش�6 ی! . گ�ف%د، ی ال�جدی@� .0 رک�à: اب��ن ای@� ست! مي� داب�% سم ن�% د را ح�� داوی�% ه ك�ار مي� ت��رد ام�ا ح�% د پ�� داوی�% . 226 ، ص3، ج1404را ت��رای� ح�%

ي، 3 اس6 ج� ه« رک�à: ن�% ص% ع�لی� ق! د ب�% ه و ف�! ی� ت� ش6 د و ه�و ب�! وح�ت� ات� س�ماه ال�ن! ات� ف%ي الام�امه! و ک�ت! ها ک�ت! ن% . 329- 328 ، ص1407 . »له ک�ت!ت� م�

. ت! د، )داش�6 ی ال�جدی@� ود (226، ص3، ج1404اب��ن ای@� ام دارد و ج�% ه ه�ش6 اپ�� ری م�ش6 ظ� ، ب�% ظاع�ت! خت6 اش�ن! وی در ن��د د مي ک�ش6 ق! ه ب�% ظاع�ت! پ�� د را ار% اش�ن! راره و ت��ری@� هم ر% ي اش�ت! ک�ه ف�% ن! ان رواپ@� در (148، ص1409ط�وس00ي، ).ار% راوی��

. ت! م000ه اش�000 ه ان�¢ ي �ت6 و ال�ه000ام پ��000 ج00د ر ن�! ي ت��00 ن% !ی م�ت�000 ی@ ا ل روای��000 اف�000! ام ب��ن ح�کم ی�% لاف% ه�ش6000 رح�% ام�ت! وی ت��00 اح�ت6 ام�000 م�ت�000ي، ) ن% م1(271، ص1، ج1365ك�لت�00 . ح�ج� هي اش�0ت! ق! ده، ف�% ای م�ای%�0 ه ح��0 ش پ��0 وب�% ه ار% ی��0 6ی ک�0 م ع�م0ده م0ي�رای@ ال ح�ج� ا اب��ن ح�0 ی��0

؛ ت! ن م�دع�اش�000 ر اب�� ل ت��000 ن دل�ت�000 رب@� ، م�هم ت�00! ت! ده اش�000 ل ش6�000 ق000! ا ب�% ی م�000 ع روای@� ب � ا ه در م�ت%000 ض000ي او ک�000 خ% ای� س�6 هاده�000 ن! اد اح�� ی000@� ر%ا ه0اد و ی��0 ن! لك0ه اح�� د؛ ی�� ت% ش0ت� ی� ه رواي��ت! ن�% د ک�0 ل مي ک�ت%0 ق! ش ب�% وب�% هي ار% ی�� ق! وع�ات! ف�% !ی را در م�وص�% ارای@ ي ع�ت� ن% ال ك�لت� ت��رای م�ت6

ات! ك�000 وات� ارت6 و ر% ول ار% وی در ای��000 ق000! ان م�ت% ت% خ% ه س�000 وان پ��000 وارد مي ی�000! مل000ه اب��ن م�000 . ار% ح�� ت! ود اوش�000 اس ج%�000 ت�000 ف�!اره ك�رد. ي، ) اش�6 ن% ش ار%2(4، ص2، ج1390؛ ط�وسي، 212 و 115، ص7، ج1365ك�لت� وب�% لي ی��0 م0ات��ر% اض�0 طه ن�! ق! د ب�% ای�� ش�6

. س00ت! هي او داب�% ق! ن روس6 ف�% وان در ه�می� ن00! گ00ران را پ�� ی � ود3د دی وج��00 ي ح��00 ض00وم�ن! ش ح�% وب�% ا ی��00 ص00ره0 ی��00 ان ب�� عت� ت� ی°ن ش6�00 ن��

غری، 1 .0 )اس6�0 وده اش�0ت! م00ه ی��0 اس ت��رای ان�¢ ت� ه ف�! ل پ�� ان�¢ ه و ف�! ی! داش�6 ول ی�% ن� ي �ت6 را ف�! جد ارس6 ه�ا وی ال�هام و ن�! ي ار% گ�ر% ه ت��رخ% ا پ�� ت% ه پ�� ی! ، ص1360 . ال�ت� 97 00-980. ت! رده اش�00 ان ك�0 ت�00 ن پ�� ی� ت% L�00ش را ح وب�% دگ�اه ی��00 واد)ع( دی00@� ام ج��00 اره ام�00 ه دری00@� ی°ن ام�ام�ی�00 ود ن�� دگ�اه ه�ای م�وج��00 ات! دی00@� لاف%�00 ت! ان اح�% ی��00 ر غد در ج�� (. س�00

.0 )ط�وس0ي، ه اش�0ت! ی� ا رف�% ت� پ@% ا)ع( ار% د ر0 ام�ام�ت! ام�ام رض�% ش در اواج�% وب�% ي ی�� ارس6 در ک�س6 ب �ن گ�ر% د ت% Lه ح� ا پ�� ت% ، ص1409اب��ن در ح�الی اش�ت! ک�ه پ��ت!(486 و 145 ه وی اش�00 ت! پ��000 س00ت� ا ب�% ا اب��ن ادع�000 ل ی��000 ان��00 ق! ، در ب�! ت! ود اش�000 ام م�وج��00 وع ع�لم ام�00 ش در م�وص%�000 وب�% ه ار% ی��00 !ی ک�00 ی@ ا ن روای��00 ه ار% ا� ی! ش6�00 گ�د%

ار، (462 و332 و 327 ، ص1404)ص�ق%ودس26 هي ج%�000 ق! دگ�اه ف�% ان دی000@� ت�000 ه000اد و پ�� ن! ه اح�� ن پ��000 ل ا� ن000 � ،0 د% ت! رده اش�000 ل ك�000 ق000! ي را ب�% ن! گ000امي رواپ000@� وارد ه�ت% اری ار% م�000 س000ت� ش در ب�� وب�% ر اب��ن ی��000 ون ت��000 ر% % . اق�000

ي،0 ن% د. رک�à: ك�لت�00 ردار% L�001365مي تام�لي، 6 ، ص10 ، ج1365؛ ط�وس00ي، 212 ، ص7 و ج528 و 509 ، ص3 ، ج ،9 ، ج1409؛ ج�رع�00. 72 ص

ه3 ع ام�ام�ی�0 ب � ا ی ار% م�ت%0 ای@� خ� ح��0 ه در ه�ی° الی اش�0ت! ک�0 د. اب��ن در ح�0 ت%0 ب! ن مي گ�ق� ی� ت% L�0ش6 ح رواب�% ي� u�0ش و پ وب�% ه ی��0 ده اش�ت! ک�0 ه ش�6 ی! هي گ�ف% ق! ي ف�% خن6 ال در ن�� . ت��رای م�ت6.0 رک�à: ط�وسي، ده اش�ت! ش6 ل ب�% ق! ش ب�% وب�% ع ك�لامي ی�� ه م�واص�% ت! پ�� ست� ي ب�% ن% ن س�خ% ی� ت% L1390ح�. 188 ، ص4 ، ج

د. اش6�00 رات! ك�لامي اس6 ی�� ظ�00 ي ار% ب�% رخ% ا ت��00 هي او ی��00 ق! ل روس6 ف�% ه دل�ت�00 ت! پ��00 ه م�مکن اش�00 ه ک�00 ی! ان1داش6�00 عت� ت� را ش6�00 L�00ك00ه0 ج ت% اپ@�ک00ری وی و ت! ف�� عت� ل م00رج�� ان��00 ق! ه ب�! له پ��00 اد اب��ن م�س00ت¢ ی00@� م00ال ر% ه اح�ت! . پ��00 س00ت! ی� د، م�غل00وم ن�% ه ای�% ی! ری داش6�00 ظ�00 ن ب�% ی� ت% L�00ص00ره0 ح ب��

، ت��رمي� گ�ردد. دگ�ی مي ك�رده اش�ت! ی�% صره ر% ام( ک�ه در ب�� اگ�رد ه�ش6 گر ش�6 ی � ت6مي )د ل م�ت� ع�لي ب��ن اس�ماع�ت�وده ام ب��ن ح�کم ی��0 جات� ه�ش60 ي ار% اص�0 ن% ه ك�لت�00 ی00! ه گ�ف% ا پ��00 ت%00 ر% پ�� ي� رد. او پ%�00 اره ك�00 رمي اش6�0 وم�ال�0کà ح�ص%00 ه ای�� وان پ��00 ر ار% او مي ی�0! ي� ع%0

. ي، ) اش�ت! ن% ه(410، ص1، ج1365ك�لت�00 لي اش�0ت! ک�00 ق! كلم م�س00ت! غری وی م�ت! ای� اس6�00 ارس6 ه�0 ه گ�ر% ه پ��00 وج�00 ا ی�! ه ی��0 ی00! ال�ت�ر% دارد. ي� گران پ�% ی � ا د !ی ی�� اوی� ق% رات! م�ت! ظ� 2گ�اه ب�%

ود ک0ری اط�0راف% ج%�0 %ی ف�� ی@ ا ی��0 ر رد و ج�� ت! ك�0 ت� پ�� ر اری ت�0! اگ�ردان ب��س0ت� ر% ش6�0 ي� ود پ%�0 ها ک�سي ک�ه ج�% ن% ام پ�� اگ�ردان ه�ش6 ی°ن ش�6 ار% ن��ر ك�00 ع د% ب � ا ا در م�ت%00 اره�00 س00ي« ی�� وب�% ا »ی�� ش« ی��00 وب�% جات� ی��00 ارات! »م�ن اص�00 ود. ع�ت�00 دال�رح�من ی��00 ش ب��ن ع�ت�00 وب�% ورد، ی��00 د ا� دی00@� Lی�

. ت! ده اش�0000 رد. ط�وس0000ي وی را3ش6�0000 اره ك�0000 د اش6�0000 ت�0000 ن ع�ب� س0000ي ب�� ن ع�ی� ه م�حم0000د ب�� وان پ��0000 اگ�ردان وی مي ی�0000! مل0000ه ش6�0000 ار% ح��. ت! رده اش�000 ي ك�000 س000ي« م�غ000رف% وب�% ات!(391، ص1407ط�وس0000ي، ) »ی�� ار و روای��000 ی000@6 ش6 ع�م000ده ای ار% ا� خ% ، ن�� ر% اب��ن ه ج��000 پ��000

ده اش�0ت! ل ش6�0 ق0! ت! ط وی م�ت� وس�00 ش ی�! وب�% ه ؛ی��0 کà پ��00 ن00 � د ر� د ت�% ت�0 ن ع�ب� س0ي ب�� ن ع�ی� ي م�حم0د ب�� اف% ل00د اول ك�0 ال در ح�� رای م�ت60 50 ت��0ی°ن ص% و ام00ر ن�� وب�� ق%0 ر و ب�! ي� د ج�00 ت% پ@� ادی م�ا ق! وات� اع�ت! ات! در اک�ي6ر0 ای�� ل ك�رده اش�ت! ک�ه اب��ن روای�� ق! ش ب�% وب�% رواي��ت! ار% ی��

. ده اش�ت! م ش�6 سی� ف! ه! و .. ب�! حج� ات� ال� در، ی�� اء و ف�! ض% ت! و اراده، ف�! ت� ، م�س6 ب �ن الامر

ش رک�à: ط�وس0ي، 1 وب�% ا)ع( ار% ی��0 د ام�ام رض�% ر� صره ت�% ان ب�� عت� ت� ی� ش�6 ی � دگ�و اره ی�� م ار%487 ، ص1409 . دری@� راه�ی� ام ب��ن ات��0 گ0ر ه�م ه�ش60 ی � ی د ای@� ( در ح��0، ص د. )رک�à: ه�مان ل مي ک�ت% ق! ا)ع( ب�% د ام�ام رض�% ر� ش را ت�% وب�% ه ی�� ت! پ�� ست� ان ب�% ی�� صر كالات! ب�� ي ار% اش�6 ش ت��رخ% وب�% (490اص�جات� ی��

2:à0 رک�. ت! ه اش�0000 ی! ام داش6�0000 ا ه�ش60000 اوت! ی��0000 ق%0000 ری م�ت! ظ�0000 ، ب�% ت! ر و م�غ0000رف�% ظ�0000 ظاع�ت! و ب�% ن! د اراده ال�هي، اش�0000 ت%0000 پ@� لي م�ا ال وی در م�ش0000ای�¢ رای م�ت60000 . ت��0000غری، . 51 و 43، 42 ، ص1400اس�6

م ك�رد. 3 واه�ی� اره ج�% ه اب��ن م�وارد در ادامه اش�6 . پ��

ت! وراق! اش�00 اس ب��ن م�وس0ي ال�0 ، ع�ت�0 ت! ده اش�00 ي ش6�0 ش م�غ0رف% وب�% جات� ی��00 الی� ار% اص�0 ع رح��0 ب � ا ه در م�ت%0 گ0ری ک�00 ی � %رد د .ق�ي، ) اس600 ج� .(281 ، ص1407ن�% ت! رده اش�00 ط ك�00 ن� وراق! ض%�0 ن م�حم0د ال�00 اس ب�� ام او را ع�ت�00 اه ی%�00 ت� ت! ه اش6�00 ط�وس00ي،) ط�وس00ي پ��00

.1(369، ص1407 وده اش�0ت! ع0ه! ی��0 ات� ال�مت! ات� وی ک�ت! ها ک�ت! ن% ي، ) پ�� اس60 ج� ه او ار%(281ص،0 1407ن�% !ی ه�م ک�0 ی@ ا روای��0ه کà پ��000 ن000 � د ر� ت! )ت�% رده اش�000 ل ك�000 ق000! ش ب�% وب�% د.60ی��000 ت% هي ه�ش000ت� ق! ( ه�مگي ف�% م000ره2 رواي��ت! ه ار% ر% ف000! وان او را در ف�% ن000! د پ�� ای�� ش6�000

