Voorburg-Arentsburg: Een Romeinse havenstad tussen Rijn en Maas. dl. 3 - Bijlagen...

Bijlagen Driessen, M.J./Besselsen, E. (red.), 2014: Voorburg‐Arentsburg ‐ Een Romeinse havenstad tussen Rijn en Maas

Evaluatierapport (DO) Forum Hadriani, Locatie Nieuw Hadriani (AAC‐UvA 2009): Apart toegevoegd Bijlagen 2.2 Micromorfologie 2‐72 Bijlagen 2.3 Palynologie 73‐78 Bijlagen 2.4 Diatomeeenonderzoek 79‐92 Bijlagen 3 Dendrochronologie 93‐129 Bijlagen 6 Tabellen 6.2‐6.7 129‐136 Bijlagen 8 Tabel 8.5 137‐138 Bijlagen 9 Table 9.5 139‐140 Bijlagen II‐4 Munten 141‐186 Bijlagen II‐5 Metaal 187‐630 Bijlagen II‐10 Leer 631‐890 Bijlagen II‐11 Zoogdieren en vogels 891‐912

Bijlagen 2.2 Micromorfologie Kooistra, M.J., 2008: Micromorfologisch onderzoek opgraving plangebied Nieuw Hadriani te Voorburg (Sept.

2008). Kooistra, M.J., 2009a: Micromorfologisch onderzoek opgraving plangebied Nieuw Hadriani te Voorburg II

(Sept. 2009). Kooistra, M.J., 2009b: Evaluatie micromorfologisch onderzoek opgraving plangebied Nieuw Hadriani te

Voorburg I en II (Sept. 2009). Slijpplaten

1

`

Micromorfologisch onderzoek opgraving plangebied Nieuw Hadriani

te Voorburg

M.J. Kooistra September 2008

2

Kooistra Micromorphological Services, Rapport no. 11. Micromorfologisch onderzoek opgraving plangebied Nieuw Hadriani te Voorburg Auteur: Maja J. Kooistra Slijpplaatnummers: 08123 t/m 08126 Opdrachtgever: AAC/Projektenbureau, Amsterdam Correspondentie adres: Kooistra Micromorphological Services Snijdersteeg 16 3911 VP Rhenen tel: 0317 - 617382 e-mail : [email protected]

3

Inleiding Op verzoek van de toenmalige projektleider de heer drs. C. W. Koot is op 2 april jl. een veldbezoek gebracht aan de opgraving op het plangebied Nieuw Hadriani te Voorburg. Naar aanleiding van dit veldbezoek zijn een aantal onderzoeksvragen voor mogelijk micromorfologisch onderzoek geformuleerd. Deze betreffen zowel sporen uit de Romeinse periode als die uit de dieper gelegen prehistorische niveaus. De onderzoeksvragen met betrekking tot de Romeinse tijd luiden:

- Hoe snel is de geulbedding verland? - Zijn de vullingen sp. 27, 38, 28 die we in de geul hebben onderscheiden natuurlijke

vullingen of is één van deze lagen een anthropogene demping? - Is er sprake van natuurlijke sedimentatie buiten de geul in de Romeinse tijd of is deze

kleilaag een anthropogene ophoging? Die met betrekking tot de prehistorische niveaus zijn als volgt:

- Hoe is deze bodem ontstaan (lithogenese en bodemsoort)? - Waarom zijn de grijze horizonten zo dik? - In welke mate zijn de bodems mechanisch geroerd en tonen de lagen van spoor 28 en 26

sporen van akker of tuinbouw? - Is de lichte grijskleuring het gevolg van verbranding van vegetatie en hangt die mogelijk

samen met akkerbouw? Na nadere bespreking is een opdracht verleend voor het prepareren en analyseren van 2x twee grote slijpplaten als een voorstudie om na te gaan welke aanvullende informatie via micromorfologisch onderzoek van diverse lagen c.q. sporen te verkrijgen is. Twee grote slijpplaten betreffen sporen uit de Romeinse tijd en twee slijpplaten die uit de prehistorische niveaus van de onderzoekslokatie Voorburg-Nieuw Hadriani. De resultaten van deze selectie worden gebruikt in het evaluatierapport van de archeologische opgraving en de uitgevoerde deelonderzoeken, dat rond 1 oktober 2008 verschijnt. Op grond van de verkregen resultaten kan tot uitbreiding van het micromorfologisch onderzoek besloten worden. De slijpplaatmonsters worden genomen uit aangeleverde pollenbakken met bijbehorende profieldocumentatie.

Methoden

Tijdens het specialistenoverleg van 7 mei 2008 is de keuze gemaakt voor micromorfologisch onderzoek aan specifieke lagen, die zo mogelijk gekoppeld kunnen worden aan onderzoek aan diatomeeën en pollen. De keus is op de volgende lagen gevallen met hun specifieke vraagstellingen: 1. Romeinse periode, werkput 2 oostprofiel, pollenbak 3735, naast de geul. Hierin komen een aantal sporen voor, die van boven naar beneden als volgt eindigen: - spoor 2025, wat bruiniger kleilaag - spoor 2091, grijze kleilaag, onderste laklaag uit Romeinse tijd - spoor 2020, wat bruiniger kleilaag De specifieke vraagstellingen voor het micromorfologisch onderzoek zijn: 1. Wat is de ontstaanswijze van laag 2091? Is dit een natuurlijke afzetting of een opgebrachte laag? Er is gedraaid Romeins aardewerk in aangetroffen. 2. Is er iets te zeggen over de tijdspanne van ontstaan of gebruik?

4

2. Romeinse periode, werkput 1, noordprofiel, geul, pollenbak 654, in de geul. Hierin komen van boven naar beneden de volgende sporen voor: - spoor 28, donkergrijszwart kleirijk materiaal met puin - spoor 38, donkergrijszwart kleirijk materiaal met vrijwel geen puin - spoor 27, bruin tot olijfgroenige vrij schone laag De specifieke onderzoeksvraag voor het micromorfologische onderzoek luidt: Wat is de ontstaanswijze van spoor 28 (een zwarte laag op een geulopvulling?). 3. Prehistorische periode, werkput 1, westprofiel, pollenbak 9436. Hierin komt een groot deel van een dikke grijze bodem voor, die onderin donkerder is dan bovenin. Ook de overgang naar een vlekkerige ondergrond is hierin aanwezig. De specifieke vragen voor het micromorfologisch onderzoek zijn: 1. Hoe is deze bodem ontstaan?; 2. Waardoor is deze grijze laag zo dik? en 3. Is hier mogelijk in geakkerd o.i.d.? In het laboratorium zijn de pollenbakken van ca. 50 cm hoog en 10 cm breed bekeken en beste bemonsteringsdiepten voor het verkrijgen van informatie met betrekking tot de vraagstellingen gekozen. Op de geselecteerde diepten zijn dunne metalen monsterblikjes zorgvuldig uitgestoken om verstoring zoveel mogelijk te beperken en zoveel mogelijk materiaal over te houden voor aanvullend onderzoek. De dikten van deze monsterblikjes wisselde: voor de Romeinse sporen die gevriesdroogd moesten worden 15x8x2 cm en voor de lucht te drogen monsters van de prehistorische sporen 15x8x3 cm. Omdat de NAP hoogten niet precies bekend waren is de hoogte vanaf de top van de pollenbak aangehouden om de bemonsterde diepten vast te leggen. De genomen monsters zijn als volgt:

1. Romeins, naast geul, werkput 2, oostprofiel, pollenbak 3735: 33-48 cm diepte en bevat onderkant spoor 2025, geheel spoor 2091 en top spoor 2020. 2. Romeins, in geul, werkput 1, noordprofiel, pollenbak 654: 12-27 cm diepte en bevat de onderkant van spoor 28 met overgang naar onderliggend spoor 38. 3.en 4. Neolitische dikke grijze bodem, werkput 1, westprofiel, pollenbak 9436: boven- en middendeel spoor 380: 7-22 cm diepte; onderkant spoor 380 en overgang met vlekkerige ondergrond: 25-40 cm diepte.

De slijpplaatmonsters uit de Romeinse tijd zijn wegens het hoge kleigehalte en vochtigheid, waardoor forse krimp van het materiaal verwacht kon worden, eerst gevriesdroogd en daarna in zijn geheel geïmpregneerd met een kleurloze onverzadigde polyesteroplossing. De slijpplaatmonsters uit de prehistorische lagen waren zandiger en konden weinig krimpen. Zij zijn daarom luchtgedroogd voordat ze geïmpregneerd werden met een kleurloze onverzadigde polyesteroplossing. Na verdamping van het grootste gedeelte van de aceton uit deze polyesteroplossing zijn de monsters verhard met gammaradiatie (Bisdom en Schoonderbeek, 1983). De slijpplaten zijn dunne coupes geïmpregneerde, onverstoorde grond van 15 x 8 cm en hebben een dikte van 25 m. Bij de gevriesdroogde bodemmonsters worden de slijpplaten van een zijkant van de geïmpregneerde blokken gemaakt, omdat in het midden van deze verharde blokken verstoringen door ijkristallen voorkomen. De slijpplaten van luchtgedroogde monsters worden, daarentegen, gemaakt uit het midden van de verharde blokken, om randverstoringen zoveel mogelijk uit te sluiten. In beide gevallen wordt een zo dun mogelijke plak grond afgezaagd die, opgeplakt op een glasplaat, vervolgens steeds dunner geslepen en gevlakt wordt, tot een dikte van 25 m. Op de dikte van 25 m zijn de optische identificatie criteria geijkt. De gevolgde procedures staan vermeld in Jongerius en Heintzberger (1975). De slijpplaten zijn geanalyseerd met een polarisatie lichtmicroscoop met vergrotingen tot 250 x. In een slijpplaat zijn vaak meerdere lagen en/of overgangen aanwezig. Deze lagen worden achtereenvolgens beschreven, te beginnen met de diepste laag om de chronologie van de processen beter te kunnen analyseren.

5

De resultaten van een micromorfologisch onderzoek bestaat uit twee delen. Het eerste deel bestaat uit een analyse van de aard van het moedermateriaal en de daarin optredende verschijnselen. In het tweede deel worden de verschijnselen toegekend aan processen die plaatsgevonden hebben, hun volgorde van optreden wordt vastgesteld evenals hun mogelijke interacties. De procedures die gevolgd zijn voor het reconstrueren van processen en daarmee de genese van landschap en bodem, met of zonder ingrepen door de mens zijn beschreven in twee publicaties (Kooistra,1990, 1991). In de Veldhandleiding Archeologie (Carmiggelt en Schulten, eds, 2002) is een sectie micromorfologie opgenomen waarin de basisprocedures voor het micromorfologisch onderzoek zijn beschreven.

Resultaten De microscopisch onderscheiden lagen c.q. sporen zijn van onder naar boven achtereenvolgens eerst geanalyseerd en daarna geïnterpreteerd. Deze volgorde wordt bij voorkeur aangehouden om de chronologische volgorde van mogelijk optredende processen zo duidelijk mogelijk te achterhalen. De beschrijving van iedere laag bestaat uit drie delen: 1. het bodemmateriaal waaruit deze bestaat; 2. de holten en struktuur die erin voorkomen; 3. de natuurlijke en antropogene verschijnselen die hierin voorkomen. De slijpplaten zijn 15 cm hoog. De vermelde diepten zijn die tot de top van de pollenbakken. Slijpplaat 08124 (naast geul), werkput 2, oostprofiel, pollenbak 3735: 33-48 cm diepte In deze slijpplaat komen 3 sporen voor die van onder naar boven achtereenvolgens beschreven en geïnterpreteerd worden. Spoor 2020, pollenbak 3735: 43-48 cm diepte 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit een kalkrijke lichte klei, met een enkele minerale korrel groter dan 350 μm ø. Het meeste minerale korrels zijn < 150 μm in diameter. Het kleirijke bodemmateriaal bevat relatief veel fijne siltdeeltjes tot 16 μm ø. De grotere minerale korrels zijn, net zo als de fijnere deeltjes, ingebed in het kleirijke bodemmateriaal. Op een aantal plaatsen zijn restanten van een gelaagde afzetting te zien met duidelijke verschillen in gehalten aan voornamelijk heel fijn zand (40-70 μm in ø). 2. Holten De aanwezige holten zijn voornamelijk biologische holten, met diameters tot ca. 2 mm. De meesten zijn echter < 0.5 mm. De biologische holten zijn zowel wortelgangen als gangen gemaakt door bodemfauna. Deze zijn zowel recent als overgeerfd uit vroegere perioden (zie ook verschijnselen). 3. Verschijnselen - In de gehele afzetting komen at random veel silica-skeletjes van diverse soorten diatomeeën voor. - Regelmatig zijn schelpresten, waarschijnlijk van bivalvae, aangetroffen, tot 800 μm lang. - langs de wanden van een paar grotere diergangen komen neerslagen van fijne carbonaatpartikeltjes voor, tot 0,8 mm dikte. - Langs een aantal holten, voornamelijk wortelholten, is enige ontkalking van het bodemmateriaal opgetreden. - Een aantal voormalige holten zijn gedeeltelijk opgevuld met wat ontkalkter kleirijk bodemmateriaal. Soms zijn hier enkele zeer fijne fragmentjes verkoold organisch materiaal in aanwezig.

6

- Een enkele voormalige holte is opgevuld met losgestapeld fijn zand. - Een redelijk aantal grote voormalige holten, tot ca. 5 mm ø, zijn opgevuld met kleirijk materiaal dat vaak minder kalkrijk is dan het lokale bodemmateriaal. Langs de oorspronkelijke wanden zijn ijzer(hydr)oxiden neergeslagen (tot ca. 3 mm dikte) en brokken daarvan zijn terug te vinden in de opvullingen. In enkele van deze grotere holten zijn langs de wand in de holte ijzerhuidjes neergeslagen (goethiet), soms in combinatie met ijzer(hydr)oxiden neergeslagen in de wand. Ook resten van deze huidjes komen voor in kleirijke opvullingen van deze holten. Al deze ijzerneerslagen geven deze laag een wat roodbruinere kleur. - Op enkele lokaties in het bodemmateriaal zijn onregelmatige zwarte mangaan-neerslagen aanwezig met langs de randen wat roodbruine ijzerneerslagen, vaak met diffuse grenzen. Diameters tot ca. 1 mm. - In enkele biologische holten zijn resten van recente wortels te zien. Interpretatie Spoor 2020, pollenbak 3735: 43-48 cm diepte Het moedermateriaal is gezien de korrelgrootte samenstelling een kalkrijke, zwak gelaagde, lichte klei. Deze afzetting heeft vlakbij het oppervlak gelegen waarbij de grotere holten zijn gevormd. De lichte ontkalkingen langs de wanden en de ijzer(hydr)oxiden neergeslagen in de wanden zijn karakteristiek voor wortelgangen. Het sediment was begroeid en de aangetroffen diameters van deze gangen zijn ca. 5 mm. Dit wijst op een kruidvegetatie. Ook de onregelmatige zwarte mangaanneerslagen worden meestal gevormd in een redox-zone in omzettende wortelresten (Kooistra, 1978). In deze afzetting komen expliciet langs grotere diergangen neerslagen van fijne carbonaatpartikeltjes (kalk) voor. In ontkalkend sediment, bijvoorbeeld onder veenlagen, slaan dergelijke carbonaatpartikels neer in min of meer horizontale zones waar bijvoorbeeld de korrelgrootte verandert. Hier is dat specifiek langs wanden van grotere holten, wat indicatief is voor periodieke uitdroging op open plekken met oververzadiging van het bodemvocht waaruit kalk neerslaat bij hoge pH’s (Kooistra, 1978). In dit spoor komen at random in grote getale diatomeeën-skeletjes voor van diverse typen, die zeer veel lijken op mariene diatomeeën. Het aangetroffen type carbonaat neerslagen is alleen bekend van kalkrijke mariene afzettingen. Bovendien bevat het kleirijke bodemmateriaal relatief veel fijne siltkorrels < 16 μm ø, een indicatie voor marien slib. Al deze verschijnselen, gecombineerd met de aangetroffen resten van schelpdieren, zijn in dit type sediment sterke indicaties voor een zuiver marien milieu. Als opslibbingsniveau, gezien de grotere wortelholten met redox verschijnselen (ijzer/mangaan), kan dit een laag schor zijn geweest met enkele overgeerfde kenmerken van een overgang van hoog slik naar laag schor (onbegroeid versus begroeid). Een enkele keer is dit gebied met grotere watersnelheden overstroomd waarbij fijn zand is afgezet dat ook in open holten is terecht gekomen. Nadien zijn de meeste redox-wortelholten verstoord en weer grotendeels opgevuld. In een vroege fase met bodemmateriaal en verstoring redox wanden en huidjes die in brokjes in de opvullingen voorkomen en later met in de holten gestroomde wat minder kalkhoudende kleirijk materiaal. Later zijn weer een aantal nieuwe holten gevormd en ook nu enkele door recente(re) vegetatie en bodemfauna. Spoor 2091, pollenbak 3735: 36- 43 cm diepte De overgang van spoor 2020 naar spoor 2091 verloopt golvend over ca. 4 cm en is redelijk zichtbaar. 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit vrijwel dezelfde kalkrijke lichte klei als die uit spoor 2020. Het sediment bevat alleen wat meer grotere minerale korrels, die ook gemiddeld wat groter zijn, tot ca. 350 μm ø. Het kalkgehalte is iets lager dan in spoor 2020. De minerale korrels zijn allen ingebed in het kleirijke basismateriaal.

7

2. Holten De aanwezige holten zijn voornamelijk biologische holten, maar er komen ook onregelmatige holten voor van andere, mechanische, oorsprong. Meeste holten < 3 mm ø. De biologische holten zijn zowel wortelgangen als gangen gemaakt door bodemfauna. Deze zijn zowel recent als overgeerfd uit vroegere perioden (zie ook verschijnselen). 3. Verschijnselen - In dit gehele spoor komen veel kleine, hoekige en vaak versplinterde fragmentjes verkoold organisch materiaal voor, at random gedistribeerd. Waar ze bij grotere minerale korrels vookomen zijn ze vaak door externe druk verkruimeld en verkneed. Grootte verkoolde fragmentjes tot ca. 300 μm ø. Deze geven dit spoor een grijzige kleur. - De grotere minerale korrels komen in onregelmatige klusters en in ongeorienteerde banen, die door externe druk zijn bepaald, in het sediment voor. - at random komen enkele kleine botfragmentjes voor ingebed in het sediment, grootte tot ca. 250 μm ø. - Ingebed in het basismateriaal komen afgeronde brokjes van ijzer(hydr)oxide neerslagen in wortelgangen voor. Lokaal is ook een ingebed afgerond brokje van een ijzerhuidje aangetroffen. Brokjes tot enkele mm groot. - Ingebed in het basismateriaal komen afgeronde brokjes meer-geaereerd, dwz. Meer roodbruin gekleurd, lichte klei/zware zavel voor. Brokjes tot enkele mm groot. - Het gehele basismateriaal vertoond drukoriëntaties en -gelaagdheden ontstaan door verknedingen en extern uitgeoefende druk op niet uitgerijpte, natte grond. - In de gehele laag komen at random silica-skeletjes van diverse soorten diatomeeën voor, echter in veel mindere mate dan in het dieper gelegen spoor. - Een aantal holten zijn door druk vervormde biologische holten of onregelmatige, gedeeltelijk dichtgedrukte verstoringsholten. - Een aantal holten zijn opgevuld met vervloeid kleirijk sediment. - In enkele biologische holten zijn resten van recente wortels te zien. Interpretatie Spoor 2091, pollenbak 3735: 36- 43 cm diepte Deze laag is, gezien de samenstelling, van oorsprong in een continuum afgezet met de hieronder gelegen afzetting, spoor 2020. Het is een begroeid schor geweest gezien de aanwezige brokjes van ijzer(hydr)oxide neerslagen en ijzerhuidjes die langs wortelgangen in een dergelijke afzetting gevormd worden. Ook de lichte vorm van ontkalking wijst hierop (Kooistra, 1978). Deze laag is meerdere malen gebrand en de verkoolde resten zijn in de gehele laag aanwezig in verkneedde- en plastisch vervormde zones. Dit geeft aan dat er menging heeft plaatsgevonden na branden. Ook de at random aanwezige brokjes van voormalige ijzerneerslagen langs grotere wortelholten geven aan dat intensieve menging heeft plaatsgevonden. Ook brokjes meer gerijpt en geoxideerd bodemmateriaal van een iets hogere afzetting zijn daarbij ingemengd. Daarnaast is de gehele grondmassa verkneed en is er externe druk op uitgeoefend. Laagjes van geaccumuleerde iets grovere minerale zandkorrels, ontstaan bij hogere waterstanden c.q. stormvloeden zijn verdwenen en bestaande holten vervormd. Bij alleen branden en betreden treed niet zo’n intensieve menging op van zowel verbrand organisch materiaal bij een oppervlak als van oorspronkelijke goed-ontwikkelde verschijnselen, de ijzerneerslagen, in deze afzetting. In deze laag is expliciet ‘geroerd’. Bovendien is het verloop van de ondergrens sterk golvend. Gezien bovenstaande verschijnselen ligt het voor de hand dat in deze laag geakkerd is. Later zijn weer een aantal nieuwe holten gevormd. Kort na beakkering zijn een aantal holten gevormd die opgevuld zijn met erin gestroomd plastisch kleirijk bodemmateriaal. Recent zijn ook enkele holten gevormd door actuele vegetatie en bodemfauna. Het kleurverschil met de onderliggende laag wordt veroorzaakt door de vele aanwezig zwarte verkoolde organische resten en door het in kleine brokjes inmengen van de oorspronkelijk

8

aanwezige ijzer(hydr)oxide neerslagen, zodat ze niet als grote samenhangende roder-gekleurde verschijnselen eruit springen. Spoor 2025, pollenbak 3735: 33- 36 cm diepte De overgang van spoor 2091 naar spoor 2025 verloopt vrijwel horizontaal en is duidelijk zichtbaar. 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit vrijwel dezelfde kalkhoudende lichte klei als die uit spoor 2091. Het sediment bevat alleen nog meer grotere minerale korrels, die ook gemiddeld wat groter zijn, tot ca. 650 μm ø. De minerale korrels zijn allen ingebed in het kleirijke basismateriaal. 2. Holten De aanwezige holten zijn voornamelijk biologische holten, en een enkele scheur, ontstaan door rijping van het natte sediment. Meeste holten < 4 mm ø. De biologische holten zijn zowel wortelgangen als gangen gemaakt door bodemfauna. Deze zijn zowel recent als overgeerfd uit vroegere perioden (zie ook verschijnselen). 3. Verschijnselen - In dit spoor komen goed ontwikkelde ijzer(hydr)oxide neerslagen langs de wanden van wortelholten voor, alsmede roodbruine ijzerneerslagen in de vorm van radiale goethiet als huidjes in de wortelgangen. - In het basismateriaal komen zones voor van meer-geaereerd, dwz. meer roodbruin gekleurd, lichte klei/zware zavel. - In dit spoor komen een aantal kleine, hoekige fragmentjes verkoold organisch materiaal voor, at random gedistribeerd.Grootte verkoolde fragmentjes tot ca. 300 μm ø. - Er komt 1 ingebed, klein hoekig frgamentje bot voor van ca. 300 μm ø. - In het sediment zijn twee doorsneden van wadslakjes, Hydrobia ulvae aangetroffen en enkele passagesporen van deze slakjes. - Enkele grotere wortelholten met ijzerneerslagen in de wand en soms ook erlangs zijn later gedeeltelijk opgevuld met plastisch kleirijk sediment. - Enkele recente wortelholten met restanten van wortels. Interpretatie van Spoor 2025, pollenbak 3735: 33- 36 cm diepte Het moedermateriaal sluit aan bij het materiaal in de diepere aansluitende sporen en vormt een afzettings-continuum. Hier is de afzetting nog iets hoger opgeslibd en er komen regelmatig geaereerde, wat roodbruinere zones voor. Langs grotere wortelholten zijn ijzer(hydr)oxiden neergeslagen en in deze holten komen ijzerhuidjes van goethiet voor. Daarnaast waren wadslakjes aanwezig die een beperkte verstoring d.m.v. hun passagesporen hebben aangebracht. In de buurt is gebrand en verkoolde organische resten zijn ingevangen in het sediment en soms licht verplaatst door de wadslakjes. Dit geldt ook voor het kleine fragmentje bot. Deze afzetting is verder opgeslibd en plastisch ongerijpt kleirijk materiaal is vandaaruit in enkele grotere wortelholten gestroomd. In deze laag komen ook wortelgangen voor van recente vegetatie en een enkele kleine rijpingsscheur. Slijpplaat 08123 (in geul), werkput 1, noordprofiel, pollenbak 654:12-27 cm diepte In deze slijpplaat komen 2 sporen voor die van onder naar boven achtereenvolgens beschreven en geïnterpreteerd worden. Spoor 38, pollenbak 654: 23- 27 cm diepte 1. Bodemmateriaal

9

Het oorspronkelijke bodemmateriaal bestaat uit een kalkrijke lichte tot zware klei, met veel fijne siltdeeltjes tot 50 μm ø. Slechts een beperkt aantal korrels horen bij de zandfractie en zijn < 150 μm in diameter. Alle grotere minerale korrels zijn, net zo als de fijnere siltdeeltjes, ingebed in het kleirijke bodemmateriaal. 2. Holten De aanwezige holten zijn voornamelijk biologische holten, met diameters tot ca. 3 mm. De biologische holten zijn zowel wortelgangen als gangen gemaakt door bodemfauna. Veel holten zijn gemodificeerd door verschillende vormen van leven. Wortelholten zijn lokaal verwijdt door bodemfauna en wortels hebben diergangen verder vervormd. Er komen enkele kleine scheuren voor, door zetting van het sediment bij rijping. Ook deze scheuren zijn lokaal gemodificeerd door zowel wortels als bodemfauna. Daarnaast zijn een aantal aanwezige holten mechanisch vervormd en verkneed door extern uitgeoefende druk. 3. Verschijnselen - In delen waarin het oorspronkelijke bodemmateriaal nog goed te herkennen is komen beperkt ijzer(hydr)oxide neerslagen langs holten voor en is lokaal de grondmassa iets bruiner gekleurd door aeratie. - In deze laag komen zeer veel fragmenten verkoold organisch materiaal voor ingebed in de grondmassa. Het grootste deel bestaat uit verkoold hout, tot 1 cm lengte en 5 mm diameter. - Macrofauna, waarschijnlijk een soort wormen, heeft zich door dit bodemmateriaal gegeten, waarbij zowel gangen ontstaan zijn, tot ca. 3 mm ø, als opgevulde holten met meestal vormloze excrementen, waarin fijn gefragmenteerde stukjes verkoold organisch materiaal voorkomen en rode stukjes van ijzer(hydr)oxide neerslagen. Een enkele keer komen gevormde ellipsvormige excrementen voor van ca. 3 mm diameter, ook waarschijnlijk van een soort wormen. - At random komen, ingebed in het bodemmateriaal, de volgende materialen voor: veel stukjes bot tot ca. 1 mm ø, waaronder waarschijnlijk 2 stukjes visgraat; enkele kleine fragmentjes tufsteen, een stukje aardewerk en 1 brokje kwartsiet allen < 1 mm. - Een aantal biologische holten is opgevuld met ingestroomde klei, soms is hierbij verkoold organisch materiaal meegekomen. - Een deel van de grondmassa vertoont drukverschijnselen en vervormingen door extern uitgeoefende druk. Deze vervormingen zijn ook aan de aanwezige holten te zien. Er is niet in het bodemmateriaal geroerd en alles wijst erop dat de druk van boven kwam. - Er komen veel wortelresten en wortels voor in en bij holten. Interpretatie Spoor 38, pollenbak 654: 23- 27 cm diepte Het oorspronkele bodemmateriaal is een natuurlijke begroeide afzetting, die zo hoog opgeslibd was dat er bij laag water aeratie kon optreden, zowel in de grondmassa als langs wortelholten. Het bestudeerde materiaal bevat slecht 3 cm van deze laag, waarin bovendien veel gebeurd is, zodat niet met zekerheid te zeggen is wat het opslibbingsniveau was. Maar de verschijnselen en het sedimentatiemateriaal duiden op een rond gemiddeld hoog water opgeslibd komgebied, bij een uitloper van een kreek of geul, vanwege de drainage bij laag water waardoor aeratie kon optreden. In de buurt is hout verbrand en resten verkoold hout zijn hier in het sediment terecht gekomen. Daarnaast zijn ook vele stukjes bot, enkele kleine fragmentjes tufsteen, een stukje aardewerk en 1 brokje kwartsiet in het sediment terecht gekomen. Het verbrande hout stamt in ieder geval gedeeltelijk uit deze tijd, want die stukken zijn te groot en te gaaf om via holten in het sediment verplaatst te worden of door druk erin geperst te zijn. Dit geldt ook voor het grootste deel van het botmateriaal. De botresten zijn nauwelijks verbrand, en er is geen direkte relatie tussen beiden aan te geven. De andere, zwaardere, minerale, fragmentjes komen uit de hierboven gelegen laag en zijn via holten of door bodemfauna verplaatst. Vanuit de bovenliggende laag is druk op dit sediment uitgeoefend en zijn vervormingen en verknedingen opgetreden.

10

Er is een grote activiteit geweest van bodemmacrofauna. Veel met excrementmateriaal opgevulde gangen komen voor met in het opvullingsmateriaal zowel brokjes van geaereerd bodemmateriaal als veel fijne verkoolde houtresten. Deze fijn verdeelde zwarte fragmentjes geven het bodemmateriaal een zwarte kleur. Meer recent is deze zone weer beworteld. Spoor 28, pollenbak 654: 12- 23 cm diepte De overgang van spoor 38 naar spoor 28 verloopt vrijwel horizontaal en is duidelijk. 1. Bodemmateriaal Het oorspronkelijke bodemmateriaal bestaat uit een kalkrijke lichte klei, met veel fijne siltdeeltjes tot 50 μm ø. Daarin komen een groot aantal zandkorrels voor tot ca. 350 μm in diameter. Alle grotere minerale korrels zijn, net zo als de fijnere siltdeeltjes, ingebed in het kleirijke bodemmateriaal. 2. Holten De aanwezige holten zijn voornamelijk biologische holten, met diameters tot ca. 3 mm. De biologische holten zijn zowel wortelgangen als gangen gemaakt door bodemfauna. Veel holten zijn gemodificeerd door verschillende vormen van leven. Wortelholten zijn lokaal verwijdt door bodemfauna en wortels hebben diergangen verder vervormd. Er komen enkele kleine scheuren voor, door zetting van het sediment bij rijping. Ook deze scheuren zijn lokaal gemodificeerd door zowel wortels als bodemfauna. Zelden zijn aanwezige holten mechanisch vervormd 3. Verschijnselen - Ingebed in het basismateriaal komen op grote schaal as en verkoolde resten van grassen/gramineeën voor, al of niet in combinatie met licht tot zwaar verbrande kleinere botfragmenten. As- en botklusters tot ca. 1 cm in diameter. - Ingebed in het basismateriaal komen voor: brokjes aardewerk van verschillende typen: grof en fijn materiaal; stukken tufsteen, een stukje leisteen, grotere stukken bot tot een pijpbot van ca. 2,5 cm en enkele grotere stukken verkoold hout, tot ca. 6mm, naast enkele grover minerale korrels tot ca. 1,5 mm in diameter. Langs een enkele rand komt een vloeistruktuur-orientatie van het basismateriaal voor. - Macrofauna, waarschijnlijk een soort wormen, heeft zich door dit bodemmateriaal gegeten, waarbij zowel gangen ontstaan zijn, tot ca. 3 mm ø, als opgevulde holten met meestal vormloze excrementen, waarin fijn gefragmenteerde stukjes verkoold organisch materiaal voorkomen. Een enkele keer komen gevormde ellipsvormige excrementen voor tot ca. 2,5 mm diameter, ook waarschijnlijk van een soort wormen. Eén accumulatie van biogene kalk is aangetroffen, karakteristiek voor regenwormen. - Langs kleinere wortelholten zijn lokaal dunne ijzer(hydr)oxidehuidjes aanwezig. Interpretatie Spoor 28, pollenbak 654: 12- 23 cm diepte De samenstelling van het bodemmateriaal volgt ten opzichte van het eronder gelagen materiaal een natuurlijke opbouw. Er komen geen zones voor met een afwijkende bodemsamenstelling zoals bij opgebrachte grond altijd aanwezig is, noch zijn drukgelaagdheden of orientatie in kleiplaatjes in het bodemmateriaal aangetroffen. Dit materiaal is daarom geen opgebracht materiaal, maar een continuum van een natuurlijke sedimentatie. In dit basismateriaal is van alles gedumpt, waarbij opvalt dat er veel as en verkoolde resten van grassen/gramineeën aanwezig, vaak in combinatie met verbrand botmateriaal. Het lijkt er daarom op dat er kookvuren geweest zijn waarbij hooi en stro verbrand is. Al dit materiaal is samen met aardewerkfragmenten, steenfragmenten, grover zand, grotere stukken bot, ter plekke gedumpt. Er zijn geen verschijnselen aangetroffen die duiden op uitgeoefende druk op dit pakket. Het ligt dan ook voor de hand om aan te nemen dat deze laag wat lager lag en natter was, waardoor deze als afvallaag gebruikt is.