مرد. ش ت��رس�6 وب�% اص�جات� ی��ن ع�م0ران ال�هم0دای@%ی ي ب�� خن� خ% ط�وسي، ن�� ی� م. وی3ش�6 داری@� %ی ی%�0 دای@ ت%0 Lار% او اظ�لاع ح� . ده اش�0ت! وای%�0 س0ي« ج�% وب�% ر% »ی�� ي� را پ%�0

ن ادی ار% ا� ی00@� ش6 ر% خ% هي و ن�� ق! غ00دادی ف�% ات! ب�! ی°ن اب��ن روای��00 . ار% ن�� ت! رده اش�00 ل ك�00 ق00! ش ب�% وب�% اری ار% ی��00 ات! ب��س00ت� روای��00. ت! ( اش�00 ام�ت! ه ام�00 وط پ��00 اح�ت6 مری00@� ه00ا در م�ت�00 ن% ادی )پ�� ق00! د4اع�ت! ت�00 پ�° ا¢ ش در ی�! وب�% ن ع�م00ران رواي��ت! م�همي ار% ی��00 ي� ب�� خ00ن� ن��

. ل ك�رده اش�ت! ق! اه�ت� ب�% گر م�د% ی � ا د خت6 ی�� ادله و ن�� ر%(449، ص1409ط�وس00ي، ) م�ج� ي� ود او پ%�00 ي ج%�00 ي در ک�س600 ارس600 ه گ�ر% ا پ�� ت% پ��. ه اش�ت! ی! %ی داش�6 ي�روای@ u5پ�

ه ار1% ی! ش6�0 . گ�د% رده اش�0ت! ش رواي��ت! ك�0 وب�% ه ار% ی��0 اس ب��ن م�وس0ي اش�0ت! ک�0 ها ع�ت� ن% ، ولی پ�� ود اش�ت! ع م�ا م�وج�� ب � ا !ی در م�ت% ی@ ا %راد روای�� . ار% ه�ر دو اب��ن اق�ود. ده مي س�6 اس ب��ن م�وسي دی@� ها در ع�ت� ن% د ال�وراق! پ�� ت� ن ف�! ا�

2، كه.0 رک�à: ض�دوق! ت! م�لای�¢ اره م�اه�ت� ي اش�ت! دری@� ن! ها رواي��ت! ك�لامي وی رواپ@� ن% .666، ص2، ج1395 . پ��ی، 3 وی@� .0 )رک�à: ج%�0 %ی0 اش�0ت! ی ع�م0ران ال�هم0دای@ ي ب��ن ای@� خ0ن� ام وی ن�� ق! ی%�0 ن�0 ط دف�! ن� ه ار%30 ، ص21 ، ج1362 . ض%�0 !ی ک�0 ی@ ا ادی ار% روای��0 ی0@� ش6 ر% خ% (. ن��

. ام اش�ت! ا اب��ن ی�% م�ده، ی�� ات! ا� ر ال�درح�� ضات�¢ او در ب��ار، 4 ال رک�à: ص�ق% ،0،385 0،383 0،327 0،323 0،304 0،300 0،255 0،157 0،148 0،145 0،116 0،110 0،8 6 ، ص1404 . ت��رای م�ت6

410 ،414 ،462 ). ش اش�ت! وب�% ات! او ار% ی�� ي ار% روای�� س6 خ% ها ن�� ن% پ@� . )ا. رک�à: ط�وسي، 5 ه اش�ت! ی! وش�6 ه وی و اص�جاب��ش6 ی�% امه ای پ�� ا)ع( ی�% ل ام�ام رض�% ق! ا ت��ر اب��ن ب�% ت% .552 ، ص1409 . پ��

ه وی ف0! ه ط�ت� ه پ��0 وج�0 ا ی�! . ی��0 ده اش�0ت! اد ش6�0 س0ي« ی��0 وب�% وان »ی�� ا ع�ن% ر% ار% ک�شای@%ی اش�ت! ک�ه ار% او ی�� ي� طهر پ�% ن م� م�حمد ب��ن اح�مد ب��ادی)ع( و ام ه�0 جات� ام�0 ء اص�0 ر% خ% ط�وس0ي او را ج��0 ی� ه ش6�0 راک�0 Lرد؛ ج� لم0داد ك�0 ش ف�! وب�% اگ�ردان ی��0 وان او را ار% ش�6 مي ی�! ن�%

. ت! ورده اش�000 ام ع�ش000کری)ع( ا� ال، ص) ام�000 ء(401 و 391ط�وس0000ي، رح��0000 ر% ش ج��000 وب�% ه ی��000 ت! ک�000 الی اش�000 ن در ح�000 اب��. س0ت! ی� ود ن�% ي م�وج��0 ن! خ� رواپ0@� ادات! ار% وی ه�ی° ق0! . در اع�ت! وده اش�0ت! ا)ع( ی��0 م)ع( و ام�ام رض�% اص�جات� ام�ام0 ك�اظ�

. ت! ان اش�00 اه رم�ض%00 های م�00 ن� خت� ش�6 ه�ای م�سن� مار% اره ن�% ش دری@� وب�% ي!راکà�0 م�حمد ب��ن اح�مد و ی�� ها اس6 ن% ي، ) پ�� ن% ،1365ك�لت�00ي�روان1(155، ص4ج u�00ه پ د ک�00 اش6�00 ن ی�� ای ا� د گ�وی��00 وای%�00 ، مي ی�! ت! ه اش�00 س00ی! س00ي« داب�% وب�% ردی را »ی�� % ن ق�00 ی� ت% L�00خ% ح ی� ك00ه0 ش6�00 ت% اپ@�

د. ه ای�% ی! ر% ادامه داش�6 ي� ا اب��ن دوران پ�% ش ی�! وب�% ی��. ت! ده اش�00 ي ش6�0 ش م�غ00رف% وب�% اگ�ردان ی�� ر% ار% ش�6 ي� ي پ�% ن م�هران ك�رخ% دال�له ب�� ار%(566، ص1409ط�وس00ي، ) اح�مد ب��ن ع�ت�

ات� وان »ک�ت000! ا ع�ن%000 ی ی��000 ای@� . او ک�ت000! س000ت! ی� ود ن�% د م�وج��000 اش6�000 ادی ك�لامي ی�� ق000! دگ�اهي اع�ت! ای دی000@� ه گ�وی��000 ي ک�000 ارس6000 خ� گ�ر% وی ه�ی°. ت! ده اش�00 ده ش6�0 وای%�00 «0 ج�% ل00ه! وم و ل�ت� ر% »ی��00 ي� اهي پ%�00 ه گ�0 « دارد ک�00 ي �ت� د ا¢ ي، ) ال�ت00! اس600 ج� ام�ل(91 ، ص1407ن�% ات� ش6�00 ن ک�ت00! اب��

لاج د و ف�% هج�000 اج ال�من! ص000ت� د م� ت%000 پ@� غ000دی م�ا . ک�ت!ت� ب�� ت! ه اش�000 اپ%�000 ه و اع�م000ال رور% وع ادع�ی� م000ه در م�وص%�000 !ی ار% ان�¢ ی@ ا روای��000د. اده ك�رده ای%�00 ق% ت! ل ار% او اش�00 د، ص) ال�ش00ان�¢ هج�00 اج ال�من! اووس؛00 167 ط�وس00ي، م�ص00ت� ن ظ�00 د ب�� ت� ل، صش�00 لاج ال�ش00ان�¢ ،208 ، ف�%

د. (288 و 257 وده ای�% ش ی�� وب�% ي�رو ی�� uهي� پ� ق! ل ف�% طهر ه�ر دو در م�شان�¢ ن م� م�مکن اش�ت! وی� و م�حمد ب��ن اح�مد ب��ده ا ي ش6�00 ش م�غ00رف% وب�% اگ�ردان ی��00 ر% ار% ش6�00 ي� ان پ%�00 اد% ل ب��ن ش6�00 ض%00 در ف�% L�00ل ی لت�00 ن ح�% ان ب�� اد% .ش6�00 ت! ي، )ش�00 اس600 ج� ، ص1407ن�%

ه(306 ت! ک�00 ده اش�00 ش600 ل ب�% ق00! ر% ار% او ب�% ي� کà رواي��ت! ك�لامي پ%�00 ي ن��00 ن! ت! و ح�00 هي اش�00 ق! وع�ات! ف�% ات! وی در م�وص%�00 روای��00

ش1 وب�% . ی��0 ده اش�0ت! خ ش6�0 ص0رن@� د ب�! دی%�0 وای�% اء مي ج�% رت� و ع�ش60 م0ار% م�غ%0 ان ب�Lش ار% ن�% ر اك�رم)ص( در م�اه رم�ض% امي� ت� uی ک�ه پ� ه�ای@� مار% ه ن�% . در اب��ن رواي��ت! پ��مون دارد. )رک�à: ط�وسي، ن م�ص% ه ه�می� اپ�� ي م�ش6 ن! ر% رواپ@� ي� ( 64 ، ص3 ، ج1365پ�%

ا له ی��00 ای�� ه م�ق! ش6 ک�ه پ�� اب�% ت� ت% ت� س6 ی° uر ع�مر ار% ن� گامي در اواج�% ل ه�ت% ض% كه ف�% ت% د. اپ@� اش�6 ل ع�دم گ�راب��ش6 ك�لامي در وی ی�� ه دل�ت� د پ�� ای�� ش�6ر اب��ن ی ت��00 وی@� د ج%�00 ی��0 د م�و¢ وای%�00 ورد، مي ی�! مي ا� درس6 ن�% L�0امي ار% ی ی°ن ی%�00 ن ن�� د؛ ولی در ا� اد مي ک�ت% د، ی�� ت% ب! ع مي ت�Lرداح�% ت� س6 ان ب�! ال�ق% م�ج%

د. اش�6 ( 539 ، ص1409)ط�وسي، ادع�ا ی��رده ن ج%�0 خ% ر اب��ن س�0 ي ت��0 اس60 ج� ال ن�% ا اب��ن ح�0 د. ی��0 ي مي ک�ت%0 ش م�غ0رف% وب�% اگ�ردان ی��0 ر% ار% ش6�0 ي� م را پ%�0 م ب��ن ه�اش60 راه�ی� ي، ات��0 ک�س6ر ظ�00 ه ب�% ، پ��00 ت! ک00رده اش�00 ل ی�% ق00! ش ب�% وب�% ي ار% ی��00 ن! خ� رواپ00@� ما ه�ی° ت� ف! م م�س00ت! م ب��ن ه�اش600 راه�ی� ك00ه ات��00 ت% ه اپ@� ه پ��00 وج�00 ا ی�! . ی��00 ت! ه اش�00 ی�00 گ�رف�%

ن ن م�حم0د ب�� ش6 ار% اب�� ی° uه ن� ی! . ال�ت� ر اش�ت! ل اع�ت!مادت�! ان�� ي ف�! اس6 ج� ن ن�% . اواح�م0د ب��ن س�خ% ت! عي داش6�0 ن وص%�0 ی� ت% L�0ر% ح ي� طه0ر پ%�0 م�ش و وب�% ه ی��00 م پ��00 م ب��ن ه�اش600 راه�ی� اط�ر ات��00 غل00ق! ح%�00 ال ب�! ر ح�00 ه ه�00 . پ��00 ت! داش6�00 ش را ی�% وب�% ل ار% ی��00 ق00! ه، ام�ك00ان ب�% ف00! ر ط�ت� ظ�00 ار% ب�%رار ! ام ق�000 ش و ه�ش6000 وب�% ک000ری ی��000 ان ف�� ی��000 ر ه000ا او را در ج�� ب@% هي ا� ق! راء ف�% ض000وص ا� ه ح�% ه ه�ای ك�لامي و پ��000 ب �ش6000 د ام و ای�% ه�ش6000

مي ده�د.ال اب��ن ق00! ت! د. اپ�� ل ش6�00 ق00! ت! م م�ت� ه ق�! گ00ری پ��00 ی � وی د ور و ار% س�00 ای�� ش600 ی� ه ن�% ی پ��00 ی � و ش ار% س�00 وب�% ام ب��ن ح�کم و ی��00 ه ه�ای ه�ش600 ب �ش600 د ای�%

د ع�لي ب��ن م�حمد ت% پ@� ور م�ا ای�� ش6 ی� اگ�ردان وی در ن�% ان و ش�6 اد% ل ب��ن ش�6 ض% لاس6 ه�ای ف�% ون ی�! ی � ور م�د ای�� ش6 ی� ه ن�% کری پ�� ان ف�� ی�� ر ج��ود. ه ی��0 ی�0 ت° ت! ن ف�! ام ب��ن ح�کم اش�0ت!1ب�� ش0ل ه�ش60 كلم ار% ب�% ب �ن م�ت! ر ج%�0 ودس6 ا� ه ج%�0 ی0! ه گ�ف% ل پ��0 ض%0 53، ص1409، )ط�وس00ي�. ف�%

ل(9 ض%0 ك0ه0 ف�% ت% . اپ@� ت! ده اش�00 وای%�00 ش درس ج�% وب�% د ی��00 ر� م ت%�0 ی� ب! ن گ�ق� ش6 ار% اب�� ی° uط�ور ک�ه ن� ل ه�مان لت� ن ح�% ان ب�� اد% درس6 ش�6 Lی� ل دارد؛ ض%0 ه ه�ای ف�% ب �ش60 د ات! و ای�% ر% در روای��0 ي� !ی پ%�0 دای@ ی��0 ودس6 م�و¢ ای ج%�0 ر% ادع�0 ه ج��0 !رار دارد، پ��0 کری ق� ان ف�� ی�� ر ن ج�� در اب��

ال ش00ام ودر ع�لم ك�لام ت��رای م�ت6 سم لا ك�الاح�� ه ح�� اد پ�� ق! هي و اع�ت! ات! ال� خت6 ص�ق% ه ه�ای او در ن�� ب �ش6 د ه ای�% وان پ�� مي ی�!