11

In een latere periode is er een grote activiteit geweest van bodemmacrofauna. Veel met excrementmateriaal opgevulde gangen komen voor waarin fragmentjes van verkoold hout, grasachtigmateriaal en kleine botfragmentjes voorkomen. Slijpplaat 08126, werkput 1, westprofiel, pollenbak 9436: 25-40 cm diepte en slijpplaat 08125, uit dezelfde pollenbak: 7-22 cm diepte. In slijpplaat 08126 komen 2 lagen voor, net zoals in slijpplaat 08125. De bovenste laag van slijpplaat 08126 en de onderste laag van slijpplaat 08125 behoren tot hetzelfde spoor, ook al zit er een hiaat van 3 cm in de bemonstering. In totaal komen aldus in deze twee slijpplaten 3 lagen voor die, van onder naar boven, achtereenvolgens beschreven en geïnterpreteerd worden. Laag onder Spoor 380, pollenbak 9436: 35-40 cm diepte (spoornummer niet bekend) 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit kalkloos losgepakt zand, samengesteld uit matig afgeronde tot goed afgeronde korrels. Meeste korrelgrootten tussen 120-260 μm ø. 2. Holten De aanwezige holten bestaan voornamelijk uit pakkingsholten tussen de zandkorrels. Daarnaast komen regelmatig wortelholten voor van alle grootteklassen tot 6 mm ø en 3 cm lengte. 3. Verschijnselen - Veel zandkorrels hebben lokaal dunne huidjes van vuilbruin materiaal dat voornamelijk bestaat uit fijn gefragmenteerd, verkoold organisch materiaal. Op diverse plaatsen zijn deze huidjes dikker en vormen ze ook bruggen tussen korrels. Dikte huidjes meestal < 10 μm ø. - Langs grotere wortelholten komen drukgelaagdheden voor, waarin de pakking van de zandkorrels dichter is. - Er komen regelmatig wortelrestanten voor. Deze bestaan uit de meest resistente weefsels, van zowel venigachtig materiaal als duidelijke wortels. Deze resten bevatten lokaal zowel enkele pyrietaccumulaties als lokaal nieuwgevormde, prismatische gipskristallen, die hetzij langs randen aanwezig zijn, hetzij in de vorm van rozetten. - Lokaal komen tussen de zandkorrels enkele accumulaties van pyrietbolletjes voor, met grootten tot ca. 40 μm ø. Interpretatie laag onder Spoor 380, pollenbak 9436: 35-40 cm diepte De samenstelling van het bodemmateriaal, losgepakte zandkorrels, geeft aan dat dit een windsediment is. Gezien de wat slechte afronding van de korrels en de positie is dit een, uit lokaal door water afgezet sediment, opgestoven laag duin. Dit duin is begroeid geweest. Op de overgang van geaëreerde en ongeaëreerde ondergrond is pyriet neergeslagen bij organisch materiaal. Dit sediment is kalkrijk geweest. Uit hoger gelegen lagen zijn fijn gefragmenteerde verkoolde organische asresten met door de grond percolerend water mee naar beneden getransporteerd en in deze laag in wat wisselende concentraties neergeslagen. Dit fijn gefragmenteerde verkoolde organische materiaal is zwartgekleurd en geeft, door de ongelijke hoeveelheden neergeslagen materiaal een vlekkerig patroon aan deze laag. Ook daarna was deze grond weer begroeid, c.q. beworteld. Onder latere zuurdere omstandigheden, versterkt door het aanwezige verkoolde organische materiaal, is deze windafzetting ontkalkt. Ook is er wat zuurstof in het profiel doorgedrongen. Lokaal zijn daarbij polysulfiden geoxideerd, waarbij gips (CaSO4) is gevormd. Spoor 380 onderste zwarte deel, pollenbak 9436: 17-35 cm diepte De grens tussen spoor 380 en de ondergrond is zeer onregelmatig en verloopt in kleinere en grotere sprongen/’happen’, tussen 33 en 37 cm diepte.

12

1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit kalkloos min of meer los- tot dichtgepakt zand, samengesteld uit matig afgeronde tot goed afgeronde korrels. Meeste korrelgrootten tussen 120-260 μm ø. 2. Holten De aanwezige holten bestaan voornamelijk uit pakkingsholten tussen de zandkorrels. Daarnaast komen regelmatig wortelholten voor van alle grootteklassen tot 10 mm ø en 6 cm lengte. 3. Verschijnselen - Een aantal grotere stukken bot tot 1,5 cm lang en 5 mm breed, ongeörienteerd, ingebed in het basismateriaal. Sommigen deels ontkalkt. - Veel kleinere stukjes bot, al of niet verbrand, in combinatie met wat verknede accumulaties van verkoold organisch materiaal en enkele verkoolde stukjes hout. Verkoolde stujes hout tot 2,5 mm lang. Botfragmentjes al of niet geheel of gedeeltelijk ontkalkt. - Eén enkel fragmentje aardewerk, 500 μm breed. - Veel zandkorrels hebben dunne, vaak discontinue, huidjes van vuilbruin materiaal dat voornamelijk bestaat uit fijn gefragmenteerd, verkoold organisch materiaal. Regelmatig vormt dit materiaal ook bruggen tussen korrels, soms vult ze de pakkingsholten tussen de korrels. Een aantal malen is hierbij druk uitgeoefend op het bodemmateriaal, waarbij dit materiaal tussen en tegen de zandkorrels van het basismateriaal aan geperst is waarbij het verder is gefragmenteerd. Dikte huidjes tot 20 μm ø. - Door het gehele basismateriaal en langs grotere wortelholten komen drukgelaagdheden voor, waarin de pakking van de zandkorrels dichter is. - In het gehele basismateriaal komen regelmatig wortelresten voor. Deze bestaan uit de meest resistente weefsels, van zowel venigachtig materiaal als duidelijke wortels. Hierin komen regelmatig accumulaties van pyrietbolletjes voor, alsmede opvullingen van pyriet en andere zwartgekleurde polysulfiden in celstructuren. Een deel van deze sulfiden is aan het oxideren en begint roodbruin te kleuren. Bij deze oxiderende sulfiden in en bij grotere wortelresten komen regelmatig nieuwgevormde, prismatische gipskristallen voor, die hetzij langs randen van wortelresten aanwezig zijn, hetzij in de vorm van rozetten in open ruimten of om kleine pyrietaccumulaties. - Lokaal komen tussen de zandkorrels accumulaties van pyrietbolletjes voor, met grootten tot ca. 40 μm ø. Interpretatie Spoor 380 onderste zwarte deel, pollenbak 9436: 17-35 cm diepte De samenstelling van het bodemmateriaal is identiek aan die van de hieronder gelegen laag. Het is een windsediment, een opgestoven laag duin, opgeblazen uit lokaal door water afgezet sediment. Dit spoor is beter begroeid geweest, dan de hieronder gelegen laag, met zowel hogere planten als wat venig materiaal. In de overgangszone van geaëreerde en ongeaëreerde ondergrond is pyriet neergeslagen bij aanwezig organisch materiaal. Dit sediment is kalkrijk geweest. In deze laag zijn veel restanten van vuren aanwezig, waarbij zowel veel kruidachtig materiaal is verbrand, als hout. Hier ter plekke groeiden geen bomen en het hout is dus aangevoerd van elders. De vele stukken bot, tot 1,5 cm lang, al of niet verbrand, moeten met deze vuren geassocieerd worden. Er komen ook zwaar verbrande stukken bot voor. Gezien de onregelmatige drukverdelingen en posities van grotere, langgerekte stukken bot, zijn de vuren na afloop hetzij afgedekt hetzij wat uiteen geschoven. Door dit soort verplaatsingen is mogelijk ook de niet natuurlijke, wat hoekige ondergrens van deze laag bepaald. Het verkoolde organische materiaal, inclusief die van hout, is zwartgekleurd en bepaalt grotendeels de zwarte kleur van deze laag. Daarna is deze grond weer begroeid geweest c.q. beworteld. Onder redox omstandigheden zijn in deze laag in en rond wortelresten en ander niet verbrand organisch materiaal sulfiden neergeslagen, grotendeels in de vorm van pyriet. Hun zwarte kleuren accentueren de al aanwezige zwarte kleur van het verkoolde organische materiaal.

13

Onder latere zuurdere omstandigheden, versterkt door het aanwezige verkoolde organische materiaal, is deze windafzetting ontkalkt. Ook is er wat zuurstof in het profiel doorgedrongen. Daarbij zijn, vooral langs de groter wortelholten, polysulfiden geoxideerd, waarbij gips (CaSO4) is gevormd. In deze zwarte zone van spoor 380 komt meer gips voor dan in de hieronder gelegen laag. Spoor 380 bovenste grijzere deel, pollenbak 9436: 7- 17 cm diepte De grens tussen het onderste en bovenste deel van spoor 380 verloopt licht golvend en is een graduele overgang, die wat diffuus is. 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit hetzelfde kalkloze, min of meer los- tot dichtgepakt zand, als het zwartere deel van dit spoor. Meeste korrelgrootten tussen 120-260 μm ø. 2. Holten De aanwezige holten bestaan voornamelijk uit pakkingsholten tussen de zandkorrels. Daarnaast komen regelmatig wortelholten voor van alle grootteklassen tot 8 mm ø en 6 cm lengte. 3. Verschijnselen - Veel kleinere stukjes bot, vaak gedeeltelijk tot zwaar verbrand, in combinatie met wat verknede accumulaties van verkoold organisch materiaal en enkele verkoolde stukjes hout, tot 2,5 mm lang. De botstukjes komen ongeörienteerd voor en zijn ingebed in het basismateriaal. Meeste, niet verbrande botfragmentjes geheel of gedeeltelijk ontkalkt. - Een beperkt aantal grotere botfragmentjes tot ca. 8 mm lang, meestal verbrand, at random ingebed in het zand, vaak in de nabijheid van verkoold organisch materiaal.. - Zandkorrels hebben regelmatig een dunne, meestal discontinue, huidje van vuilbruin materiaal dat voornamelijk bestaat uit fijn gefragmenteerd, verkoold organisch materiaal. Soms vormt dit materiaal ook bruggen tussen korrels en vult het een enkele pakkingsholte. Een enkele keer is hierbij druk uitgeoefend op het bodemmateriaal, waarbij dit materiaal tussen en tegen de zandkorrels van het basismateriaal aan geperst is waarbij het verder is gefragmenteerd. Dikte discontinue huidjes tot 10 μm ø. Zandkorrels zonder huidjes of met slechts lokaal een stukje huidje zijn verder helder en schoon. - Een aantal grotere brokjes verkoold hout, ingebed in het zand, vaak in de nabijheid van verbrande stukjes bot. - Er komen een paar allochtone zavelbrokjes, tot 1,2 mm ø, ingebed in het sediment voor. - Langs grotere wortelholten en lokaal in het basismateriaal komen drukgelaagdheden voor, waarin de pakking van de zandkorrels dichter is. - In het gehele basismateriaal komen regelmatig wortelresten voor. Deze bestaan uit de meest resistente weefsels, van zowel wat venig materiaal als duidelijke wortels. Hierin komen regelmatig accumulaties van pyrietbolletjes voor, alsmede opvullingen van pyriet en andere zwartgekleurde polysulfiden in celstructuren. De hoeveelheid is wat geringer dan in het zwarter gekleurde deel van dit spoor. Een deel van deze sulfiden is aan het oxideren. Bij deze oxiderende sulfiden in en bij grotere wortelresten komen regelmatig nieuwgevormde, prismatische gipskristallen voor, die hetzij langs randen van wortelresten aanwezig zijn, hetzij in de vorm van rozetten in open ruimten of om kleine pyrietaccumulaties. Interpretatie Spoor 380 bovenste grijzere deel, pollenbak 9436: 17-35 cm diepte De samenstelling van het bodemmateriaal is identiek aan die van het onderste zwarte deel van dit spoor. Het is nog steeds een windsediment, een opgestoven laag duin, opgeblazen uit lokaal door water afgezet sediment. Dit deel van het spoor is net zo begroeid geweest, als het zwartere deel van het spoor, met zowel hogere planten als wat venig materiaal. Ook hier is in de overgangszone van geaëreerde en ongeaëreerde ondergrond pyriet neergeslagen bij aanwezig organisch

14

materiaal, hoewel op iets geringere schaal dan in het zwarte deel van het spoor. Het sediment is van oorsprong kalkrijk geweest. Ook in dit deel van het spoor zijn restanten van hevige vuren: asresten en kleine stukjes bot, vaak zwaar verbrand, aanwezig. Dit is hetzelfde materiaal als in het onderste deel van dit spoor, maar de hoeveelheid verkoold materiaal is iets geringer. Naast verkoold organisch materiaal van planten komen er ook verkoolde stukjes hout voor. De botfragmenten zijn wat kleiner, relatief meer verbrand en meer ontkalkt. Ook hier heeft wat lokale verplaatsing van het materiaal plaatgevonden, waarbij druk op het basismateriaal is uitgeoefend. In feite is hier hetzelfde gebeurd als in het hieronder gelegen zwarte deel van dit spoor. Echter hier is door uitspoeling van een deel van de kleine verbrande fragmentjes organisch materiaal die dieper in het profiel weer zijn ingespoeld, dit deel van het spoor minder zwart gekleurd. Nadien is deze grond ook begroeid geweest c.q. beworteld. Ook in dit deel van het spoor zijn onder redox omstandigheden in en rond wortelresten en ander niet verbrand organisch materiaal sulfiden neergeslagen, grotendeels in de vorm van pyriet. Hun aandeel is geringer dan in het diepere gedeelte van dit spoor en zij accentueren de grijzere kleur van dit deel van het spoor nauwelijks. Onder latere zuurdere omstandigheden, versterkt door het aanwezige verkoolde organische materiaal, is deze windafzetting ontkalkt. De minder verbrande stukjes bot zijn daarbij vaak geheel ontkalkt. De ontkalking is in dit deel van het spoor sterker dan in het zwarte deel. Hierdoor treedt ontkleuring op waardoor deze zone grijzer wordt. Daarnaast is er wat zuurstof in het profiel doorgedrongen. Daarbij zijn, vooral langs de grotere wortelholten, polysulfiden geoxideerd, waarbij gips (CaSO4) is gevormd, meestal in de vorm van prismatische kristallen en rozetten.

Discussie en conclusies Het bestudeerde materiaal uit de Romeinse tijd is ongerelateerd aan elkaar en de twee slijpplaten worden afzonderlijk besproken, in de volgorde van analyse. Het bestudeerde materiaal uit het prehistorische niveau is wel aan elkaar gerelateerd en deze twee slijpplaten worden in samenhang besproken. Romeins, naast geul, werkput 2, oostprofiel, pollenbak 3735: 33-48 cm diepte, onderkant spoor 2025, geheel spoor 2091 en top spoor 2020. De top van spoor 2020 is een natuurlijke afzetting, een kalkrijke, zwak gelaagde, lichte klei, een getijdenafzetting, die net begroeid was met een kruidvegetatie en mogelijk nog open plekken bevatte. Hierin komen een aantal karakteristieke verschijnselen voor, die op dezelfde manier worden aangetroffen in de overgang van een hoog opgeslibd slik naar een laag schor, m.n. de ijzer(hydr)oxide neerslagen langs wortelgangen, mangaanaccumulaties, en de carbonaat accumulaties langs diergangen. Een aantal verschijnselen wijzen op een zuiver mariene afzetting, m.n. het hoge gehalte aan fijne siltkorrels in de klei en het type aanwezige diatomeeën. De bruinige kleur van deze laag is afkomstig van de ijzer(hydr)oxide neerslagen langs wortelgangen. Spoor 2091 is van oorsprong de continuering van deze getijden afzettingen tot een iets hoger niveau, een laag tot middelhoog schor. Toen dit gebied tot dat niveau was opgeslibd is het een aantal malen gebrand en beakkerd. Daarbij zijn de oorspronkelijke verschijnselen alsmede de verkoolde kruid- en gewasresten gefragmenteerd en vermengd in de grondmassa. De vele kleine verkoolde fragmentjes organisch materiaal geven deze laag haar zwarte kleur. Spoor 2025 is werderom een continuering van de afzetting nadat de beakkering gestopt is. De aangetroffen verschijnselen duiden op een middelhoog opslibbingsniveau gezien de lokale getijdenrange. Hierop duiden de wadslakjes en hun passagesporen, die aangeven dat we hier te

15

maken hebben met ongerijpt sediment dat nog steeds plastisch vervormt en het type ijzer(hydr)oxide neerslagen langs wortelgangen. In de buurt is nog menselijke aktiviteit in de vorm van branden, waarvan kleine verkoolde/as resten ingewaaid zijn of met overstromingswater meegevoerd. In deze sporen zijn geen verschijnselen aangetroffen die duiden op verandering in waterkwaliteit. Bij verzoeting treedt een sterke peptisatie op van kleiplaatjes. Dit is niet waargenomen. Korrelgrootte analyses gericht op de frakties < 2 µm, 2-16 µm, 16-50 µm, 50-105 µm geeft meestal uitsluitsel omdat mariene slibvlokken waar de klei uit bezinkt veel meer fijn slib bevatten (fraktie 2-16 µm) dan zoetwater slibvlokken. Verder zijn er zeer veel diatomeeën aanwezig in spoor 2020 en iets minder in spoor 2091. Diatomeeën onderzoek kan nadere informatie over zoet-/zoutwater verstrekken. Misschien is dat ook mogelijk met pollenanalyse, maar in spoor 2091 is zoveel gebrand dat er in dat spoor mogelijk te weinig goed materiaal wordt aangetroffen. Misschien is het mogelijk om in de profielwandinformatie na te gaan hoe deze laklaag verloopt en of later op een naburige plek is geakkerd, c.q. een dergelijke ‘laklaag’ aanwezig is. De specifieke vraagstellingen voor het micromorfologisch onderzoek waren: 1. Wat is de ontstaanswijze van laag 2091. Is dit een natuurlijke afzetting of een opgebrachte laag? Er is gedraaid Romeins aardewerk in aangetroffen. 2. Is er iets te zeggen over de tijdspanne van ontstaan of gebruik. Gezien de micromorfologisch analyse zoals hierboven samengevat, luiden de antwoorden hierop: Ad 1. Spoor 2091 is een natuurlijke afzetting op niveau van een middelhoog schor dat niet altijd meer overstroomd en dat indien nodig met een klein walletje een tijd drooggehouden kan worden. In deze laag is een aantal malen geakkerd waarbij de grond geroerd is. Daarbij kunnen stukjes gedraaid aardewerk zijn ingewerkt, een indicatie voor beakkering in de Romeinse tijd. Ad 2. Het gebruik is bij Ad 1. al toegelicht. De opslibbingssnelheid is niet uit deze gegevens op te maken. Die is afhankelijk van de lokale getijden-amplitudo, de hoeveelheid aanwezige slib en de opbouw van het gebied. Gezien de ontwikkelingen in Zeeland en Friesland moet bij voldoende aanvoer van sediment gedacht worden aan een tijdspanne tussen 50 en 300 jaar om een dergelijke opslibbing van overgang slik/schor naar middelhoog schor te bereiken. De tijdsduur van beakkering is gezien de sterke fragmentering van verschijnselen meerdere keren/jaren geweest. Romeins, in geul, werkput 1, noordprofiel, pollenbak 654: 12-27 cm diepte, onderkant van spoor 28 met overgang naar onderliggend spoor 38. De top van spoor 38 is een natuurlijke afzetting, een kalkrijke, lichte tot zware klei, een getijdenafzetting, die begroeid was met een kruidvegetatie. Hierin komen karakteristieke aeratie-verschijnselen voor langs wortelholten en in het basismateriaal, die duiden op een rond gemiddeld hoogwater opgeslibd komgebied, bij een uitloper van kreek of geul, vanwege drainage bij laag water waardoor aeratie mogelijk was. Deze natuurlijke afzetting is fors verstoord. Ten eerste zijn tijdens de afzetting van deze bovenste zone hierin grotere stukken verkoold hout (tot 5 mm ø) terecht gekomen, uit nabije bron gezien de gave aanwezigheid. Daarna zijn vanuit hogere lagen via biologische holten hier vele resten van menselijke aktiviteit terecht gekomen, waaronder vele stukjes bot, stukjes tufsteen, aardewerk en kwartsiet. Ook is er vanuit deze bovenliggende laag lokaal druk op deze afzetting uitgeoefend. De mate van verstoring van de top van spoor 38 is zo groot dat dit een overgangszone genoemd moet worden van het bovenliggende spoor naar een dieper gelegen spoor. De onderkant van spoor 28 is gezien de aangetroffen verschijnselen en het ontbreken van duidelijke verstoringsfenomenen een natuurlijke afzetting, die qua samenstelling gewoon volgt op die van het hieronder gelegen spoor (38). In deze laag is van alles gedumpt, waarbij opvalt dat er veel resten van kookvuren in aanwezig zijn: as en verkoolde resten van gramineeën (hooi/stro?)

16

en zwaar verbrand bot. Daarnaast komen nog grotere stukken minder verbrand bot voor. In dit kader kan gedacht worden dat de aangetroffen fragmenten aardewerk afkomstig zijn van drinkbekers en dergelijke en de stukjes tufsteen en leisteen iets zeggen over het werk dat verricht werd, omdat deze een minderheid vormen in de hier onderzochte zone. Dit alles wijst op een lagere, nattere zone waar na maaltijden vanalles in gedumpt werd. Omdat het kleirijkere materiaal niet gerijpt was zakten deze maaltijdresten daarin weg en wat overbleef werd overstroomd en weer bedekt met slib. Op deze manier stonk het niet en ging het niet rotten. In een latere fase is er een grote biologische activiteit geweest, o.a. van wormen, waardoor menging heeft plaatsgevonden van oorspronkelijk bodemmateriaal met resten van vuren, zoals verkoold hooi/stro/hout en botresten, die daarbij zeer gefragmenteerd zijn. Deze diergangen lopen door tot in de hieronder gelagen laag. De fijne fragmentatie van verkoold organisch materiaal geeft de zwarte kleur aan deze laag. De specifieke onderzoeksvraag voor het micromorfologische onderzoek, die luidde: Wat is de ontstaanswijze van spoor 28?, is hiermee beantwoord. De kanttekening die hierbij te maken valt is dat in de onderzochte zone beter gesproken kan worden van maaltijdresten met wat afval en niet van een echte puinlaag. Dit hoeft niet op te gaan voor deze gehele laag. Dat hangt af van de keuze van de lokatie van de pollenbak waaruit dit monster genomen is. Er is gezien de grote verstoring door menselijke aktiviteit geen duidelijke uitspraak te doen over de waterkwaliteit van het afzettingemateriaal. Om hier meer over te weten te komen zijn korrelgrootte-analyses, zoals hierboven vermeld, aan te bevelen. Resten van diatomeeen zijn aanwezig. Macroresten en/of pollenonderzoek moet rekening houden met de natuurlijke afzetting en de vele erin gedumte resten van kookvuren, c.q. maaltijden. Prehistorisch, werkput 1, westprofiel, pollenbak 9436: 7-22 cm diepte en 25-40 cm diepte, laag onder spoor 380, spoor 380 zwarte deel (onder) en grijze deel (boven). Alle drie de bestudeerde lagen bestaan uit hetzelfde moedermateriaal namelijk een windsediment, een opgestoven laag duin, opgeblazen uit lokaal door water afgezet sediment. Dit is af te leiden uit de matige afronding van de zandkorrels. Dit betekent dat dit lage duin dichtbij de strandwal of een andere zandig sediment lag. Alle drie de lagen zijn, gezien de goede beworteling, lange tijd begroeid geweest. Zowel met een kruidvegetatie als met wat venig materiaal. Heel spoor 380 wordt gekarakteriseerd door de restanten van hevige vuren ter plaatse: verkoold organisch materiaal, waarbij ook veel bot verbrand is. De intensiteit van branden is veel hoger dan alleen branden van vegetatieaccumulaties. Het verkoolde organische materiaal bestaat zowel uit kruidachtig materiaal als hout, dat niet ter plaatse groeide. In combinatie met de grote hoeveelheid, vaak zwaar verbrand bot doet dit vermoeden dat het hier niet primair om kookvuren gaat maar eerder om crematies of brandoffers. Ik heb één keer eerder een enigszins vergelijkbare zogenaamde zwarte vegetatielaag in een ondergrond bestudeerd. Dat was bij de opgraving van de Schuytgraaf (VINEX locatie Arnhem-Zuid, opdracht gemeente Arnhem, contactpersoon Drs. M. Smit) in een zone met rivierduinzand (werkput 1, westwand zuid, coordinaten : 696.60/12.82, vindplaats 9, De Laar 16, 7,94 m + NAP). Deze laag bleek een uitloper te zijn van een crematieveld dat mogelijk uit de Klokbekertijd stamde omdat er enkele kleine scherfjes aardewerk uit die periode gevonden zijn. De toen bestudeerde laag bevatte nog niet eentiende van het zwaar verbrande materiaal dat hier ter plekke is gevonden en de fragmenten verbrand bot waren veel kleiner (Mulder et al., 2001). Bovendien is hier een klein fragmentje aardewerk gevonden. Het verschil in kleur van het bovendste deel (grijzer) met het onderste deel (zwarter) van dit spoor is niet het gevolg van een groot verschil in intensiteit van de vuren, maar grotendeels veroorzaakt door uitspoeling van fijne deeltjes zwartgekleurd organisch materiaal naar dieper gelegen lagen,

17

die zij zwarter kleurden. Bovendien zijn in het bovenste deel van het spoor iets minder zwartgekleurde sulfiden neergeslagen en is de ontkalking verder voortgeschreden. Dit zijn beiden processes die grond minder kleur geven. De vlekken in de laag onder spoor 380 worden veroorzaakt door ingespoelde zwarte asrestjes uit het hoger gelegen spoor. Dit type vlekken zijn ook aangetroffen in het duin van Ypenburg (Kooistra, 2001). Daar betrof het hoogstwaarschijnlijk asrestjes van kookvuren. De specifieke vragen voor het micromorfologisch onderzoek van dit spoor waren: 1. Hoe is deze bodem ontstaan? 2. Waardoor is deze grijze laag zo dik? 3. Is hier mogelijk in geakkerd o.i.d.? De antwoorden, gezien de hierboven gegeven micromorfologische analyse, hierop luiden: Ad 1. We hebben hier niet met een echte bodem te maken. Op een laag opgestoven duin, waarin nog geen bodemontwikkeling heeft plaatsgevonden, zijn hevige vuren geweest waarbij ook veel bot verbrand is. De zwarte as hiervan heeft dit spoor haar kleur gegeven. In het bovenste deel van dit spoor is een deel hiervan uitgespoeld en weer ingespoeld in het diepere deel van het spoor, waardoor de top lichter is gekleurd en de onderkant donkerder. Ad 2. De dikte van deze laag is bepaald door grootte van de vuren en mogelijk herhalingen van vuren op deze lokatie, waardoor de laag verder opbouwde. Ad 3. Deze laag is geheel antropogeen. Het ontstaan van deze laag is hierboven toegelicht. In deze laag is geen enkel verschijnsel aangetroffen dat op landbouw duidt.

18

Referenties

Bisdom, E.B.A. and Schoonderbeek, D., 1983. The characterization of the shape of mineral grains in this sections of soils by Quantimet and BESI. Geoderma 30: 303 – 332.

Jongerius, A. and Heintzberger, G., 1975. Methods in soil micromorphology; a technique for the preparation of large thin sections. Soil Survey Papers 10, Soil Survey Institute, Wageningen, The Netherlands Kooistra, M.J., 1978. Soil development in recent marine sediments of the intertidal zone in the Oosterschelde, The Netherlands. A soil micromorphological approach. Soil Survey Paper no. 14. Netherlands Soil Survey Institute, Wageningen. 183 p. Kooistra, M.J., 1990. The future of soil micromorphology. In: L.A. Douglas (Ed.), Soil micromorphology. Amsterdam, Elsevier, 1990, pp. 1-8. Kooistra, M.J., 1991. A micromorphological approach to the interactions between soil structure and soil biota. In: Agriculture, Ecosystems and Environment 34, pp. 315-328 Kooistra, M.J., 2002. Hoofdstuk 22. Micromorfologisch Onderzoek. In: Carmiggelt, A. en P.J.W.M. Schulten: Veldhandleiding Archeologie. Archeologische Leidraad 1. College voor de Archeologische Kwaliteit, Zoetermeer. p. 125-130 Kooistra, M.J., (april 2001). Op de grens van zee en land. Micromorfologisch landschapsgenetisch

onderzoek duin Ypenburg. Alterra, Research Instituut voor de Groene Ruimte, Wageningen, Nederland, 51 p.

Mulder, J.R., Kooistra, M.J., Verbauwen, E.C., Haring, R.M.K. & Makaske, B., (juni) 2001. Wonen en Werken aan het Water door de Eeuwen heen. Landschapsgenese en bodemontwikkeling van de Schuytgraaf (VINEX locatie Arnhem-Zuid). Alterra, Wageningen, 74 p.

1

`

Micromorfologisch onderzoek opgraving plangebied Nieuw Hadriani

te Voorburg (II)


2

Kooistra Micromorphological Services, Rapport no. 14. Micromorfologisch onderzoek opgraving plangebied Nieuw Hadriani te Voorburg - II Auteur: Maja J. Kooistra Slijpplaatnummers: 09069 t/m 09073, 09076, 09077 Opdrachtgever: AAC/Projektenbureau, Amsterdam Correspondentie adres: Kooistra Micromorphological Services Snijdersteeg 16 3911 VP Rhenen tel: 0317 - 617382 e-mail : [email protected]

3

Inleiding In september 2008 is rapport no. 11 van Kooistra Micromorphological Services verschenen over het micromorfologisch onderzoek opgraving plangebied Nieuw Hadriani te Voorburg in opdracht van het AAC/Projektenbureau in Amsterdam. Deze rapportage is besproken tijdens het specialistenoverleg en opgenomen in het evaluatierapport. Naar aanleiding het specialistenoverleg en dit evaluatierapport zijn enkele hoofdthema’s geselecteerd voor vervolgonderzoek. Eén van deze hoofdthema’s is micromorfologisch onderzoek. Dit is ondergebracht in de cluster organisch onderzoek waarvoor in de zomer van 2009 toestemming is verleend tot uitvoering. Het vervolgonderzoek betreft, net zoals het eerste rapport, zowel sporen uit de Romeinse periode als die uit de dieper gelegen prehistorische niveaus en heeft tot doel zowel aanvullende als bevestigende informatie te verkrijgen over de processen die plaatsgevonden hebben. De specifieke onderzoeksvragen met betrekking tot de Romeinse tijd hebben te maken met de onderste kleiafzettingen, die aanwezig zijn in een restgeul in zowel WP 1 als WP 2, en de afdekkende kleilaag bovenop de strandwalafzettingen aanwezig in WP3. De onderzoeksvragen luiden:

- Is er sprake van natuurlijke sedimentatie in de restgeul? - Zijn deze opvullingen afgezet onder zoet- of zoutwatercondities? - Is er sprake van discontinuiteiten in de verschillende sporen aanwezig in de opvullingen? - Waar bestaan deze discontinuiteiten uit? - Welke, mogelijk antropogene, oorzaken hebben de eventuele discontinuiteiten? - Is er een koppeling tussen spoor 27 en spoor 2006 of tussen spoor 29 en spoor 2006? - Wat is de samenstelling van de afdekkende kleilaag in WP 3? Is deze afgezet in zoet- of

zoutwater? Die met betrekking tot de prehistorische niveaus zijn als volgt:

- Hoe is deze bodem ontstaan (lithogenese en bodemsoort)? - Welke processen hebben daarin plaatsgevonden? - In hoeverre zijn deze vergelijkbaar met de eerder onderzochte bodem in spoor 380?

(Deze vraag wordt doorverwezen naar de evaluatie van KMS rapport no. 11 en no.14). De slijpplaatmonsters voor dit vervolgonderzoek zijn genomen uit de tijdens de opgraving genomen pollenbakken. Met de heer Driessen, AAC/Projektenbureau zijn een aantal pollenbakken in het micromorfologisch lab in Bennekom bekeken en is een selectie gemaakt van de micromorfologisch te bestuderen sporen en hun overgangen. Uiteindelijk zijn 6 lokaties geselecteerd voor micromorfologische analyses. Dit betreft 4 slijpplaten uit de onderste kleiafzettingen in de restgeul aanwezig in WP1 en WP2, waarin macroscopisch discontinuiteiten in aanwezig leken te zijn; 1 slijpplaat uit de afdekkende kleilaag in WP3 en 1 slijpplaat uit het vervolg van de neolitische bodem in WP3. De bijbehorende profieldocumentatie is aangeleverd. Ook deze keer wordt het micromorfologisch onderzoek aan specifieke lagen zoveel mogelijk gekoppeld aan het onderzoek aan diatomeeën en pollen.

Methoden In het laboratorium zijn de pollenbakken bestudeerd en beste bemonsteringsdiepten voor het verkrijgen van informatie met betrekking tot de vraagstellingen gekozen. Op de geselecteerde diepten zijn zorgvuldig dunne metalen monsterblikjes uitgestoken om verstoring zoveel mogelijk te beperken en zoveel mogelijk materiaal over te houden voor aanvullend onderzoek. De dikten van deze monsterblikjes wisselde: voor de Romeinse sporen die gevriesdroogd moesten worden

4

15x8x2 cm en voor de lucht te drogen monsters van de prehistorische sporen 15x8x3 cm. Omdat de NAP hoogten niet precies bekend waren zijn de hoogten vanaf de top van de pollenbakken aangehouden om de bemonsterde diepten vast te leggen. De genomen monsters zijn als volgt:

1. Vroeg Romeins? Afdekkende kleilaag op strandwal afzettingen werkput 3, smalle pollenbak VNR 1495: 34-49 cm diepte en bevat geheel spoor 4059. 2.en 3. Romeins, in restgeul, werkput 2, pollenbak 6567-1: 7-22 cm, spoor 2006, discontinuiteit kleipakket en 6567-2: 25-38 cm onderkant spoor 2006 met mogelijk discontinue overgang naar onderliggend spoor 2006-4 en 2037-3. 4. en 5. Romeins, in restgeul, werkput 1, pollenbak 655: 6-21 cm diepte, met overgang spoor 29 naar spoor 27, en pollenbak 656: 4-19 cm diepte, met onderkant spoor 29 met overgang naar onderliggend spoor 86 en 73.1. 6. Neolitische bodem, werkput 3, pollenbak VNR9471: 34-49 cm diepte, met spoor 4478 en de overgang naar onderliggend spoor 4170.

De slijpplaatmonsters uit de Romeinse tijd zijn wegens het hoge kleigehalte en vochtigheid, waardoor forse krimp van het materiaal verwacht kon worden, eerst gevriesdroogd en daarna in zijn geheel geïmpregneerd met een kleurloze onverzadigde polyesteroplossing. De slijpplaatmonsters uit de prehistorische lagen waren zandiger en konden weinig krimpen. Zij zijn daarom luchtgedroogd voordat ze geïmpregneerd werden met een kleurloze onverzadigde polyesteroplossing. Na verdamping van het grootste gedeelte van de aceton uit deze polyesteroplossing zijn de monsters verhard met gammaradiatie (Bisdom en Schoonderbeek, 1983). De slijpplaten zijn dunne coupes geïmpregneerde, onverstoorde grond van 15 x 8 cm en hebben een dikte van 25 m. Bij de gevriesdroogde bodemmonsters worden de slijpplaten van een zijkant van de geïmpregneerde blokken gemaakt, omdat in het midden van deze verharde blokken verstoringen door ijkristallen voorkomen. De slijpplaten van luchtgedroogde monsters worden, daarentegen, gemaakt uit het midden van de verharde blokken, om randverstoringen zoveel mogelijk uit te sluiten. In beide gevallen wordt een zo dun mogelijke plak grond afgezaagd die, opgeplakt op een glasplaat, vervolgens steeds dunner geslepen en gevlakt wordt, tot een dikte van 25 m. Op de dikte van 25 m zijn de optische identificatie-criteria geijkt. De gevolgde procedures staan vermeld in Jongerius en Heintzberger (1975). De slijpplaten zijn geanalyseerd met een polarisatie lichtmicroscoop met vergrotingen tot 250 x. In een slijpplaat zijn vaak meerdere lagen en/of overgangen aanwezig. Deze lagen worden achtereenvolgens beschreven, te beginnen met de diepste laag om de chronologie van de processen beter te kunnen analyseren. De resultaten van een micromorfologisch onderzoek bestaat uit twee delen. Het eerste deel bestaat uit een analyse van de aard van het moedermateriaal en de daarin optredende verschijnselen. In het tweede deel worden de verschijnselen toegekend aan processen die plaatsgevonden hebben, hun volgorde van optreden wordt vastgesteld evenals hun mogelijke interacties. De procedures die gevolgd zijn voor het reconstrueren van processen en daarmee de genese van landschap en bodem, met of zonder ingrepen door de mens zijn beschreven in twee publicaties (Kooistra,1990, 1991). In de Veldhandleiding Archeologie (Carmiggelt en Schulten, eds, 2002) is een sectie micromorfologie opgenomen waarin de basisprocedures voor het micromorfologisch onderzoek zijn beschreven.

Resultaten De microscopisch onderscheiden lagen c.q. sporen zijn van onder naar boven achtereenvolgens eerst geanalyseerd en daarna geïnterpreteerd. Deze volgorde wordt bij voorkeur aangehouden om de chronologische volgorde van mogelijk optredende processen zo duidelijk mogelijk te

5

achterhalen. De beschrijving van iedere laag bestaat uit drie delen: 1. het bodemmateriaal waaruit deze bestaat; 2. de holten en struktuur die erin voorkomen; 3. de natuurlijke en antropogene verschijnselen die hierin voorkomen. De slijpplaten zijn 15 cm hoog. De vermelde diepten zijn die tot de top van de pollenbakken. Slijpplaat 09073, afdekkende kleilaag op strandwal afzettingen, werkput 3, smalle pollenbak VNR 1495: 34-49 cm diepte en bevat spoor 4059. In deze slijpplaat komen 3 lagen voor die van onder naar boven achtereenvolgens beschreven en geïnterpreteerd worden. Laag 1, pollenbak VNR 1495: 47,5-49 cm diepte, spoor 4062 a? 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit een kalkrijke zware zavel en bevat minerale korrels tot 150 μm in diameter. Daaronder zijn een aantal glauconietkorrels. Lokaal zijn restanten van een gelaagde afzetting te zien met duidelijke verschillen in korrelgrootten, vnl bestaande uit lichtere zavellagen. De afgezette klei bevat relatief veel fijne siltkorrels en fijn verdeeld organisch materiaal. 2. Holten De aanwezige holten zijn beperkt en bestaan voornamelijk uit biologische holten, met diameters tot ca. 2 mm. Dit zijn meestal wortelholten, die na verdere opslibbing in een latere fase vanuit een hoger gelegen oppervlak tot in deze laag zijn doorgedrongen. (zie ook verschijnselen). 3. Verschijnselen - In de gehele afzetting komen at random silica-skeletjes van diverse soorten diatomeeën voor. - regelmatig zijn schelpresten, zowel van bivalvae als slakjes aangetroffen, tot 300 μm lang. - langs de wanden van een paar grotere wortelgangen komen neerslagen van fijne carbonaatpartikeltjes voor, tot 0,8 mm dikte. - regelmatig zijn voormalige biologische holten opgevuld met zowel voornamelijk fijn zand (meeste korrelgrootten tussen 100 en 250 μm ø) , als met kleirijk materiaal. In de kleirijke opvullingen komen kleine fragmentjes verkoold organisch materiaal voor. - In een aantal wortelholten komen grotere restanten van voormalige wortels voor. In en bij dit organisch materiaal zijn enkele accumulaties van framboïdale pyrietbolletjes aanwezig (grootten tot 40 μm ø). Interpretatie laag 1, pollenbak VNR 1495: 47,5-49 cm diepte, spoor 4062 a? Het moedermateriaal is gezien de korrelgrootte samenstelling een kalkrijke, zwak gelaagde, zware zavel. De samenstelling van de klei met relatief veel fijn silt en fijn verdeeld organisch materiaal is een kenmerk van slibvlokken die uit een marien milieu afkomstig zijn (Kooistra, 1978). In dit spoor komen at random diatomeeën-skeletjes voor van diverse typen, die zeer veel lijken op mariene diatomeeën. Deze verschijnselen, gecombineerd met de aangetroffen resten van schelpdieren en slakjes, zijn in dit type sediment, waarin bovendien nog glauconiet voorkomt, sterke indicaties voor een zuiver marien milieu. Als opslibbingsniveau, gezien de vele opgevulde biologische holten en zwakke sedimentaire gelaagdheid, kan dit een laag schor zijn geweest. In een latere fase zijn wortels van een vegetatie die op een hoger opslibbingsniveau groeiden, in deze laag doorgedrongen. Bij deze wortels zijn door lokale redox-omstandigheden de clusters met pyrietbolletjes gevormd. In deze afzetting komen langs enkele grotere open wortelgangen neerslagen van fijne carbonaatpartikeltjes (kalk) voor. In ontkalkend sediment, bijvoorbeeld onder veenlagen, slaan dergelijke carbonaatpartikels neer in diepere lagen in de ondergrond in min of meer horizontale zones waar bijvoorbeeld de korrelgrootte verandert en waar nog geen

6

ontkalking heeft plaatsgevonden. Hier treedt dan oververzadiging van het bodemvocht op waaruit kalk neerslaat bij hoge pH’s (Kooistra, 1978). Een enkele keer is dit gebied met grotere watersnelheden overstroomd waarbij fijn zand is afgezet dat ook in open holten is terecht gekomen. Laag 2, pollenbak VNR 1495: 44-47,5 cm diepte, spoor 4062 b? De overgang van spoor 2020 naar spoor 2091 verloopt golvend: ca. 0,5 cm vertikaal over 4,5 cm horizontaal en is redelijk zichtbaar. 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit een kalkrijke lichte klei, met minerale korrels tot ca. 250 μm ø. Daaronder zijn een aantal glauconietkorrels. Zij zijn ingebed in de klei. De klei heeft dezelfde samenstelling als die in laag 1. 2. Holten De, regelmatig voorkomende, aanwezige holten bestaan voornamelijk uit biologische holten, met diameters tot ca. 2 mm. Dit zijn meestal wortelholten, die na verdere opslibbing in een latere fase vanuit een hoger gelegen oppervlak tot in deze laag zijn doorgedrongen. (zie ook verschijnselen). 3. Verschijnselen - In de gehele afzetting komen at random silica-skeletjes van diverse soorten diatomeeën voor. - regelmatig zijn schelpresten, meestal die van slakjes (tot 300 μm lang), maar ook een enkele klep van een bivalvae (tot 1,5 mm lang) aangetroffen. - in het sediment komt 1 scherphoeking, langwerpig botfragmentje voor van 750 μm lengte met een horizontale orientatie. - at random in het sediment komen een aantal kleine zwart verkoolde fragmentjes organische stof voor, tot ca. 150 μm ø. - langs de wanden van een paar grotere wortelgangen komen neerslagen van fijne carbonaatpartikeltjes voor, tot 0,8 mm dikte. - regelmatig zijn voormalige biologische holten opgevuld met zowel voornamelijk fijn zand (meeste korrelgrootten tussen 100 en 250 μm ø). Sommige van deze opvullingen vertonen lichte drukvervormingen. - regelmatig komen opvullingen met kleirijk bodemmateriaal voor. Door de aanwezigheid van kleine fragmentjes verkoold organisch materiaal zijn deze opvullingen donkerder van kleur. In een aantal van deze opvullingen zijn striae, een interne gelaagdheid te zien, die grotendeels door bodemfauna veroorzaakt is. Diameters tot 3 mm. Ook deze opvullingen vertonen lichte drukvervormingen. - in het sediment komen lokaal enkele drukvervormingen voor. - in een aantal wortelholten komen grotere restanten van voormalige wortels voor. In en bij dit organisch materiaal zijn enkele accumulaties van framboïdale pyrietbolletjes aanwezig (grootten tot 40 μm ø). - in een paar holten zijn geelkleurige, amorfe, stoffen neergeslagen. Dit is geoxideerde vivianiet. Interpretatie Laag 2, pollenbak VNR 1495: 44-47,5 cm diepte, spoor 4062 b? Deze laag is, gezien de samenstelling, van oorsprong in een continuum afgezet met de hieronder gelegen afzetting, laag 1. De opbouw van de slibvlok, de aanwezigheid van diatomeeën-skeletjes van diverse typen, de resten van schelpdieren en slakjes, zijn in dit type sediment, waarin bovendien nog glauconiet voorkomt, sterke indicaties voor een zuiver marien milieu. Het is een begroeid schor geweest gezien de afwezigheid van gelaagdheid en toename van het kleigehalte. De oorspronkelijke holten zijn vrijwel allemaal opgevuld door twee verschillende processen. Een deel is opgevuld met voornamelijk fijn zand, afkomstig van een enkele overstroming met grotere watersnelheden waarbij fijn zand is afgezet dat ook in open holten is terecht gekomen. Een ander

7

deel is opgevuld met kleirijk materiaal dat kleine fragmentjes verkoold organisch materiaal bevat en dat afkomstig is uit het bovenliggende spoor (zie beschrijving laag 3). Dit zijn door bodemfauna met excrementmateriaal opgevulde holten, waarschijnlijk wormen. Ook deze opvullingen vertonen drukvervormingen. Bij en in wortelgangen zijn door lokale redox-omstandigheden een aantal clusters met pyrietbolletjes gevormd. In deze afzetting komen langs enkele grotere open wortelgangen neerslagen van fijne carbonaatpartikeltjes (kalk) voor, ten gevolge van latere ontkalking in bovenliggende lagen. Tijdens de sedimentatie van deze laag zijn zo nu en dan kleine fragmentjes verkoold organisch materiaal ingevangen en is een botfragmentje hier terecht gekomen.. Ook zijn opgevulde holten door lokale druk licht vervormd. Dit geheel vormt een indicatie dat hier in de buurt gebrand is of kookvuren zijn geweest en het sediment incidenteel is betreden. Bij en na de vorming van laag 3 hierboven is er weer druk uitgeoefend op het sediment gezien de vervormingen ook in de met klei uit deze laag opgevulde diergangen en zijn er ook oxidatieproducten van vivianiet in een paar holten terecht gekomen. Laag 3, pollenbak VNR 1495: 34-44 cm diepte, spoor 4059. De overgang van laag 2 naar laag 3 (spoor 4059) verloopt hellend: ca. 1 cm vertikaal over 4,5 cm horizontaal en is duidelijk zichtbaar. 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit een kalkhoudende lichte klei, met relatief veel ingevangen zandkorrels tot ca. 250 μm ø. Daaronder zijn een paar glauconietkorrels. Zij zijn ingebed in de klei, met dezelfde samenstelling als die in de voorgaande lagen. 2. Holten De, regelmatig voorkomende, aanwezige holten bestaan voornamelijk uit biologische holten, met diameters tot ca. 3 mm. Dit zijn zowel wortelholten, die na verdere opslibbing in een latere fase vanuit een hoger gelegen oppervlak tot in deze laag zijn doorgedrongen.als diergangen. Sommige holten zijn later gemodificeerd door mesofauna. (zie ook verschijnselen). 3. Verschijnselen - In de gehele afzetting komen at random silica-skeletjes van diverse soorten diatomeeën voor. - regelmatig komen kleine zwart verkoolde fragmentjes organische stof voor, die at random ingebed zijn in het sediment. Grootte verkoolde fragmentjes tot ca. 250 μm ø. - regelmatig komen fragmentjes verkoold hout voor, at random ingebed in het sediment. Grootte houtskoolfragmentjes tot ca. 2,5 mm ø. - in het sediment komen at random enkele kleine ingebedde botfragmentjes voor, soms met enige verbranding. Grootte botfragmentjes tot ca. 240 μm ø. - In een aantal wortelholten komen grotere restanten van voormalige wortels voor. In en bij dit organisch materiaal zijn enkele accumulaties van framboïdale pyrietbolletjes aanwezig (grootten tot 40 μm ø). - in en bij resten van organisch materiaal komen zwarte polysufide-neerslagen voor. - langs de wanden van een paar grotere wortelgangen komen neerslagen van fijne carbonaatpartikeltjes voor, tot 0,8 mm dikte. - een aantal voormalige biologische holten zijn opgevuld met zowel voornamelijk fijn zand (meeste korrelgrootten tussen 100 en 250 μm ø). Deze opvullingen vertonen regelmatig drukvervormingen. - een aantal met plastische klei-opgevulde wortelholten. Deze opvullingen vertonen regelmatig drukvervormingen. - regelmatig komen opvullingen met kleirijk bodemmateriaal materiaal voor. Dit zijn met excrement-materiaal opgevulde diergangen, waarin lokaal striae, een interne gelaagdheid, te

8

zien is. Dit zijn wormexcrementen. Door de aanwezigheid van kleine fragmentjes verkoold organisch materiaal zijn deze opvullingen donkerder van kleur. Diameters tot 3 mm. Een aantal van deze opvullingen vertonen drukvervormingen. - in de restruimten tussen oorspronkelijke diergang en excrement-opvulling zijn vaak kleine onregelmatige holten te zien gemaakt door mesofauna. - langs opgevulde holten en soms langs nog open holten komen regelmatig neerslagen voor van grotendeels tot geheel geoxideerde vivianiet rozetten. De geheel geoxideerde vivianiet bestaat uit amorfe geelgekleurde neerslagen in het bodemmateriaal en soms ook in en langs holten. In het bodemmateriaal vormen zij geelgekleurde vlekken tot 4-5 mm dikte. Vivianiet rozetten zijn meestal niet groter dan 1 mm ø. - in het sediment komen regelmatig drukvervormingen, en restanten daarvan, voor. - bij de top komen wat afgeronde, ingetrapte brokjes, zavelmateriaal voor, waarschijnlijk afkomstig van een bovenliggende laag. Interpretatie Laag 3, pollenbak VNR 1495: 34-44 cm diepte, spoor 4059. Deze laag is, gezien de samenstelling, van oorsprong in een continuum afgezet met de hieronder gelegen lagen (1,2). Dezelfde samenstelling van de klei en de aanwezigheid van dezelfde typen diatomeeën-skeletjes als in de voorgaande lagen zijn een sterke indicatie voor een zuiver marien milieu. Het opslibbingsniveau is wat hoger geweest dan de voorgaande laag en was een begroeid middelhoog tot hoog schor, waar in een aantal wortelholten tijdens hoogwater of springvloed kleirijk sediment is ingestroomd of tijdens stormvloeden zand is ingestroomd. Dit geheel hoort bij de in het moedermateriaal overgeerfde verschijnselen. Daarna is er bij deze lokatie gebrand, waaronder ook hout. Asresten en houtskoolfragmentjes zijn echter voornamelijk aanwezig in voormalige biologische holten die door fysische processen zijn opgevuld en in de regelmatig voorkomende met excrement materiaal opgevulde gangen. Veel verschijnselen tonen drukvervormingen en in de top zijn een aantal wat afgeronde ingetrapte brokjes zavelmateriaal aanwezig. Dit, tezamen met de regelmatig voorkomende fosfaatneerslagen in de vorm van vivianiet en zijn oxidatieproducten, geeft een sterke aanwijzing dat hier vee heeft rondgelopen. Ook de duidelijke aanwezigheid van wormen geeft aan dat hier een goed groeiende lage vegetatie aanwezig was. Mensen hebben hier in de buurt kookvuren gehad, waardoor enkele al of niet verbrande stukjes bot in het sediment zijn terecht gekomen, en hebben mogelijk de vegetatie verbrand om deze te verjongen. Nadien heeft hier een andere vegetatie op gegroeid, waarvan de wortelresten nog aanwezig zijn in hun eigen holten. In en bij deze wortelresten is regelmatig pyriet gevormd en zijn polysulfiden neergeslagen. Verzuring in bovenliggende lagen zorgde voor het oplossen van kalkpartikels in deze lagen en het neerslaan ervan in deze en diepere lagen. Slijpplaat 09077* (in restgeul), werkput 2, pollenbak 6567-2: 25-40 cm diepte * Deze slijpplaat is geherimpregneerd omdat de polyesterhars niet wilde harden. In deze slijpplaat komen 3 lagen voor die van onder naar boven achtereenvolgens beschreven en geïnterpreteerd worden. Laag 1, pollenbak 6567-2: 34/35 – 40 cm diepte, spoor 2037.3 1. Bodemmateriaal Het oorspronkelijke bodemmateriaal bestaat uit kalkloos losgepakt zand, samengesteld uit matig afgeronde tot goed afgeronde korrels. Meeste korrelgrootten tussen 120-260 μm ø. 2. Holten De aanwezige holten bestaan voornamelijk uit pakkingholten tussen de zandkorrels. Daarnaast komen regelmatig wortelholten voor van allerlei grootteklassen tot 17 mm in diameter.

9

3. Verschijnselen - het zand is lokaal zeer onregelmatig gepakt, soms veel dichter, soms losser. Lokaal komen in deze zones een enkel stukje verbrand bot voor, 150 μm ø en 1 mm lang en brokjes verkoold organisch materiaal tot ca. 600 μm ø. - in zones komen een aantal ruwe brokjes venig bodemmateriaal, tot ca. 1,2 mm lengte. - lokaal komen zones voor met ingebedde, ruwe brokjes venig organisch materiaal, tot ca. 200 μm ø. - regelmatig hebben zandkorrels dunne, vaak discontinue, huidjes van vuilbruin materiaal dat voornamelijk bestaat uit fijn gefragmenteerd, gedeeltelijk omgezet en soms al of niet verkoold organisch materiaal. Regelmatig vormt dit materiaal ook bruggen tussen korrels, soms vult ze de pakkingsholten tussen de korrels. Een aantal malen is hierbij druk uitgeoefend op het bodemmateriaal, waarbij dit materiaal tussen en tegen de zandkorrels van het basismateriaal aan geperst is waarbij het verder is gefragmenteerd. Dikte huidjes tot 20 μm ø. - Door het gehele basismateriaal en langs grotere wortelholten komen drukgelaagdheden voor, waarin de pakking van de zandkorrels dichter is. - In het gehele basismateriaal komen regelmatig wortelresten en wortels voor, voornamelijk in eigen holten. De wortelresten bestaan uit de meest resistente weefsels. In de grote wortelholte van 17 mm ø groeide een levende boomwortel. Interpretatie Laag 1, pollenbak 6567-2: 34/35 – 40 cm diepte, spoor 2037.3 De samenstelling van het bodemmateriaal, losgepakte zandkorrels, geeft aan dat dit een windsediment is. Gezien de matige afronding van de korrels en de positie is dit uit, lokaal door water afgezet sediment, opgestoven zand. Dit stuifzand is beworteld geweest. De organische resten hiervan zijn sterk omgezet en gefragmenteerd. Deze zijn samen met uit hoger gelegen lagen fijn gefragmenteerde, al of niet verkoold, organische materiaal met door de grond percolerend water mee naar beneden getransporteerd en in deze laag in wisselende concentraties neergeslagen. Het fijn gefragmenteerde verkoolde organische materiaal is zwartgekleurd en geeft, door de ongelijke hoeveelheden neergeslagen materiaal een wat vlekkerig patroon aan deze laag. Vanuit hoger gelegen lagen is deze laag verstoord. Het moedermateriaal heeft sterk wisselende pakkingen en er zijn diverse allochtone materialen aanwezig: Er komen voor: stukjes verkoold organisch materaal, brokjes venig bodemmateriaal, brokjes veen en een fragment verbrand bot. Deze zijn niet afgerond en ingebed in zones waarop druk is uitgeoefend. Dit alles duidt op een fysieke verstoring, die lijkt op graafwerkzaamheden. Nadien en recent is deze grond weer begroeid, c.q. beworteld. Door uitgeoefende worteldruk is de pakking rond grotere wortelgangen dichter. Laag 2, pollenbak 6567-2: 29/34-34/35 cm diepte, spoor 2006-4 De overgang van laag1 naar laag 2 verloopt licht hellend en is duidelijk. 1. Bodemmateriaal Het oorspronkelijke bodemmateriaal bestaat uit hetzelfde zand als laag 1, maar hier is de pakking dichter en is lokaal een restant te zien van een zwakke gelaagdheid waarin langwerpige korrels met de gelaagdheid mee zijn georienteerd. Deze gelaagdheid is regelmatig geaccentueerd door horizontaal liggend meer of minder omgezet organisch materiaal. Meeste korrelgrootten tussen 100-260 μm ø. 2. Holten De aanwezige holten bestaan voornamelijk uit pakkingholten tussen de zandkorrels. Deze zijn kleiner dan in laag 1. Er komen een aantal onregelmatige holten voor met ruwe wanden, diameters tot 2 mm. Daarnaast komen regelmatig wortelholten voor, tot 4 mm in diameter. 3. Verschijnselen - veel zandkorrels hebben dunne, vaak discontinue, huidjes van vuilbruin materiaal dat

10

voornamelijk bestaat uit fijn gefragmenteerd, grotendeels omgezet en soms al of niet verkoold organisch materiaal. Regelmatig vormt dit materiaal ook bruggen tussen korrels, soms vult ze de pakkingsholten tussen de korrels. Een aantal malen is hierbij druk uitgeoefend op het bodemmateriaal, waarbij dit materiaal tussen en tegen de zandkorrels van het basismateriaal aan geperst is waarbij het verder is gefragmenteerd. Dikte huidjes tot 35 μm ø. - het zand is lokaal onregelmatig gepakt, soms dichter, soms losser. In deze zones komen ingebedde allochtone materialen voor: een enkel klein stukje verbrand bot, ca. 350 μm lang; enkele fragmentjes houtskool tot 1.5 mm lang, waarvan 1 afgerond; een aantal brokjes verkoold organisch materiaal tot ca. 600 μm ø; een aantal ruwe brokjes venig bodemmateriaal, tot ca. 1,2 mm lengte; een aantal ruwe brokjes venig organisch materiaal, tot ca. 200 μm ø en een ruw brokje vrijwel ontkalkte zavel met mariene diatomeeën, ca. 2 mm ø. - In het gehele basismateriaal komen regelmatig wortelresten en wortels voor, voornamelijk in eigen holten. Langs grotere wortelholten komen drukgelaagdheden voor. De wortelresten bestaan voornamelijk uit de meest resistente weefsels. Een enkele wortel is recent en vrijwel gaaf. Interpretatie laag 2, pollenbak 6567-2: 29/34-34/35 cm diepte, spoor 2006-4 De samenstelling van het bodemmateriaal geeft aan dat er overstroming of verspoeling in het duinzand heeft plaatsgevonden waarbij organisch materiaal horizontaal georienteerd is en de korrelgrootten wat zijn gesorteerd. Deze laag heeft dicht bij een begroeide toplaag gelegen gezien het hoge gehalte aan grotendeels omgezet organische materiaal dat als huidjes en bruggen tussen de zandkorrels aanwezig is. De vegetatie aan het oppervlak is mogelijk gebrand gezien de aanwezigheid van verkoold organisch materiaal bij dit grotendeels omgezette organische materiaal. Deze hele laag is met kracht scheefgezet, waardoor de gelaagheid en het horizontaal afgezette organische materiaal nu onder een helling van ca. 35 staat. Daarbij zijn de allochtone materialen ingebed en de drukverschillen in het bodemmateriaal ontstaan. Het is mogelijk dat 1 houtskool-fragment en het verbrande stukje bot tijdens sedimentatie c.q. vorming van het moedermateriaal zijn ingebracht, omdat deze afronding door verplaatsing vertonen. Dit is geen natuurlijk proces en veroorzaakt door menselijk ingrijpen. Nadien en recent is deze grond weer begroeid, c.q. beworteld. Door uitgeoefende worteldruk is de pakking rond grotere wortelgangen dichter. Laag 3, pollenbak 6567-2: 25- 29/34 cm diepte, spoor 2006 De overgang van laag1 naar laag 2 verloopt sterk hellend en is duidelijk. 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit een combinatie van verschillende soorten materialen:

a. een wigvormige zone van 1 t/m 3 cm dikte van een kalkhoudende lichte klei met veel ingevangen zandkorrels tot ca. 260 μm ø, dat veel fragmenten organisch materiaal bevat. De wigvormige zone ligt met de punt naar beneden op een helling van ca. 35;

b. een brok venig materiaal van ca. 1,5 cm ø en enkele kleinere brokjes van dit materiaal; c. Een onregelmatige, ook wat wigvormige zone van dezelfde samenstelling als laag 2

waarin vele kleinere brokjes lichte klei, veenfragmenten en houtskool voorkomen. Grootte brokjes en fragmenten tot ca. 6 mm ø. De zwakke gelaagdheid, zoals zichtbaar in laag 2, is hier niet meer te herkennen, door menging met andere materialen, verknedingen en drukverschillen in dit materiaal. Deze wigvormige zone heeft een hellingshoek met die van a. van ongeveer 55.

2. Holten De aanwezige holten bestaan voornamelijk uit onregelmatige holten tot ca. 2 mm, enkele breuken in de klei- en veen brokken en een aantal wortelholten, tot 4 mm in diameter.