رده1 ل ك�0000 ق0000! ان ب�% اد% ل ب��ن ش6�0000 ض%0000 ه ار% ف�% ی�0000 ت° ت! ش را ع�لي ب��ن م�حم0000د ب��ن ف�! وب�% دج ی��0000 ات! م�0000 م ع�م0000ده ای ار% روای��0000 ه ح�ج� ت! ک�0000 ن اش�0000 ا ا� اه�د اب��ن ادع�0000 . ش6�0000.رک�à: ط�وسي، . 498- 484 ، ص1409اش�ت!

اح�ت6 ام�ام�ت! اس2(541 – 539 ص ،1409 ،يط�وش) م�ت� ت�0 اده وی ار% ف�! ق% ت! ه اش�0 ه پ��0 ف0! اره ك�0رد.2 و در ف�% ،) اش6�0 ض�0دوق!1413اد(270 ، ص4 ، ج ج�00 ودس6 ان�� راف% ج%�00 اص0ي را در اط�0 ک0ری ح�% ان ف�� ی��00 ر ور ج�� ای�� ش600 ی� ل در ن�% ض%0 ك00ه ف�% ت% ه اپ@� ه پ��00 وج�0 ا ی�! ی��00

ت! رده اش�00 ه(،00 541 – 539 ، ص1409)ط�وس00ي، ك�00 ی� ت° ت! ن ف�! ن م�حم00د ب�� د ع�لي ب�� ت%00 پ@� %ی م�ا اگ�ردای@ ن3ب�Lش ار% او ش6�00 و م�حم00د ب��ي دف! ت% ا پ�� %ر ی�� دق� ت% ل پ�� د. 4اس�ماع�ت� ه ه�ای او را ادامه دادی@% ب �ش6 د ای�%

اع ام دف%�0000 ره( ه�ش60000 اط�� ه ار% روس6 ك�لامي )م�ت%0000 ت! ک�0000 %ی اش�0000 ر% ار% ک�ش0000ای@ ي� ي پ%�0000 اس60000 ش0000عود ع�ت� ن م� ن دوره م�حم0000د ب�� در ه�می�د. ت!(265 ، ص1409ط�وس0000ي، ) مي ک�ت%000 رده اش�000 ل ك�000 ق000! ام ب�% ت! ه�ش6000 ص000ت� خ% د س�6 ت�000 پ�° ا¢ ر% در ی�! ي� ي پ%�000 ن! ط�وس0000ي،). وی رواپ000@�

ع(278 ، ص1409 ب � ا « در م�ت%00 جات� « و »اص�00 لم00ان د0 »ع�% ت%00 پ@� ي�ری م�ا پ � غ00ا ا ب�! ه ی��00 ه ک�00 ی! اری داش6�00 اگ�ردان ب��س00ت� ي ش6�00 اس600 ع�ت�. ت! ي اش�00 ن ع�م00ر ک�س600 ها م�حم00د ب�� ن% کي ار% اپ@� د. ی�° ده ای�% ص ش�6 خ% ش6 ال ط�وسي م� د رح�� ت% پ@� الی م�ا (440 ص ،1409 ،يط�وش00) رح��

د. اع مي ک�ت%0 ش دف%�0 وب�% ام و ی�� ان ه�ش6 ی�� ر دت! ار% ج�� ه ش�6 ق!5وی پ�� ی��0 ن ط�ر وده و ار% ا� ر% ی��0 ي� ه پ%�0 ی�0 ت° ت! ن ف�! اگ�رد اب�� ي ش6�0 ه ک�س60 ی0! ال�ت�ک000ری در ان ف�� ی��000 ر ن ج�� %ی ار% ادام000ه اب�� دای@ ت%000 Lي اظ�لاع ح� . ب�Lش ار% ک�س6000 ت! ط اش�000 ن�000 ام مرپ@! ان ك�لامي ه�ش6000 ی��000 ر ا ج�� ر% ی��000 ي� پ%�000

ي، 1 اس6 ج� . رک�à: ن�% ه اش�ت! ی! وش�6 ي ی�% م در رد اش�كاف% سی� خ� ه ن�! اد پ�� ق! ات! اع�ت! ت� ی در اپ@6 ای@� ن ک�ت! ی� ت% L307 ، ص1407 . وی ه�مخ.ود. 2 ام�ل مي� س�6 لي� را ش�6 دلال ع�ق! وع اش�ت! لكه ه�ر ی�% ، ی�� ست! ی� غدی� ن�% اس م�صظلخ در دوره ه�ای� ب�� ت� ای� ف�! ه م�عت% اس در اب��ن دوره پ�� ت� . م�شلما ف�!ده3 اد ش6�00 « ی�� ان اد% ل0 ب��ن ش�6 ض% وان »ض�اح�ت�0 ال�ق% ا ع�ن% . ار% او ی�� ده اش�ت! ل ش�6 ق! ل ار% وی ب�% ض% ش و ف�% وب�% ام، ی�� ات! م�دج ه�ش6 اری ار% روای�� . ب��ست�

، ي� اس6 ج� . )ن�% ه اش�ت! ی! ان داش�6 ال�ق% ا م�ج% ل0 ی�� ض% ره ف�% اط�� الش م�ت% ت!مل ت��ر م�ج� ی� م�س6 ای@� ن ک�ت! ی� ت% Lوی� ه�مخ . (259، ص1407اش�ت!4. %رد اش�ت! ن ق� ا واس�طه ه�می� د ی�� ل مي ک�ت% ق! ل ب�% ض% !ی ک�ه ار% ف�% ی@ ا ي0 ه�مه روای�� ن% . ك�لت�د. رک�à: ط�وس000ي،5 ش ح�م000اي��ت! مي ک�ت%000 وب�% د و ار% ی��000 ردار% L�000د مي ت ل ك�رده ای%�000 ق000! ا ب�% ي ار% ق�!مي ه�000 رخ% ه ت��000 م وی ک�000 ات! د% د روای��000 ق000! ه ب�% ش پ��000 وب�% ي ی��000 . وی در م�غ000رف%

.497 ، ص1409 ت! ي� اش�000 اس6000 ق! ع�ت� ی��000 ت! ار% ط�ر رده اش�000 ل ك�000 ق000! ش ب�% وب�% راره ار% ی��000 ظاع�ت! ر% ن! ه اش�000 پ��000 ر ظ� د ب�% ق000! ي� در ب�% ه ک�س6000 !ی� ک�000 ی@ ا ن روای��000 ی� ت% L000ه�مخ . ، (150- 148، 144، 1409)ط�وسي�

ات! ال�ت� روای��00 ه ه�ا در ف�00! ب �ش600 د ن ای�% ي ار% اب�� س600 خ% ه ن�� م ک�00 ی� ها مي داپ@% ن% ام�د. پ�� ت� ه دش�ت! پ�% ن پ�� ق! اط�راف% ا� اط� ور و م�ت% ای�� ش6 ی� ن�%. ده اش�ت! ل ش�6 ق! ت! داد م�ت� غ% م و ب�� ه ق�! %راد پ�� ن اق� 6و ک�ت!ت� اب��

م گ�ش000ي!رس6 م ب��ن ه�اش6000 راه�ی� د و ات��000 ت�000 س000ي ب��ن ع�ب� ن ع�ی� ه ه�مت! م�حم000د ب�� ر% پ��000 ي� م پ%�000 ش در ق�! وب�% ام و ی��000 ک000ری ه�ش6000 ان ف�� ی��000 ر ج��م ه ق�! ه را پ��00 ه ه�ا و م00ي�رات6 ع�لمي م�کت!ت� ك�وف%000 ب �ش6000 د ه ای�% ت! ک�000 وده اش�00 ردی ی��00 % ن ق�00 ی� س00ت! خ% م ن�% م ب��ن ه�اش6000 راه�ی� . ات��00 ت! اف�% ی��00

ل ك�رد ق! ت! ي، ).م�ت� اس6 ج� ای دارد. م�حم0د(16 ، ص1407ن�% ش ح��00 وب�% ام و ی��00 ک0ری ه�ش600 ط ف�� م ک�ه وی در ح%�00 ی� ب! ن گ�ق� ش6 ار% اب�� ی° uن� ان ی��0 ر ن ج�� ر% در اب�� ي� ود پ%�0 رده اش�0ت! و ج%�0 ل ك�0 ق0! ت! م م�ت� ه ق�! ش را پ��0 وب�% ار ی��0 ی@6 هي ار% ا� وچ�� ل ی�! ان�� ش6 ف�! خ% ر% ن�� ي� د پ�% ت� ن ع�ب� سي ب�� ن ع�ی� ب��

!رار دارد. کری ق� ف��د: اد% ش�6 ج% اوت! ان�! ق% ع م�ت! دال�رح�من دو م�وص�% ش ب��ن ع�ت� وب�% ام ب��ن ح�کم و ی�� کری ه�ش6 ان ف�� ی�� ر م در ت��رات��ر ج�� در ق�!

ه1 ت! پ��00 س00ت� ي ب�% ف% عي م�ت% همن م�وص%�00 ن ب�� ش ب�� وب�% د و ی��00 غری، ع�لي ب��ن ح�دی00@� س00ي اس6�00 ن م�حم00د ب��ن ع�ی� د اح�م00د ب�� ت%00 پ@� ي م�ا رخ% . ت��00د. اد% ك�ردی00@% ج%000 ش ان�! وب�% ام و ی��000 ن(497 ص ،1409 ،يط�وش000 )ه�ش6000 غد ب�� راد س�000 % ن اق�000 ک000ر ب�Lش ار% اب�� ق% ن ب�! دی اب�� ده ح��000 ت%000 پ@� ما ن�%

غری� ) دال�ل00ه اس6�00 وان 299ع�ت� ا ع�ن%00 ی ی��00 ای@� ي ک�ت00! ن! . وی ح�00 ت! ( اش�00 شه�ـ00.ق! وب�% ام و ی��00 ال�ت� ه�ش600 ت!م�ت600 ه اش�00 ی! گاش6�00 ن�%ي، ) اس6 ج� ات� (177 ، ص1407ن�% م در ک�ت00! ن ات��راه�ی� گامي ک�ه ع�لي ب�� ش و ه�ت% وب�% ام و ی��00 ي ه�ش600 ي م�ع00ن% ي، ) ف% اس600 ج� ،1407ن�%

ات� (260 ص د، در ک�ت! اع مي ک�ت% ها دف�% ب@% د ا� ای�� ي ار% ع�ق! ش ار% ت��رخ% وب�% ام و ی��00 ي ه�ش600 ي م�عن% م ف% ن ات��راه�ی� ال�رد ع�لي ع�لي ب��د. خ0% مي ده�0 اس�0 Lاو ی� ان ت% خ% ه س�0 ي، ) پ��0 اس600 ج� ام(260 ، ص1407ن�% دگ�اه ه�ش60 ات! دی0@� ت�0 م در اپ@6 راه�ی� ن ات��0 ات� ع�لي� ب�� ر ک�ت0! اگ�0

ا ت! ی��0 ال�ف% ر م�ج%0 واهي� ت��0 د، گ�0 اش6�0 دگ�اه ی�� ن دی@� دال�له در رد اب�� ات� س�غد ب��ن ع�ت� د و ک�ت! اش�6 شام ی�� ه اح�� م پ�� ای@¢ %ی� ف�! خت6 م�غای@ در ن��

ان )ط�وس000ي، 6 اد% ل ب��ن ش6�000 ض%000 ال ک�ت!ت� ف�% ق000! ت! ه اپ�� وان پ��000 ال مي ی�000! رای م�ت6000 ي،423، ص1415 . ت��000 اس6000 ج� ه)ن�% ی�000 ت° ت! اگ�رد او ع�لي ب��ن م�حم000د ب��ن ف�! (، ش6�000ي، 259، ص1407 اس6 ج� ي )ن�% اس6 اره ك�رد. 64 ، ص1356؛ ط�وسي، 267 ، ص1407( و م�حمد ب��ن م�شعود ع�ت� داد اش�6 غ% ه ب�� ( پ��

ر ك�00000 ر% ب�Lش ار% د% ي� رق! پ%�00000 الات! و ال�ف%00000 ات� ال�مق00000! دال�ل00000ه در ک�ت00000! غد ب��ن ع�ت� . س�00000 ت! ام ب��ن ح�کم اش�00000 ه ه�ای� ه�ش600000 ب �ش600000 د ای�%ام�ت! و ع�لم اره ام�00 دال�رح�من دری00@� ش ب��ن ع�ت�00 وب�% رات! ی��00 ظ� ان ب�% ت� ه پ�� ا)ع( پ�� ان ب�Lش ار% ام�ام0 رض�% عت� ت� ات! ش�6 لاف�% ت! اح�%

د. ها مي� ت�Lردار% ب@% د ا� ق! ه ب�% د و پ�� ، ) ام�ام مي� ت�Lردار% غری� 1(98، ص1360اس�6

ن!ي2 د و ح�00 ان دادی00@% ش600 ان ب�% ی��00 ر ن ج�� ه اب�� ت! پ��00 س00ت� ي ب�% ن! ت�00 ع م�ت6 م م�وص%�00 م ب��ن ه�اش600 راه�ی� ن ات��00 د ع�لي ب�� ت%00 پ@� گ00ر م�ا ی � ي د رخ% . ت��00 وان ا ع�ن%000 ی ی��0000 ای@� ت! ک�ت0000! ص0000ت� خ% اع ار% اب��ن دو س�6 د، وی در دف%�000 ه ش6�000 ی0000! ه گ�ف% ور ک�000 شه�م000ان ط�0000 وب�% ام و ی��000 ي ه�ش60000 ي م�ع0000ن% ف%