11

3. Verschijnselen - in het wigvormige brok lichte klei zijn enkele fragmenjes meer of minder verbrand bot aanwezig tot 1,3 mm lang en een aantal stukjes verkoold organisch materiaal. Er is een doorsnede van een slakje aanwezig van 3 mm ø, mogelijk het wadslakje Hydrobia ulvae. De lichte klei is van oorsprong kalkrijk, lokaal lossen de kalkpartikels op en elders slaan zij neer bij holten. Regelmatig komen in gedeeltelijk omgezet autochtoon organisch materiaal accumulaties van pyrietbolletjes voor en/of van polysulfiden. In deze lichte klei zijn diatomeeen aanwezig die wijzen op mariene oorsprong. Lokaal langs randen en breuken is de klei gepeptiseerd, dwz. zijn de kleiplaatjes parallel aan elkaar georiënteerd. - in organisch materiaal in de zandige wigvormige zone komen regelmatig pyrietaccumulaties en neerslagen van zwarte polysulfiden voor. Interpretatie laag 3, pollenbak 6567-2: 25-29/34 cm diepte, spoor 2006 Het bodemmateriaal is op een niet natuurlijke wijze samengesteld en aanwezig onder een niet-natuurlijke hellingshoeken. De wigvormige brok lichte klei is waarschijnlijk het restant van de afzetting die van nature op laag 2 is gevormd. In laag 2 was al een verspoeling te zien in het duinzand en een sterke toename van organisch materiaal dat uit dezelfde tijdsperiode stamt. Laag 3 is gezien de samenstelling en de aanwezigheid van een slakje en mariene diatomeeën zeer waarschijnlijk een mariene kalkrijke klei. De samenstelling is zeer verwant aan die van spoor 4059, dat een duidelijke mariene klei is. Ook de peptisatie van kleiplaatjes langs randen ten gevolge van latere ontzilting wijst op een mariene oorsprong. Tijdens opslibbing zijn hierin verkoolde organische resten en fragmentjes verbrand bot terecht gekomen, die wijzen op menselijke aktiviteiten in de buurt. De oorsprong van de brokken venig materiaal zijn uit het bestudeerde materiaal niet te traceren. De zandige wigvormige zone, die rijk aan organisch materiaal is, is afkomstig van de oorspronkelijke onderliggende laag en vermengd met vele brokjes van de bovenliggende klei. Daarnaast komen hier nog een aantal fragmenten houtskool voor. De gehele samenstelling van het bodemmateriaal geeft aan dat er fors in gegraven is, waarbij het bodemmateriaal van verschillende afzettingen is gemengd en waarbij allochtone materialen zijn ingemengd zoals veenbrokjes en houtskool. Het feit dat de polyesterhars tijdens de preparatie van de slijpplaat niet wilde harden geeft aan dat er zout in het monster aanwezig was, dat niet regelmatig over het monster verdeeld was. Dit is congruent met de analyse resultaten. Nadien en recent is deze grond weer begroeid, c.q. beworteld. Slijpplaat 09076, werkput 2, pollenbak 6567-1: 7-22 cm diepte, spoor 2006. Deze slijpplaat bevat 1 spoor met 2 lagen, die eerst beschreven en daarna geïnterpreteerd worden. Laag 1, pollenbak 6567-1: 9/18,5-22 cm diepte, spoor 2006 a* * omdat er twee lagen in spoor 2006 in deze slijpplaat voorkomen zijn deze lagen als a en b genummerd bij het micromorfologisch onderzoek. 1. Bodemmateriaal Het basisbestanddeel van deze laag bestaat uit een kalkhoudende lichte klei met veel ingevangen of door water meegevoerde zandkorrels tot ca. 300 μm ø, dat veel fragmenten organisch materiaal bevat. Dit is vergelijkbaar met de samenstelling van de wigvormige zone beschreven onder het bodemmateriaal 1. a van laag 3, pollenbak 6567-2: 25-29/34 cm diepte. Er komt een enkele verwerende korrel glauconiet in voor. 2. Holten

12

De aanwezige holten bestaan voornamelijk uit een aantal wortelholten tot ca. 4 mm in diameter, die al of niet gedeeltelijk weer zijn opgevuld (zie verschijnselen) en een aantal onregelmatige holten tot ca. 2 mm. 3. Verschijnselen - in dit basisbodemmateriaal zijn at random ingebed: a. een aantal min of meer afgeronde brokjes kalkrijke lichte klei, met minerale korrels tot ca. 120 μm ø en enkele kleine fragmentjes fijn verdeeld organisch materiaal, grootte brokjes tot ca. 2 cm ø. Hierin zijn diatomeeen aanwezig, waarschijnlijk marien. b. een aantal brokjes venig materiaal tot ca. 2,5 cm ø en veel grote fragmenten van weefsels van organisch materiaal, veelal venig van struktuur, tot 1,5 cm lengte; c. een aantal houtskoolfragmenten, tot ca. 3 mm lengte; d. een aantal grote zandkorrels van ca. 2 mm ø, brokjes kwartsiet tot 4 mm lengte, een paar fragmentjes bot tot 1,5 mm ø; 1 stukje aardewerk van 3 mm dikte en 5 mm lengte. - in dit bodemmateriaal komen voor: a. veel zones met plastisch verplaatst bodemmateriaal waarin langwerpig organisch- en mineraal materiaal georienteerd is in de lengterichting van de opvullingen, hier dominant vertikaal gericht. Een deel van de grote zandkorrels, de brokjes kwartsiet alsook het stukje aardewerk zijn in dergelijke zones aanwezig. b. een enkel stukje schelp van een bivalve-klep, tot 3 mm lang. c. in en bij wortelrestanten in hun holten komen vaak pyrietaccumulaties voor. Sommige holten zijn vrijwel gevuld met pyrietaccumulaties. Regelmatig komen een aantal pyrietbolletjes voor in de fragmenten venig organische materiaal. d. regelmatig zijn onregelmatige holten en wortel holten, deels of geheel opgevuld met gipskristallen. e. een aantal recentere wortels. Interpretatie laag 1, pollenbak 6567-1: 13/18,5-22 cm diepte, spoor 2006 a Het bodemmateriaal is op een niet natuurlijke wijze samengesteld. De oorspronkelijke afzetting is op een of andere manier sterk door mensen vergraven of in geroerd en daarbij zijn allochtone bodemmaterialen ingebracht, waaronder brokjes mariene kalkrijke klei en veenbrokjes tot ca. 2,5 cm ø. Deze brokjes allotoon bodemmateriaal zijn veel sterker afgerond dan die aan de onderkant van dit spoor. Deze activiteit is onder natte omstandigheden uitgevoerd, waarbij de diverse uit de omgeving afkomstige bodemmaterialen (kalkrijke lichte klei en veen) de ontstane ruimten weer in plastische stromen opvulden, waarbij zwaardere ingebrachte allochtone materialen (grotere minerale korrels, kwartsietbrokjes, aardewerk) met de zwaartekracht mee zijn gestroomd en georienteerd in de voornamelijk vertikale stromingsrichting. Ook zijn houtskoolfragmentjes en botsplinters mee ingebed. Daarna is er in een bepaalde fase veel pyriet gevormd in het rijkelijk aanwezige organische materiaal. Dit is gebeurd onder redox omstandigheden, waarbij de grondwaterstand bij of net boven deze laag stond. Daarna is op enig moment oxidatie van pyriet en polysulfiden opgetreden in hogere lagen waarbij de kalkpartikels oplosten in het gevormde zwavelzuur. Deze oplossing verplaatste zich via de overgeerfde wortelkanalen, waaruit hier op relatief grote schaal gipskristallen (CaSO4) neersloegen. Nadien en recent is deze grond weer begroeid, c.q. beworteld. Laag 2, pollenbak 6567-1: 7- 9/18,5 cm diepte, spoor 2006 b* * omdat er twee lagen in spoor 2006 in deze slijpplaat voorkomen zijn deze lagen als a en b genummerd bij het micromorfologisch onderzoek. De begrenzing tussen de twee lagen is onnatuurlijk en verloopt in het diepste deel onder een hoek van ca. 45 om na ca. 5 cm, zeer vertikaal, onder een hoek van ca. 80 onregelmatige omhoog te lopen. De grens is niet overal scherp, lokaal verloopt deze wat diffuus.

13

1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit een kalkhoudende lichte klei met een beperkt aantal zandkorrels tot ca. 200 μm ø, dat veel kleine fragmenjes verspoeld venig organisch materiaal en veel kleine fragmentjes verkoold organisch materiaal bevat. Grootten verspoeld organisch materiaal tot ca. 2 mm; grootten fragmentjes verkoold organisch materiaal tot 0.8 mm ø. Het bodemmateriaal bevat diatomeeen, waarschijnlijk voornamelijk mariene. 2. Holten De aanwezige holten bestaan voornamelijk uit wortelholten tot ca. 5 mm in diameter en enkele onregelmatige diergangen tot ca. 2 mm ø. 3. Verschijnselen - een enkel klein brokjes venig materiaal, tot ca. 2 mm ø, at random ingebed. - een enkel fragmentje houtskool, tot ca. 1,5 mm lengte. - een paar brokjes kwartsiet, een stukje vuursteen en een stukje gesteente waarschijnlijk kalk(zand)steen, tot 2,5 mm lengte. - een enkele stukje bot tot 2 mm ø. - een enkel stukje schelp van een bivalve-klep, tot 2,5 mm lang. - wortelholten zijn regelmatig opgevuld met hetzelfde moedermateriaal als het bodemmateriaal. - wortelholten met wortelresten bevatten pyrietaccumulaties voor. Sommige holten zijn vrijwel gevuld met pyrietaccumulaties. Regelmatig komen een aantal pyrietbolletjes voor in de fragmenten venig organische materiaal. - regelmatig zijn wortel holten, deels of geheel opgevuld met gipskristallen. - een aantal recentere wortels, waaronder enkele grote boomwortels tot 6 mm in diameter. Interpretatie Laag 2, pollenbak 6567-1: 7- 9/18,5 cm diepte, spoor 2006 b* Het bodemmateriaal vormt een enkele natuurlijke afzetting, die waarschijnlijk geheel bestaat uit een mariene lichte klei. Dit is af te leiden uit het type sediment en de aanwezigheid van zeer waarschijnlijk mariene diatomeeen en het stukje bivalve schelpklep. Oudere wortelholten zijn ook weer opgevuld met moedermateriaal. Tijdens sedimentatie zijn verspoelde fragmentjes venig organisch materiaal mee afgezet evenals de vele fijne verkoolde asrestjes, beiden afkomstig uit naburige bronnen. Meer incidenteel zijn de andere allochtone aanwezige materialen afgezet: houtskool, bot, gesteente fragmentjes (kwartsiet, vuursteen en waarschijnlijk een kalk-zand-steen). Dit zijn allen wat kleinere stukjes dan die voorkomen in de hieronder gelegen laag en ook beduidend minder in aantal. Deze afzetting is weer begroeid geweest c.q. beworteld. Onder redox omstandigheden zijn in deze laag in en rond wortelresten sulfiden neergeslagen, grotendeels in de vorm van pyriet. In een latere fase is er oxidatie opgetreden in het profiel. Daarbij zijn, vooral langs de grotere wortelholten, sulfiden inclusief pyriet geoxideerd. Het daarbij ontstane zwavelzuur loste de kalkpartikels op in het sediment en uit deze oplossing werden dieper in het profiel veel gipskristallen (CaSO4) gevormd langs en in grotere wortelholten. Nadien en recent is deze grond weer begroeid, c.q. beworteld. Slijpplaat 09069, werkput 1, pollenbak 656: 4-19 cm diepte, onderkant spoor 29 en de daaronder liggende sporen 86 en 73.1 Deze slijpplaat bevat 3 sporen, die eerst beschreven en daarna geïnterpreteerd worden. Spoor 73.1, pollenbak 656: 15/16 -19 cm diepte 1. Bodemmateriaal

14

Het oorspronkelijke bodemmateriaal bestaat uit kalkloos losgepakt zand, samengesteld uit matig afgeronde tot goed afgeronde korrels. Meeste korrelgrootten tussen 120-260 μm ø. 2. Holten De aanwezige holten bestaan uit pakkingholten tussen de zandkorrels. 3. Verschijnselen - het zand is lokaal onregelmatig gepakt, soms dichter, soms losser. - lokaal komen enkele, grotendeels omgezette, min of meer horizontaal liggende, organische resten voor; ca. 30 μm ø dikte tot ca. 0.8 mm lengte - bij de top hebben zandkorrels regelmatig dunne lichtgelige huidjes bestaande uit hier neergeslagen organische verbindingen uit bovenliggende lagen. Interpretatie Spoor 73.1, pollenbak 656: 15/16-19 cm diepte De samenstelling van het bodemmateriaal, losgepakte zandkorrels, geeft aan dat dit een windsediment is. Gezien de matige afronding van de korrels en de positie is dit een, uit lokaal door water afgezet sediment, opgestoven zand. Tijdens de opstuiving zijn enkele kleine organische fragmentjes afgezet, die ter plaatse verteerd zijn. Uit hoger gelegen lagen zijn organische verbindingen aangevoerd, die in de top van dit zand om de korrels is neergeslagen. Op deze laag is lokaal druk uitgeoefend waardoor de natuurlijke pakking soms losser, soms dichter is. Spoor 86 en spoor 29, pollenbak 656: 4-15/16 cm diepte De overgang van spoor 73.1 naar spoor 86 verloopt onregelmatig en is scherp. Beide sporen zijn samengevoegd omdat ze bij elkaar horen en anders twee keer ongeveer hetzelfde verhaal opgeschreven zou worden. 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit een onnatuurlijk combinatie van diverse, voornamelijk lokale, sedimenttypen:

a. vanuit water afgezet zand afgewisseld met kleihoudende laagjes. Het zand bestaat uit hetzelfde materiaal als de hieronder gelegen laag maar bevat meer fijnere zandkorrels tot 120 μm ø en is veel dichter gepakt. De kleihoudende laagjes bestaan uit lichte klei dat veel fijn silt bevat en fijn verdeeld organisch materiaal. Van oorsprong is dit kalkrijk, maar de brokken die aanwezig zijn hebben duidelijke verschillen in kalkgehalte. Tussen de opslibbingslagen komen, met de gelaagdheid mee georienteerde, fragmentjes organisch materiaal voor, waaronder venig materiaal. De venige fragmenten zijn tot ca. 3 mm lang. Dit bodemmateriaal werd naar de top toe steeds kleirijker, waarbij ook tussen de zandkorrels kleirijk materiaal terecht kwam en de kleihoudende laagjes steeds dikker werden. Er komen zowel zandiger als zaveliger lagen voor, afhankelijk van het oorspronkelijke opslibbingspatroon.

b. een van oorsprong kalkrijke lichte klei met veel ingevangen zandkorrels tot ca. 260 μm ø, dat van nature veel kleine fragmentjes organisch materiaal bevat, maar ook een aantal grotere venige fragmenten, tot ca. 0,6 mm ø. Ook zijn at random wat fijnere fragmentjes verkoold organisch materiaa,l ingebed in het kleirijke sediment, aanwezig. In de verschillende brokken van dit materiaal wisselt het kalkgehalte sterk. In sommige brokjes is het kalkgehalte hoger dan het oorspronkelijke materiaal door extra kalkneerslagen, in veel andere brokjes is het kalkgehalte beduidend afgenomen.

2. Holten De aanwezige holten bestaan voornamelijk uit kleine pakkingholten tussen de zandkorrels in de zandige en zavelige lagen. Daarnaast komt een enkele kleine wortelholten voor, tot 2 mm in diameter. 3. Verschijnselen

15

- de zandkorrels bestaan voornamelijk uit kwarts, maar er komen ook enkele verwerende glauconietkorrels voor in zowel de zandiger lagen als in de klei. - in de kleihoudende lagen komen veel diatomeeën voor, waarschijnlijk allen van mariene oorsprong. - in al het aanwezige organische materiaal, zowel de fijnverdeelde fragmentjes in de kleilagen als in grotere venige fragmenten in zowel de klei, als de zandige en zavelige lagen, komt op grote schaal pyriet voor. Ook in een diatomeeën worden regelmatige kleine pyrietbolletjes aangetroffen. - in alle typen sediment zijn gipskristallen aanwezig. In de zandiger lagen zijn de kristallen aanwezig tussen de minerale korrels, in de kleihoudender lagen meestal in de buurt van organisch materiaal. Het gehele sediment is op een of andere manier vergraven onder natte omstandigheden. Het zwaarste materiaal ligt onderop. Dat zijn grotere brokken zandige zavel van vele centimeters lang waarvan stukken tot ca. 3 cm lang in de slijpplaat te zien zijn en enkele centimeters dikte. Ook komen een paar zeer grove minerale korrels voor en een brokje grotendeels ontkalkt kalk(zand?)steen waarvan de silicakit nog goed te zien is, beiden met diameters tot ca. 4 mm. Ongeveer 5 centimeter vanaf het begin van deze laag komen ook wat hoekige brokken lichte klei voor. Hun grootte zoals zichtbaar in de slijpplaten loopt op tot ca. 5 cm lengte. Deze brokken zijn ongeorienteerd en één ervan staat op zijn kant. Tussen al deze brokken komt een mengstel voor van een vervloeide lichte zavel, met wat kleine fragmentjes verkoold organisch materiaal, waarin veel grotere stukjes houtskool en veen ingebed zijn, met lengtes tot ca. 4 mm. Langwerpige brokjes zijn georienteerd in de langterichting van het vervloeide sediment en er komen diverse drukrichtingen in voor, ontstaan door extern uitgeoefende druk. In dit gehele pakket komen enkele kleinere wortelholten voor van een latere vegetatie. Interpretatie Spoor 86 en spoor 29, pollenbak 656: 4-15/16 cm diepte Het oorspronkelijke bodemmateriaal was zeer waarschijnlijk een mariene afzetting, die steeds kleirijker werd. Hierop wijzen de aanwezige glauconietkorrels en de diatomeeen. Ook is de samenstelling van de lichte, van oorsprong kalkrijke, klei, met veel fijne siltkorrels en fijn gefragmenteerd organisch materiaal vergelijkbaar met die van een mariene afzetting. Deze afzetting is tot in het onderliggende stuifzand vergraven onder natte omstandigheden, waarbij aan de onderkant een laag van ca. 5 cm dikte met de zwaardere, zandiger, brokken bodemmateriaal herafgezet zijn (spoor 86) en na deze 5 cm ook kleirijkere sedimentbrokken (onderkant spoor 29). Daartussen is vervloeid licht zavelig sediment aanwezig waarin een aantal allochtone materialen voorkomen: naast veel grotere veenfragmenten ook enkele fragmentjes houtskool en (deels ontkalkte) kalk(zand?)steen. Vooral in dit materiaal komen drukgelaagdheden voor, van extern uitgeoefende druk. Het lijkt erop dat hier een herafzetting van restanten van het uitgegraven, c.q. gebaggerde, bodemmateriaal aanwezig is. Het is niet meer te herleiden wanneer de grote ontkalking van dit pakket is doorgezet. Wel is duidelijk te zien dat er veel pyriet aanwezig is in deze lagen. Ook is duidelijk te zien dat elders ( in hogere lagen) pyriet en polysulfiden zijn geoxideerd moeten zijn en dat in deze zone het ontstane zwavelzuur is doorgedrongen, kalkpartikels heeft opgelost en dat er gipskristallen zijn neergeslagen. In een latere fase zijn enkele kleinere wortels van een begroeiing doorgedrongen in dit pakket.

16

Slijpplaat 09071, werkput 1, pollenbak 655: 6-21 cm diepte, top spoor 29 en onderkant spoor 27. Deze slijpplaat bevat 2 sporen, die achtereenvolgens beschreven en geïnterpreteerd worden. Top spoor 29, pollenbak 655: 11/16,5-21 cm diepte 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit een kalkhoudende lichte klei met veel fijne siltkorrels en fijn gefragmenteerd organisch materiaal en redelijk veel zandkorrels van diverse afmetingen tot ca.350 μm ø, met uitschieters tot 550 μm ø. Het bodemmateriaal bevat diatomeeen, waarschijnlijk voornamelijk mariene en een paar verwerende glauconietkorrels. 2. Holten De aanwezige holten bestaan voornamelijk uit een beperkt aantal kleine, soms onregelmatige, biologische holten, voornamelijk gevormd door bodemfauna, tot ca. 2 mm ø. 3. Verschijnselen - het gehele bodemmateriaal bevat fijne fragmentjes verkoold organisch materiaal, tot ca. 300 μm ø. - in het bodemmateriaal komen op diverse plaatsen plastische vervormingen en opvullingen voor, waarin langwerpige delen van het bodemmateriaal in de lengte richting ervan georienteerd zijn. - een redelijk aantal, scherphoekige, houtskoolfragmentjes, tot 5 mm lang, at random ingebed. De lengterichtingen zijn meestal dominant vertikaal. - een aantal grotere houtsplinters tot 3 cm lang en 8 mm breed. Zij zijn niet afgerond, noch horizontaal georienteerd, d.w.z. staan onder een hoek in het sediment. - een paar veenbrokjes en een paar grotere fragmenten organisch materiaal, een paar niet lokale brokjes zavel of klei met een wat andere samenstelling, een paar splinters kwartsiet, een aantal grovere minerale korrels tot 2,5 mm in diameter en een stuk van een schelp, een bivalve klep van ca. 2 cm lang, en een paar stukjes bot, tot 1,3 mm lang. Zij zijn allen at random ingebed in het bodemmateriaal. Het stuk schelp staat onder een hoek van ca. 90 in het sediment. - in en bij de verschillende vormen van organisch materiaal komen lokaal enkele accumulaties van pyriet voor. Interpretatie Spoor 29, pollenbak 655: 11/16,5 -21 cm diepte Het oorspronkelijke bodemmateriaal was zeer waarschijnlijk uit een kleirijke mariene afzetting, die mogelijk onder water is afgezet. Het mariene karakter kan geduid worden aan de hand van de aanwezige glauconietkorrels en de diatomeeen. Ook is de samenstelling van de lichte, van oorsprong kalkrijke, klei, met veel fijne siltkorrels en fijn gefragmenteerd organisch materiaal vergelijkbaar met die van een mariene afzetting. In dit sediment kwamen verschillen in stroomsnelheid voor waarbij een variatie aan zandkorrelgrootten is uit afgezet. Dat dit sediment waarschijnlijk onder water is bezonken, lijkt ook af te leiden uit het vrijwel afwezig zijn van wortelgangen, die indien dit sediment bij een begroeid schor hoorde, zeker op grote schaal aanwezig zouden zijn geweest. Er zijn geen verschijnselen gezien die op onderbrekingen in de sedimentatie wijzen en het lijkt er dan ook op dat het gehele pakket in een continuum is afgezet. Tijdens sedimentatie zijn veel fijne verkoolde deeltjes organisch materiaal afgezet. Daarnaast zijn tijdens de afzetting een aantal grotere andere allochtone materialen in het sediment terecht gekomen, waarbij langwerpige fragmenten niet afgerond zijn en vaak onder een hellingshoek aanwezig zijn. Dit kan zijn omdat ze ergens afgevallen zijn of weggeworpen. De aard van de ingebrachte materialen wijst op menselijke aktiviteiten. Onderkant spoor 27, pollenbak 655: 6 -11/16,5 cm diepte

17

De grens tussen spoor 29 en 27 verloopt golvend, mogelijk met ‘happen’ en deze is duidelijk wat betreft de samenstelling van het bodemmateriaal en graad van compactie. De top van spoor 29 is compacter, de onderkant van spoor 27 is meer plastisch vervormd. 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit een homogene, kalkhoudende lichte klei met veel fijne siltkorrels en fijn gefragmenteerd organisch materiaal een beperkt aantal zandkorrels tot ca.210 μm ø. Het bodemmateriaal bevat diatomeeen, waarschijnlijk voornamelijk mariene. 2. Holten De aanwezige holten bestaan voornamelijk uit een vrij groot aantal, onregelmatige vervormde restholten na verstoring, tot ca. 3 mm ø. Daarnaast komt nog een enkele biologische holte en een enkele scheuren voor, van beperkte afmetingen, tot ca. 1 mm ø. 3. Verschijnselen - in het gehele bodemmateriaal komen plastische vervormingen en opvullingen voor, waarin langwerpige delen van het bodemmateriaal in de lengte richting ervan georienteerd zijn. Tussen de verschillende vervloeide zones zijn de onregelmatige, vervormde restholten aanwezig, die vermeld zijn onder holten. - het gehele bodemmateriaal bevat at random fijne fragmentjes verkoold organisch materiaal, tot ca. 300 μm ø. - er komen regelmatig ingebedde, allochtone gesteente fragmenten voor, o.a. van een soort kalkzandsteen tot 1,5 cm breed en een enkele klein brokje kwartsietachtig gesteente. - at random ingebed in het sediment komen brokjes geoxideerd bodemmateriaal voor, die roodbruin gekleurd zijn. Waarschijnlijk van geoxideerde wanden langs wortelholten, die hier niet te traceren zijn. - enkele zwaar verbrande stukjes klei met bot, ingebed in het sediment, tot ca. 2 mm ø. Interpretatie Spoor 27, pollenbak 655: 14-21 cm diepte Het oorspronkelijke bodemmateriaal bestaat waarschijnlijk uit een kleirijke mariene afzetting, die zeer waarschijnlijk onder water is afgezet. Het mariene karakter kan mogelijk geduid worden aan de hand van de aanwezige diatomeeen. De samenstelling van de lichte, van oorsprong kalkrijke, klei, met veel fijne siltkorrels en fijn gefragmenteerd organisch materiaal is vergelijkbaar met die van een mariene afzetting. In dit sediment kwamen nauwelijks verschillen in stroomsnelheid voor, wegens het lage gehalte aan zandkorrels en hun geringe grootte. Dit type homogene lichte klei is afgezet onder geringe stroomsnelheden, waarbij voornamelijk slibvlokken zijn afgezet. Uit het bestudeerde materiaal is niet duidelijk of de vele plastische vervormingen en restholten in het sediment het gevolg zijn van een uitdieping waarbij hoger gelegen fijn sediment ingestroomd is of dat dit na afzetting van het pakket ter plaatse door verstoring ontstaan is. Hetzelfde geldt voor alle andere aanwezige verschijnselen: de brokjes geoxideerd bodemmateriaal, de grotere stukken allochtone gesteentefragmenten en de zwaar verbrande stukjes klei met bot. Wel geeft de at random verdeling en de grootte van de fijne fragmentjes verkoold organisch materiaal aan dat deze gelijktijdig met de slibvlokken zijn afgezet. De grens tussen spoor 29 en 27 is niet natuurlijk en is bij microscopisch onderzoek onregelmatiger dan blijkt uit de profieltekening en dus in het veld te zien was. Het is zeer goed mogelijk dat hier een soort vergraving of egalisering van de bodem heeft plaatstgevonden, waarna er weinig stroomsnelheidsfluctuaties meer voorkwamen en uit, rustig, mogelijk dieper, water vrijwel alleen slibvlokken bezonken. Hierbij zijn tegelijkertijd asresten mee afgezet. Slijpplaat 09072, werkput 3, pollenbak 9471: 34-49 cm diepte, spoor 4487 en de bovenkant van spoor 4170, Neolitische bodem. Deze slijpplaat bevat 2 sporen, die achtereenvolgens beschreven en geïnterpreteerd worden.

18

Bovenkant spoor 4170, pollenbak 9471: 45/46,5-49 cm diepte 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit een veen, waarin naar de top toe steeds meer zand in een wat gelaagde struktuur is ingevangen. Het veen is grotendeels omgezet, met daarin ingebed restanten van resistentere organische weefsels. Het omgezette veen heeft een bruine kleur, is vrij homogeen van samenstelling, waarin lokaal een fijne bolvormige struktuur te herkennen is. Het zand bestaat uit matig afgeronde tot goed afgeronde korrels. Meeste korrelgrootten tussen 200-300 μm ø. 2. Holten De aanwezige holten bestaan voornamelijk uit biologische holten, waarvan de grotere wortelgangen zijn. Daarnaast komen nog een enkele kleinere krimpscheuren voor, van beperkte afmetingen, tot ca. 1 mm ø. 3. Verschijnselen - in het veen komen regelmatig sklerotia (sporenkapsels) voor. - biologische holten zijn regelmatig gedeeltelijk tot geheel opgevuld met minerale korrels, waartussen een enkel veenfragment voorkomt. - Het gehele pakket is beworteld geweest, waaronder door bomen. De celstruktuur van de wortels is meestal nog gaaf. Een enkele vertoont chemische omzettingen waarbij celinhouden homogeen zijn omgezet, kleuren geelbruin tot bruin; enkele anderen vertonen zwartere delen tengevolge van omzettingen door schimmels en mogelijk bakterieën. Interpretatie bovenkant spoor 4170, pollenbak 9471: 45/46,5-49 cm diepte Het bodemmateriaal bestaat van oorsprong uit een begroeid mesotroof veen, waarvan het basismateriaal grotendeels is omgezet door mesofauna. In dit veen is in toenemende mate zand ingevangen. Dit zand is gezien haar voorkomen, waarschijnlijk grotendeels vanuit stuivend zand uit een naburige bron afgezet en daarna door water verspreid en ingespoeld in wortelgangen. Dit bodemmateriaal is beworteld geweest, waaronder door bomen. Lokaal kwamen in het veen wat zuurdere omstandigheden voor waarbij de organische stof door schimmels (zwartkleuring) of chemisch mogelijk gekataliseerd door bacterieen zijn omgezet (geelbruin tot bruinkleuring). In het bestudeerde deel van dit spoor zijn alleen natuurlijke processen getraceerd. Spoor 4487, pollenbak 9471: 34-45/46,5 cm diepte 1. Bodemmateriaal Het bodemmateriaal bestaat uit een zeer zandig veen, waarin aan de top in de bovenste centimeter het zandgehalte duidelijk afneemt. Het veen is grotendeels omgezet, met daarin ingebed restanten van resistentere organische weefsels. Het omgezette veen heeft een bruine kleur, is vrij homogeen van samenstelling, waarin lokaal een fijne bolvormige struktuur te herkennen is. Het zand bestaat uit matig afgeronde tot goed afgeronde korrels. Meeste korrelgrootten tussen 200-300 μm ø. De meeste korrels zijn wat los gepakt en niet duidelijk dicht gepakt en gelaagd afgezet. 2. Holten Tussen wat grotere accumulaties van zandkorrels komen pakkingsholten voor. De rest van de aanwezige holten bestaat voornamelijk uit biologische holten, waarvan de grotere wortelgangen zijn. 3. Verschijnselen - in het veen komen regelmatig sklerotia (sporenkapsels) voor. - biologische holten zijn regelmatig gedeeltelijk tot geheel opgevuld met minerale korrels, waartussen een enkel veenfragment voorkomt. Bij grotere wortelholten is langs de voormalige wand een zone van door mesofauna omgezet wortelmateriaal aanwezig en is de middenzone deels tot geheel opgevuld met minerale korrels.

19

- het gehele pakket is beworteld geweest, waaronder door bomen. Wortels zijn vaak nog gaaf aanwezig. Een enkele vertoont chemische omzettingen waarbij celinhouden homogeen zijn omgezet, kleuren geelbruin tot bruin; enkele anderen vertonen zwartere delen tengevolge van omzettingen door schimmels en mogelijk bakterieën. - een deel van de wortels is door vraat van mesofauna grotendeels verdwenen, waarna grotere fragmenten meer resistentere organische weefsels min of meer ingebed in het basismateriaal aanwezig zijn. - in een paar organische fragmenten, dichter bij de top, komt een geringe pyrietaccumulatie voor. - Over de gehele diepte komen regelmatig lokaal accumulaties van gipskristallen en rozetten voor. Vaak zijn zij aanwezig bij en in grotere wortelgangen, waarin de wortels grotendeels verdwenen zijn. Een deel van deze gipsaccumulaties zien er licht verweerd uit. - in de bovenste centimeter komt een fragment houtskool voor dat loodrecht de grond in steekt, lengte 5 mm en op ca. 39 cm diepte komt een excrement voor van macrofauna, ellipsvormig ø 3 mm, dat veel fragmenten van verkoold hout bevat. Interpretatie spoor 4487, pollenbak 9471: 34-45/46,5 cm diepte Het bodemmateriaal bestaat van oorsprong uit een zeer zandig begroeid mesotroof veen, waarvan het venige basismateriaal grotendeels is omgezet door mesofauna. In dit veen is zeer veel zand ingevangen. Dit zand is gezien haar voorkomen en pakking, waarschijnlijk grotendeels vanuit stuivend zand uit een naburige bron afgezet en daarna door water verspreid en ingespoeld in wortelgangen. Lokaal kwamen in het veen en bij verterende wortelresten wat zuurdere omstandigheden voor waarbij de organische stof door schimmels (zwartkleuring) of chemisch mogelijk gekataliseerd door bacterieen zijn omgezet (geelbruin tot bruinkleuring). Grotere voormalige wortelgangen hebben langs hun wanden vaak eerst een zone met door mesofauna omgezet organisch materiaal en centraal een smalle zone waarin in wisselende hoeveelheden minerale korrels zijn ingespoeld. In dit spoor waren de omstandigheden zodanig dat er vrijwel geen pyriet gevormd is, ondanks het feit dat alle ingredienten aanwezig waren. Wel komen in dit spoor regelmatig accumulaties van gipskristallen en –rozetten voor, dat duidt op aanwezigheid van pyriet en polysulfiden in hoger gelegen kalkrijke- of kalkhoudende lagen, die oxideren/oxideerden. Deze zure oplossing verplaatst(e) zich via de grotere wortelkanalen dieper het profiel in, waaruit hier gips neerslaat/neersloeg. Een deel van deze gipsneerslagen zijn later verweerd. In de bovenste centimeter neemt het gehalte aan ingevangen zand af en wordt het bodemmateriaal weer veniger. Hier in deze zone komt het enige houtskool fragment voor dat aangetroffen is. Dit staat wel loodrecht in de grond. Verder bevat 1 excrement veel verkoold hout. Deze enige twee verschijnselen die mogelijk op menselijke activiteit kunnen wijzen, zijn hier niet overtuigend.

Discussie en conclusies De bestudeerde slijpplaten komen uit drie niet direct gerelateerde zones. Zij worden achtereenvolgens van oud naar jong besproken. Prehistorisch/Neolitisch, werkput 3, pollenbak 9471: 34-49 cm diepte, spoor 4487 en de bovenkant van spoor 4170. De vragen met betrekking tot dit monster zijn:

- Hoe is deze bodem ontstaan (lithogenese en bodemsoort)? - Welke processen hebben daarin plaatsgevonden?

Deze vragen worden hieronder beantwoord.

20

Het moedermateriaal bestaat uit een mesotroof veen, waarin wisselende hoeveelheden zand zijn ingevangen. Dit zand is waarschijnlijk ingevangen verstoven zand vanuit een in de buurt gelegen lokatie en ter plekke door regenwater weer geredistribueerd. Het veen is grotendeels omgezet door mesofauna tot een vrij homogene organische matrix. Dit basismateriaal is beworteld geweest, onder andere door bomen. Het Neolitische spoor 4487 wordt gekarakeriseerd door een hoog gehalte aan ingevangen zand in het venige basismateriaal. Eronder en erboven is dit gehalte aan zand beduidend lager. De oorzaak van deze grotere verstuiving van zand uit een nabij gelegen bron is vanuit het bestudeerde bodemmonster niet te achterhalen. Bij de landschapsreconstructie van het in het veen begraven Zwolse bos werd ook op bepaalde veen-niveaus veel ingevangen zand aangetroffen. Daar was dit waarschijnlijk het gevolg van de aanwezigheid van akkers op een nabij gelegen rivierduin, dus het gevolg van menselijk ingrijpen (Kooistra et al., 2006). De oorzaak van deze verstuiving kan natuurlijk zijn, maar ook het gevolg van aktiviteiten van mensen. De processen die in dit profiel plaats hebben gevonden zijn allen natuurlijke processen. Er zijn geen processen getraceerd die door menselijk ingrijpen hebben plaatsgevonden. De bestudeerde lagen bevatten een verwaarloosbare hoeveelheid pyriet. Desondanks is er in het Neolitische spoor 4487 regelmatig gips neergeslagen. Dit houdt in dat er in hoger gelegen lagen zowel pyriethoudende als kalkhoudende tot kalkrijke afzettingen aanwezig zijn, waarin ergens nadien oxidatie is opgetreden. Hierdoor zijn pyriet en polysulfiden geoxideerd. Het gevormde sterke zuur loste aanwezige kalk op, en verplaatste zich via de grotere wortelkanalen dieper het profiel in, waaruit hier het gips is neergeslagen. Het enige aanwezige fragment houtskool in de bovenste centimeter, op de overgang naar het bovenliggende spoor, geeft hier op deze plaats en in deze context geen aanleiding menselijke aktiviteiten te veronderstellenin. Zowel de vorming van het mesotrofe veen, alsook de omzetting ervan door mesofauna, als het invangen van zand en verspoeling door regenwater, geven aan dat dit bodemmateriaal geheel onder zoetwater condities gevormd is. Afdekkende kleilaag op strandwal afzettingen, werkput 3, smalle pollenbak VNR 1495: 34-49 cm diepte en bevat spoor 4059. Het bestudeerde bodemmateriaal is afkomstig van een zogenaamde kleilaag die bovenop een strandwal c.q. stuifzand afzetting ligt. Deze kleilaag wordt afgedekt door duidelijk Romeinse sporen (mondelinge mededelingen Mark Driessen). De vragen met betrekking tot het microscopisch te bestuderen materiaal waren:

- Wat is de samenstelling van de afdekkende kleilaag, spoor 4059 in WP 3 ? - Is deze afgezet in zoet- of zoutwater?

Deze vragen worden hieronder beantwoord. Het onderzochte bodemmonster bevat drie bodemlagen, die een afzettingscontinuum vormen. Dit zijn 2 smalle lagen onder het centraal te bestuderen spoor en dit spoor 4059. De twee smalle lagen onder spoor 4059 maken, gezien de geleverde profieltekening deel uit van spoor 4062. Omdat hierin twee lagen onderscheiden konden worden, zijn deze van onder af spoor 4062a en 4062b genoemd. Het bodemmateriaal in de opeenvolgende bodemlagen bestaat uit een kalkrijke, zwakgelaagde, zware zavel (4062a), waarop een van oorsprong kalkrijke lichte klei ligt (4062b), die in het centrale spoor 4059 licht ontkalkt is. In alle bodemlagen komen at random diatomeeen-skeletjes voor van diverse typen die veel lijken op mariene diatomeeën. Tussen de zandkorrels komt regelmatig een glauconietkorrel voor die karakteristiek is voor mariene afzettingen. In het

21

sediment komen restjes van schelpen, bivalve kleppen, en slakjes voor, die lijken op die van het wadslakje Hydrobia ulvae. Bovendien bevat de klei relatief veel fijn silt en fijn gefragmenteerd organisch materiaal. Al deze vier karakteristieken duiden op een mariene afzetting. De opeenvolgende lagen bevatten verschijnselen die bij processen horen die wijzen op een opslibbingsniveau in spoor 4062a van een laag schor, waarop bij verdere sedimentatie in spoor 4062b een middelhoog schor ontwikkelde en in het daarop gelegen spoor 4059 een middelhoog tot hoog schor. In het lage schor zijn dit: het zavelgehalte, de zwakke gelaagdheid, de wortels van een lage vegetatie, enkele pyriet accumulaties bij verterende wortels en een enkele opgevulde wortelgang met fijn zand. In het middelhoge schor is het kleigehalte hoger en worden wortelholten zowel door fijn zand afkomstig van hoge vloeden, als plastische klei van het oppervlak opgevuld. Ook worden er wat meer pyrietaccumulaties bij wortelholten gevormd. In het middelhoge tot hoge schor zijn deze verschijnselen wat meer uitgesproken. Ook komen hier door een wat fluktuerende grondwaterstand en het doordringen van zuurstof in de bodem via grotere wortelgangen regelmatig oxidatieverschijnselen in de vorm van rode ijzerneerslagen langs de wanden voor, alsook het lokaal oplossen van kalkpartikels en het neerslaan ervan meestal in lagere delen van een profiel. Er is niet gevraagd of er antropogene kenmerken aanwezig zijn in deze lagen. Omdat die er wel zijn volgt hier de resultaten daarvan. De onderste laag (spoor 4062a) is een volledig natuurlijke opslibbing zonder invloeden van menselijke aktiviteiten. In de daarboven gelegen laag (spoor 4062b) zijn al tijdens opslibbing wat kleine fragmentjes verkoold organisch materiaal mee afgezet. Er is een, te scherphoekig en te groot stukje bot achtergelaten op het toenmalig oppervlak, om getransporteerd te zijn door water en er komen drukvervormingen voor door betreding. Deze verschijnselen duiden direct of indirect op een aanwezigheid van mensen in de buurt tijdens de vorming van deze laag. De andere aanwezige verschijnselen, die door menselijk toedoen ontstaan, in deze laag zijn het gevolg van hun aktiviteiten tijdens en na de vorming van laag 3 (spoor 4059). Tijdens de vorming van laag 3 zijn veel meer verkoolde organische fragmentjes en houtskool stukjes afgezet of terecht gekomen in het sediment. Dit geldt ook voor botfragmentjes, die al of niet verbrand zijn. Een deel hiervan is samen met plastische klei in grotere wortelholten gestroomd en nu aanwezig in de opvulling van dergelijke holten. Deze lopen ook door tot in de hieronder gelegen laag. Veel verschijnselen in dit spoor vertonen drukvervormingen en naar de top zijn zavelbrokjes van elders in de buurt ingetrapt. Dit samen met het regelmatig voorkomen van vivianiet en de oxidatieproducten ervan geven aan dat hier hoogstwaarschijnlijk vee heeft gelopen. Mensen hebben hier mogelijk kookvuren gehad, waardoor verbrande stukjes bot in het sediment terecht zijn gekomen en hebben mogelijk de vegetatie gebrand om te verjongen. Romeins, in restgeul, werkput 2, pollenbak 6567-1: 7-22 cm, spoor 2006, discontinuiteit kleipakket en 6567-2: 25-40 cm onderkant spoor 2006 met mogelijk discontinue overgang naar onderliggend spoor 2006-4 en 2037-3. De vragen met betrekking tot deze twee monsters en die van de hierna volgende twee monsters van spoor 29 en 27 zijn:

- Is er sprake van natuurlijke sedimentatie in de restgeul? - Zijn deze opvullingen afgezet onder zoet- of zoutwatercondities? - Is er sprake van discontinuiteiten in de verschillende sporen aanwezig in de opvullingen? - Waar bestaan deze discontinuiteiten uit? - Welke, mogelijk antropogene, oorzaken hebben de eventuele discontinuiteiten? - Is er een koppeling tussen spoor 27 en spoor 2006 of tussen spoor 29 en spoor 2006?

22

Hieronder worden eerst de resultaten van de analyses van de lagen per slijpplaat samengevat en daarna worden die van de twee slijpplaten uit deze lokatie met elkaar in verband gebracht. Hierbij ligt het accent op de beantwoording van bovenstaande vragen. pollenbak 6567-2: 25-38 cm onderkant spoor 2006 met mogelijk discontinue overgang naar onderliggend spoor 2006-4 en 2037-3. Het moedermateriaal van de drie geanalyseerde lagen vormt van oorsprong een continuum waarvan de genese in korte lijnen alsvolgt verlopen was. In de eerste laag was een begroeid duin aanwezig, opgeblazen uit lokaal door water afgezet sediment. Dit duin was begroeid (spoor 2037.3). Dit duin is daarna regelmatig overstroomd geweest waarbij lokaal duinzand samen met aanwezig organisch materiaal gelaagd, naar gewicht gesorteerd, is herafgezet (spoor 2006-4). Hierop is een van oorsprong kalkrijke lichte klei afgezet die veel ingevangen ‘duin’zandkorrels bevat. De samenstelling hiervan is vergelijkbaar met die van de afdekkende kleilaag en is dus ook zeer waarschijnlijk marien (onderkant spoor 2006). Er zijn geen aanwijzingen gevonden dat deze opeenvolging niet natuurlijk is. Het houdt wel in dat een terrestrische afzetting, een zoetwater-duin, overstroomd is met zeer waarschijnlijk zeewater. Door de getijstromen is het moedermateriaal aan de top van het duin verspoeld en gelaagd herafgezet. Daarna is vanuit diezelfde getijstromen op dit pakket een kalkrijke lichte klei afgezet waarin ook veel lokaal verspoelde zandkorrels zijn opgenomen. Nadat het duin gevormd was en begroeid met vegetatie is hierin gebrand en zijn asresten via allerlei holten, waaronder wortelholten in het duin terecht gekomen. Tijdens de opslibbing van de kalkrijke lichte klei is ook hier in de buurt vegetatie verbrand waardoor asresten konden inspoelen in de aanwezige wortelholten, die doorliepen tot in het onderliggende zand. De bestudeerde lagen zijn tot in de top van het duin grondig vergraven, c.q. afgegraven. Op het niet vergraven deel van duin is druk uitgeoefend. De restanten van waarschijnlijk grotendeels afgegraven lagen zijn met kracht scheefgezet, deels vervloeid en door druk vervormd. Hierbij zijn diverse allochtone materialen ingebracht, waaronder houtskool, verkoold organisch materiaal, al of niet verbrande stukjes bot, brokjes venig bodemmateriaal en brokjes veen en klei. Het hele afgraven is gebeurd onder natte omstandigheden gezien de vervloeiingen in de kleirijke lagen en plastische stromingspatronen waarin de allochtone- en kleinen brokjes autochtoon materiaal zijn ingebed. Het geheel wijst op een grote afgravingsingreep onder water, hetgeen een uitbaggering kan zijn. pollenbak 6567-1: 7-22 cm, spoor 2006 In dit spoor komt een discontinuiteit voor. Daarom is dit spoor opgedeeld in 2006a en 2006b. Het basismateriaal van het onderste deel van het spoor 2006a, bestaat oorspronkelijk uit een kalkrijke lichte klei dat veel ingevangen of verspoelde zandkorrels bevat. De samenstelling is vergelijkbaar met de kalkrijke lichte klei aangtroffen aan de onderkant van dit spoor (zie hierboven). In dit materiaal zijn brokjes allochtoon bodemmateriaal uit de omgeving, kalkrijke lichte klei en veenbrokjes tot ca. 2,5 cm ø, aanwezig evenals een redelijk aantal zwaardere allochtone andere materialen, zoals grotere mineralen ca. 2 mm ø, kwartsietbrokjes, aardewerk tot ca. 5 mm lengte, naast wat houtskoolfragmentjes en botsplinters. Al deze materialen zijn door elkaar geroerd waarbij onregelmatige holten zijn gevormd, die weer plastisch dichtgestroomd zijn onder invloed van de zwaartekracht. Dit is anders dan aan de onderkant van dit spoor waar duidelijk te zien is dat er een eenmalige ingreep is geweest waarna al het daarna aanwezige materiaal weer bezonken en bezakt is en daarna met rust gelaten. Hier lijkt het dat er na een baggeractiviteit nog vaker in deze laag geroerd is waarbij nieuwe allochtone materialen ingebracht konden worden en oude brokjes ingebracht bodemmateriaal meer afgerond raakten. De grens tussen spoor 2006a en b heeft een onnatuurlijk en steil verloop. Dit is een duidelijke afgravings c.q. uitbaggeringsgrens. In het uitgebaggerde gedeelte is weer sedimentatie

23

opgetreden: dezelfde type kalkrijke lichte klei, maar nu vrijwel zonder bijmenging van zandkorrels. Dit sediment is dus beduidend fijnkorreliger en afgezet in veel rustiger water, dan het onderste deel van dit spoor. Dit blijkt ook uit de met het sediment mee afgezette verkoolde asrestjes en veenfragmentjes, die zeer licht zijn. Tijdens de opslibbing zijn diverse andere allochtone materialen in het sediment terecht gekomen, houtskool, bot, gesteente fragmentjes (kwartsiet, vuursteen en kalk-zand-steen), hetzij vanuit de kant, hetzij vanuit een boot.* Dit spoor is beworteld geweest en bij verterende wortels zijn onder redox omstandigheden pyriet en polysulfiden gevormd. Kort daarna is, en mogelijk later in meerdere fasen, aeratie opgetreden vaak via grotere wortelholten, waarbij sulfiden oxideerden tot sulfaat. Deze losten de aanwezige kalkpartikels op. Dit was al voor de uitbaggering het geval omdat het kalkgehalte van de lichte klei ter plekke al lager was dan tijdens afzetting. Dieper in het profiel bij wortelholten is uit deze oplossing gips neergeslagen. Nadien en recent is deze grond weer begroeid, c.q. beworteld. Een boomwortel groeide tegen de grens van het uitgebaggerde deel aan en boog af en groeide verder langs deze grens het profiel in. * Het is mogelijk, dat in dit uitgediepte deel gesteenten verladen werden, omdat die schepen een relatief zware lading hebben. De analyses van beide slijpplaten volgen elkaar chronologisch op. Er is een gat in het traceren van ingrepen van de mens. In het ontbrekende stuk van ca. 3 cm diepte was mogelijk te zien geweest tot hoever er in het uitgebaggerde diepere gedeelte van spoor 2006 geroerd is. Spoor 2006 kan dus in drie delen met verschillen in antropogene impact worden verdeeld: 1. de onderkant van het spoor 2006: 35-29/34 cm diepte – wat zandiger lichte klei, onderkant uitgebaggerde laag 2. middendeel spoor 2006: 9/18,5-22 cm diepte – wat zandiger lichte klei, in eerste uitgebaggerde laag en geroerd 3. bovendeel spoor 2006: 7- 9/18,5 cm diepte – in tweede keer uitgebaggerde zone, homogene lichte klei, ter plekke afgezet. Romeins, in restgeul, werkput 1, pollenbak 655: 6-21 cm diepte, met overgang spoor 29 naar spoor 27, en pollenbak 656: 4-19 cm diepte, met onderkant spoor 29 met overgang naar onderliggend spoor 86 en 73.1. Hieronder worden eerst de resultaten van de analyses van de lagen per slijpplaat samengevat en daarna worden die van de twee slijpplaten uit deze lokatie met elkaar in verband gebracht. Hierbij ligt het accent op de beantwoording van gestelde vragen (zie hierboven). Pollenbak 656: 4-19 cm diepte, met onderkant spoor 29 met overgang naar onderliggend spoor 86 en 73.1. Ook hier vormt het moedermateriaal van de drie geanalyseerde lagen van oorsprong een continuum waarvan de genese in korte lijnen ongeveer vergelijkbaar zijn met die besproken bij pollenbak 6567-2: 25-38 cm onderkant spoor 2006 met overgang naar onderliggend spoor 2006-4 en 2037-3, hierboven. De eerste laag was eenzelfde begroeid duin (spoor 73.1). Dit duin is daarna ook overspoeld, waarschijnlijk met zeewater, en hier waren de stroomsnelheden iets geringer dan in de bestudeerde lokatie in wp 2 en is meer kleirijk sediment in lagen afgezet, samen met in het water aanwezig veelal venig organisch materiaal (spoor 86). Hierop is een van oorsprong kalkrijke lichte klei afgezet die veel ingevangen ‘duin’zandkorrels bevat. De samenstelling hiervan is vergelijkbaar met die van de afdekkende kleilaag en de onderkant van spoor 2006 en is dus ook zeer waarschijnlijk marien.

24

Er zijn geen aanwijzingen gevonden dat deze opeenvolging niet natuurlijk is. Het houdt weer in dat een terrestrische afzetting, een zoetwater-duin, overstroomd is met zeer waarschijnlijk zeewater. Door de getijstromen is het moedermateriaal aan de top van het duin verspoeld en gelaagd herafgezet. Daarna is vanuit diezelfde getijstromen op dit pakket een kalkrijke lichte klei afgezet waarin ook veel lokaal verspoelde zandkorrels zijn opgenomen. Deze kleiafzetting is zo hoog opgeslibd dat deze begroeid was, er op de grens van het beluchte en onbeluchte deel van het sediment onder redox omstandigheden sulfiden en polysulfiden zijn gevormd nabij organisch materiaal. Tijdens verdere sedimentatie zijn door kleine wisselingen in aeratie regelmatig op beperkte schaal sulfiden opgelost, die kalkpartikels oplosten, die elders uit oververzadiging weer neersloegen (Kooistra, 1978). Tijdens de opslibbing van de kalkrijke lichte klei is ook hier in de buurt vegetatie verbrand waardoor asresten konden inspoelen in de aanwezige wortelholten, die doorliepen tot in het onderliggende zand. De bestudeerde lagen zijn ook tot in de top van het duin grondig vergraven, c.q. afgegraven onder natte omstandigheden, waarbij aan de onderkant een laag van ca. 5 cm dikte met de zwaardere, zandiger, brokken bodemmateriaal herafgezet zijn (spoor 86) en na deze 5 cm ook kleirijkere sedimentbrokken (onderkant spoor 29). Daartussen is vervloeid licht zavelig sediment aanwezig waarin een aantal allochtone materialen voorkomen: naast veel grotere veenfragmenten ook enkele fragmentjes houtskool en (deels ontkalkte) kalk(zand?)steen. Vooral in dit materiaal komen drukgelaagdheden voor, van extern uitgeoefende druk. Ook op de onderkant, het niet vergraven deel van duin, is druk uitgeoefend. Dit geheel wijst, net als bij de in werkput 2 beschreven slijpplaten, op een grote afgravingsingreep onder water, hetgeen een uitbaggering kan zijn. Pollenbak 655: 6-21 cm diepte, met overgang spoor 29 naar spoor 27 Het basismateriaal van de top van spoor 29 bestaat uit een van oorsprong kalkrijke lichte klei met zeer weinig bijmenging van fijn zand, waar tijdens sedimentatie veel fijne verkoolde organische fragmentjes in afgezet zijn. Het is (zeer waarschijnlijk) marien. Het hele pakket is in een continuum afgezet onder water, onder geringe stroomsnelheden, c.q. in rustig water. Net zoals in spoor 2006b zijn ook hier tijdens de opslibbing diverse allochtone materialen ter plekke in het sediment terecht gekomen. Dit zijn: houtskool, bot, houtsplinters, gesteente fragmentjes vnl. kwartsiet, grof zand en brokjes veen, grove organische fragmenten en brokjes niet lokale zavel of klei. Deze zijn vaak onder een hellingshoek, onafgerond in het sediment aanwezig en zijn hetzij vanuit de kant, hetzij vanuit een boot, hier terecht gekomen. Het basismateriaal van het bestudeerde deel van de onderkant van spoor 27 bestaat uit een nog homogenere kalkhoudende lichte klei, waarin ook weer tijdens sedimentatie fijne verkoolde organische fragmentjes zijn afgezet. Dit sediment is van oorsprong onder nog rustiger stromend water afgezet dan de hierboven gelegen laag. Hier ter plekke is dit sediment echter vervloeid en lokaal verplaatst onder invloed van de zwaartekracht en er zijn onregelmatige drukholten en plastische vervormingen in aanwezig. Met de verplaatsing van dit sediment zijn ook roodbruin gekleurde, brokjes geoxideerd identiek bodemmateriaal meegenomen. Omdat de grens tussen spoor 29 en 27 govend tot met happen verloopt en de top van spoor 29 compacter is terwijl de onderkant van spoor 27 meer plastisch vervormd is, heeft ook hier een ingreep door de mens plaatsgevonden. Mogelijk is dit een uitdieping geweest. Gezien het feit dat er daarna fijner sediment is nagestroomd langs de bodem kan het ook zijn dat dit een uitbreiding betreft van een bestaand gedeelte. Uit het beperkte bestudeerde materiaal zijn geen verdere conslusies te trekken. Ook in dit deel van spoor 27 zijn op enig moment allochtone materialen ter plekke in het sediment terecht gekomen. Dit zijn voornamelijk gesteentefragmenten: een soort kalkzandsteen en kwartsiet.

25

De analyses van beide slijpplaten zijn chronologisch weergegeven, maar er ligt een niet-onderzocht deel van ca. 30 cm dikte in het midden van spoor 29 tussen. De gestelde vragen zijn in het voorgaande voor zover mogelijk beantwoord. Hieronder volgt een kort resumé ervan.

1. Is er sprake van natuurlijke sedimentatie in de restgeul? Het antwoord is: van nature was er aan de onderkant van de betreffende sporen een natuurlijke sedimentatie. Die is op beide bestudeerde plaatsen echter tot in het onderliggende duinzand vergraven c.q. uitgebaggerd. Restanten ervan zijn aanwezig in de daarna bezakte laag.

2. Zijn deze opvullingen afgezet onder zoet- of zoutwatercondities? De opvullingen zijn buitengewoon waarschijnlijk allen afgezet onder zoutwater condities. Daar zijn 3 tot 5 aanwijzingen voor te vinden in de diverse lagen. Er zijn geen verschijnselen aangetroffen die op een zoetwater afzetting duiden.

3. Is er sprake van discontinuiteiten in de verschillende sporen aanwezig in de opvullingen? Er zijn zeer duidelijke discontinuiteiten aanwezig in de verschillende sporen en zelfs in sporen die als 1 eenheid zijn aangeduid. Spoor 2006 bevat drie verschillende eenheden.

4. Waar bestaan deze discontinuiteiten uit? 5. Welke, mogelijk antropogene, oorzaken hebben de eventuele discontinuiteiten? 6. Is er een koppeling tussen spoor 27 en spoor 2006 of tussen spoor 29 en spoor 2006?

De vragen gesteld onder 4, 5 en 6 worden gezamenlijk beantwoord om niet in herhalingen te vervallen. Beantwoording vraag 4, 5 en 6: Zoals hierboven aangegeven bestaat spoor 2006 in werkput 2 uit drie verschillende bagger- c.q. uitdiep-, c.q. vergravingsfasen. Deze zijn: 1. de onderkant van het spoor 2006: 35-29/34 cm diepte – wat zandiger lichte klei, onderkant uitgebaggerde laag 2. middendeel spoor 2006: 9/18,5-22 cm diepte – wat zandiger lichte klei, in eerste uitgebaggerde laag en geroerd 3. bovendeel spoor 2006: 7- 9/18,5 cm diepte – in tweede keer uitgebaggerde zone, homogene lichte klei, ter plekke afgezet. Uit de hierboven besproken resultaten van de onderkant van spoor 29 uit werkput 1 blijkt dat deze vergelijkbaar is met de onderkant van spoor 2006 in werkput 2. Daarna ontbreekt een groot deel van spoor 29 (ca. 25-30 cm). De top van spoor 29 is echter zeer goed vergelijkbaar met de top van spoor 2006, de homogene afzetting na tweede keer uitbaggeren. De overgang van eerste na tweede keer uitbaggeren is niet aangetroffen en zal in het ontbrekende deel van spoor 29 aangetroffen horen te worden. De onderkant van spoor 27 is weer een nieuwe fase, na een hernieuwde bagger/uitdiep-ingreep. Uit het micromorfologisch bestudeerde materiaal kan afgeleid worden dat er in ieder geval drie keer een vorm van baggeren, uitdiepen etc. heeft plaatsgevonden. De aard en samenstelling van de afdekkende kleilaag in spoor 4059 werkput 3 is hetzelfde als die zou zijn aan de onderkant van spoor 2006 in werkput 2 en de onderkant van spoor 29 in werkput 1 als er niet uitgediept o.i.d. was. In het niet uitgediepte spoor 4059 is duidelijk vertrapping en aanrijking van met vivianiet en de bijbehorende oxidatieproducten aangetroffen, die wijzen op aanwezigheid van vee. Ook de grotere wormactiviteit in dit spoor wijst een goed groeiend, laag vegetatiedek. n.b. In de meermalen uitgediepte lagen komen relatief veel gesteente fragmenten voor van o.a. kwartsiet en een soort kalk-zand-steen en veel grove minerale korrels rond de 3 mm ø. Er valt in

26

deze context te denken aan overslag van scheepsladingen gesteenten, die vanwege hun groter gewicht een diepere vaargeul nodig hadden. Tot slot is het zinvol om aan te geven dat het grote aantal allochtone bodemmaterialen in het onderste deel van spoor 2006 en spoor 29, die zowel van mariene- als zoetwater afzettingen afkomstig zijn, het moeilijk maakt eventuele pollenanalyses en diatomeeen analyses van deze laag, zonder hun context zoals te zien zoals in een grotere slijpplaat, correct te duiden.

27

Referenties

Bisdom, E.B.A. and Schoonderbeek, D., 1983. The characterization of the shape of mineral grains in this sections of soils by Quantimet and BESI. Geoderma 30: 303 – 332.

Jongerius, A. and Heintzberger, G., 1975. Methods in soil micromorphology; a technique for the preparation of large thin sections. Soil Survey Papers 10, Soil Survey Institute, Wageningen, The Netherlands Kooistra, M.J., 1978. Soil development in recent marine sediments of the intertidal zone in the Oosterschelde, The Netherlands. A soil micromorphological approach. Soil Survey Paper no. 14. Netherlands Soil Survey Institute, Wageningen. 183 p. Kooistra, M.J., 1990. The future of soil micromorphology. In: L.A. Douglas (Ed.), Soil micromorphology. Amsterdam, Elsevier, 1990, pp. 1-8. Kooistra, M.J., 1991. A micromorphological approach to the interactions between soil structure and soil biota. In: Agriculture, Ecosystems and Environment 34, pp. 315-328 Kooistra, M.J., 2002. Hoofdstuk 22. Micromorfologisch Onderzoek. In: Carmiggelt, A. en P.J.W.M. Schulten: Veldhandleiding Archeologie. Archeologische Leidraad 1. College voor de Archeologische Kwaliteit, Zoetermeer. p. 125-130 Kooistra, M.J., Kooistra, L.I., Rijn, P. van & Sass-Klaassen, U., 2006. The excavation of wetland woods at Zwolle-Stadshagen (The Netherlands). Reconstruction of the wetland wood in its environmental context. Netherlands Journal of Geosciences 85 – 1: 37-60. Kooistra, M.J., (september) 2008. Micromorfologisch onderzoek opgraving plangebied Nieuw Hadriani te Voorburg. Kooistra Micromorfological Services no. 11.

1

`

Evaluatie micromorfologisch onderzoek opgraving plangebied Nieuw Hadriani

te Voorburg I en II


2

Kooistra Micromorphological Services, Rapport no. 15. Evaluatie micromorfologisch onderzoek opgraving plangebied Nieuw Hadriani te Voorburg I en II Auteur: Maja J. Kooistra Slijpplaatnummers: 08123 t/m 08126 09069 t/m 09073, 09076, 09077 Opdrachtgever: AAC/Projektenbureau, Amsterdam Correspondentie adres: Kooistra Micromorphological Services Snijdersteeg 16 3911 VP Rhenen tel: 0317 - 617382 e-mail : [email protected]

3

Inleiding In september 2008 is rapport no. 11 van Kooistra Micromorphological Services verschenen over het micromorfologisch onderzoek opgraving plangebied Nieuw Hadriani te Voorburg in opdracht van het AAC/Projektenbureau in Amsterdam. Hierin zijn 4 slijpplaten beschreven en geanalyseerd. Het betrof twee monsters uit de Romeinse tijd, die geen direkte relatie met elkaar hadden en twee monsters uit een prehistorisch niveau. Het bestudeerde materiaal uit het prehistorische niveau was wel aan elkaar gerelateerd en is als continuum geanalyseerd en geinterpreteerd. Deze rapportage is besproken tijdens het specialistenoverleg en opgenomen in het evaluatie-rapport. Naar aanleiding van het specialistenoverleg en dit evaluatierapport zijn enkele hoofd-thema’s geselecteerd voor vervolgonderzoek. Eén van deze hoofdthema’s is micromorfologisch onderzoek. Dit is ondergebracht in de cluster organisch onderzoek waarvoor in de zomer van 2009 toestemming is verleend tot uitvoering. Het rapportage van het vervolgonderzoek is verschenen in september 2009 als rapport no. 14 van Kooistra Micromorphological Services. Dit micromorfologisch onderzoek betreft, net zoals het eerste rapport, zowel sporen uit de Romeinse periode als die uit de dieper gelegen prehistorische niveaus en had tot doel zowel aanvullende als bevestigende informatie te verkrijgen over de processen die plaatsgevonden hebben. Na zorgvuldige overwegingen waren uiteindelijk 6 lokaties geselecteerd voor micromorfologische analyses. Dit betreft 4 slijpplaten uit de onderste kleiafzettingen in de restgeul aanwezig in WP1 en WP2, waarin macroscopisch discontinuiteiten in aanwezig leken te zijn; 1 slijpplaat uit de afdekkende kleilaag in WP3 en 1 slijpplaat uit het vervolg van de neolitische bodem in WP3. Alle slijpplaatmonsters zijn genomen uit de tijdens de opgraving genomen pollenbakken. Het micromorfologisch onderzoek aan specifieke lagen is gekoppeld aan het onderzoek aan diatomeeën en pollen, om een zo groot mogelijke meerwaarde te verkrijgen bij integratie van hun analyse resultaten en interpretaties. De bijbehorende profieldocumentatie is aangeleverd. Het doel van deze rapportage is om de resultatie van beide rapporten met elkaar te vergelijken en hun relatie vast te stellen en indien mogelijk de resultaten te integreren Deze evaluatie is opgedeeld in de drie tijdsperioden die voorkomen in de bestudeerde monsters en wordt uitgevoerd in de volgorde van oud tot jong. Ieder onderdeel bestaat uit een weergave van de basisresultaten van de beide rapporten en de relatie tussen de resultaten van beide rapporten van die periode. De tijdsperioden c.q. hoofstukken zijn:

1. de Neolitische bodems 2. de afdekkende kleilaag over stuifzand 3. de lagen uit de Romeinse tijd

1. De Neolitische bodems 1.1 De basisresultaten beide rapporten Hieronder volgen eerst de essentiele resultaten van de discussie en conclusies over deze bodems uit rapport no. 11 KMS en rapport no. 14 KMS. Daarna wordt hun samenhang besproken. Discussie en conclusies uit rapport no. 11 KMS, slijpplaat no. 08126 en 08125 Prehistorisch, werkput 1, westprofiel, pollenbak 9436: 7-22 cm diepte en 25-40 cm diepte, laag onder spoor 380, spoor 380 zwarte deel (onder) en grijze deel (boven).

4

Alle drie de bestudeerde lagen bestaan uit hetzelfde moedermateriaal namelijk een windsediment, een opgestoven laag duin, opgeblazen uit lokaal door water afgezet sediment. Dit is af te leiden uit de matige afronding van de zandkorrels. Dit betekent dat dit lage duin dichtbij de strandwal of een andere zandig sediment lag. Alle drie de lagen zijn, gezien de goede beworteling, lange tijd begroeid geweest. Zowel met een kruidvegetatie als met wat venig materiaal. Heel spoor 380 wordt gekarakteriseerd door de restanten van hevige vuren ter plaatse: verkoold organisch materiaal, waarbij ook veel bot verbrand is. De intensiteit van branden is veel hoger dan alleen branden van vegetatieaccumulaties. Het verkoolde organische materiaal bestaat zowel uit kruidachtig materiaal als hout, dat niet ter plaatse groeide. In combinatie met de grote hoeveelheid, vaak zwaar verbrand bot doet dit vermoeden dat het hier niet primair om kookvuren gaat maar eerder om crematies of brandoffers. Het verschil in kleur van het bovendste deel (grijzer) met het onderste deel (zwarter) van dit spoor is niet het gevolg van een groot verschil in intensiteit van de vuren, maar grotendeels veroorzaakt door uitspoeling van fijne deeltjes zwartgekleurd organisch materiaal naar dieper gelegen lagen, die zij zwarter kleurden. Bovendien zijn in het bovenste deel van het spoor iets minder zwartgekleurde sulfiden neergeslagen en is de ontkalking verder voortgeschreden. Dit zijn beiden processes die grond minder kleur geven. De vlekken in de laag onder spoor 380 worden veroorzaakt door ingespoelde zwarte asrestjes uit het hoger gelegen spoor. Dit type vlekken zijn ook aangetroffen in het duin van Ypenburg (Kooistra, 2001). Daar betrof het hoogstwaarschijnlijk asrestjes van kookvuren. De specifieke vragen voor het micromorfologisch onderzoek van dit spoor waren: 1. Hoe is deze bodem ontstaan? 2. Waardoor is deze grijze laag zo dik? 3. Is hier mogelijk in geakkerd o.i.d.? De antwoorden, gezien de hierboven gegeven micromorfologische analyse, hierop luiden: Ad 1. We hebben hier niet met een echte bodem te maken. Op een laag opgestoven duin, waarin nog geen bodemontwikkeling heeft plaatsgevonden, zijn hevige vuren geweest waarbij ook veel bot verbrand is. De zwarte as hiervan heeft dit spoor haar kleur gegeven. In het bovenste deel van dit spoor is een deel hiervan uitgespoeld en weer ingespoeld in het diepere deel van het spoor, waardoor de top lichter is gekleurd en de onderkant donkerder. Ad 2. De dikte van deze laag is bepaald door grootte van de vuren en mogelijk herhalingen van vuren op deze lokatie, waardoor de laag verder opbouwde. Ad 3. Deze laag is geheel antropogeen. Het ontstaan van deze laag is hierboven toegelicht. In deze laag is geen enkel verschijnsel aangetroffen dat op landbouw duidt.