د. اش�6 هي� ی�� ات! ال� خت6 ص�ق% ا« در ن�� ه »م�عت% پ�� ر ظ� ات! ب�% ت� ات� در اپ@6 ن ک�ت! مالا اب�� م اح�ت! ی� ب! گارد. ه�مان ط�ور ک�ه گ�ق� مي ن�%رد. ل ك�0000 ق0000! ت! ر% م�ت� ي� داد پ%�0000 غ%0000 ه ب�� ن را پ��0000 ک0000ری را ادام0000ه داد و ا� ط ف�� م اب��ن ح%�0000 راه�ی� ن ات��0000 اگ�رد ع�لي ب�� ي ش6�0000 ن% غ0000د ك�لت�0000 دی ب�� ت%0000 Lح�

دارد، وی� ا ك�لام ی�% ی� ی�� وی@� طه ج�% ودن راب�� ل م�جدت6 ی�� ه دل�ت� ي� پ�� ن% خ ک�ه ك�لت� ي� ران@� لف! لاف% ی�! هت��رح�% د ک�0 ل مي ک�ت%0 ق0! !ی را ب�% ی@ ا روای��0ت! ي روس6 درش�000 ن! ا ح�000 رده ی��000 ل ك�000 لت�000 ج� كلم000ان ن�! م000ه)ع( ار% م�ت! ه000ا ان�¢ ب@% دع�لم ك�لامدر ا� ه ای�% ی� م�وح�% ه000ا ا� ب@% ه ا� ي،) . را پ��000 ن% ك�لت�000

1365ام0(171، ص1، ج !ی ار% ام�0000 ك0000ای@ ن ن�% ت! وح�% م�0000 ا ا� ه ی��0000 د ک�0000 ل مي ک�ت%0000 ق0000! ام ب�% ي ار% ه�ش60000 ن% گ0000ر ك�لت�0000 ی � ی د ای@� ن در ح��0000 ی� ت% L0000ه�مخ . ت! ده اش�00 ش600 ل00وت� ب�% وع م�غ% ن م�وص%�00 گ0ران در ا� ی � ا د ره ی��00 اط�� خت6 و م�ت% خ� گ�اه در ن�� گر ه�ی° ی � )ع( د ، ج) ض�ادق! ه�م00ان

.(114 ، ص1 رده اش�0ت! ل ك�0 ق0! هي ب�% ات! ال� اره د% ن دری0@� ت! ن گ�ق% خ% م�ت! س�0 د% ر% در م�0 ي� !ی پ%�0 ی@ ا ي روای��0 ن% ه ك�لت�0 ی! ، ج) ال�ت� ه�م00اني در(92 ، ص1 ن! ي ح�00 ن% ود ك�لت�00 ه ج%�00 واردی ک�00 ه م�00 ده پ��00 ت%00 پ@� ه در ا� راک�00 L؛ ج� ت! هي اش�00 ات! ال� ه د% ص پ��00 ن� هي م�خ% ن ب�% م�ش00لما اب��

ي� ن% ه ك�لت�0 !ی� ک�0 ی@ ا م00وع روای��00 ن ار% م�ح� ی� ت% Lم ك�رد. ه�مخ واه�ی� اره ج�% ، اش�6 ه اش�ت! ی� ی°ن ك�لامي ت�Lرداح�% ت� ت� ه ن�! هي پ�� ات! ال� خت6 ص�ق% ن��له اض�0 م0ه ف�% ان ان�¢ ت% خ% ه ار% س�0 ر او ك�لامي� اش�ت! ک�0 ظ� م�وم در ب�% د ک�ه ك�لام م�د% همت� وان اب��ن ط�ور ف�% ، مي� ی�! ل ك�رده اش�ت! ق! ب�%

. اره ك�رده اش�ت! خت6 اش�6 ه اب��ن ن�� ي� وی� پ�� ن! رد. در رواپ@� گي� ، ج) ی�� (171، ص1 ه�مانل1 ن دل�ت� ه ه�می� . پ�� کرده اش�ت! واد)ع( را درک�à ی�% ه و م�شلما دوران ام�ام ج�� ی! ش�6 ا)ع( درگ�د% ش در دوره ام�ام�ت! ام�ام رض�% وب�% م ک�ه ی�� ی� ب! ي!ر گ�ق� ش6 ی° uن� . . ست! ی� ش6 ن�% ی° !ی� ن�� ی@ هام�ا دال�له0 اب�! د س�غد ب��ن ع�ت� ت% پ@� %رادی� م�ا ان اق� ت% س�خ%

وط د مری0@� داوی%�0 ات! ح�% ه د% ه پ��0 !ی ک�0 وری@ ره در ص�0 اط�� خت6 و م�ت%0 ا ن�� ي ی��0 ن% ه ك�لت�0 رد ک�0 ا ك�0 ن ادع�0 ی� ت% L�0ح وان ك�ور مي ی�0! واه�د م�د% ه س�6 ا پ�� ت% پ��ت! دارد، ت� ن ح�شاش�00 ه ا� ت! پ��00 س00ت� ي ب�% ن% ه ك�لت�00 L00ج ن�% . ا� ت! ق! اش�00 د، م�واق%00 اش6�00 م00ه ی�� ر و ان�¢ امي� ت�00 uپ� ان ت% خ% ا س�00 ق! ی��00 د و م�واق%00 اش6�00 ت� پ�%

ل دگ�ی ع�ق! ودب��س00ت% ر%1ج�% ي� ام پ%�00 ه ه�ش600 ت! ک�00 د اش�00 ه ش�6 ی00! ال00ه گ�ف% دای� م�ق! ت00! ه در اپ@� ور ک�00 ر ه�م00ان ط�00 ظ�00 ا وی ه�م ب�% ه ی��00 کی00! ن ی�% در اب�� . اش�ت!

ه ی! وش6�00 !رام�ط00ه ی�% ر ق� ی در رد ت��00 ای@� ال او ک�ت00! رای م�ت600 . ت��0 ت! رده اش�00 ه00ره ت��0 ر% ب�� ي� ود ار% روس6 ك�لامي پ%�00 ي ج%�00 ن% ، ك�لت�00 ه ار% اب��ن ی! ش6�00 گ�د%ت! ي، ) اش�000 اس6000 ج� ات� (377 ، ص1407ن�% ات! ک�ت000! ی°ن روای��000 ا در ن�� ي� ی��000 اف% لي�ك�00 دلال ع�ق! ت! ي� اش�000 ن! ی°ن و ح�000 ت� ت�000 ه ن�! ود پ��000 اه ج%�000 گ�00

غ00ل ات! ف�% ق% ات! ار% ص�00 ات! د% ق% دن ص�00 ت� س600 خ% م00ات��ر% ن�� رای� ن�! ال وی� ت��00 رای� م�ت600 د؛ ت��00 ردار% L�00ات!مي� ت ل روای��00 ق00! ب�Lش ار% ب�%دلال كلمان اش�ت! د م�ت! ت% پ@� د م�ا ي، )مي� ک�ت% ن% 2(112- 111 ، ص1 ، ج1365ك�لت�

ش1 وب�% . ی��0 ده اش�0ت! م�0 اره روس6 درش�0ت! ك�لام ا� وت� دری0@� عق0! ش0 ب��ن ب�� وب�% ه در رواي��ت! ی��0 ی� اش�0ت! ک�0 ر% ي� L0ج ل ه�م0ان دگ�ی� ع�ق0! ودب��س0ت% ا ار% ج�% ضود م�0 . م�ق!م�وم د% د ك�لامي� م�0 ت%0 پ � ه او مي� گ�و )ع( پ��0 ادق! ام ض�0 د؛ ولی� ام�0 ت%0 ال�ف% ا ك�لام م�ج% ور ك�لي� ی��0 ه ط�0 م0ه پ��0 ه ان�¢ رد ک�0 م0ه گ�م0ان مي� ك�0 ات! ان�¢ ي� روای��0 رخ% ه ت��0 ا پ��0 ت%0 وت� پ�� عق! ب��ن ب��

( » دون ی � ر ا ت�� لی م� Mوا ا ن� ه� ول و د% ق! ا ا¢ وا م� رك� ن ت�! Mهم ا ل0 ل� ن � و لت! ق% ما ف�! ن�% Mد: »ا اش�6 ه ی�� ی� كل گ�رف�% مه ش�6 ن ان�¢ ه س�خ% ه پ�� وج� ی� ی�! ي�اش�ت! ک�ه ی�� ن% ،1، ج1365، ك�لت�اره171ص الات! اش6�0 ل ال�مق0! ر% در اوان¢�0 ي� د پ%�0 ت�0 خ% م�ف% ی� ه ش6�0 ور ک�0 لك0ه ه�م0ان ط�0 ؛ ی�� س0ت! ی� ل ن�% ه ع�ق0! هي� پ��0 وچ�� ی� ی�0! ای� ی�� ه م�عت%0 ه اب��ن پ��0 رد ک�0 ه ك�0 وج�0 د ی�! ای��0 ه ی�� ی0! (. ال�ت�

د، ت� د.)م�ف% ه مي� ده�ت% ی� ت� ت% دلال پ�� ت! اش�ت! ت� ف% ه ک�ت� شان ه�ا را پ�� مه اب�% اء و ان�¢ ت� ت� ،0 ان�% ه44، ص1413ك�رده اش�ت! ت! ک�00 ي� اش�00 رخ% ن ت��00 لاف% س�خ% ( اب��ن ت��رح�% ، د.)م�درسي� ودی@% ن� ل پ�% ان�¢ لي� ف�! دلال ع�ق! ی� ت��رای� اش�ت! ای@� ، ح�� ت �رس6 ام�ام�ت! د% Lل ی� ه دل�ت� ان پ�� عت� ت� د ش�6 (205 ، ص1387گ�مان ك�رده ای�%

خت6 ار2% ن ن�� ه در ه�می� اپ�� اری@!ی م�ش6 اه�ده ع�ت� خ% ط�وسي . ت��رای م�ش6 ی� كلم اش�ت! ش�6 کà م�ت! .81 ، ص1406رک�à: ط�وسي، ک�ه ن��

ان ش6000 ر% ب�% ي� ي پ%�000 ن% ط ك�لت�000 وس�00 م00ه ی�! ات! ان�¢ ی°ن روای��00 ام ب��ن ح�کم در ن�� د ه�ش600 ت%000 پ@� %ی م�ا كلم00ای@ ( م�ت! ات! ر روای��000 ي� ان )ع%000 ت% خ% ل س�00 ق00! ب�%ل ق00! ه ب�% وان پ��00 ال مي ی�00! رای م�ت600 ؛ ت��00 ت! ده اش�00 دی@� ات! را ب�Lس00ت% ان ار% روای��00 ی00@% ی°ن ا� ت� ت�00 ل ن�! داف�! ه ح�00 ت! ک�00 ن اش�00 ده ا� ده�ت%00

ام ب��ن ح�کم ارات! ه�ش6 ي ار% ع�ت� دال�رح�من1ت��رخ% ش ب��ن ع�ت� وب�% ا ی�� اره ك�رد. 2 ی�� اش�6د ت%00 Lام ه�رح� د ه�ش600 ت%00 پ@� ر% م�ا ي� ي� پ�% ن% د ک�ه ك�لت� ه رش�ت� ج� ن� ت� ن ن�� ه اب�� واه�د پ�� ي� ار% س�6 ه ت��رخ% ه پ�� وج� ا ی�! وان ی�� ر% مي� ی�! ي� ل پ�% گاه ع�ق! ان�� خت6 ح�� در ن��. لي� اش�0ت! دلال ع�ق! ت! ت! اش�0 رط ح�ض0ول اب��ن م�غ0رف�% ه س60 د اش�0ت! ک�0 ق0! د؛ ولی� م�عت! ظراری� مي� دای�% ت! را اض�% م�غرف�%

ات� روع ک�ت00! ل و س600 گ00اه ع�ق00! ان�� ر ح�� ي� ت��00 ن% اد ك�لت�00 ی00@� ار ر% د ب��س00ت� ک�ت�00 ا¢ ی� ی�! ی � و ي�ار% س�00 اف% ان ار%ك�00 ش600 ه00ل، ب�% ل و چ�� وع ع�ق00! ا م�وص%�00 ی��00. ت! ت! اش�0000 ل در م�غ0000رف�% گ0000اه ع�ق0000! ان�� ه ح�� ه وی� پ��0000 وج�0000 ل0000ف% ی�! ت! وات� م�خ% ات! در ای��0000 ش6 روای��0000 ی% ت� Lوع ح� ر ی%�0000 اه�د م�هم ت�0000! ش6�0000

رده روع ك�000 « س6000 ات! ال�مج000دت6 ت�000 دوت6 ال�غ000ال�م و اپ@6 وان »ح�000 ا ع�ن%000 د را ی��000 وح�ت�000 ات� ی�! ي� ک�ت000! ن% . ك�لت�000 ت! ادی� اش�000 ق000! اع�ت!ه د ک�0 روع مي� ک�ت%0 !ی� س60 ی@ ا ا روای��0 ات� را ی��0 ن ک�ت0! . وی� اب�� ده اش�0ت! اي��ت! ش6�0 ر% رع�0 ي� ه! پ%�0 حج�0 ات� ال� وه در ک�ت! ن� . اب��ن ش�6 اش�ت!