Discussie en conclusies uit rapport no. 14 KMS, slijpplaat no. 09072 Prehistorisch/Neolitisch, werkput 3, pollenbak 9471: 34-49 cm diepte, spoor 4487 en de bovenkant van spoor 4170. De vragen met betrekking tot dit monster waren:

- Hoe is deze bodem ontstaan (lithogenese en bodemsoort)? - Welke processen hebben daarin plaatsgevonden?

Deze vragen zijn als volgt beantwoord: Het moedermateriaal bestaat uit een mesotroof veen, waarin wisselende hoeveelheden zand zijn ingevangen. Dit zand is waarschijnlijk ingevangen verstoven zand vanuit een in de buurt gelegen lokatie en ter plekke door regenwater weer geredistribueerd. Het veen is grotendeels omgezet door mesofauna tot een vrij homogene organische matrix. Dit basismateriaal is beworteld geweest, onder andere door bomen.

5

Het Neolitische spoor 4487 wordt gekarakeriseerd door een hoog gehalte aan ingevangen zand in het venige basismateriaal. Eronder en erboven is dit gehalte aan zand beduidend lager. De oorzaak van deze grotere verstuiving van zand uit een nabij gelegen bron is vanuit het bestudeerde bodemmonster niet te achterhalen. Bij de landschapsreconstructie van het in het veen begraven Zwolse bos werd ook op bepaalde veen-niveaus veel ingevangen zand aangetroffen. Daar was dit waarschijnlijk het gevolg van de aanwezigheid van akkers op een nabij gelegen rivierduin, dus het gevolg van menselijk ingrijpen (Kooistra et al., 2006). De oorzaak van deze verstuiving kan natuurlijk zijn, maar ook het gevolg van aktiviteiten van mensen. De processen die in dit profiel plaats hebben gevonden zijn allen natuurlijke processen. Er zijn geen processen getraceerd die door menselijk ingrijpen hebben plaatsgevonden. De bestudeerde lagen bevatten een verwaarloosbare hoeveelheid pyriet. Desondanks is er in het Neolitische spoor 4487 regelmatig gips neergeslagen. Dit houdt in dat er in hoger gelegen lagen zowel pyriethoudende als kalkhoudende tot kalkrijke afzettingen aanwezig zijn, waarin ergens nadien oxidatie is opgetreden. Hierdoor zijn pyriet en polysulfiden geoxideerd. Het gevormde sterke zuur loste aanwezige kalk op, en verplaatste zich via de grotere wortelkanalen dieper het profiel in, waaruit hier het gips is neergeslagen. Het enige aanwezige fragment houtskool in de bovenste centimeter, op de overgang naar het bovenliggende spoor geeft hier op deze plaats en in deze context geen aanleiding menselijke aktiviteiten te veronderstellenin. Zowel de vorming van het mesotrofe veen, alsook de omzetting ervan door mesofauna, als het invangen van zand en verspoeling door regenwater, geven aan dat dit bodemmateriaal geheel onder zoetwater condities gevormd is. 1.2 Relatie basisresultaten rapport no. 11 en no. 14. Spoor 380, KMS rapport no. 11, bestaande uit een dieper gelegen zwart gedeelte en een daarop gelegen grijs gedeelte, is een volledig antropogeen bepaalde bodem. Het moedermateriaal is hier een windsediment, uitgeblazen uit een in de buurt door water afgezet (strand)zand. Het Neolitisch spoor 4487, KMS rapport no. 14, bestaande uit een wat bruinige laag, is daarentegen een volledig natuurlijke bodem. Het moedermateriaal is hier een mesotroof veen, dat grotendeels is omgezet door mesofauna, waarin zeer veel, door de wind verplaatst, zand is ingevangen. In beide sporen hebben we in een of andere vorm te maken met een (bijdrage van een) windsediment, van vergelijkbare oorsprong. Daarnaast is het lage duin van spoor 380 goed beworteld en komen er wat venige laagjes in voor. Beide moedermaterialen kunnen daarom heel goed deel uitgemaakt hebben van een laag duinlandschap met op de iets lager-liggende delen veengroei. Door verstuiving van deze duinen of vanuit de oorspronkelijke afzetting uit water is tijdens de veengroei van spoor 4487 veel zand ingevangen. De oorzaak van deze verstuiving kan antropogeen zijn, maar dat hoeft niet. Wel is duidelijk dat in het onderzochte opgestoven duin intensieve menselijke aktiviteiten hebben plaatsgevonden en dat in het zandige veen deze niet zijn aangetroffen.

2. De afdekkende kleilaag over stuifzand Deze kleilaag is alleen bestudeerd in KMS rapport no. 14. De conclusies uit dat rapport worden hier herhaald. Een samenvatting is niet nodig.

6

Afdekkende kleilaag op strandwal afzettingen, werkput 3, smalle pollenbak VNR 1495: 34-49 cm diepte en bevat spoor 4059, slijpplaat 09073. Het bestudeerde bodemmateriaal is afkomstig van een zogenaamde kleilaag die bovenop een strandwal c.q. stuifzand afzetting ligt. Deze kleilaag wordt afgedekt door duidelijk Romeinse sporen (mondelinge mededelingen Mark Driessen). De vragen met betrekking tot het microscopisch te bestuderen materiaal waren:

- Wat is de samenstelling van de afdekkende kleilaag, spoor 4059 in WP 3 ? - Is deze afgezet in zoet- of zoutwater?

Deze vragen worden hieronder beantwoord. Het onderzochte bodemmonster bevat drie bodemlagen, die een afzettingscontinuum vormen. Dit zijn 2 smalle lagen onder het centraal te bestuderen spoor en dit spoor 4059. De twee smalle lagen onder spoor 4059 maken, gezien de geleverde profieltekening deel uit van spoor 4062. Omdat hierin twee lagen onderscheiden konden worden, zijn deze van onder af spoor 4062a en 4062b genoemd. Het bodemmateriaal in de opeenvolgende bodemlagen bestaat uit een kalkrijke, zwakgelaagde, zware zavel (4062a), waarop een van oorsprong kalkrijke lichte klei ligt (4062b), die in het centrale spoor 4059 licht ontkalkt is. In alle bodemlagen komen at random diatomeeen-skeletjes voor van diverse typen die veel lijken op mariene diatomeeën. Tussen de zandkorrels komt regelmatig een glauconietkorrel voor die karakteristiek is voor mariene afzettingen. In het sediment komen restjes van schelpen, bivalve kleppen, en slakjes voor, die lijken op die van het wadslakje Hydrobia ulvae. Bovendien bevat de klei relatief veel fijn silt en fijn gefragmenteerd organisch materiaal. Al deze vier karakteristieken duiden op een mariene afzetting. De opeenvolgende lagen bevatten verschijnselen die bij processen horen die wijzen op een opslibbingsniveau in spoor 4062a van een laag schor, waarop bij verdere sedimentatie in spoor 4062b een middelhoog schor ontwikkelde en in het daarop gelegen spoor 4059 een middelhoog tot hoog schor. In het lage schor zijn dit: het zavelgehalte, de zwakke gelaagdheid, de wortels van een lage vegetatie, enkele pyriet accumulaties bij verterende wortels en een enkele opgevulde wortelgang met fijn zand. In het middelhoge schor is het kleigehalte hoger en worden wortelholten zowel door fijn zand afkomstig van hoge vloeden, als plastische klei van het oppervlak opgevuld. Ook worden er wat meer pyrietaccumulaties bij wortelholten gevormd. In het middelhoge tot hoge schor zijn deze verschijnselen wat meer uitgesproken. Ook komen hier door een wat fluktuerende grondwaterstand en het doordringen van zuurstof in de bodem via grotere wortelgangen regelmatig oxidatieverschijnselen in de vorm van rode ijzerneerslagen langs de wanden voor, alsook het lokaal oplossen van kalkpartikels en het neerslaan ervan meestal in lagere delen van een profiel. Er is niet gevraagd of er antropogene kenmerken aanwezig zijn in deze lagen. Omdat die er wel zijn volgt hier de resultaten daarvan. De onderste laag (spoor 4062a) is een volledig natuurlijke opslibbing zonder invloeden van menselijke aktiviteiten. In de daarboven gelegen laag (spoor 4062b) zijn al tijdens opslibbing wat kleine fragmentjes verkoold organisch materiaal mee afgezet. Er is een, te scherphoekig en te groot stukje bot achtergelaten op het toenmalig oppervlak, om getransporteerd te zijn door water en er komen drukvervormingen voor door betreding. Deze verschijnselen duiden direct of indirect op een aanwezigheid van mensen in de buurt tijdens de vorming van deze laag. De andere aanwezige verschijnselen, die door menselijk toedoen ontstaan, in deze laag zijn het gevolg van hun aktiviteiten tijdens en na de vorming van laag 3 (spoor 4059). Tijdens de vorming van laag 3 zijn veel meer verkoolde organische fragmentjes en houtskool stukjes afgezet of terecht gekomen in het sediment. Dit geldt ook voor botfragmentjes, die al of niet verbrand zijn. Een deel hiervan is samen met plastische klei in grotere wortelholten gestroomd en nu aanwezig in de opvulling

7

van dergelijke holten. Deze lopen ook door tot in de hieronder gelegen laag. Veel verschijnselen in dit spoor vertonen drukvervormingen en naar de top zijn zavelbrokjes van elders in de buurt ingetrapt. Dit samen met het regelmatig voorkomen van vivianiet en de oxidatieproducten ervan geven aan dat hier hoogstwaarschijnlijk vee heeft gelopen. Mensen hebben hier mogelijk kookvuren gehad, waardoor verbrande stukjes bot in het sediment terecht zijn gekomen en hebben mogelijk de vegetatie gebrand om te verjongen.

3. De lagen uit de Romeinse tijd 3.1 De basisresultaten beide rapporten Hieronder volgen eerst de essentiele resultaten van de discussie en conclusies over deze bodems uit rapport no. 11 KMS en rapport no. 14 KMS. Daarna wordt hun samenhang besproken. Discussie en conclusies uit rapport no. 11 KMS, slijpplaat no. 08124 en 08123 Romeins, naast geul, werkput 2, oostprofiel, pollenbak 3735: 33-48 cm diepte, onderkant spoor 2025, geheel spoor 2091 en top spoor 2020. De top van spoor 2020 is een natuurlijke afzetting, een kalkrijke, zwak gelaagde, lichte klei, een getijdenafzetting, die net begroeid was met een kruidvegetatie en mogelijk nog open plekken bevatte. Hierin komen een aantal karakteristieke verschijnselen voor, die op dezelfde manier worden aangetroffen in de overgang van een hoog opgeslibd slik naar een laag schor, m.n. de ijzer(hydr)oxide neerslagen langs wortelgangen, mangaanaccumulaties, en de carbonaat accumulaties langs diergangen. Een aantal verschijnselen wijzen op een zuiver mariene afzetting, m.n. het hoge gehalte aan fijne siltkorrels in de klei en het type aanwezige diatomeeën. De bruinige kleur van deze laag is afkomstig van de ijzer(hydr)oxide neerslagen langs wortelgangen. Spoor 2091 is van oorsprong de continuering van deze getijden afzettingen tot een iets hoger niveau, een laag tot middelhoog schor. Toen dit gebied tot dat niveau was opgeslibd is het een aantal malen gebrand en beakkerd. Daarbij zijn de oorspronkelijke verschijnselen alsmede de verkoolde kruid- en gewasresten gefragmenteerd en vermengd in de grondmassa. De vele kleine verkoolde fragmentjes organisch materiaal geven deze laag haar zwarte kleur. Spoor 2025 is werderom een continuering van de afzetting nadat de beakkering gestopt is. De aangetroffen verschijnselen duiden op een middelhoog opslibbingsniveau gezien de lokale getijdenrange. Hierop duiden de wadslakjes en hun passagesporen, die aangeven dat we hier te maken hebben met ongerijpt sediment dat nog steeds plastisch vervormt en het type ijzer(hydr)oxide neerslagen langs wortelgangen. In de buurt is nog menselijke aktiviteit in de vorm van branden, waarvan kleine verkoolde/as resten ingewaaid zijn of met overstromingswater meegevoerd. In deze sporen zijn geen verschijnselen aangetroffen die duiden op verandering in waterkwaliteit. Bij verzoeting treedt een sterke peptisatie op van kleiplaatjes. Dit is niet waargenomen. Korrelgrootte analyses gericht op de frakties < 2 µm, 2-16 µm, 16-50 µm, 50-105 µm geeft meestal uitsluitsel omdat mariene slibvlokken waar de klei uit bezinkt veel meer fijn slib bevatten (fraktie 2-16 µm) dan zoetwater slibvlokken. Verder zijn er zeer veel diatomeeën aanwezig in spoor 2020 en iets minder in spoor 2091. Diatomeeën onderzoek kan nadere informatie over zoet-/zoutwater verstrekken. Misschien is dat ook mogelijk met pollenanalyse, maar in spoor 2091 is zoveel gebrand dat er in dat spoor mogelijk te weinig goed materiaal wordt aangetroffen. Misschien is het mogelijk om in de profielwandinformatie na te gaan hoe deze laklaag verloopt en of later op een naburige plek is geakkerd, c.q. een dergelijke ‘laklaag’ aanwezig is.

8

De specifieke vraagstellingen voor het micromorfologisch onderzoek waren: 1. Wat is de ontstaanswijze van laag 2091. Is dit een natuurlijke afzetting of een opgebrachte laag? Er is gedraaid Romeins aardewerk in aangetroffen. 2. Is er iets te zeggen over de tijdspanne van ontstaan of gebruik. Gezien de micromorfologisch analyse zoals hierboven samengevat, luiden de antwoorden hierop: Ad 1. Spoor 2091 is een natuurlijke afzetting op niveau van een middelhoog schor dat niet altijd meer overstroomd en dat indien nodig met een klein walletje een tijd drooggehouden kan worden. In deze laag is een aantal malen geakkerd waarbij de grond geroerd is. Daarbij kunnen stukjes gedraaid aardewerk zijn ingewerkt, een indicatie voor beakkering in de Romeinse tijd. Ad 2. Het gebruik is bij Ad 1. al toegelicht. De opslibbingssnelheid is niet uit deze gegevens op te maken. Die is afhankelijk van de lokale getijden-amplitudo, de hoeveelheid aanwezige slib en de opbouw van het gebied. Gezien de ontwikkelingen in Zeeland en Friesland moet bij voldoende aanvoer van sediment gedacht worden aan een tijdspanne tussen 50 en 300 jaar om een dergelijke opslibbing van overgang slik/schor naar middelhoog schor te bereiken. De tijdsduur van beakkering is gezien de sterke fragmentering van verschijnselen meerdere keren/jaren geweest. Romeins, in geul, werkput 1, noordprofiel, pollenbak 654: 12-27 cm diepte, onderkant van spoor 28 met overgang naar onderliggend spoor 38. De top van spoor 38 is een natuurlijke afzetting, een kalkrijke, lichte tot zware klei, een getijdenafzetting, die begroeid was met een kruidvegetatie. Hierin komen karakteristieke aeratie-verschijnselen voor langs wortelholten en in het basismateriaal, die duiden op een rond gemiddeld hoogwater opgeslibd komgebied, bij een uitloper van kreek of geul, vanwege drainage bij laag water waardoor aeratie mogelijk was. Deze natuurlijke afzetting is fors verstoord. Ten eerste zijn tijdens de afzetting van deze bovenste zone hierin grotere stukken verkoold hout (tot 5 mm ø) terecht gekomen, uit nabije bron gezien de gave aanwezigheid. Daarna zijn vanuit hogere lagen via biologische holten hier vele resten van menselijke aktiviteit terecht gekomen, waaronder vele stukjes bot, stukjes tufsteen, aardewerk en kwartsiet. Ook is er vanuit deze bovenliggende laag lokaal druk op deze afzetting uitgeoefend. De mate van verstoring van de top van spoor 38 is zo groot dat dit een overgangszone genoemd moet worden van het bovenliggende spoor naar een dieper gelegen spoor. De onderkant van spoor 28 is gezien de aangetroffen verschijnselen en het ontbreken van duidelijke verstoringsfenomenen een natuurlijke afzetting, die qua samenstelling gewoon volgt op die van het hieronder gelegen spoor (38). In deze laag is van alles gedumpt, waarbij opvalt dat er veel resten van kookvuren in aanwezig zijn: as en verkoolde resten van gramineeën (hooi/stro?) en zwaar verbrand bot. Daarnaast komen nog grotere stukken minder verbrand bot voor. In dit kader kan gedacht worden dat de aangetroffen fragmenten aardewerk afkomstig zijn van drinkbekers en dergelijke en de stukjes tufsteen en leisteen iets zeggen over het werk dat verricht werd, omdat deze een minderheid vormen in de hier onderzochte zone. Dit alles wijst op een lagere, nattere zone waar na maaltijden vanalles in gedumpt werd. Omdat het kleirijkere materiaal niet gerijpt was zakten deze maaltijdresten daarin weg en wat overbleef werd overstroomd en weer bedekt met slib. Op deze manier stonk het niet en ging het niet rotten. In een latere fase is er een grote biologische activiteit geweest, o.a. van wormen, waardoor menging heeft plaatsgevonden van oorspronkelijk bodemmateriaal met resten van vuren, zoals verkoold hooi/stro/hout en botresten, die daarbij zeer gefragmenteerd zijn. Deze diergangen lopen door tot in de hieronder gelagen laag. De fijne fragmentatie van verkoold organisch materiaal geeft de zwarte kleur aan deze laag. De specifieke onderzoeksvraag voor het micromorfologische onderzoek, die luidde: Wat is de ontstaanswijze van spoor 28?, is hiermee beantwoord. De kanttekening die hierbij te maken valt

9

is dat in de onderzochte zone beter gesproken kan worden van maaltijdresten met wat afval en niet van een echte puinlaag. Dit hoeft niet op te gaan voor deze gehele laag. Dat hangt af van de keuze van de lokatie van de pollenbak waaruit dit monster genomen is. Er is gezien de grote verstoring door menselijke aktiviteit geen duidelijke uitspraak te doen over de waterkwaliteit van het afzettingsmateriaal. Om hier meer over te weten te komen zijn korrelgrootte-analyses, zoals hierboven vermeld, aan te bevelen. Resten van diatomeeen zijn aanwezig. Macroresten en/of pollenonderzoek moet rekening houden met de natuurlijke afzetting en de vele erin gedumte resten van kookvuren, c.q. maaltijden.

Discussie en conclusies uit rapport no. 14 KMS, slijpplaat no. 09072 De vragen met betrekking tot de twee keer twee monsters uit verschillende werkputten zijn: - Is er sprake van natuurlijke sedimentatie in de restgeul? - Zijn deze opvullingen afgezet onder zoet- of zoutwatercondities? - Is er sprake van discontinuiteiten in de verschillende sporen aanwezig in de opvullingen? - Waar bestaan deze discontinuiteiten uit? - Welke, mogelijk antropogene, oorzaken hebben de eventuele discontinuiteiten? - Is er een koppeling tussen spoor 27 en spoor 2006 of tussen spoor 29 en spoor 2006? Eerst zijn de resultaten van de analyses van de lagen per slijpplaat samengevat en daarna worden die van de twee slijpplaten uit dezelfde lokatie met elkaar in verband gebracht. Ten slotte worden de twee keer twee slijpplaten uit de verschillende werkputten met elkaar vergeleken. Romeins, in restgeul, werkput 2, pollenbak 6567-1: 7-22 cm, spoor 2006, discontinuiteit kleipakket en 6567-2: 25-40 cm onderkant spoor 2006 met mogelijk discontinue overgang naar onderliggend spoor 2006-4 en 2037-3. pollenbak 6567-2: 25-40 cm, onderkant spoor 2006 met mogelijk discontinue overgang naar onderliggend spoor 2006-4 en 2037-3. Het moedermateriaal van de drie geanalyseerde lagen vormt van oorsprong een continuum waarvan de genese in korte lijnen alsvolgt verlopen was. In de eerste laag was een begroeid duin aanwezig, opgeblazen uit lokaal door water afgezet sediment. Dit duin was begroeid (spoor 2037.3). Dit duin is daarna regelmatig overstroomd geweest waarbij lokaal duinzand samen met aanwezig organisch materiaal gelaagd, naar gewicht gesorteerd, is herafgezet (spoor 2006-4). Hierop is een van oorsprong kalkrijke lichte klei afgezet die veel ingevangen ‘duin’zandkorrels bevat. De samenstelling hiervan is vergelijkbaar met die van de afdekkende kleilaag en is dus ook zeer waarschijnlijk marien (onderkant spoor 2006). Er zijn geen aanwijzingen gevonden dat deze opeenvolging niet natuurlijk is. Het houdt wel in dat een terrestrische afzetting, een zoetwater-duin, overstroomd is met zeer waarschijnlijk zeewater. Door de getijstromen is het moedermateriaal aan de top van het duin verspoeld en gelaagd herafgezet. Daarna is vanuit diezelfde getijstromen op dit pakket een kalkrijke lichte klei afgezet waarin ook veel lokaal verspoelde zandkorrels zijn opgenomen. Nadat het duin gevormd was en begroeid met vegetatie is hierin gebrand en zijn asresten via allerlei holten, waaronder wortelholten in het duin terecht gekomen. Tijdens de opslibbing van de kalkrijke lichte klei is ook hier in de buurt vegetatie verbrand waardoor asresten konden inspoelen in de aanwezige wortelholten, die doorliepen tot in het onderliggende zand. De bestudeerde lagen zijn tot in de top van het duin grondig vergraven, c.q. afgegraven. Op het niet vergraven deel van duin is druk uitgeoefend. De restanten van waarschijnlijk grotendeels afgegraven lagen zijn met kracht scheefgezet, deels vervloeid en door druk vervormd. Hierbij zijn diverse allochtone materialen ingebracht, waaronder houtskool, verkoold organisch materiaal, al of niet verbrande stukjes bot, brokjes venig bodemmateriaal en brokjes veen en klei. Het hele afgraven is gebeurd onder natte omstandigheden gezien de vervloeiingen in de kleirijke lagen en plastische stromingspatronen waarin de allochtone- en kleinen brokjes autochtoon materiaal zijn

10

ingebed. Het geheel wijst op een grote afgravingsingreep onder water, hetgeen een uitbaggering kan zijn. pollenbak 6567-1: 7-22 cm, spoor 2006 In dit spoor komt een discontinuiteit voor. Daarom is dit spoor opgedeeld in 2006a en 2006b. Het basismateriaal van het onderste deel van het spoor 2006a, bestaat oorspronkelijk uit een kalkrijke lichte klei dat veel ingevangen of verspoelde zandkorrels bevat. De samenstelling is vergelijkbaar met de kalkrijke lichte klei aangtroffen aan de onderkant van dit spoor (zie hierboven). In dit materiaal zijn brokjes allochtoon bodemmateriaal uit de omgeving, kalkrijke lichte klei en veenbrokjes tot ca. 2,5 cm ø, aanwezig evenals een redelijk aantal zwaardere allochtone andere materialen, zoals grotere mineralen ca. 2 mm ø, kwartsietbrokjes, aardewerk tot ca. 5 mm lengte, naast wat houtskoolfragmentjes en botsplinters. Al deze materialen zijn door elkaar geroerd waarbij onregelmatige holten zijn gevormd, die weer plastisch dichtgestroomd zijn onder invloed van de zwaartekracht. Dit is anders dan aan de onderkant van dit spoor waar duidelijk te zien is dat er een eenmalige ingreep is geweest waarna al het daarna aanwezige materiaal weer bezonken en bezakt is en daarna met rust gelaten. Hier lijkt het dat er na een baggeractiviteit nog vaker in deze laag geroerd is waarbij nieuwe allochtone materialen ingebracht konden worden en oude brokjes ingebracht bodemmateriaal meer afgerond raakten. De grens tussen spoor 2006a en b heeft een onnatuurlijk en steil verloop. Dit is een duidelijke afgravings c.q. uitbaggeringsgrens. In het uitgebaggerde gedeelte is weer sedimentatie opgetreden: dezelfde type kalkrijke lichte klei, maar nu vrijwel zonder bijmenging van zandkorrels. Dit sediment is dus beduidend fijnkorreliger en afgezet in veel rustiger water, dan het onderste deel van dit spoor. Dit blijkt ook uit de met het sediment mee afgezette verkoolde asrestjes en veenfragmentjes, die zeer licht zijn. Tijdens de opslibbing zijn diverse andere allochtone materialen in het sediment terecht gekomen, houtskool, bot, gesteente fragmentjes (kwartsiet, vuursteen en kalk-zand-steen), hetzij vanuit de kant, hetzij vanuit een boot.* Dit spoor is beworteld geweest en bij verterende wortels zijn onder redox omstandigheden pyriet en polysulfiden gevormd. Kort daarna is, en mogelijk later in meerdere fasen, aeratie opgetreden vaak via grotere wortelholten, waarbij sulfiden oxideerden tot sulfaat. Deze losten de aanwezige kalkpartikels op. Dit was al voor de uitbaggering het geval omdat het kalkgehalte van de lichte klei ter plekke al lager was dan tijdens afzetting. Dieper in het profiel bij wortelholten is uit deze oplossing gips neergeslagen. Nadien en recent is deze grond weer begroeid, c.q. beworteld. Een boomwortel groeide tegen de grens van het uitgebaggerde deel aan en boog af en groeide verder langs deze grens het profiel in. * Het is mogelijk, dat in dit uitgediepte deel gesteenten verladen werden, omdat die schepen een relatief zware lading hebben. De analyses van beide slijpplaten volgen elkaar chronologisch op. Er is een gat in het traceren van ingrepen van de mens. In het ontbrekende stuk van ca. 3 cm diepte was mogelijk te zien geweest tot hoever er in het uitgebaggerde diepere gedeelte van spoor 2006 geroerd is. Spoor 2006 kan dus in drie delen met verschillen in antropogene impact worden verdeeld: 1. de onderkant van het spoor 2006: 35-29/34 cm diepte – wat zandiger lichte klei, onderkant uitgebaggerde laag 2. middendeel spoor 2006: 9/18,5-22 cm diepte – wat zandiger lichte klei, in eerste uitgebaggerde laag en geroerd 3. bovendeel spoor 2006: 7- 9/18,5 cm diepte – in tweede keer uitgebaggerde zone, homogene lichte klei, ter plekke afgezet.

11

Romeins, in restgeul, werkput 1, pollenbak 655: 6-21 cm diepte, met overgang spoor 29 naar spoor 27, en pollenbak 656: 4-19 cm diepte, met onderkant spoor 29 met overgang naar onderliggend spoor 86 en 73.1. Pollenbak 656: 4-19 cm diepte, met onderkant spoor 29 met overgang naar onderliggend spoor 86 en 73.1. Ook hier vormt het moedermateriaal van de drie geanalyseerde lagen van oorsprong een continuum waarvan de genese in korte lijnen ongeveer vergelijkbaar zijn met die besproken bij pollenbak 6567-2: 25-38 cm onderkant spoor 2006 met overgang naar onderliggend spoor 2006-4 en 2037-3, hierboven. De eerste laag was eenzelfde begroeid duin (spoor 73.1). Dit duin is daarna ook overspoeld, waarschijnlijk met zeewater, en hier waren de stroomsnelheden iets geringer dan in de bestudeerde lokatie in wp 2 en is meer kleirijk sediment in lagen afgezet, samen met in het water aanwezig veelal venig organisch materiaal (spoor 86). Hierop is een van oorsprong kalkrijke lichte klei afgezet die veel ingevangen ‘duin’zandkorrels bevat. De samenstelling hiervan is vergelijkbaar met die van de afdekkende kleilaag en de onderkant van spoor 2006 en is dus ook zeer waarschijnlijk marien. Er zijn geen aanwijzingen gevonden dat deze opeenvolging niet natuurlijk is. Het houdt weer in dat een terrestrische afzetting, een zoetwater-duin, overstroomd is met zeer waarschijnlijk zeewater. Door de getijstromen is het moedermateriaal aan de top van het duin verspoeld en gelaagd herafgezet. Daarna is vanuit diezelfde getijstromen op dit pakket een kalkrijke lichte klei afgezet waarin ook veel lokaal verspoelde zandkorrels zijn opgenomen. Deze kleiafzetting is zo hoog opgeslibd dat deze begroeid was, er op de grens van het beluchte en onbeluchte deel van het sediment onder redox omstandigheden sulfiden en polysulfiden zijn gevormd nabij organisch materiaal. Tijdens verdere sedimentatie zijn door kleine wisselingen in aeratie regelmatig op beperkte schaal sulfiden opgelost, die kalkpartikels oplosten, die elders uit oververzadiging weer neersloegen (Kooistra, 1978). Tijdens de opslibbing van de kalkrijke lichte klei is ook hier in de buurt vegetatie verbrand waardoor asresten konden inspoelen in de aanwezige wortelholten, die doorliepen tot in het onderliggende zand. De bestudeerde lagen zijn ook tot in de top van het duin grondig vergraven, c.q. afgegraven onder natte omstandigheden, waarbij aan de onderkant een laag van ca. 5 cm dikte met de zwaardere, zandiger, brokken bodemmateriaal herafgezet zijn (spoor 86) en na deze 5 cm ook kleirijkere sedimentbrokken (onderkant spoor 29). Daartussen is vervloeid licht zavelig sediment aanwezig waarin een aantal allochtone materialen voorkomen: naast veel grotere veenfragmenten ook enkele fragmentjes houtskool en (deels ontkalkte) kalk(zand?)steen. Vooral in dit materiaal komen drukgelaagdheden voor, van extern uitgeoefende druk. Ook op de onderkant, het niet vergraven deel van duin, is druk uitgeoefend. Dit geheel wijst, net als bij de in werkput 2 beschreven slijpplaten, op een grote afgravingsingreep onder water, hetgeen een uitbaggering kan zijn. Pollenbak 655: 6-21 cm diepte, met overgang spoor 29 naar spoor 27 Het basismateriaal van de top van spoor 29 bestaat uit een van oorsprong kalkrijke lichte klei met zeer weinig bijmenging van fijn zand, waar tijdens sedimentatie veel fijne verkoolde organische fragmentjes in afgezet zijn. Het is (zeer waarschijnlijk) marien. Het hele pakket is in een continuum afgezet onder water, onder geringe stroomsnelheden, c.q. in rustig water. Net zoals in spoor 2006b zijn ook hier tijdens de opslibbing diverse allochtone materialen ter plekke in het sediment terecht gekomen. Dit zijn: houtskool, bot, houtsplinters, gesteente fragmentjes vnl. kwartsiet, grof zand en brokjes veen, grove organische fragmenten en brokjes niet lokale zavel of

12

klei. Deze zijn vaak onder een hellingshoek, onafgerond in het sediment aanwezig en zijn hetzij vanuit de kant, hetzij vanuit een boot, hier terecht gekomen. Het basismateriaal van het bestudeerde deel van de onderkant van spoor 27 bestaat uit een nog homogenere kalkhoudende lichte klei, waarin ook weer tijdens sedimentatie fijne verkoolde organische fragmentjes zijn afgezet. Dit sediment is van oorsprong onder nog rustiger stromend water afgezet dan de hierboven gelegen laag. Hier ter plekke is dit sediment echter vervloeid en lokaal verplaatst onder invloed van de zwaartekracht en er zijn onregelmatige drukholten en plastische vervormingen in aanwezig. Met de verplaatsing van dit sediment zijn ook roodbruin gekleurde, brokjes geoxideerd identiek bodemmateriaal meegenomen. Omdat de grens tussen spoor 29 en 27 govend tot met happen verloopt en de top van spoor 29 compacter is terwijl de onderkant van spoor 27 meer plastisch vervormd is, heeft ook hier een ingreep door de mens plaatsgevonden. Mogelijk is dit een uitdieping geweest. Gezien het feit dat er daarna fijner sediment is nagestroomd langs de bodem kan het ook zijn dat dit een uitbreiding betreft van een bestaand gedeelte. Uit het beperkte bestudeerde materiaal zijn geen verdere conslusies te trekken. Ook in dit deel van spoor 27 zijn op enig moment allochtone materialen ter plekke in het sediment terecht gekomen. Dit zijn voornamelijk gesteentefragmenten: een soort kalkzandsteen en kwartsiet. De analyses van beide slijpplaten zijn chronologisch weergegeven, maar er ligt een niet-onderzocht deel van ca. 30 cm dikte in het midden van spoor 29 tussen. De gestelde vragen zijn in het voorgaande voor zover mogelijk beantwoord. Hieronder volgt een kort resume ervan.

1. Is er sprake van natuurlijke sedimentatie in de restgeul? Het antwoord is: van nature was er aan de onderkant van de betreffende sporen een natuurlijke sedimentatie. Die is op beide bestudeerde plaatsen echter tot in het onderliggende duinzand vergraven c.q. uitgebaggerd. Restanten ervan zijn aanwezig in de daarna bezakte laag.

2. Zijn deze opvullingen afgezet onder zoet- of zoutwatercondities? De opvullingen zijn buitengewoon waarschijnlijk allen afgezet onder zoutwater condities. Daar zijn 3 tot 5 aanwijzingen voor te vinden in de diverse lagen. Er zijn geen verschijnselen aangetroffen die op een zoetwater afzetting duiden.

3. Is er sprake van discontinuiteiten in de verschillende sporen aanwezig in de opvullingen? Er zijn zeer duidelijke discontinuiteiten aanwezig in de verschillende sporen en zelfs in sporen die als een eenheid zijn aangeduid. Zo bevat spoor 2006 drie verschillende eenheden.

4. Waar bestaan deze discontinuiteiten uit? 5. Welke, mogelijk antropogene, oorzaken hebben de eventuele discontinuiteiten? 6. Is er een koppeling tussen spoor 27 en spoor 2006 of tussen spoor 29 en spoor 2006?

De vragen gesteld onder 4, 5 en 6 worden gezamenlijk beantwoord om niet in herhalingen te vervallen. Beantwoording vraag 4, 5 en 6: Zoals hierboven aangegeven bestaat spoor 2006 in werkput 2 uit drie verschillende bagger- c.q. uitdiep-, c.q. vergravingsfasen. Deze zijn: 1. de onderkant van het spoor 2006: 35-29/34 cm diepte – wat zandiger lichte klei, onderkant uitgebaggerde laag 2. middendeel spoor 2006: 9/18,5-22 cm diepte – wat zandiger lichte klei, in eerste uitgebaggerde laag en geroerd 3. bovendeel spoor 2006: 7- 9/18,5 cm diepte – in tweede keer uitgebaggerde zone, homogene lichte klei, ter plekke afgezet.

13

Uit de hierboven besproken resultaten van de onderkant van spoor 29 uit werkput 1 blijkt dat deze vergelijkbaar is met de onderkant van spoor 2006 in werkput 2. Daarna ontbreekt een groot deel van spoor 29 (ca. 25-30 cm). De top van spoor 29 is echter zeer goed vergelijkbaar met de top van spoor 2006, de homogene afzetting na tweede keer uitbaggeren. De overgang van eerste na tweede keer uitbaggeren is niet aangetroffen en zal in het ontbrekende deel van spoor 29 aangetroffen horen te worden. De onderkant van spoor 27 is weer een nieuwe fase, na een hernieuwde bagger/uitdiep-ingreep. Uit het micromorfologisch bestudeerde materiaal kan afgeleid worden dat er in ieder geval drie keer een vorm van baggeren, uitdiepen etc. heeft plaatsgevonden. 3.2 Relatie basisresultaten rapport no. 11 en no. 14. Het bestudeerde monster uit de Romeinse tijd uit Werkput 1 in KMS rapport no. 11 is genomen in een pollenbak (no. 654) die behoort tot een serie van 5 iets overlappende pollenbakken van 50 cm lang. De twee bestudeerde monsters uit de Romeinse tijd uit Werkput 1 geanalyseerd in KMS rapport no. 14 zijn genomen uit twee opeenvolgende pollenbakken (no. 655 en 656) die onder die van het bestudeerde monster uit het eerste rapport liggen. Het overzicht van de bestudeerde diepten uit deze pollenbakken is als volgt, te beginnen met de diepst gelegen pollenbak: Pollenbak 656: 4-19 cm diepte: spoor 86, spoor 73.1 en onderkant spoor 29 Pollenbak 655: 6-21 cm diepte: overgang spoor 29 naar spoor 27, Pollenbak 654: 12-27 cm diepte: top spoor 38 en onderkant van spoor 28 . Tussen de bestudeerde diepten ligt in beide gevallen een zone van ca. 26 cm die niet onderzocht is. De drie monsters zijn daarmee opvolgend in tijd en het monster bestudeerd in KMS rapport no. 11 volgt dus in de tijd op die uit KMS rapport no. 14. Tussen deze twee monsters van KMS rapport no. 14 zat een tijdsgap die in dat rapport was opgevuld met de gegevens van de bestudeerde monsters uit werkput 2, die aan de basis en in de top vergelijkbaar bleken met die uit werkput 1. We kunnen dus de resultaten van het onderzoek aan dit monster uit rapport no. 11 toevoegen aan de al gereconstrueerde sequentie in rapport no. 14. Hieronder is deze sterk samengevat: Fase 1. : Er lag een laag opgestoven duin dat begroeid was (spoor 73.1 en spoor 2037.3). Het zand daarvan is afkomstig van een lokale strandafzetting. Fase 2. : Het duin overstroomd, duinzand wordt samen met wat organisch materiaal door water herafgezet in gesorteerde lagen afgewisseld met wat mee-afgezet organisch materaal. In spoor 86 zijn hiertussen wat meer kleirijkere lagen afgezet, die wijzen op rustiger water, dan in spoor 2006-4. De samenstelling van deze klei is zodanig (zie resultaten afzonderlijke rapporten) dat deze marien wordt verondersteld. Fase 3. : Hierop is een van oorsprong kalkrijke lichte klei afgezet, ook marien (zie eerdere argumentaties) die veel ingevangen ‘duin’zandkorrels bevat, alsook asresten van verbrande vegetatie. Deze kleiafzetting is zo hoog opgeslibd dat dit een begroeid schor was. Bodemprocessen waren: vorming van sulfiden en polysulfiden nabij organisch materiaal en redistributies van kalkpartikels (onderkant van de sporen 2006 en 29). Fase 4. : Uitbaggering/afgraving tot in de top van het onderliggende opgestoven duin onder natte omstandigheden, waarbij restanten van het oorspronkelijk bodemmateriaal uit de voorgaande sporen met allochtone materialen samen onder water bezakt zijn op de bodem van de uitgraving. Hierin komen relatief veel gesteentefragmenten voor. Fase 5. : Onder water afzetting van een mariene zandige lichte klei. Deze laag is sterk geroerd ,c.q. er heeft menging in plaatsgevonden. De oorzaak is niet duidelijk. Het kan met

14

uitdieping te maken hebben of met scheepsaktiviteiten (middendeel spoor 2006) Fase 6. : Uitbaggering/afgraving tot in de mariene zandige lichte klei, waarna na in deze uitbaggering een homogene mariene, niet zandige, lichte klei wordt afgezet die niet verstoord is. (bovendeel spoor 2006 en top spoor 29). Fase 7. : De top van de homogene, niet zandige, klei is door een hernieuwd soort baggeractiviteit uitgegraven, waarna een nog homogenere, kalkhoudende, mariene klei is ingestroomd, waarin enkele fragmentjes van oxidatiewandjes van wortels zijn meegekomen (onderkant spoor 27). Hierin komen relatief veel gesteentefragmenten voor, die er nadien in terecht gekomen zijn. Hier missen we de top van spoor 27 en de onderkant van spoor 38. Fase 8. : Top van spoor 38 is een natuurlijke afzetting van een kalkrijke lichte tot zware klei, waarschijnlijk marien. Deze was begroeid vanuit hogere lagen en langs wortelgangen komen karakteristieke aeratiezones voor, vergelijkbaar met een opslibbing rond gemiddeld hoogwater bij een uitloper van een kreek of geul. Tijdens afzetting zijn hierin grotere stukken verkoold hout in terecht gekomen. Fase 9. : Tijdens verdere opslibbing van dit gebied is in deze laag van alles gedumpt, waaronder veel resten die van kookvuren afkomstig lijken te zijn: as, verkoolde gramineeën (hooi/stro), verbrand bot en aardewerk scherven. Verder wat stukjes tufsteen en leisteen. Deze zijn in het plastische sediment gezakt en aanwezig onder allerlei hoeken. Nadien is hier een grote activiteit van wormen geweest die veel materialen fijn gefragmenteerd hebben. De zwarte kleur van deze laag komt door de fijn verdeelde zwarte asresten in de vele wormexcrementen. Het bestudeerde materiaal uit de Romeinse tijd uit werkput 2, onderzocht in KMS rapport no. 11, blijft ongerelateerd aan deze serie. Het is afkomstig uit het oevergebied naast de uitgediepte geul en bevat de volgende lagen: Spoor 2020 top: natuurlijke afzetting, een zeer waarschijnlijk mariene, kalkrijke, zwak gelaagde lichte klei, afgezet op een laag schor niveau. Spoor 2091 : natuurlijke continuering ervan, opslibbing tot ca.een middelhoog schor, waarin een paar keer geakkerd is. De vegetatie is gebrand, de grond geroerd waarbij asresten met organische resten zijn ingewerk.t. Deze geven aan dit spoor een donkerder kleur. Spoor 2025 : natuurlijke continuering van de sedimentatie nadat beakkering gestopt is. Het is uit het bestudeerde materiaal niet aan te geven welke relatie er is tussen de baggerfasen en deze beakkering.

4. Conclusies

4.1 De Neolitische bodems - Beide bestudeerde bodemmaterialen hebben zeer waarschijnlijk deel uitgemaakt van een laag duinlandschap waar in de lagere delen veengroei optrad. Het bestudeerde duinprofiel is volledig antropogeen bepaald. Er is veel en zwaar gebrand gezien de aanwezigheid van veel verbrand organisch materiaal, niet te plekke gegroeid hout en veel verbrand bot. - In de venige gedeelten heeft een volkomen natuurlijke bodemontwikkeling plaatsgevonden, zonder antropogene invloeden. - De zandaanvoer in het veen kan zowel natuurlijk als antropogeen veroorzaakt zijn. 4.2 De afdekkende kleilaag over stuifzand

15

- De afdekkende kleilaag is van mariene oorsprong. - De aard en samenstelling van deze afdekkende kleilaag in spoor 4059 werkput 3 is hetzelfde als die er oorspronkelijk lag aan de onderkant van spoor 2006 in werkput 2 en de onderkant van spoor 29 in werkput 1 voor de uitdieping o.i.d.. Hier zijn ze nog in oorspronkelijke zetting aanwezig en geven ze aan hoe de uitgebaggerde laag er van nature uit heeft gezien. - Op de onderzochte lokatie is een duidelijke antropogene invloed aanwezig. Alles duidt op aanwezigheid van vee (de bovengrond is vertrapt, brokjes materiaal van aangrenzende schorren en slikken is ingebracht, een behoorlijke aanrijking van fosfaten –vivianiet met bijbehorende oxidatieproducten). - Omdat de zogenaamde afdekkende kleilaag, al of niet vergraven, in zowel werkput 1, 2 als 3 voorkomt, is hiermee een synchronisatie in tijd aan te geven. 4.3 De lagen uit de Romeinse tijd - De bestudeerde lagen uit de Romeinse tijd uit KMS rapport 14 konden goed met elkaar gecorreleerd worden, waardoor een duidelijke chronologie van bagger- c.q. uitdiepaktiviteiten vastgesteld kon worden op deze lokatie. - Er zijn in ieder geval 3 fasen van uitbaggering, c.q. uitdieping in te onderscheiden. - Het bestudeerde bodemmonster van KMS rapport 11, met de zogenaamde zwarte laag, kwam uit dezelfde lokatie als een deel van de monsters onderzocht in KMS rapport no. 14 en sloot daardoor aan bij de al gereconstrueerde chronologie van de monsters uit KMS rapport no.14. Dit monster is van jongere datum. De aard van het sediment en de gereconstrueerde opslibbingsniveau’s sloten aan op hetgeen wat dieper in de ondergrond is aangetroffen. Dit houdt in dat hier geen verandering in milieu heeft plaatsgevonden. - De bestudeerde lagen uit de Romeinse tijd zijn met zeer grote waarschijnlijkheid allen marien van oorsprong. De aanwijzingen hiervoor zijn: de samenstelling van de aanwezige klei met een hoog gehalte aan fijn silt; de aanwezigheid van mariene diatomeeën; de aanwezigheid van glauconiet korrels die van mariene oorsprong zijn, de wijze van opslibbing, de aard van de natuurlijke chemische processen in relatie tot de opslibbingsniveau ’s. - Onduidelijkheden met betrekking tot het vaststellen van marien of zoetwaterafzetting door middel van pollenanalyse kan verklaard worden uit de aanwezigheid van een groot aantal brokjes zoetwater afzettingen aan de onderkant van uitgebaggerde sporen. Deze kunnen zo groot zijn dat deze een heel pollenmonster kunnen bepalen. Hetzelfde zou ook kunnen gelden voor het diatomeeën onderzoek en mogelijk die van macroresten. - In de meermalen uitgediepte lagen komen relatief veel gesteente fragmenten voor van o.a. kwartsiet en een soort kalk-zand-steen en veel grove minerale korrels rond de 3 mm ø. In hogere lagen komt ook leisteen en waarschijnlijk tufsteen voor. Er valt in deze context te denken aan overslag van scheepsladingen gesteenten, die vanwege hun groter gewicht een diepere vaargeul nodig hadden. Misschien geeft dit ook aan dat er in het begin nog geen leisteen/leien werden vervoerd.

, :ï-\?'It*\Sv ,\

-is )\l

'-)íH) ','p5)9

')'i-{.::-7',-l .Y1)) --->,*l .. )

'.1 .) r../-?.J\\\t'l)-l -r )-- .){-, .. a':)?)J .,i .3 yi --, ->)Ji

l\

!-l;2 ,lF -l

:'2i.i.nl{ / À rt) -f' J(u---' f ,)

\ '. J.r/') i)

f

)rI

-Í

\-)J\:\j

.)--.>

) '-J -4,J\:/] ---,< )

-.! r, )--í ,.1 ,-)

,:) l-/ - \:>{Ê!

-.---.-.--+

-Gr

*clD

Co'È r\^.\...-t È\"in-\[ --.r- {'-$*]l

3-.2 _+.A

_./-, !-<.)S

\\..\O y\j

t$

I

t

:à l--v-+'J3(ÏeuttC,

'l Jr) I r-g, '!;!j 'J /i.) -= )

ïi))P)j t.) -.,inJ ,i Jz'--.] l\., | =t'?)+3{!-7Í

'X .J \T;Y'3ur?--) { \ j"<"') ') r Ií-t ,t, -J',{ :' tJ <: a-- ) r,/'V--ï-).J.-.J"2 ,,^ ' ) -J.! c;.-+)j ", J > ': t'j "'r lí \ j l;ÁJ -1 ï{ t .í <': J _J.)-)v,

-i .J '.1 f--. -l -J-'fÈ r-i -f {i)-^'Àd,t5->i Í i ïj ï'ï i i L-,Í': r. t {j Jí -u,r, 1x'j .1 i i,r 5 'i { ) ?q'1 : lj#, !3 { 5 Í {'--:*, ' )n'iJ 31' \.

.) .J '.i ï t -.3 -r'É c'>+-f-<.J

I

((è

{'tI

\

"f''\{)

-__>è;J

_9

$lN"rr\ ,\f .

L.l

h..:

Y

l=Í

\a

I

C'\--

tt

$g

í1ts 'va

\\,-,$ .\'I 'i

$t- n.

D; :--

\ .-:-

}-\\--,Cè- ,-\\ -4

J\tscrl

tË'?) t <\.J /-^,\í2v-

.)-4 :: tJ '. .j' j ^) - 5 tí' j '- 'i X

i-í:r';-*''g i '-- i X í-lï i i 1:\ jj ]-) .5r.ï:z>* a \j )Y r \-ji-, ) '',<') 1)) <+) '> t 'Jr { ).i - -iii 1!j:i |4\ i r*

-).,r ).)J,g i L.-# .l'J ' !-3, \--18'J i j \

'l è v "'. .t ','-, Í ': ,(;JJI.,I-ji j<i,i i{ ; jP ,.-r {a J -tí. ::JJ3 L\)'t )=L

? 5 *ÍJ í, * ií Í'',)1 ,1 :,r:; J' + tJ j 'í i J l.i ,l

.i iJ ri'' ii .J j:i I Li.r ii. - i

_.JÈi l';;')'t ,r-l'í3_í= í"-t :,t, -r-jf

) Í<'.- .; -'t ) 2'i < i t Ji -",. ", +-.1 \; izi)' ï ittl!'->

\,

-Àt\c..J \\)Jl>

t+i r?.) Jt^t : .iJ

> '-)-\ -\J

^.)1.:{'J'j.i v!o-1 )-n -à J. '1,,-i.)))

)J

t-- É -5)-.- .{ )èJ-)>)u\

rr jlJ'-? --- ,t l:.v)?) : ,!J

é 1,,){ !-;'l') | *i--.r,>.J.J

,lr)

i\p- \J È ,_jf\) < '{Yrjí19-i-x J:Ír l+ '-.-j ï=ï í1,r i'ÈI-T i'-{ L-\ ')

-3t-5-idC1i. r) : *-, .l_ _:i: Jf *--5 -=

t* ii i r íi rdr1 í

J i t '! È-: j

lÍ 'F.*i i tji ^*i;t I jà:') ï+ :i5 f,, riQ tl i s?*i\''l'.J<={la; i \''a í 5 tëS.-l 7t -'Y )_i {"-^ I S ^ x \-)4?\-Jil r Í :a. i >f I j g ;t-a

j ) 'L> )

--(,r..l êr-l- t-) Jt"J{

JLJ

è,J

.J

JI

.jrÍ"

,í'í5--\J*

cJ

cq Ë'OD?J

v1c1.-:''l\"ht\1\'-"; I\.q

++f

j iJi\) )

Ë -3 í-'^ é-í IÍÍr3 d jf $Í 'N J J

_-:J -o ) €-i2 J ) 'J'

-< )r ){"i.rr à t':i '5 f<r) 'j < r\? i.5 t 1l-ti íj'' r i;3 -j Ílj I 3lr I i ) )J .<) )t

íSu,$Jí ? 4-ia 7.it j{'1 ï+ i*j J íi' :(:'P -* \ / <\j.f.?è--.J

+"., i > q 1, ít"-$ i, j Í "tiV\

-T ) ( .!) "l -<. -S > {if{ip}.){ }-"4 i i í.s

rll

TsdJ t 'i ^jïzJg' l-:1" 5ií.J -..J P

irr$;' -)J.{-lrïÍ1- 5 J:--e.-6517^, |--'. t ; í"ï ití i:g.é$ i itï;"1--trïtii-d Í$] i I j, I È-_,rJ3-i i í { í' s n{l ii{ ir*iË Y#Í.ïgZ.í 1 i is{-r'{èg5i i l s "iLs Í t*.t-;: ï ii;*:$rl#ï"1jjà ) J'4> u ^ ,i !) Sïí t ?--- g 5Jí {Íi3:-v ï-<siËjïi,iij;ïíiJiíj', È.,r -l=

r--f,.,', {í{-}í{15j,jrr,i, r i r

Èj

0j

t

r(

É-{J

\s.__>2

)(l

-1

+ÍtG{I

::.. I

.!,

tÈ$t,I J\^ -:N-.<

:-_ê *NT:.,à^

'.N^-\alè.\O .-

\À \i\\J

n

Ia56sl

J

Á-{

I

,

-l_.\J

tP

s\\H\ "*

{;

{u\

I

..4fJ

Í6àa-I t

s?/d, ï

?--3 $g"93

ê{+

JT{.s\.)2'i 11 $itffiY -:r-'z ( "/ u\,4 13 i *-N í\-. d 1"t (c{4 *: S'3t-rTï{Í $ Ë {.-F-sa à3-

-$ ! }":" sd à\-/Jà d!-Y'^i i

+ryi x++)p?= { iJ t

i'lrfi

,+ 1i+ qïË$= fb"j J+

{1 F-ïï 11 jLrïlïg;$ r d 1&4{F$T i+Í J Lï{;,? !l L1"Y;L {1 ï€"ijlï{r1Ífr1 ïrt lLFri r

í{o

o)ji,

I

fnR

<.-l-tIla0a

f!-g0

r___ltbrÉI@

$\.Á

rt*s)

Ë

hI\5ït.) --vàÀ)

FagI ,l

a-a@6ír1íF

EB-<a{f

(

-)

È-a(

l

I

..v

tJ-

Í'.$

Í .=+r .+.{ i -J-r-.-o 'r .{-a:-iïj.=$>í.ë<i5'5i È 1 3 dqJ1i_\ ' s - 4

-, \- J .*1 1 ./^\ï1<:"d i rj \g

.:.j* * ; {11* -:"-I rJ.Jqd 'Y'í i $J \ . t*12

ï-j '-l -

á, r: **.) €-$ "a ""55

{ ') } í : $<,-:{-:1Ë={ {"E'-?J i.{ B ^ri J -., Tl j*r;{ { }, }-"'i iï i 1

tg ' {ài i #s j+,,a i il5*-$ )g'')vr!11

-+ràq {Ë'1Í)!I l-;-T' ) ji d,*= JJ

é-3 a '--++í \{"*-'.{-È- lÏ ,i'ë.r: : { "-,''J í v '- z*u-, )"- r'-5-,í è'ï * é.lir,t)+

.?2 .ï )'{r. lA/ r\ / r

')--J > á-"+ \\ L r ;' l.r fq7.ïL-);__.l.}a -i is i"l x, j-' Fè 1í tr- .,5+ F,\.1 I -,r J, -1

3<)-4')i-.-,aJ-L-r< í;-3 V] e i{ Í ,Ji Í--:-i J 3 d'e r {a;t 't

J ]1 i3j j{J:ir*Jï

ê{).\\r{r--{-ttf ir+ ï-í (-r { r1 i'a t i t 5-ó 't)'{ó

lllll

1i-- --- =_-1.

sui i'\si

I

\i

\i.|.'i-h\ ._l-{l Jcsd$qÍ, t

rï-d.{

.{

t

d í-.h,

)a

rc-?\t$

--!-)-Êq(

,14

5

í

è*?q(J6 *{t-{'l -r?<vx, dII

*dó,\1\i ê+

.)!

Èá'l,n *1it<k-\ <l..1 r_z r{

Í r-r\J

sqaJ -s*><4a2

,IiJ'J"ï ;Íi*( :)ï 44j31 Jï{

Q,z*ót'1 ;{d í?2 1"5{I ----v d <

14rrq#'Tó '-{, T{ q 'jí"b ï #í{ iJÁj i : "d : ii í

, I ï-$i# Uf J L4É1tLË" d "to q ,''+{d: J-{ :) ),a-ffi1,À 5-8*E-=b:c o

,

,llI

!{ l4<t u t*)J1d \l<?t<{drJq4? (->./ /j J4

*.ar ,3"'q1$L*,ó4 pI 3slJíj<? 4 ,fuY : -J->

I{u

o

t-I.,

"l

.-l-

tft\0$-3F-

e*r

è$d\

Nx\à\\-$>\q.s'

$\$s

Igh (>-rJ

rg&

u

oqDí'a

\n

IU

\l)cr)

LPs{.

$

to)d

ZalCid,\

;rj\1i{qï3Ë;

I

__1,)J rrd$:ij 1,1 j1E-i ï< (' 'l 'f Í4i Lii3 a

{ \ 6-tt È -<

i j*H iqij F4È#urtr+++ 4fir#

rlll

?èI

NN

t

l-Í-

-]_II

\cO

5s'--

-g:fr-:-:

Bijlagen 2.3 Palynologisch onderzoek

Bijlage 2.3 Palynologisch onderzoek Beschrijving van de pollenmonsters Kees Troostheide Neolithicum Profielbak 9641 (WP1; S441, S73.2) Neolithische kuil met een gelaagde vulling Top 9641: 2,74m onder NAP niveau in m - NAP spoor omschrijving pollenmonsters 2,74-2,815 441-3 zandig veen met kleine houtfragmenten op -2,78m 2,81.5-2,93 441-4 humeus zand, verrommeld op -2,88m 2,93-3,035 441-3 humeus zand met veen en houtfragmenten op -2,98m 3,035-3,11 441-6 zand met weinig humeus materiaal op -3,08m 3,11-3,24 73-2 grijs zand geen monster Profielbak 9641 Profielbakken 9435 (WP1; P13b; S71, S386, S380) & 9436 (WP1; P13b; S S380, S73) Profielbakken 9435 en 9436 zijn genomen uit een pakket met zandige bodems en uitwiggende veenpakketten. Met name in de bovenste bak (9435) zijn enkele verticale wortels in de veenlagen waargenomen. Uit de onderste bak (9436) zijn slijpplaatmonsters genomen van zand en bodems. De pollenmonsters komen dus uit identieke contexten. niveau in m -NAP spoor omschrijving pollenmonsters

1,24 – 1,33 71 veen, "stevig" veen (veraard?), vrijwel 9435.9 op -1,26m zonder zandkorrels 9435.8 op -1,31m 1,33 – 1,41 386 bodem, donkerbruin 9435.7 op -1,34m 9435.6 op -1,39m 1,41 – 1,52 71 veen, meer veen dan laag hieronder, 9435.5 op -1,43m met beetje zand 9435.4 op -1,50m 1,52 – 1,64 71 veen, zandig veen of venig zand, ook 9435.3 op -1,53m klontjes zand ingesloten 9435.2 op -1,61m 1,64 – 1,74 380.1 bodem, bruin zand 9435.1 op -1,66m Profielbak 9435 niveau in m -NAP spoor omschrijving pollenmonsters

(2,10-2,07)–1,70 380.1 bodem 9436.3 op -1,81m 9436.2 op -1,94m 2,13-(2,10-2,07) 380.2 bodem, een lichtgekleurde zandbodem, 9436.1 op -2,07m met verweerd hout 2,20- 2,13 73,1 zand geen monster Profielbak 9436 Profielbakken 9471 (WP3, P9, S4130, S4132, S4170, S4475, S4487) en 9472 (WP3, P9, S4170, S4487, S4169)

Profielbakken 9471 en 9472 zijn genomen uit een pakket met zandige bodems en uitwiggende veenpakketten. niveau in m -NAP spoor omschrijving pollenmonsters

1,06 – 1,08 4130 geen monster (1,06–1,08)– 1,16 4132 zand 9471-1 op -1,13m 1,16 – 1,19 4170 veen 9471-2 op -1,18m 1,19 – 1,34 4475 bodem 9471-3 op -1,26m 1,34 – 1,47 4170 veen 9471-4 op -1,38m 1,47 – 1,54 4487 veen/bodem 9471-5 op -1,48m 1,54 – 1,56 4170 veen geen monster Profielbak 9471 niveau in m -NAP spoor omschrijving Pollenmonsters

1,45 – 1,47 4170 veen geen monster 1,47 – 1,54 4487 veen/bodem geen monster 1,54 – 1,62 4170 veen 9472-6 op -1,55 1,62 – 1,95 4169 bodem 9472-7 op -1,63 9472-8 op -1,85 Profielbak 9472 IJzertijd Profielbak 6495 (WP3; P6; S4131, zie fig.5.1 in evaluatierapport, niet voor de bak zelf, maar voor de context van de lagen) Deze bak is geslagen over een akkerpakket uit de IJzertijd. Het pakket is enkele tientallen centimeters dik en heeft een donkere laag. Deze donkere laag is bemonsterd op 17 cm van de onderkant van de bak. niveau in m –NAP spoor omschrijving pollenmonsters

0,66-0,90 4131.1 akkerpakket op -0,67m

Profielbak 6495

Romeinse tijd Profielbakken 3735 (WP2; P3; S2042, S2032, S2025, S2091) en 3736 (WP2; P3; S2020) Profielbakken 3735 en 3736 zijn geslagen in kom- of oeverafzettingen. Pollen- en diatomeeën uit profielbak 3735 zijn genomen uit de donkerste lagen (S2091 en S2032). Dat blijken ook de in het veld waargenomen laklagen te zijn. De aangegeven niveaus op de achterkant van de bak staan in onderstaande tabel. niveau in m +NAP spoor omschrijving pollenmonsters

0,50 - 0,69 S2042

(0,36-0,37) - 0,50 S2032 de laag loopt schuin en het monster 3735-18 op +0,51m

komt uit top van deze donkere laag 0,32 - (0,36-0,37) S2025

(0,23-0,245) - 0,32 S2091 de laag loopt schuin en het monster 3735-36 op +0,33m

komt uit top van deze donkere laag Profielbak 3735 Er zijn pollen- en diatomeeënmonsters genomen uit S2020 en wel 25 cm onder de top van profielbak 3736. niveau in m –NAP spoor omschrijving pollenmonsters

0,80-1,10 S2020 kleipakket onder laklaag S2091 3736-25 op -0,95m

Profielbak 3736 Profielbakken 653 (WP1; P1; S15, S26, S28; Fig. 3.2) , 654 (WP1; P1; S28, S38, S27; Fig.3.2 -evaluatierapport), 655 (WP1; P1; S27, S29; Fig. 3.2) en 656 (WP1; P1; S29; Fig.3.2 -evaluatierapport). Profielbakken 653, 654, 655 en 656 zijn bemonsterd op pollen en diatomeeën. Zie tabel 9. Romeinse waterputten De bemonsterde Romeinse waterputten zijn: spoornummer monsternummer

4042 2581 4048 5539 4108 2153 4148 5835 4199 5559 4201 5870 4312 6774

profielbak top bak* spoor bovengrens* ondergrens* diatomeeën pollen omschrijving

653 0,32 15 - 0,50 0,45 0,45 spoor 15 bevat naast puin en andere verontreiniging zand en klontjes klei

26 0,50 0,54 0,54

26 0,72 0,66** 0,66

S26 lijkt op 28

28 0,72 0,71 0,71 654 0,78 28 1,00 0,89** 0,89

spoor 28 is donkergrijszwart het verschil met 38 is het puin hierin

38 1,00 1,04-1,06 1,01** 1,01 spoor 38 is vrij schoon, donkergrijs-zwart

27 1,04-1,06 1,08** 1,08

1,25 1,25 655 1,22 27 1,36 1,34** 1,34

spoor 27 is vrij schoon, bruin tot olijfachtig groen. De overgang naar de erboven liggende laag is onregelmatig en verloopt schuin

29 1,36 - 1,43** 1,43 de bovenste helft van spoor 29 is vet en glad maar ook met takjes, bot verticale doorworteling en kwarts. De overgang naar de bovenliggende spoor 27 is zeer geleidelijk

1,63** 1,63 op 1,40 m 1 Succinia? 656 1,66 29 -

1,80 1,78** 1,78 ondergrens spoor 29 is scherp, maar onregelmatig,

lijkt te golven. Onderste deel spoor 29 met meer zand

Profielbakken 653, 654, 655 en 656 *hoogtematen in m -NAP **deze monsters zijn op diatomeeën geanalyseerd

monster spoor rijkdom conservering variatie analyse opmerkingenprofielbak 96419641-1 441.3 rijk goed goed ja veel Quercus9641-2 441.4 rijk goed goed ja veel Quercus9641-3 441.3 rijk goed goed ja veel Quercus9641-4 441.6 rijk goed goed ja veel Quercusprofielbakken 9435 en 94369435-9 71 goed matig-goed goed nee9435-8 71 goed matig-goed goed nee9435-7 386 goed matig-goed goed nee9435-6 386 goed matig-goed goed nee9435-5 71 redelijk matig-goed goed nee9435-4 71 redelijk matig-goed goed nee9435-3 71 redelijk matig-goed goed nee9435-2 71 geen nee9435-1 380 geen nee9436-3 380 geen nee9436-2 380 geen nee9436-1 380.2 geen neeprofielbakken 9471 en 94729471-1 4132 goed matig-goed goed ja9471-2 4170 goed matig-goed goed ja9471-3 4475 goed matig-goed goed ja9741-4 4170 rijk matig-goed goed ja9741-5 4487 arm matig matig nee 32 pollen9472-6 4170 goed matig-goed goed ja9472-7 4169 arm matig matig nee 46 pollen9472-8 4169 zeer arm matig matig nee 17 pollenprofielbak 64956495-1 4131 goed goed zeer weinig nee > 95% Asteraceae ligulifloraeprofielbakken 3735 en 37363735-18 2032 arm matig matig nee 43 pollen3735-36 2091 matig matig-goed goed nee3736-25 2020 goed matig-goed goed japrofielbakken 653,654,655,6560.45 15 geen nee0.54 26 geen nee0.66 26 geen nee0.71 28 zeer arm slecht slecht nee 15 pollen0.89 28 geen nee1.01 38 geen nee1.08 27 arm matig matig nee 42 pollen1.25 27 redelijk matig-goed redelijk ja Cerealia type1.34 27 goed matig-goed goed ja Cerealia type1.43 29 goed matig-goed goed ja Cerealia type, Linum, Orlaya1.63 29 goed matig-goed goed ja Cerealia type1.78 29 geen neewaterputten2581 4042 goed goed goed ja Cerealia type5539 4048 goed goed goed ja Cerealia type2153 4108 goed goed goed ja Cerealia type5835 4148 goed goed goed ja Cerealia type, Orlaya5825 4172 goed goed goed ja Cerealia type, Orlaya5559 4199 goed goed goed ja Cerealia type5870 4201 goed goed goed ja 54 pollen, Cerealia type6774 4312 goed goed goed ja Cerealia type

Bijlagen 2.4 Diatomeeënonderzoek Wolf, H. de/P. Cleveringa, 2008: Diatomeeënonderzoek van monsters uit de opgraving VB‐FH‐07 uit de

geul/insteekhaven uit de Romeinse tijd (WMC Rapport D34)

Kwartair Consultants / PalaeoDiat - Diatom research

Biostratigraphy, Landscape reconstruction and Palaeoclimate H. de Wolf Arendsweg 187 1944JD Beverwijk

WMC Rapport D34 Diatomeeënonderzoek van monsters uit de opgraving VB-FH-07 uit

de geul/insteekhaven uit de Romeinse tijd. Datum 20 augustus 2008 Auteurs(s) H. de Wolf & P. Cleveringa Aantal pagina's 9 Aantal bijlagen 2 Opdrachtgever AAC / Projectenbureau Locatie naam Forum Hadriani Locatie code VB-FH-07 Locatie type opgraving Coördinaten Hoogte MV/ZB *) 0.32 m - Einddiepte 2.00 m Bemonsterd traject 0.00- 2.00 m Aantal onderzochte monsters 8 Administratie code VB-FH-07/CWK/40 *) Hoogte MV/ZB (maaiveld/zeebodem) in meters ten opzichte van N.A.P., alle overige diepten t.o.v. MV/ZB Citeer dit rapport als volgt: H. de Wolf & P. Cleveringa, 2008. Diatomeeënonderzoek van monsters uit

de opgraving VB-FH-07 uit de geul/insteekhaven uit de Romeinse tijd.- PalaeoDiat, WMC Kwartair Consultants, Rapport D34, pp 1-9, 2 bijlagen.