ات! ر% روای��0 ي� ات� پ%�0 ن ی��0 . در اب�� ( اش�0ت! ه! حج�0 ظرار الی� ال� ت! )الاض%�0 رورت! ح�خ� ر ض%0 لي� ت��0 دلال ع�ق! ت! ها اش�0 ب@% وای� ا� م�خن�. وردار اش�ت! اصي� ت��رج�% گاه ح�% ان�� ت! ار% ح�� رورت! ح�خ� لي� وی� ت��ر ض% ن ع�ق! ام و ت��راه�ی� ه�ش6

د ت%000 Lام دارد. ه�رح� ا ه�ش6000 اری ی��000 ي!راك�ات! ب��س000ت� ي اس6000 ن% ر% ك�لت�000 ي� ل ك�لامي پ%�000 ، در م�ش000ان�¢ ه روس6 وط پ��000 اح�ت6 مری000@� ر% م�ت�000 ه ج��000 پ��000ه رد ک�00 م ك�00 واه�ی� ل ج%�00 جلت�00 ه00ا را ن�! ب@% ه ای ا� وپ�% ه گ�00 اره و پ�� ها اش�6 ب@% ه ا� خت6 پ�� ی°ن ن�� ام ب��ن ح�کم دارد ک�ه در ن�� ه ه�ش6 ر% پ�� ي� ی پ�% ده�ای@� ق! ب�%

د. کت% ه م�دع�ای اض�لي وارد ی�% ه ای پ�� دس6 ح�%

ي،0 1 ن% ي@�ت! رک�à: ك�لت� ي رو¢ ف% خت6 ب�% .99 ، ص1 ، ج1365 . در ن��2، ج خت6 ارت6 )ه�م00ان ، ج118 و 115، ص7 . در ن�� ات! )ه�م00ان ك�00 خت6 ر% ، ج509، ص3( در ن�� ك00اج )ه�م00ان ات� ن�% ، ص5( و در ی��00

570 -572)

اده1 ق% ت! د اش�00 داوی%�00 رای ح�% س00م ت��00 ظلاج ح�� دا ار% اض�00 ت00! د در اپ@� ت%00 Lام ه�رح� ه ه�ش600 م ک�00 ردی@� اره ك�00 ش6 ار% اب��ن اش6�00 ی° uد: ن� وح�ت�00 . ی�!ر% ي� ي پ%�00 ن% . ك�لت�00 ت! اء اش�00 ت� يء لا ك�الاش6�00 ارت! س600 ت �رس6 ع�ت�00 د% L�00ورت! و ی س00م و ص�00 ك00ار ح�� ی او ان�% ه00ای@� دگ�اه ب�% رد، ولی دی00@� مي ك�00

لاف% ج% يء ن�� و س600 : »ه�00 ت! ورده اش�00 اره ا� ن ی��00 ام ب��ن ح�کم در اب�� %ی ار% ه�ش6 ي ط�ولای@ ن! ي رواپ@� ه و ح�ن! ی� ت �رف�% د% Lر را ی� ظ� اب��ن ب�%» وره! س000م و لا ص�000 ه لا ح�� ر اپ%�000 ي� ، ع%000 ه! ی� ت¢ ت� ه! ال�س6000 ف000! ت� چف! يء ن�� ه س6000 ي و اپ%�000 ات! م�ع000ن% ت�000 ولی الی اپ@6 ق000! ع ب�� اء، ارج��000 ت� ، )الاش6�000 ي� ن% ك�لت�0000

1365خت6 (83، ص1، ج ي در ن�� ن% ی ک�ه ك�لت� ده�ای@� ق! ات��راب��ن ه�مه ب�% ت% م. پ�� سی� خ� ورده اش�ت!ن�! ، ص ا� ،(107-104)ه�مان. وده اش�ت! ام ی�� ست! ه�ش6 خ% دگ�اه ن�% ه دی@� ر پ�� اط�� ی�%

2، ي� ل00ن� ي@�ت! ف�! ت �رس6 رو¢ د% L�00ص00ری� و ی ي@�ت! ب�� ك0ار رو¢ ن ان�% ام در ع�ت� م ه�ش60 ی� ب! ه گ�ق�0 ور ک�00 ي@�ت! ال�له ه�مان ط�0 خت6 رو¢ . در ن��د ت%00 پ@� ر% م�ا ي� ي� پ%�00 ن% . ك�لت�00 س00ت! ی� ( ن�% ل00وت� ام ال�ق! ي� )اوه�00 ل00ن� ای� ادراک�à ف�! ه م�عت%00 ي� پ��00 ل00ن� ي@�ت! ف�! ه رو¢ رد ک�00 د مي� ك�00 ک�ت�00 ا¢ ه ی�! کی00! ن ی�% ر اب�� ت��0

ن ام ب�� ود ه�ش600 ان ج%�00 ت% خ% « س�00 ه! پ��0 ظ00ال ال�رو¢ ي� اب�� وان »ف% ا ع�ن% ی� ی�� ی@� ا د و در ی�� كار مي� ک�ت% ه ك�لي� ان�% صری� را پ�� ي@�ت! ب�� ام رو¢ ه�ش6كل ه اب��ن ش6�0 ات� پ��0 ن ی��0 ات! اب�� ش6 وی� ار% روای��0 ی% ت� Lد. ح� ل مي� ک�ت%0 ق0! د ب�% داوی%�0 ي� ح�% ل0ن� كار ادراک�à ح�سي� و ف�! ح�کم را در ان�%

خت6 ه اب��ن ن�� د و در ادام0ه پ��0 ل مي� ک�ت% ق! ي� را ب�% لن� ي@�ت! ف�! د رو¢ ت� پ�° ا¢ صری� و ی�! ي@�ت! ب�� ظال رو¢ ات! اب�� دا روای�� ت! اش�ت! ک�ه اپ@�ود ه ج%�000000 دار ک�000000 ن م�ق000000! ود )ا� مت! ج%�000000 ور ع�ظ� د در رور% م�غ000000راج ك�مي� ار% ی%�000000 داوی%�000000 ال ح�% ن ح�000000 ا اب�� ه ی��000000 د ک�000000 اره مي� ک�ت%000000 اش6�000000àدرک� و ی��0000 ض0000ار و ه�0000 ه الاب�� درک�0000 ه »لا ی�! پ��0000 خ ا� ی� وض%�0000 ي� در ی�! ن6 پ�� اد د. در ادام0000ه اح�0000 ای%�0000 مای�� امي�رس6 ن�% ت�0000 uه پ� ( را پ��0000 ت! واش�0000 مي� ج�%ده اش�0ت! و در ك0ار ش6�0 ي� ان�% ل0ن� ص0ری�0 و ه�م ادراک�à ف�! ي �ت6 ه�م ادراک�à ب�� ورده اش�ت! ک�ه در اب��ن اح�اد ضار« ا� الاب��

. ل ك�رده اش�ت! ق! خت6 را ب�% خ اب��ن ن�� ی� وض�% ام در ی�! ان ه�ش6 ت% هاي��ت! س�خ% ب�%، ولی3 س00ت! ادت6 مي داب�% هي را ح�00 د ع�لم ال� ت%00 Lح�کم ه�رح� ام ب��ن ه ه�ش600 م ک�0 ی� ب! ن گ�ق� ش6 ار% اب�� ی° uهي ن� خت6 ع�لم ال� . در ن��

م : »ل� ت! دگ�اه اش�00 ن دی0@� گر ه�می� ای�% ت�0 ر% پ�� ي� ات! پ%�00 ات! د% ات� ص�ق% ي در ی�� ن% ست! ك�لت� خ% ود. رواي��ت! ن�% ن� هي پ�% م ال� دی@� کر ع�لم ف�! م�ت%

غلوم ه و لا م� اپ@! غلم د% ا و ال� ت% پ � ل ر ر% و ح�� ع� ل اهلل ر� لي...ت�� ه ع� ی00% غلم م� ع ال� وم وف�!00 مغل00 ان ال� اء و ك� ت� ش�6 دت6 الا¢ ح� ا ا¢ لم ف�%مغلوم« ، ) ال� ي� ن% (107 ، ص1 ، ج1365ك�لت�

غ0ل4 ام ه�م0ان ف�% ر ه�ش600 ظ�0 م ک�ه ج�رک�ت! در ب�% خ دادی@� ی� وض�% ست! و ی�! ام اراده را ج�رک�ت! مي� داب�% م ک�ه ه�ش6 ی� ب! ي!ر گ�ق� ش6 ی° uن� .لك00ه ؛ ی�� س00ت! ی� ي� ن�% ارخ� ور ح%�00 اء و ام�00 ت� ای� اش6�00 ه م�عت%00 ا پ��00 ج�00 ن� هي� در اپ@� غ00ل ال� ه ف�% ت! ک�00 ه داش6�00 وج�00 د ی�! ای��00 ه ی�� ی00! . ال�ت� ت! هي اش�00 ال�رده و در م0ع ك�0 ات! اراده را ح�� ي� روای��0 س60 خ% ر% در ن�� ي� ي� پ%�0 ن% د. ك�لت�0 ده ای�% اد ش6�0 ج�00 ن ان�� ور ار% ا� ه اب��ن ام�0 ت! ک�0 غلي� اش�00 ض0ود ف�% م�ق!ء ي� هي� س6 غل ال� ر% ار% ف�% ي� ضود وی� پ�% ه م�ق! ی! د. ال�ت� هي� مي� دای�% غل ال� ي� ه�مان ف�% غل و ح�ن! ت! ف�% ات! اراده ص�ف% اب��ن روای��

. ه(0 اش�ت! ء)اح�داپ@6 ي� لكه اح�دات6 س6 ؛ ی�� ست! ی� ي� ن�% ارخ� ، ص) ح�% ر رواي��ت!(110-00 109 ه�م00ان ك�00 ا د% ن ی��00 ی� ت% L00ي� ه�مخ ن% ك�لت�ان مي� ده�د. ش6 ي!ر ب�% ش6 ی° مات��ر% را ن�� ن ن�! « اب�� ه! ی� ال�مس6 اء ی�� ت� لق! الاش�6 سها و ح�% ف% ت% ه! پ�� ی� لق! ال�له ال�مس6 »ح�%

ه5 ت! ک�00 %ی اش�00 موی� ، ه�م00ان م�ص%00 ت! ورده اش�00 ه ا� ي ک�00 ن! ن رواپ00@� ي اول�ی� ن% ، ك�لت�00 ظاع�ت! ن! خت6 اش�00 : در ن�� ظاع�ت! ن! . اش�00. ت! داده اش�0ت! س0ت� ام ب�% ه ه�ش60 غری پ��0 ه و1اس6�0 ی! ر0 داش6�0 ي� پ@6 ا¢ ات� ی�0! ن ی��0 ر% در اب�� ي� ي پ%�0 ن% ی ك�لت�0 ه0ای@� ی ب�% هت! در را¢ اب�� اب��ن م�ش60

ا ارن ی��0 ي م�ق0! س60 خ% غ0ل و ن�� ش6 ار% ف�% ی° uظاع�ت! ن� ن! ي ار% اش�0 س60 خ% رده اش�0ت! ن�� م0ع ك�0 ات� ح�� ن ی��0 ه وی در اب�� !ی ک�0 ی@ ا ر روای��0 ا ت��0 ت% پ��. غل اش�ت! ام ف�% ج� ان�%

لي6 ال در م�ش00ای�¢ رای م�ت600 ؛ ت��0 ت! ال�ف% اش�00 ا وی م�ج%00 ی و گ�اهي ی��00 ام ه�م را¢ ا ه�ش6 خت6 ام�ام�ت! گ�اهي ی�� ي در ن�� ن% . ك�لت�ي �ت6 و ال�ه000ام( ج000د اص ن�! ور ح%�000 ه ط�000 ام )پ��000 ع ع�لم ام�000 ب � ا د0 م�ت%000 ت%000 پ@� ام2م�ا ا ه�ش6000 ي ی��000 ن% ام، ك�لت�000 رای ام�000 ن ت��000 م�ی� ت! ر% ال�کت� و م�000

دگ�اهي ر% دی0000@� ي� ش پ%�0000 وب�% د ی��0000 ت%0000 پ@� ام م�ا اگ�ردان ه�ش60000 اهي ش6�0000 خت6 گ�0000 ه در اب��ن ن�� م ک�0000 ی� ب! ن گ�ق�0000 ش6 ار% اب�� ی° uن� . ت! ال�ف% اش�0000 م�ج%0000د. ه ای�% ی� ت �رف�% د% Lي �ت6 را ی� جد ه و ن�! ی! اوت! داش�6 ق% م�ت!

ان اس،1 ود. رک�à: ف�% گ ی�� ك�ر داد م�ادل�ون�% د� هت! ی�! اب�� ه اب��ن م�ش6 %ردی ک�ه پ�� ن ق� اره ك�رده اش�ت! ک�ه اول�ی� ان اس اش�6 .523 ، ص2008 . ف�%2 ، ی� ای@� ي �ت6 و ال�هام رک�à: رض�% جد خت6 ن�! ام در ن�� دگ�اه ه�ش6 اره دی@� اله.1391 . دری@� ، ك�ل م�ق!

وط وارد مری00@� د م�00 ت% پ@� ي م�وارد)م�ا د در ت��رخ% ت% Lي ه�رح� ن% د ک�ه ك�لت� ه رش�ت� ج� ن� ت� ن ن�� ه اب�� وان پ�� د، مي ی�! ه ش�6 ی! ون گ�ف% ا ک�ن% ه ی�! Lج ن�% ه ا� ه پ�� وج� ا ی�! ی��ی دارد، ولی در ده�ای@� ق0! ام ب�% ه ه�ش60 ( پ��0 ام�ت! ه ام�0 اح�ت6 پ�� ي!ر م�ت�0 ش60 ی° د ن�� وح�ت�0 دل ی�! ي�رد.0و ع�0 !رار مي گ�0 ام ق�0 ک0ری ه�ش60 ط ف�� در ح%�0

ه م�حم0د ب��ن ده ک�00 ه ش6�0 ی00! ال گ�ف% رای م�ت600 ؛ ت��0 ه اش�ت! ی! ه داش�6 ف! ن ه�م ش�اب�� ش6 ار% اب�� ی° uام ن� ان ه�ش6 ی�� ر !ی در ج�� ای@ لاف�% ت! ن اح�% ی� ت% Lح�. ت! ر داش�6 ظ� لاف% ب�% ت! ام اح�% ادس6 ه�ش6 ا اش�ت! ل ی�� ي ار% م�شان�¢ ل ال�سكاک�à در ت��رخ% لت� (132 ، ص1356، ط�وسي) ح�%

ه کی00! ن ی�% ر اب�� اه�د م�همي ت��00 هر ش6�00 ن ش6�00 داد در اب�� غ%00 اری ار% ع�ال�م00ان ب�� ط ب��س00ت� وس�00 ات� او ی�! ل ک�ت00! ق00! داد و ب�% غ%00 ي در ب�� ن% ور ك�لت�00 ح�ض%00داد غ%00 ش6 در ب�� اگ�رداب�% ي �ت6 او و ش6�00 اد ق! اح�00 ی��00 ام ب��ن ح�کم ار% ط�ر ه ه�ای ه�ش600 ب �ش600 د ا اب��ن دوره ای�% ل ی�00! داف�! ه ح�00 ت! ک�00 اش�00

. وده اش�ت! م�ظرج ی��ور هر ح�ض%0 ن ش6�0 داد در اب�� غ%0 ه ب�� ي پ��0 ن% ا ورود ك�لت�0 ل ی��0 داف�! ام ب��ن ح�کم ح�0 ک0ری ه�ش60 ط ف�� ه ح%�0 د ک�0 دع�ي ش6�0 وان م�0 ات��راب��ن مي ی�0! ت%0 پ��

. ه اش�ت! ی! ه.داش�6 ا پ�% ه اش�ت! ی�� ی! ور داش�6 داد ح�ض% غ% کری� در ب�� ان ف�� ی�� ر ن ج�� ر% اب�� ي� ن پ�% ش6 ار% اب�� ی° uم ن� ی� مي� داپ@% د ن�% ت% Lه�رح�ام ب��ن ح�کم ه ه�ای� ه�ش6 ب �ش6 د هارم و ای�% Lس�وم و چ� !رن ه در ق� كلمان ام�ام�ی� م�ت!

ه ه در ك�وف%00 لي� ام�ام�ی�00 ت� ای� ف�! ان ه�00 ی�� ر ه ج�� ه پ��00 د ک�00 م�دی�% د ا� دی@� Lه ی� %ی� در ام�ام�ی� كلمای@ داد، م�ت! غ% كل گ�ي�ری� م�درسه ك�لامي� ب�� ه ش�6 اپ�% ش�ت! در ا�د ت%000000 پ@� راد م�ا % ن اق�000000 ي� ار% اب�� رخ% د. ت��000000 ت% ت� داش6�000000 گي� ی�% ارون ب��ن م�حمدواب��س000000ت! ه م�غ000000روف% ه�000000 س000000ي� وراق!پ�� وع�ی� ان247��000000)م ای��

و، (ق!248 ن ای�� ي� ب��ن اح�مد ال�خش00000ی� خ00000ن� جاق! ب��ن ن�� ه م�غ00000روف% اس�00000 )پ��00000 دی� رناب��ن راوی%�00000 ! وم ق�00000 م�حم00000د ب��ن( وس�00000دال�رح�من م�غ00روف% انع�ت�00 ت�00 ب! ج% ون�� د ی�% ت%00 پ@� ر% م�ا ي� ي� پ%�00 رخ% د و ت��00 وده ای%�00 لی� ی�� ه، م�ع00ي!ر% ه ام�ام�ی�00 راب��ش6 پ��00 ش6 ار% گ�00 ی° uی� ن� ه رار% ی�00 ن ف�! اب��

)م ي� ن! خ%0000 ون�� هل ی�% وش�0000 ه ای�� ن ع�لي� م�غ0000روف% پ��0000 ل ب�� ماع�ت� وم�حم0000د311)اس�0000 ه ای�� ( و ح�س0000ن ب��ن م�وس0000ي� م�غ0000روف% پ��0000 ق!)م ي� ن! خ%0000 ون�� (( 310ی�% %ی� ق! دای@ ت%0000 Lه اظ�لاع ح� د ک�0000 لي� ای�% ق! كلم0000ان م�س0000ت! انم�ت! کری� ش6�0000 ط ف�� ه0000ا و ح%�0000 ب@% ادان ا� ت! اره اش�0000 دری0000@�

ر% ي� ام ب��ن ح�کم پ%�0000 ک0000ری� ه�ش60000 ان ف�� ی��0000 ر اص ج�� ور ح%�0000 ه ط�0000 ه و پ��0000 ه ام�ام�ی�0000 ی! ش6�0000 ا ك�لام گ�د% كلم0000ان ی��0000 ط0000ه اب��ن م�ت! م. راب�� داری@� ی%�0000 . ام ب��ن ح�کم در اب��ن دوره اش�ت! کری� ه�ش6 ان ف�� ی�� ر ر0 ج�� ي� پ@6 ا¢ ان ی�! ر% ده مي� ان ده�ت% ش6 ب�%

ص ه ب�% پ��0 ر ظ� ام�ت! ـ0 و ب�% وت� ام�0 ر وج��0 لي� ت��0 ض0وص ادل0ه ع�ق! ه ح�% ام�ت! ـ0 پ��0 ه ام�0 وط پ��0 اح�ت6 مری0@� كلمان ه�مگي� در م�ت� اب��ن م�ت!د ت� د و ش�0000 ت�0000 خ% م�ف% ی� د ش6�0000 ت%0000 پ@� رادی� م�ا % ي� در اق�0000 ن! ت �ری� ح�0000 د% L�0000ی ر ي� پ@6 ا¢ ن ی�! د. اب�� وده ای%�0000 ام ب��ن ح�کم ی�� ه ه�ای� ه�ش60000 ب �ش60000 د ر ار% ای�% ت�6 ا¢ م�ت0000!ام ام�ت! ام�00 ر ام�00 لي� ت��00 لي� و ادل00ه ع�ق! ص ح�� ه ب�% اد پ��00 ق00! لی� اع�ت! ار م�ع00ي!ر% ت� دال�خ� ي� ع�ت�00 اص%00 . ف�! ت! گ00ي�ری� اش�00 ت� uل پ� ان��00 ر% ف�! ي� ي� پ%�00 ض%00 مرب@!

. ت! ه اش�0000000 س0000000ی! دی� داب�% س0000000ي� وراق! و اب��ن راوی%�0000000 وع�ی� ام ب��ن ح�کم، ای�� داع�ات! ه�ش60000000 )ع( را ار% ای��0000000 ي�) ع�لي� اص%000000000 ف�!ار، ت� دال�خ� ا(118 ، ص20، ج1965ع�ت�00 ه00ا ی��00 ب@% د ا� ا مي� ک�ت%0 رده و ادع�0 ي� ك�00 ن% Vت روه م�س0ت! ن گ�0 ان را ار% اب�� ت� ب! ج% ون�� د ی�% ت% Lوی� ه�رح�

د ا مي� ک�ت%0 ان ادع�0 ت�00 ب! ج% ون�� ای� ک�ت!ت� ی�% ت%00 ر م�ت� ي� ت��0 ض%00 د مرب@! ت� د؛ ولی� ش�0 ات! ك�رده ای%�0 ت�00 ام�ت! را اپ@6 وت� ام�00 لي� وج��00 ق! ه ت��ر ادله ب�% کی� ی�!د. موده ای%�00 ت� uرا پ� گان ت! ش6�00 ، ه�م00ان راه گ�د% ام�ت! وت� ام�00 ات! وج��00 ت�00 ي� در اپ@6 ن! خ%00 ون�� وم�حم00د ی�% ي� و ای�� ن! خ%00 ون�� هل ی�% وش�00 ه ای�� )ع�لمک�00

رده (98 ، ص1، ج1410، ال�هدی� ات! ك�00 ت� لي� اپ@6 ق! ادله ع�ق! ی�� وت� ام�ام�ت! را ار% ط�ر ر% وج�� ي� ان پ�% ی@% گر ا� ی � ارت! د ه ع�ت� پ��د. اده ك�رده ای�% ق% د اش�ت! ی�� اه�د و م�و¢ وان ش�6 ه ع�ن% لي� پ�� ق! و ار% ادله ب�%

د0 ل�ظ00ف% ت%00 پ@� لی� م�ا م م�ع00ي!ر% اه�ی� ي� م�ق%00 ده در اب��ن دوره ار% ت��رخ% عه ش�6 ت� ان ش�6 ل�ت� ضوص م�عي!ر% ه ح�% ه و پ�� كلمان ام�ام�ی� د م�ت! ت% Lه�رح�د اده ك�ردی@% ق% ت! له اش�0 لخ در اب��ن م�س0ت¢ د1و اض�0 اد ك�ردی0@% ج�0 ام ب��ن ح�کم ان�� هادی� ه�ش60 ن% س60 ی° uام ن� ظ�0 ص0ری�0 در ب�% ن! ي�رات! م�خ% ن°0 غ% و ب�!

ان ت�00 ت% د؛ ولی� ن�� ت� ود رش�00 ی� ج%�00 ه00ای@� ل ب�% كام�00 ه ن�! ي� پ��00 ض%00 د مرب@! ت� د و ش�00 ت�00 خ% م�ف% ی� د ش6�00 ت%00 پ@� ی� م�ا ت! ه�ای@� ص00ت� خ% ک00ری� در س�6 ام ف�� ظ�00 و اب��ن ب�%ود. ه ی�� ی� كل گ�رف�% ام ب��ن ح�کم ش�6 هادی� ه�ش6 ن% س6 ی° uام ن� ظ� ه ب�% اپ�� Lه ت��ر ی� ه ام�ام�ت! در ام�ام�ی� پ�� ر ظ� اض�لي� ب�%

، ص1 اره ك�رد. رک�à: ه�مان وان اش�6 لخ مي� ی�! اع�ده اض� ی� ار% ف�! ه رار% ی� اده اب��ن ف�! ق% ه اش�ت! ال پ�� .245 . ت��رای� م�ت6

ه ی00! د. ال�ت� وده ای%�00 ام ب��ن ح�کم ه�م00راه ی�� اص ه�ش600 ه ه�ای� ح%�00 ب �ش600 د ا ای�% اه ی��00 ر% گ�00 ي� ل ك�لامي� پ%�00 گ00ر م�ش00ان�¢ ی � كلم00ان اب��ن دوره در د م�ت!ی°ن . ار% ن�� ده اش�0ت! ام�ت�0 ج� ل ان�% ی� ك�ام�0 دای@� ه ح��0 ي� پ��0 ض%0 د مرب@! ت� وان ادع�ا ك�رد ک�ه در ش�0 ده و مي� ی�! ه مرور ك�مي!ر ش�6 اب��ن ه�مراهي�0 پ��

ه وان پ�� ه در اب��ن دوره مي� ی�! كلمان ام�ام�ی� دی�م�ت! ياب��ن راوی�% ن% پ�� دد ه ال�ج0اد و ی��0 ش6 پ��0 اب�% ال�ق%0 وی م�ج% اره ك�رد. وی ار% س�0 اش�6. ت! ده اش�00 هم ش6�00 لی1م�ن! دا م�ع00ي!ر% ت00! ه اپ@� س00ت! ک�00 ه داب�% رگ� ام�ام�ی�00 ر% كلم00ان ت��00 کي ار% م�ت! وان وی را ی�° ال مي ی�00! ن ح�00 ا اب�� ی��00

ات� ل00ه ک�ت00! د م�عي!ر% ر ض%�00 ه ت��00 ه ام�ام�ی�00 راب��ش6 پ��00 دی� ب�Lش ار% گ�00 . اب��ن راوی%�00 ت! ده اش�00 ه گ�روی��00 ه ام�ام�ی�00 ش پ��00 Lی وده و ش�00 جه!ی��00 ن� ص%00 ف�%له .ال�معي!ر% وده اش�0ت! ل00ه ی��0 وی� م�عي!ر% ه ال�جاد ار% س�00 هام وی� پ�� ل اب�! کي� ار% دلان�� ن ی�° ت! و اب�� وش�6 ن) را ی�% ل اب�� دح�% ، م�00 ات� ری00@� ر%

دی، ص (535- 534راوی�%خت6 ر% ن�� ه ج��0000 . پ��0000 ت! ام ب��ن ح�کم اش�0000 د ه�ش60000 ای��0000 ه ع�ق! اپ�� ود، م�ش60000 ت! داده مي س6�0000 س0000ت� ه وی ب�% ه پ��0000 !ی ک�0000 ادای@ ق0000! ي ار% اع�ت! رخ% ت��0000

رد. اره ك�0 ام ب��ن ح�کم اش6�0 ا ه�ش60 دا ی��00 اره ع�لم ح%�00 ه وی دری0@� ب �ش600 د هت! ای�% اب�� ه م�ش60 وان پ��0 د، مي ی�! ه ش�6 ی! ي!ر گ�ف% ش6 ی° uام�ام�ت! ک�ه ن�. ت! ود« اش�00 ي »م�وج��00 ن¢ ت� يء« و ه�ر ش�6 ودی »س6 ود ک�ه ه�ر م�وج�� د ی�� ق! دی� م�عت! غری، ) اب��ن راوی�% ه(160 ، ص1400اس6�00 پ��00

س00ت! ی� دگ�اه م�مکن ن�% ن دی00@� ه اب�� ا پ�� ت% . پ�� ت! يء گ�ف% ن س6 ه ا� د پ�� ای�� ت� دارد و پ�% ت! ی�% ت� ت¢ ت� ، ش�6 ست! ی� ود ن�% ه م�وج�� Lگر ه�ر ج ی � ارت! د ع�ت�ه ع�لم ه اش�0ت! ک�0 ی0! كال گ�ف% ل اب��ن اش6�0 رای ح�0 دی ت��0 د. اب��ن راوی%�0 اش6�0 ال�م ی�� ، ع�0 س0ت! ی� ود ن�% ه م�وج��0 وری ک�0 ه ام�0 د پ�� داوی�% ح�%د واه�ت%0 دا ج�% ت�0 uود پ� اء وج��0 ت� ه اب��ن اش6�0 س0ت! ک�0 ل مي� داب�% د ار% ار% داوی%�0 ه ح�% ن اش�ت! ک�0 ي ا� ه م�عن% اء پ�� ت� ه اش�6 د پ�� داوی�% لی� ح�% ار%

رد. اء(159، ص)ه�م000ان ك�000 ت� ه اش6�000 ط پ��000 ق000! د ف�% داوی%�000 ه ع�لم ح�% ود ک�000 د ی��000 ق000! ر% م�عت! ي� ام ب��ن ح�کم پ%�000 ه ه�ش6000 م ک�000 ی� ب! ن گ�ق�000 ش6 ار% اب�� ی° uن� دی غری اب��ن راوی%�0 ه اس6�0 ی0! ه گ�ف% ا پ�� ت% ر% پ�� ي� ظاع�ت! پ�% خت6 اش�ن! غلق! مي گ�ي�رد. در ن�� ود، ب�! ام م�وج�� ون ه�ش60 L0ظاع�ت!ه�مچ ن! اش�0

غل را ست!م�ع ال�ق% (231 – 230 ، ص )ه�مان.مي� داب�%1، ات� ری@� اس ر% هام�ات! رک�à: ع�ت� شام اب��ن اب�! اره اف�! . 535- 534 ، ص3 ، ج1383 . دری@�

گ00ر ی � كلم د دادیم�ت! غ%00 س00ي وراق! ب�� وع�ی� . ای�� ت! هوی� اش�00 ه ام�ام�ی�00 ه پ��00 ت! ک�00 %ی اش�00 ای@ ل�ت�00 دی ار% م�عي!ر% د اب��ن راوی%�00 ت%00 پ@� ر% م�ا ي� پ%�00ر% ي� ظاع�ت! پ%�0 ن! خت6 اش�0 ام�ت! در ن�� ر% ام�0 ه ج�� . وی� پ�� ه اش�ت! وش�ی! ن� uوده اش�0ت!پ� ام ب��ن ح�کم ی��0 دگ�اه ه�ش60 ي�رو دی0@� u�0پ .(، دی� م�00 ا�

1423(296 ، ص2، جن!ي خ% ون�� ل ب��ن ع�لي ب��ن اس�جاق! ی�% وش�هل اس�ماع�ت� وم�حمد ح�سن ب��ن م�وسي و ای�� !رنای�� ر ق�0 امي� در اواج%�0 كلمان ام�0 ار% م�ت!

د. ام ب��ن ح�کم داری%�00 ه ه�ش600 اپ�� دگ�اهي م�ش600 اح�ت6 ك�لامي دی00@� ي ار% م�ت�00 رخ% ر% در ت��00 ي� ان پ%�00 ی00@% ه ا� د ک�00 هارم ای%�00 Lل چ� وم و اوان¢�00 1س�00

ام دگ�اه ه�ای ه�ش600 د دی00@� ق! ه ب�% وم�حمد گ�اه پ�� ده ک�ه ای�� ه ش�6 ی! لكه گ�ف% ؛ ی�� ست! ی� ت! م�ظلق! ن�% عت� ت� ای پ�! ه م�عت% ت �ری پ�� د% Lی� ر ي� پ@6 ا¢ ن ی�! ه اب�� ی! ال�ت�. ت! رداح�% L�000ر% مي ت ي� ار، ) پ%�000 ت� دال�خ� ي ع�ت�0000 اص%0000 اف�! ی� ی�! ا(551ص،0000 2، جی�� ظاع�ت! ی��000 ن! خت6 اش�000 وم�حم000د ح�س000ن ب��ن م�وس000ي در ن�� ای��

. ت! ه اش6�00 ی! وش6�00 ام ی�% دگ�اه ه�ش6 د دی@� ت� پ�° ا¢ ی در ی�! ای@� ي ک�ت! وده و ح�ن! ی ی�� ام ه�م را¢ ي، ) ه�ش6 اس600 ج� ال(63 ، ص1407ن�% ن ح�00 ا اب�� ی��00» ظاعه! ن! لوق! و الاش�0 ي ال�مج% ره ف% ي� ات� ال�رد ع�لي ال�مج� وان »ک�ت! ا ع�ن% ی ی�� ای@� ي ک�ت! ن! خ% ون�� وش�هل ی�% ؛12 ، ص1356ط�وس00ي، ) ای��

ي، اس6000000 ج� ه(33، ص1407ن�% ل پ��00000 ان¢�00000 ره ف�! ي� ه م�ج�00000 ا ک�00000 ج�00000 ن�% د. ار% ا� اش6�00000 ام ی�� دگ�اه ه�ش600000 ال�ف% دی00000@� ت! م�ج%00000 ه م�مکن اش�00000 دارد ک�00000. غل اش�ت! ظاع�ت! م�ع ال�ق% ی رد اش�ن! Lر% در ی� ي� ات� پ�% ن ک�ت! د، اح�ت!مالا اب�� وده ای�% غل ی�� ظاع�ت! م�ع ال�ق% 2اش�ن!

ك000ار و رد ه ان�% وان پ��000 ه000ا مي� ی�000! ب@% مل000ه ا� د. ار% ح�� وده ای%�000 ام ب��ن ح�کم ی�� ا ه�ش6000 ی�0 ی��000 ر% ه�م000را¢ ي� گ000ری� پ%�000 ی � اح�ت6 د ان در م�ت�000 ت�000 ب! ج% ون�� ی�%م00ه ه ان�¢ ي �ت6 و ال�ه00ام پ��00 ج00د د، ن�! ت�00 ، 1413)م�ف% اء،(70-69صج ت�00 ت� ر ان�% ي� رای ع%00 ه ت��00 ر% -68، ص )ه�م00ان رد ام�ك00ان م�عج�00

69) 00،ش00ان ي اب�% س00ن! ی� Lه روج ح� اد پ��00 ق00! د، ) و اع�ت! ت�000 ورد (59-58، صت�1413م�ف% ام در م�00 ه ه�ش600 ب �ش600 د رد. ای�% اره ك�00 اش6�00

ار، 1 ت�0 د ال�خ� ي ع�ت�0 اص%0 د. رک�à: ف�! اده ك�رده ای%�0 ق% ت! ام اش�0 ه ه�ای ه�ش60 ب �ش60 د ان ار% ای�% ت�0 ب! ج% ون�� خ دارد ک�ه ی�% صرن@� ار ت��ر اب��ن م�ظلت� ب�! ت� دال�خ� ي ع�ت� اص% ا . ف�! ی� ی�! ، جی��.551، ص.2

ع2 ات! م�وص%�0 ت�0 رای اپ@6 ي ت��0 لاس60 ای وی ی�! ات� ه�0 ب �ن ک�ت! او دارد و در ع�ت%0 لق! اع�م0ال ی%�0 خت6 ح�% له در ن�� دگ�اه م�عي!ر% دی ت��ر دی@� ق! وش�هل ب�% كه ای�� ت% ه اپ@� ه پ�� وج� ا ی�! . ی��. وده اش�ت! ی ی�� خت6 ه�م را¢ ام در اب��ن ن�� ا ه�ش6 وان ادع�ا ك�رد ک�ه وی ی�� مي ی�! م ن�% ی� ت% ت� مي پ�� خت6 ن�% ام ب��ن ح�کم در اب��ن ن�� ه�ش6

) د. )ه�مان ال ش�6 ت� ر% دپ@% ي� د پ�% ت� خ% م�ف% ی� وس�ط ش�6 ر ی�! ي� اج%دی� ت% مع پ�� ح��

م00ه اط�ه00ار ان ان�¢ ت% خ% ه س�00 اپ��00 Lر ی� ه را ت��00 رد ك�لام ام�ام�ی�00 عي� ك�00 ه س�00 ت! ک�00 امي� اش�00 دم ام�00 ق00! كلم00ان م�ت! کي� ار% م�ت! ام ب��ن ح�کم ی�° ه�ش600ي� رخ% ه ت��0 ی0! رد. ال�ت� ود ه�م0راه ك�0 ا ج%�0 ن دوره را ی�� ه ا� معي� ار% ام�ام�ی� ود ک�ه ح�� ان ی�� ت% Lکری� وی� ح� ظره ف�� گاه و ش�ن� ان�� د. ح�� ن ک�ت% ب � دو ی�!

م0ه اط�ه0ار د. ان�¢ ه ش6�0 ه م�واج�0 گ0ر ام�ام�ی�0 ی � ای� د ان ه�0 ی�� ر ت! ج�� ال�ف% ا م�ج%0 ودس6 ی��0 ام در ه�م0ان دوره ج%�0 ه ه�ای� ه�ش6 ب �ش6 د ار% ای�%د. ه ای�% ی� رده گ�رف�% ان او ج�% ت% ه ه�ا و س�خ% ب �ش6 د ي� ار% ای�% ه ت��رخ% د، گ�اه پ�� ام ك�رده ای�% !ی� ک�ه ار% ه�ش6 دای@ ت° مخ� ن ن�! ر% در ع�ت� ي� پ�%

ت! و رف�% دت! گ�0 ه ش6�0 ه ام�ام�ی�0 ت! پ��0 س0ت� ت! گ�ي�ری� ه�ای� ح�ك0وم�ت! ب�% خ% د س�0 ت� ر دوران ح�كوم�ت! ه�ارون ال�رش�6 در اواج�%دا ت�00 uه پ� %ی� را در ام�ام�ی�00 كلم00ای@ وان م�ت! ال در اب��ن دوره مي� ی�00! ن ح�00 ا اب�� د. ی��00 ه ش6�00 ول ك�لام ام�ام�ی�00 ات� اق%00 ت� کي� ار% اش�00 ن ی�° ه�می�ش0000ل اول د. ب�% ه ای�% ی! اط�ر داش6�0000 غل0000ق! ح%�0000 ام ب��ن ح�کم ب�! ان ك�لامي� ه�ش60000 ی��0000 ر ه ه�ا و ج�� ب �ش60000 د ه ای�% ه0000ا پ��0000 ب@% ي� ار% ا� رخ% ه ت��0000 رد ک�0000 ك�0000د ت%00 پ@� %ی� م�ا وی� ي� در م�ن00! ن! د و ح�00 ق! داری%�00 واق%00 ام ی�! ه ه�ای� ه�ش600 ب �ش600 د ا ای�% وارد ی��00 ي!ر م�00 ش600 ی° د در ن�� ت%00 Lح�کم ه�رح� ام ب��ن اگ�ردان ه�ش600 ش6�00لاج ه اض�00 ر% پ��00 ي� اه پ%�00 ، ولی� گ�00 ت! ده اش�00 اد ش6�00 ه00ا ی��00 ب@% ام ب��ن ح�کم ار% ا� جات� ه�ش600 وان اص�00 ا ع�ن%00 ی°ن ی��00 لام�ت� الات! الاش�00 م�ق00!م س0ی� خ� ه ن�! ا پ��0 ق%0 وی� و اک�ت! م م�عن%0 س0ی� خ� ی!ن ن�! اش6�0 ار گ�د% ه ک�ت%0 وان پ�� ال مي� ی�! د؛ ت��رای� م�ت6 ت% ب! ه ه�ای� وی� ت�Lرداح�% ب �ش6 د ي� ار% ای�% ت��رخ%م راه�ی� ن ات��0 م و ع�لي� ب�� م ب��ن ه�اش60 راه�ی� طه ات��00 ا واس�00 ی� ی��0 ی � و غ0د ار% س�00 ای� ب�� ان در دوره ه�0 ی��0 ر ن ج�� اره ك�رد. اب�� ي� اش�6 ظ� ل�ق%%راد در ن اق�0 ه اب�� ی0! رد. ال�ت� دا ك�0 ت�0 uی� پ�% ي�روای@ u�0ور پ ای�� ش60 ی� ان در ن�% اد% ل ب��ن ش6�0 ض%0 له ف�% ت� ه وش�0 ی� پ��0 ی � و رد و ار% س�0 دا ك�0 ت�0 uور پ� م ح�ض% در ق�!

د. ه ای�% ی! ود داش�6 گان ج�% ت! ش�6 ه گ�د% ت! پ�� ست� لات! ك�لامي� ك�مي!ری� ب�% مای�� م( ن�! ضوص در ق�! ه ح�% ي!ر م�وارد )پ�� ش6 ی° ن��ه رد ک�00 اره ك�00 ي�ری� اش6�00 ت! ک�00 ت� ب° ل دوره ع�% ور و اوان��00 ر دوره ح�ض%00 %ی� در اواج%�00 كلم00ای@ ه م�ت! وان پ��00 ان مي� ی�00! ی��00 ر ن ج�� ار اب�� در ک�ت%00ام�لا ام�ت! ك�00 اح�ت6 ام�00 روه در م�ت�00 ن گ�00 د. اب�� ه ای�% ی! راب��ش6 داش6�00 ام ب��ن ح�کم گ�00 ه ه�ای� ك�لامي� ه�ش600 ب �ش600 د ي� ار% ای�% رخ% ه ت��00 اه پ��00 گ�00

ی� ی@� ا ن گ�راب��ش6 ه�00 ی� ت% L�00ی� ار% ح ای@� ه ه�00 موپ�% ر% ن�% ي� دل پ%�00 د و ع�00 وح�ت�00 ه ی�! وط پ��00 اح�ت6 مری00@� د. در م�ت�00 ودی00@% ام ب��ن ح�کم ی�� ر0 ه�ش600 ي� پ@6 ا¢ خت! ی�00! ن�!ه0اي��ت! د و در ب�% ت�0 خ% م�ف% ی� د0 ش6�0 ت%0 پ@� %ی� م�ا كلم0ای@ ی°ن م�ت! ه و در ن�� ی�0 ي� رف�% ن! ه ك�اش�0 لات! ك�م ك�م رو پ��0 مای�� ن ن�! ا اب��ن ح�ال اب�� ود دارد. ی�� وج��

ده اش�0ت! ل رش�ت� ه ح�داف�! ي� پ�� ض% د مرب@! مع و؛ش�ت� ل و س�0 ط0ه ع�ق0! د راب�� ت%0 پ@� ي� م�ا اح�ن6 د در م�ت�0 ت%0 Lد ه�رح� ت�0 خ% م�ف% ی� ال ش6�0 رای� م�ت60 ت��0ام�لا ار% ل ك�لامي� ك�00000 گ00000ر م�ش00000ان�¢ ی � ؛ ولی� در د ت! کà اش�00000 ن00000 � د ر� ام ب��ن ح�کم ت�% ه ه�ای� ه�ش600000 ب �ش600000 د ه ای�% ش00000ان پ��00000 ت! اب�% ف! ت� ج�ف!ي� در ه�م0ان ن! ت! و ح�0 اش6�0 ر گ�د% %رات�! ر% ق� ي� ن پ�% ا را ك�مي� ار% اب�� Lي� ی� ض% د مرب@! اض�له مي� گ�ي�رد. ش�ت� ام ب��ن ح�کم ف�% ه ه�ای� ه�ش6 ب �ش6 د ای�%ام�ت! اح�ت6 ام�00 ر% در م�ت�00 ي� ي� پ%�00 ض%00 د مرب@! ت� ال ش�0 ا اب��ن ح�0 داد. ی��0 ان ی%�0 ش600 وس6 ب�% ام روی� ج%�00 ه ه�ای� ه�ش60 ب �ش600 د ه ای�% ر% پ�� ي� م�وارد پ�%

ود. ام ب��ن ح�کم ی�� ه ه�ای� ه�ش6 ب �ش6 د اله رو ای�% ت� وام�دار و دپ@%

ع ب � ا م�ت%ب �ن ف% ال�د ، ش�ت� م�دی� .(ق!1423)ا� ه! اه�ره: دارال�کت!ت� ال�غلمی� ، ف�! ب �ن ي� اص�ول ال�د كار ف% كار الاف�% ، ان��

د ی ال�جدی@� ن ای@� ي.(ق!1404)اب�� ف% چ� ي ن�% ي��ت! ال�له مرع�س6 ه ا� اپ�% ج% ان�� م: ک�ت! ، ق�! ه! لاع% هخ ال�ت� رج ب�% ، س6وم�حمد ع�لي ب��ن اح�مد م، ای�� ن ج�ر% .(ق!1416)اب�� ه! : دار ال�کت!ت� ال�غلمی� ي�روت! جل، پ�� ي ال�ملل و ال�ن� ضل ف% ، ال�ق%

ا0 گ اش�لامي.(س13886)اس�غدی، ع�لي�رض�% %ره�ت% گاه ع�لوم و ق� وه�س6 م: ت�Lر6 ام ب��ن ح�کم، ق�! ، ه�ش6دال�له غری، س�غد ب��ن ع�ت� گي.(س13606)اس�6 %ره�ت% ارات! ع�لمي ق� ش6 ی� : ان�� هران ، ب�! الات! و ال�ف%رق! ، ال�مق!

ل غری، ع�لي ب��ن اس�ماع�ت� ش(ق!1400)اس�6 %راب�% ارات! ق�00 ش600 ی� : ان�� دن ای�� - وب��س00ت� ل�م00ان ، ا� ی°ن الات! الاش�لام�ت� ، م�ق!اتL س�وم. Lي%ر،0 ح� اپ@� ت! ش�6

)ج�رع�ام�لي، .(،ق!1409 م�حمد ب��ن ح�سن ت! ت� ل ال�ت� س�شه ا� م: م�و¢ عه، ق�! ت� ل ال�س6 وش�ان�¢اشم وال�ق! ی، ای�� وی@� ه! ال�غلم.(س13626)ج�% ی% پ�� ورات! م�د ش6 م: م�ی% ، ق�! ي �ت6 ال ال�جد م رح�� ، م�عج�

عف%ر ، م�حم0000د ج�� ی� ای@� ک0000ری�(،س13916)رض%�0000 ات! ف�� ای%�0000 ی�� ر ر ج�� د ت��0000 ک�ت�0000 ا¢ ا ی�! رار ی��0000 ظلاج ع�لم0000ای� ات��0000 ی� اض�0000 ای@� ی°ن م�عت%0000 ت� ت�0000 »ن�!ماره ، س�6 ي� ن% پ�� ن د ب � و ه ی�% ب �ش6 د امه ای�% ضلت% مه«، ف�% .31اص�جات� ان�¢

اس ی، ع�ت�00 ی � و ات� ج%�00 ری00@� لامي، ج (س13836)ر% رگ� اش�00 ر% ره! ال�مغ00ارف% ت��00 دی«، در: دات��00 ر3، »اب��ن راوی%�00 ت00 � ، ر%رگ� اش�لامي. اد دات��ره! ال�مغارف% ت��ر% ت� ت% : ن�� هران وردی، ب�! ن� خ� م م�وس�وی ن�� ر ك�اظ� ظ� ب�%

ار، ع�لي ش6 اه�ره: دارال�شلام.(م2008)ش�امي ب�% ي الاش�لام، م�صر- ف�! ي ف% لشف% کر ال�ق% ه! ال�ق% ا¢ ش6 ، ب�%ن ظ�اووس د ب�� ل(1406)ش�ت� لاج ال�شان�¢ ل، ف�% اج ال�مشان�¢ ج� م: و ن�% .، ق�! ات� ان ک�ت! وش�ت! ی��

، يع�لم ال�ه000000دی� ض% د مرب@! ت� اف%ي،(ق!1410)ش�000000 ق!، ال�ش6000000 ن�000000 چف! س�ش000000ه! ن�! : م�و¢ ه000000ران ي، ب�! ن% ه�را ح�ش000000ت� دال�ر% د ع�ت�000000 ت� ش�000000. ال�ضادق!

م دال�کری@� ای@%ی، ع�ت� هرش�ت! ي.(س13646)ش�6 ف% رص% ری@� ارت! س6 ش6 ی� م: ان�� ، ق�! دران ق! م�حمد ی�� ن� چف! جل، ن�! ، ال�ملل و ال�ن�ن ن ع�لي ب��ن ح�شی� ، م�حمد ب�� م.(ق!1398)ض�دوق! ه ق�! ه ع�لمی� ن ج�ور% ام�عه م�درش�ی� ارات! ح�� ش6 م: اب�% د، ق�! وح�ت� ، ال�ن!ن ن ع�لي ب��ن ح�شی� ، م�حمد ب�� (ق!1403)ض�دوق! ه ال�ف% ه ع�لمی�0 ور% ن ج�0 ی� ام�عه م�درش�0 ارات! ح�� ش6 ی� م: ان�� ضال، ق�! ، ال�خ%

م. ق�!ن ن ع�لي ب��ن ح�شی� ، م�حمد ب�� .(ق!1395)ض�دوق! ه! م: دارال�کت!ت� الاش�لام�ی� ، ق�! ب �ن ، ك�مال ال�د

( ن ن ع�لي� ب��ن ح�شی� ، م�حمد ب�� م.1403ض�دوق! ه ق�! ه ع�لمی� ات! ج�ور% غ% لت� ت� ي!ر پ�! م: دف% ار، ق�! ت� %ی� الاح�% (، م�غای@ ق!ن ن ع�لي ب��ن ح�شی� ، م�حمد ب�� .(ق!1413)ض�دوق! ن ام�عه م�درش�ی� ارات! ح�� ش6 ی� م: ان�� ه، ق�! ی� ف! ره ال�ق% خص% ، م�ن لان��

(1409)ط�وس0000ي، م�حم0000د ب��ن ح�س0000ن ق! ح�س0000نق! ن�0000 چف! ي، ن�! ال ک�س600000 ه رح��00000 وم پ��00000 ال م�وس�0000 ه! ال�رح��0000 ار م�غرف%00000 ت�00000 ب! ، اح�%هد. گاه م�س6 س6 ارات! داب�% ش6 ی� هد: ان�� وی، م�س6 صظق% م�

. (ق!1390)ط�وسي، م�حمد ب��ن ح�سن ه! : دارال�کت!ت� الاش�لام�ی� هران ضار،ب�! ن� ، الاش�ت!واء.(ق!1406)ط�وسي، م�حمد ب��ن ح�سن : دارالاص�% ي�روت! اد، پ�� ق! الاع�ت! غلق! ی�� ت! ما پ�� ت� ضاد ف�% ن� ، الاف�!. (س13656)ط�وسي، م�حمد ب��ن ح�سن ه! : دارال�کت!ت� الاش�لام�ی� هران ، ب�! ي �ت� هد% ، ال�ن!(1356)ط�وسي، م�حمد ب��ن ح�سن .ق! ه! وپ�� ض% ه! ال�مرب@! ی� : ال�مكت! ف% چ� ، ن�% هرش�ت! ، ال�ق%م.(ق!1415)ط�وسي، م�حمد ب��ن ح�سن ه ق�! ه ع�لمی� ن ج�ور% ام�عه م�درش�ی� ارات! ح�� ش6 ی� م: ان�� ال، ق�! ، رح��

( عمان ن ب�% د، م�حمد ب�� ت� د. 1413م�ف% ت� خ% ال�مف% ی� مر ال�غال�مي� ل�لس6 ن�! م: ال�مو¢ ات! ق�! (، ال�جكای�� ق! ال�ف%

د، ت� )م�ف% عمان ن ب�% (، ق!1413م�حمد ب�� ه! ت� سروپ�� ل ال� د)ال�مشان�¢ ت� خ% ال�مف% ی� مر ال�غال�مي ل�لس6 ن�! م: ال�مو¢ .، ق�!د، ت� )م�ف% عمان ن ب�% (، ق!1413م�حمد ب�� اتL اول. ج Lد، ح� ت� خ% ال�مف% ی� مر ال�غال�مي� ل�لس6 ن�! م: ال�مو¢ ، ق�! الات! ل ال�مق! اوان�¢

د، ت�00000 )م�ف% عم00000ان ن ب�% د،ق! د(، 1413م�حم0000د ب�� ت�00000 خ% ال�مف% ی� مر ال�غ00000ال�مي ل�لس60000 ن�! م: ال�م00000و¢ ، ق�! ه! ادات! الام�ام�ی�00000 ق00000! خ اع�ت! ص00000خی� ب�!

اتL اول. دق!1413 Lح� ،ار، م�حمد ب��ن ح�سن ي. (ق!1404)ص�ق% ف% چ� ي ن�% ه مرع�س6 اپ�% ج% ان�� م: ک�ت! ، ق�! ات! ر ال�درح�� ضات�¢ ، ب��

ي، م�حمد ب��ن م�شعود اس6 ه.(ق!1380)ع�ت� ه ع�لمی� اپ�% ج% Lان� Lح� : هران ي، ب�! اس6 ر ال�عت� شي� ف% ، ب�!ف% ی@� ور% ان اس، ج�� مل.(م2008)ف�% ورات! ال�ح� ش6 : م�ی% ي�روت! مه ش�ال�مه ض�ال�خ، پ�� رح�� ت!مع، ت�! ، ع�لم ال�كلام و ال�مخ�

ار ت� دال�خ� ي ع�ت�0000 اص%0000 وای@!ی،(ق!1962-0000 1965)ف�! ن�0000 ورج ف�! ق! ج��0000 ن�0000 چف! د و ال�غ0000دل، ن�! وح�ت�0000 وات� ال�ن! ي ای��0000 ي ف% ن% ، ال�مع%0000 . ه! پ�� اه�ره: ال�دار ال�مصر ف�!

ار ت� دال�خ� ي ع�ت� اص% ا(ف�! ی� ی�! .)ی�� ه! ی� پ�� : دارال�غر ي�روت! ، پ�� وه! ن� ل ال�ت% ت! دلان�¢ ت� ت� ت6 ، پ��م ن ات��راه�ی� .(ق!1404)ق�!مي، ع�لي ب�� ات� م: م�وس�شه دارال�کت! مي، ق�! ر ال�ق! شي� ف% ، ب�!

خ ی! وال�ف% کي، ای�� ات�¢ر.(ق!1410)ك�راح�� ح�% م: دارال�د% د، ق�! وای�¢ ، ک�ي%ر% ال�ق%وت� عق! ن ب�� ي، م�حمد ب�� ن% ه.(س13656)ك�لت� ی� : دارال�کت!ت� الاش�لام�ت° هران ي، ب�! ، ك�اف%

ضور وم�ن% ، ای�� دی� ری@� .(ق!1427)م�ات�! ه! : دارال�کت!ت� ال�غلمی� ي�روت! د، پ�� وح�ت� ، ال�ن!لف%رد گ، وی�° هد:(س13876)م�ادل�ون�% اس�مي، م�س600 واد ف�! مه ج�� رح�� ه، ت�! اپ�% ه ه�ای اش�لامي در ش�ده ه�ای م�ت� %رف! ، م�کت!ت� ه�ا و ق�

اتL دوم. Lوی، ح� دس رص�% ان ف�! ش�ت! ارات! ا� ش6 ی� ان��

( ن د ح�ش00ی� ت� ، ش�00 ی� ای@� اط�ت�00 ر1387م�درس00ي� ط�ت� س600 : ب�% ه00ران اه، ب�! ت%00 Lپ� د م ات��ر% م00ه ه�اش600 رح�� ل، ت�! كام�00 د ن�! ت%00 پ@� %را� (، م�کت!ت� در ق� س6ك�وت@�ر.

ن ع�لي ي، اح�مد ب�� اس6 ج� ه(ق!1407)ن�% ور% ن ج�00 ی� ام�ع00ه م�درش�00 ارات! ح�� ش600 ی� م: ان�� ، ق�! عه! ت� ي ال�س600 ف% ص00ت% ماء م� هرش�ت! اس�0 ، ف�%م. ه ق�! ع�لمی�

، ع�لي� ب��ن م�حمد) ار% ر% دار.1401ج�% ت� ارات! پ�� ش6 ی� م: ان�� ر، ق�! س6 ي� ع� ن� مه الاپ@6 ص ع�لي� ان�¢ ي� ال�ن% ر ف% ه! الات�6 اپ�� (، ك�ق% ق!Madelung, HISHAM .B. AL HAKAM, Encyclopaedia of Islam, edition v, Brill NV, Leiden, 1999.

Amir –Moezzi, Mohammad Ali , The Divine Guide in Early Shi'ism The Sources of Esotericism in Islam, STATE UNIVERSITY OF NEW YORK PRESS, 1994.