De eigendomsrechten van de inhoud van dit rapport inclusief die van alle bijlagen blijven bij de auteur van dit rapport. Gebruik van dit rapport of gedeelten daarvan is alleen toegestaan onder volledige verwijzing volgens bovenstaand citatie format.

Gedeelten kunnen alleen letterlijk (onder verwijzing) worden geciteerd. Textuele aanpassingen zijn alleen mogelijk na verkregen toestemming van de auteur.

Rapport D34 2/11

Samenvatting Het sediment, afkomstig uit een in de Romeinse Tijd aangelegde haven, is afgezet in een zoet, eutroof tot vervuild milieu. Na een tijd in gebruik te zijn geweest wordt de haven aan haar lot overgelaten. De waterdiepte neemt af. Er wordt “schoon” sediment afgezet. De sedimentatie vindt onder natuurlijke omstandigheden plaats. Het afnemend gebruik van de haven blijkt uit de diatomeeninhoud van het sediment. In de directe omgeving van de haven heeft landbouw en veeteelt plaats gevonden. Later in de tijd is er meer veeteelt. Inleiding In dit rapport wordt verslag gedaan van het diatomeeënonderzoek dat in opdracht van AAC/Projectbureau is uitgevoerd aan monsters uit de opgraving VB-FH-07 (Forum Hadriani). Eerst komt de werkwijze bij het onderzoek ter sprake. Vervolgens wordt toelichting gegeven bij enkele in het rapport gebruikte begrippen. Per monster wordt daarna kort beschreven wat is waargenomen, gevolgd door de paragraaf Interpretatie van de onderzoeksresultaten. Tot slot worden conclusies getrokken en aanbevelingen voor vervolgonderzoek gedaan.

geprint op: 16-2-2014

Rapport D34 3/11

Werkwijze Van de 5 bakken, afkomstig uit de opvulling van de geul/insteekhaven uit de Romeinse Tijd (sporen 29, 27 en 38) en de daarboven gelegen ‘zwarte laag’ (spoor 28), zijn de onderste vier (genummerd: 653- 654- 655- 656) bemonsterd. Op 12 plaatsen zijn, in overleg tussen de specialisten, monsters voor zowel diatomeeën- als pollenonderzoek uitgenomen. De monsters voor het diatomeeënonderzoek zijn geprepareerd en vervolgens doorgekeken, waarbij wordt gelet op de aanwezigheid van diatomeeën, rijkdom en soortensamenstelling. Zo’n scan levert een globaal inzicht op aan de hand waarvan een keuze wordt gemaakt welke monsters geteld worden. Op deze manier zijn de 8 monsters( 0.66, 0.89, 1.01, 1.08, 1.34, 1.43, 1.63 en 1.78 m) uitgekozen, waarvan in de opdracht sprake is. In een door BIAX geleverd schema (zie hierna) wordt een overzicht gegeven van de uitgenomen monsters. Het schema geeft tevens een beschrijving van de grondsporen. Na het nemen van de monsters zijn de monsterbakken nogmaals gefotografeerd (bijlage 1). Forum Hadriani: bemonstering diatomeeën en pollen op 27 mei 2008 in Voorburg. Overzicht van de monsters uit de geul De met rood aangegeven monsters zijn geanalyseerd. vondstnr.

= pbak spoor = laag

top van bak in m

-NAP

bovengrens spoor in m -

NAP

ondergrens spoor in m -

NAP

diatomeeën pollen korte laagbeschrijving

653 15 0,32 - 0,50 0,45 0,45 laag 15 bevat naast puin en andere verontreiniging zand en klontjes klei

26 0,50 0,72 0,54 0,54 geen info over opgeschreven, lijkt op 28(?)

26 0,66 0,66

28 0,72 - 0,71 0,71

654 28 0,78 - 1,00 0,89 0,89 laag 28 is donkergrijszwart het verschil met 38 is het puin hierin

38 1,00 1,04-1,06 1,01 1,01 laag 38 is vrij schoon, donkergrijs-zwart

27 1,04-1,06 - 1,08 1,08 laag 27 is vrij schoon, bruin tot olijfachtig groen. De overgang naar de erboven liggende laag is onregelmatig en verloopt schuin

1,25 1,25

655 27 1,22 - 1,36 1,34 1,34

29 1,36 - 1,43 1,43 De bovenste helft van laag 29 is vet en glad maar ook met takjes, bot vertikale doorworteling en kwarts. De overgang naar de bovenliggende laag 27 is zeer geleidelijk

1,63 1,63 op 1,40 m 1 Succinia?

656 29 1,66 - 1,80 1,78 1,78 ondergrens laag 29 is scherp, maar onregelmatig, lijkt te golven. Onderste deel laag 29 met meer zand


Rapport D34 4/11

Toelichting bij enkele begrippen Kustallochtonen Kustallochtonen zijn verplaatste mariene diatomeeën. De meeste hebben een planktonische leefwijze. Tot het plankton wordt ook het vlak boven de zeebodem zwevende tychoplankton gerekend. Het aandeel benthonische soorten is meestal beperkt. Deze mariene diatomeeën worden als sedimentdeeltjes door getij, golven en soms ook door de wind (storm) getransporteerd. In het laatste geval gaat het om kleine aantallen. Kustallochtonen worden in vrijwel alle afzettingen van het kustgebied aangetroffen, zelfs tot in het zoetwater getijdengebied, omdat de meeste soorten dikke kiezelskeletten hebben. Vanwege die zware verkiezeling lossen ze minder gemakkelijk op en zijn ze, ook als ze gebroken of door oplossing gecorrodeerd zijn, goed herkenbaar. De kans dat ze geheel of gedeeltelijk bewaard blijven is relatief groot bij snelle sedimentatie en afdekking. Enkele belangrijke soorten zijn: Cymatosira belgica, Melosira sulcata, Podosira stelliger, Rhaphoneis amphiceros, Rhaphoneis surirella en Rhaphoneis minutissima. Aërofiele soorten Hoewel diatomeeën aquatische organismen zijn, hebben sommige soorten maar een geringe hoeveelheden water nodig. Aanhangend water van sedimentpartikels, het water aan hogere planten en mossen en het interstitiële water tussen zandkorrels en kleideeltjes (van de bodem) is voldoende om aerofielen de kans te geven om in dit weinige water te kunnen groeien en bloeien. Aërofiele soorten worden levend aangetroffen in milieus waar geen of nauwelijks sedimentatie plaats vindt. Bodemvorming is het overheersende proces. Omdat sommige hogere planten zich van kiezel weten te voorzien, o.a. door oplossing van de aanwezige kiezelwieren, vindt doorgaans in bodems geen fossilisatie van diatomeeën plaats. Fossilisatie van aërofiele diatomeeën geeft aan dat er ter plekke snelle afdekking heeft plaats gevonden. Eventueel zijn ze over korte afstand verplaatst en vervolgens snel afgedekt. De aerofiele soorten in dit onderzoek zijn o.a. Hantzschia amphioxys, Navicula cincta en Navicula mutica. Hantzschia amphioxys en Navicula cincta zijn aanduiders voor voedselrijke soms geeutrofieerde milieus, zoals gebieden beïnvloed door mensen en vee (Körber-Grohne 1967). Surirella ovata wordt door Lund een “common soil diatom, especially on well cultivated soils” genoemd (Lund 1945). De aanwezigheid van deze diatomeëensoort zou op bewerking van de grond duiden. Soorten van het estuarium (brak) De belangrijkste diatomeeënsoorten voor de plaats waar het zoete rivierwater en het zoute zeewater zich vermengen (het estuarium) zijn Actinocyclus normanii en Cyclotella striata. Door de sterke dynamiek in een estuarium is het aandeel planktonsoorten beperkt. De randzone van het estuarium, plaatsen met ondiep water, levert de biotopen waar brakke benthos-soorten leven. Dat geldt met name het intergetijdegebied. d.w.z. de oeverzone, met op de hogere delen slikken en schorren. De opvallendste vertegenwoordiger hiervan is Nitzschia navicularis. De drie voornoemde soorten worden tegenwoordig alleen in brakke estuaria gevonden. Vooralsnog wordt er van uit gegaan dat het ook voor fossiele situaties geldt. Als deze soorten in het sediment worden aangetroffen betekent het dat er sprake is van een estuarium (autochtoon signaal), of van verplaatsing vanuit een estuarium (allochtoon signaal). Die verplaatsing kan zowel land- als zeewaarts hebben plaats gevonden.


Rapport D34 5/11

Onderzoek van de monsters (bijlage 2) Monster 1.78 m laag 29 Het monster is niet rijk aan diatomeeën. De belangrijkste soorten zijn Cyclotella meneghiniana en Cyclotella striata. Andere soorten die in redelijke aantallen voorkomen zijn Cymatosira belgica, Melosira sulcata, Rhaphoneis minutissima, Rhaphoneis surirella en Thalassiosira decipiens. De laatst opgesomde soorten behoren tot de groep van kustallochtonen. Ze maken deel uit van het sediment. In lage waarden zijn aerofiele soorten als Hantzschia amphioxys, Navicula cincta, Nitzschia debilis en Pinnularia intermedia gevonden. Monster 1.63 laag 29 Het monster is rijk aan diatomeeën. De dominante soort is Cyclotella meneghiniana. De kustallochtonen zijn vertegenwoordigd door Cymatosira belgica (meest gebroken exemplaren), Melosira sulcata, Rhaphoneis surirella (veel gebroken) en Rhaphoneis minutissima. Verder zijn Anomoeoneis sphaerophora, Cocconeis placentula, Cyclotella striata, Navicula pygmea, Navicula cincta, Nitzschia debilis, Stephanodiscus hantzschii en Surirella belangrijk. Cyclotella striata is een van de kenmerkende soorten van het estuarium. Navicula cincta, Nitzschia debilis en Surirella ovata behoren tot de aerofiele groep. Cyclotella meneghiniana is kenmerkend voor een zoet tot zwak brak milieu. Monster 1.43 m laag 29 Het monster is rijk aan diatomeeën. De samenstelling van het monster vertoont zeer veel overeenkomst met dat van 1.63 m. Cyclotella meneghiniana blijft dominant. De waarden van sommige andere soorten vertonen kleine varschillen met die van het voorafgaande monster. Zo zijn de waarde van Cocconeis placentula, Stephanodiscus hantzschii en Surirella ovata wat lager terwijl die van Navicula pygmea en Navicula cincta wat hoger zijn. De op 1.63 m nauwelijks aanwezige schaaltjes van de epiphyt Synedra pulchella, komen in dit monster in redelijke aantallen (hele exemplaren) voor. Monster 1.34 m, laag 27 Het monster is diatomeeënhoudend. Het grootste deel van de schalen is niet gaaf maar gecorrodeerd of gebroken. Zelfs bij de kustallochthonen is van de zeer resistente Melosira sulcata het grootste deel van exemplaren gecorrodeerd. De dominante soort is Cyclotella meneghiniana. Andere soorten komen in dit monster slechts in lage waarden voor. Monster 1.08 m, laag 27 Het monster is diatomeeënhoudend en bevat veel fragmenten. Evenals in het vorige monster is Cyclotella meneghiniana dominant. Het grootste deel van de schalen is niet gaaf. In het monster komt Gomphonema parvulum in kleine aantallen voor. Het aandeel kustallochtonen is groter geworden. Verder zijn aërofiele soorten aanwezig.


Rapport D34 6/11

Monster 1.01 m, laag 38 Het monster is arm aan diatomeeën. Het sediment bevat veel fragmenten. In dit monster is Gomphonema parvulum dominant. Er zijn meer aerofiele soorten aangetroffen zoals Hantzschia amphioxys, Navicula cincta en Nitzschia hantzschiana. De kustallochtonen vertonen lagere waarden dan in het monster van 1.08 m. Monster 0.89 m, laag 28 Het monster is arm. Buiten het diatomeeën materiaal dat in aanmerking komt voor determinatie en telling komt zeer veel gefragmenteerd diatomeeën voor. Ook in dit monster komen naast Gomphonema parvulum aerofiele soorten als Navicula cincta, Nitzschia hantzschiana en Surirella ovata voor. Gomphonema parvulum blijft dominant. Monster 0.66 m, laag 26 Het monster is arm aan diatomeeën. Er zijn één hele diatomee en 10 gebroken schalen geteld. Daarbij werden 6 herkenbare fragmenten genoteerd. In het preparaat zijn kleine, niet te determineren fragmenten, te zien. De hele diatomeeeenschaal was van Gomphonema parvulum. Van deze soort werd ook een gebroken schaal aangetroffen. Surirella ovata (aërofiel) is met één gebroken exemplaar en één fragment aanwezig. Het monster is nog armer dan het onderliggende monster van 0.89 m.


Rapport D34 7/11

Interpretatie van de onderzoeksresultaten In het onderzochte profiel zijn drie zones te onderscheiden. De grenzen tussen de zones kunnen samen vallen met de bij het opgraven onderscheiden lagen. Zone 1 heeft als belangrijkste kenmerk de dominantie van Cyclotella meneghiniana. In zone 2 komt Cyclotella meneghiniana voor het grootste deel als gebroken schalen voor. In zone 3 voert Gomphonema parvulum de boventoon. Zone 1 bestaat uit geoxydeerde klei met bruine (roest) vlekken (monsters 1.78- 1.63 en 1.43 m). Naast Cyclotella meneghiniana is ook Cyclotella striata, een estuarine soort geteld. Het milieu van afzetting is helder, licht brak, zoetwater. Het benthos en epiphyten zoals Anomoeoneis sphaerophora, Bacillaria paradoxa, Cocconeis placentula, Navicula pygmea, Synedra pulchella, maar ook de planktonsoort Stephanodiscus hantzschii vertegenwoordigen een lokale begroeiing van de waterbodem en de onderwater oevers. Deze soorten geven aan dat het water voedselrijk was en er (periodiek?) sprake was van vervuiling. Zone 2 (1.34- 1.08 m) grijze klei Cyclotella meneghiniana blijft de dominante soort, maar de helft van de getelde schalen is gebroken of gecorrodeerd. De hoeveelheid benthossoorten en epiphyten is sterk afgenomen. Ook de planktonsoort Stephanodiscus hantzschii is vrijwel verdwenen. Mogelijk is de sedimentatiesnelheid afgenomen. Ook kan het water in het groeiseizoen zo troebel zijn dat een lokale diatomeeënflora geen kans krijgt. Het water blijft eutroof. De vervuiling lijkt minder geworden. Zone 3 ( 1.01- 0.89 en 0.66 m) Deze zone betreft het pakket donkere-zwarte klei met vlekken van lichtere klei. De dominante soort is Gomphonema parvulum. De eerste Gomphonema parvulum komt al voor in monster 1.08 m. De lithologische grens tussen zone 2 en 3 is niet scherp maar diffuus. Menging van beide pakketten kan hier de oorzaak van zijn (zie bijlage 1 foto kernen). Het is mogelijk dat er sprake is van een overgangszone tussen de zone waarin Cyclotella meneghiniana dominant is en die waar Gomphonema parvulum de boventooon voert. Beide soorten kunnen in theorie naast elkaar floreren. Het aandeel kustallochtonen en estuarine diatomeeën is sterk afgenomen. De aerofiele soorten zijn echter toegenomen. Samen met het optreden van Gomphonema parvulum geeft dit aan dat het water ondieper is geworden. Het blijft begroeid. Het water is zoeter geworden. Het blijft eutroof en de vervuiling lijkt weer toegenomen (Gomphonema parvulum). Het sedimentaanbod vanuit het kustgebied en estuarium is afgenomen. De invloed van aërofiele soorten neemt toe. Door neerslag kunnen deze over korte afstand zijn verplaatst.


Rapport D34 8/11

Conclusies In het gehele traject komen in wisselende hoeveelheden kustallochtonen, soorten uit het estuarium en aërofiele soorten voor. De kustallochtonen en de kenmerkende soorten van het estuarium behoren tot het sediment. Bij hoogwater, bijvoorbeeld gedurende de winterperiode, tijdens stormen, wordt ‘sediment’ opgewerveld en landwaarts verplaatst. Deze procesgang beinvloedt niet of nauwelijks het zoutgehalte van het (vrijwel zoete) water. Het zorgt wel voor de afdekking van de lokale diatomeeënflora. De aerofiele diatomeeën groeien en bloeien in de directe omgeving. Tijdens perioden met veel neerslag kunnen ze worden verplaatst en in het oppervlaktewater terecht komen. Enkele van de aangetroffen aërofiele soorten zeggen iets over de activiteiten in de directe omgeving van de haven. Zo geeft Navicula cincta aan dat er vee rondliep (Körber- Grohne 1967). Surirella ovata is kenmerkend voor “cultivated soil” (Lund 1945). Aanbevelingen De uitkomsten van het diatomeeënonderzoek aan de monsters van 0.89 en 0.66 m doet vermoeden dat de geconstateerde armoede aan diatomeeën ook voor monster 0.71 m geldt. Het tellen van dit monster lijkt niet zinvol. De kwestie of de zwarte laag van spoor 28 betreden en bewerkt is moeilijk te beantwoorden. Het lijkt eerder om een aquatisch dan om een terrestrisch milieu te gaan. Het lijkt wél zinvol om de monsters van de “laklagen” in een oever of komafzetting in het (west?)profiel (pollenbakken 3735 en 3736) op haar diatomeeënhoud te onderzoeken. Zo kan er gekeken worden welke relatie er is met de opvulling van de haven. Om inzicht te krijgen in de op grond van de uitkomsten van het diatomeeënonderzoek vastgestelde veranderde sedimentatieomstandigheden tussen de Zones 1 en 2 is macro-resten onderzoek van de “schone” klei (Zone 2) gewenst. N.B. Macro-resten onderzoek lijkt zich vaak te beperken tot sedimenten waarin zichtbaar organisch materiaal aanwezig is. Ervaringen bij het onderzoek van de Harnaschpolder (Louwe Kooijmans & Jongste 2006) en bij Swifterbant (Huisman & Raemaekers 2008) heeft geleerd dat vaak signalen van het lokale milieu beter in de geologische record worden vastgelegd buiten die plekken waar organogeen materiaal wordt waargenomen/gevonden. Waarschijnlijk omdat de mens daar niet of nauwelijks actief is geweest.


Rapport D34 9/11

Literatuur Huisman, H. & Daan Raemaekers 2008. De akker van Swifterbant. Nieuwsbrief 2. Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten. Blz. 16- 18 Körber- Grohne, U. 1967; Geobotanische Untersuchungen auf der Feddersen Wierde. Franz Steiner Verlag GMBH Wiesbaden 1967. Louwe Kooijmans, L.P. & Peter F.B. Jongste, 2006; Schipluiden, A neolithic settlement on the Dutch North Sea Coast c. 3500 CAL BC. Analecta Praehistorica Leidensia 37/38, Leiden University 2006 Lund, J.W.G. 1945; Observations an soil algae. I. The ecology, size and taxonomy of British soil algae. The New Phytologist, Vol. 44, No. 2 Bijlagen bijlage 1 4 fotos van de bemonsterde pollenbakken bijlage 2 Diatomeeëndiagram


Rapport D34 10/1

1



Rapport D34 11/1

1

WMC Rapport D34 (Aanvulling) Aanvullend diatomeeënonderzoek van monsters uit de opgraving VB-FH-07 uit

de geul/insteekhaven uit de Romeinse tijd. In het briefrapport wordt verslag gedaan van de uitkomsten van het aanvullend onderzoek van drie monsters. Voor de gebruikte terminologie wordt verwezen naar Rapport WMC D 34. Naar aanleiding van de resultaten van het diatomeeënonderzoek van monsters van Forum Hadriani, opgraving VB-FH-07 (Rapport WMC D 34) is enige tijd geleden besloten twee extra monsters op hun diatomeeëninhoud te onderzoeken. Het betreft de monsters: S4059 VNR (genoemd in §3.3 en §5.1 van het evaluatierapport) en S2020/ S2091/ S2025 VNR3735 (§6.1.4 en §3.4, idem). Het eerste monster betreft de afdekkende kleilaag in WP3, het tweede monster de oostelijke 'oeverzone' van restgeul (WP2). Toentertijd is besloten dat er voor de micromorfologie en de diatomeeën gezamenlijk zou worden bemonsterd. Om onbekende redenen is dat niet gebeurd. Om de uitkomsten van beide disciplines te kunnen vergelijken is het verstandig om het niveau dat voor micromorfologie is bemonsterd ook op haar diatomeeëninhoud te onderzoeken. Daarom is na telling van de beide monster besloten om bij VNR3735 een extra monster te tellen Monster S 4059, 0.02 m onder de top van de pollenbak. In het monster is veel gebroken en vergruisd diatomeeënmateriaal aangetroffen. Het betreft kustallochtone en estuariene soorten. De sterk gecorrodeerde diatomeeën zijn mogelijk al diverse malen verplaatst en opnieuw gesedimenteerd. Daarnaast zijn van enkele soorten dubbele en hele schalen aangetroffen. Het betreft Achnanthes hungarica, Gomphonema parvulum, Hantzschia amphioxys, Navicula cincta var. heufleri, Navicula cryptocephala var. terrestris, Niitzschia modesta, Nitzschia palea. Ook is Surirella ovata gevonden. Afgezien van beide eerstgenoemde soorten, van het hiervoor opgesomde rijtje, betreft het aerofiele diatomeeën. Aërofiele kiezelwieren leven in milieus waar geen of nauwelijks sedimentatie plaats vindt. Meestal is er vegetatie aanwezig. Over de aërofiele soort Surirella ovata vermeldt Lund (1945): “common soil diatom, especially on well cultivated soils”. De aanwezigheid ervan zou dus op bewerking van de grond duiden. Uitzonderlijk is de aanwezigheid van Achnanthes hungarica en Gomphonema parvulu. Beide soorten zijn aquatische, epiphytische soorten. Ze leven vastgehecht aan hogere waterplanten. Achnanthes hungarica wordt door Krammer & Lange-Bertalot (2004) in verband gebracht met het voorkomen van eendenkroos. Onbekend is of dit kiezelwier op de blaadjes of vastgehecht aan de dunne worteltjes van het eendenkroos leeft. In het eerste geval een levenswijze vergelijkbaar met de aërofiele soorten. Het milieu van eendenkroos is nogal uitzonderlijk. Weeda (1994) vermeldt hierover onder andere het volgende: Zijn huidige uitbreiding in zoetwatergebieden is toe te schrijven aan watervervuiling, niet alleen door zware bemesting maar ook door het inlaten van Rijnwater in grote delen van het land. Voor het ontrekken van nutriënten uit het water zorgen de worteltjes. Het eendenkroos drijft op het water. Als het een aaneengesloten dek vormt raakt het water eronder zuurstofloos. Het lijkt er dus op dat het water ter plekke niet al te schoon was. Hoe deze diatomeeënsoort, samen met het (drijvende) eendenkroos, is gesedimenteerd en bewaard bleef valt aan de hand van dit eenmalige voorkomen niet uit te maken. Het kan samenhangen met een hogere waterstand in de nazomer of het najaar. Het water kan ‘schoon’ zijn gemaakt. Het kan ook verband houden met landbouw en bemesting. Nog heden ten dage worden i.v.m. de bodemvruchtbaarheid waterbodems van sloten vaarten, natuurlijke waterlopen , etc. over het land verspreid. En de aanwezigheid van een kiezelwier dat op eendenkroos leeft bewijst dat er een waterbodem aanwezig was. Monsters VNR3735, 0.15 en 0.40 m onder de top van de pollenbak. De monsters zijn diatomeeënhoudend. Het materiaal is slecht geconserveerd. De meerderheid van de diatomeeënschaaltjes is gebroken. Qua samenstelling verschillen beide monsters onderling weinig. Het monster van 0.40 m is armer dan het monster van 0.15 m. De diatomeeën zijn nog sterker gecorrodeerd. Fragmenten en brokstukken van kustallochtonen en estuariene soorten hebben de overhand. Het materiaal is verscheidene malen verplaatst en steeds weer opnieuw afgezet.

Enkele aerofiele soorten komen voor, zoals Navicula cincta var. heufleri, Nitzschia modesta en een gebroken schaaltje van Surirella ovata. Het afzettingsmilieu lijkt op dat van het monster van 4059. Echter de soort die op eendenkroos leeft ontbreekt. Hoewel het maar twee monsters betreft leveren de diatomeeën van VNR 3735 geen directe aanwijzingen voor oplossing van kiezel door bodemprocessen. Lagen die rijker zijn aan organisch materiaal hoeven niet noodzakelijkerwijs met bodemontwikkeling van doen te hebben. Bij de reeds gememoreerde waterbodem hoopt het organische materiaal zich op omdat de afbraak door zuurstoftekort wordt vertraagd. Iets vergelijkbaars speelt bij vegetatiehorizonten (laklagen). Samenvatting Naast vertraagde afbraak van organisch materiaal zorgt regelmatige sedimentatie van klei ervoor dat in de geologische opbouw de bijzondere milieuomstandigheden bij Forum Hadrani bewaard blijven. Dat de aanwezigheid van de mens voor vervuiling zorgt bewijst de aanwezigheid van Achnanthes hungarica. Van regelmatige verversing van water door eb-/vloedwerking is geen sprake. Onder bijzondere omstandigheden vindt sedimentatie plaats. Literatuur Krammer, K. & H. Lange-Bertalot, 2004. Bacillariophyceae. 4. Teil: Achnanthaceae. In: Süsswasserflora von Mitteleuropa. Spektrum Akademischer Verlag, Gustav Fischer. Lund, J.W.G. 1945. Observations an soil algae. I. The ecology, size and taxonomy of British soil algae. The New Phytologist, Vol. 44, No. 2 Weeda, E., 1995. Nederlandse oecologische flora: Wilde planten en hun relaties 5. IVN

Bijlagen 3.3.3 Dendrochronologie RING Intern Rapport nummer: 2007082 RING Intern Rapport nummer: 2008057 RING Intern Rapport nummer: 2009062 RING Intern Rapport nummer: 2010029

1/3

Aan: Dhr. C. W. Koot

AAC/Projectenbureau Turfdraagsterpad 9 1012 XT Amsterdam

Uitslag dateringsonderzoek RING Intern Rapport nummer: 2007082 Datum: 13 december 2007 Geachte heer Koot, Wij onderzochten voor u 1 eikenmonster (Quercus sp.) afkomstig uit Voorburg, Forum Adriani (geen offerte). De volgende datering is het resultaat (zie met name de derde kolom):

Vondstnr. / Spoor Houtsoort RINGs Dendrocode

Periode waarin/ waarna de boom is

omgehakt

Zekerheid van de datering

(probability)

Gebruikte Referentie-chronologie

658 / 53 eik VFH00010 211 AD ±5 >99,99% DECENT01

Het hout is waarschijnlijk afkomstig uit West-Duitsland. Aanvullende informatie over de laboratoriumresultaten, de gebruikte statistiek en/of de gebruikte referentiekalenders, vindt u in de bijlagen.

RING Intern Rapport nummer: Laboratoriumnummer, verwijzing naar de analyse. Zekerheid van de datering: De kans dat de gevonden match met de referentiechronologie niet op toeval berust.

Deze waarde is gebaseerd op de ‘Gleichlaufigkeit’ tussen de twee vergeleken reeksen, ook wel %PV genoemd (percentage of parallel variation; Jansma 1995).

Verantwoording van de dateringen: Dendrochronologische dateringen door RING zijn gebaseerd op een combinatie van

waarnemingen: (a) vergelijking en relatieve datering (ten opzichte van elkaar) van de jaarringpatronen binnen een vindplaats/bouwfase; (b) vergelijking van deze jaarringpatronen met meerdere absoluut gedateerde referentiekalenders. Deze vergelijkingen zijn statistisch onderbouwd en worden visueel gecontroleerd. Wanneer observaties elkaar ondersteunen en bevestigen, wordt de datering geaccepteerd als zijnde correct.

. Stichting RING, p/a RACM Postbus 1600, 3800 BP Amersfoort; 0334217545; [email protected]; www.archis.nl/ringnieuw

2/3

Bijlage 1, RINGrapport 2007082, Voorburg, Forum Hadriani: Statistische resultaten van het dendrochronologisch onderzoek Tabel 1. Statistische resultaten van het monster.

Vondstnr. / Spoor

Houtsoort RINGs Dendrocode n Kern Spint WK

1e jaar

ne jaar Kapdatum* t %PV p Kalender

658 / 53 eik VFH00010 256 >10 21+1 7±5 -52 204 211 AD ±5 10,0 68,1 0,0001 DECENT01

*Kapdatum geschat volgens Jansma, E. 2007.

Bijlage 2, RINGrapport 2007082, Voorburg, Forum Hadriani: Afbeldingen van de gedateerde meetreeksen

Figuur 1. Gedateerde meetreeks in groen: VFH00010 (de gestippelde lijn geeft de spintringen weer); in blauw referentiechronologie (DECENT01); y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied laat de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle overeenkomst) zien.

Bijlage 3. RINGrapport 2007082, Voorburg, Forum Hadriani: Toelichting op de resultaten

Houtsoort = het hout wordt door ons enkel gedetermineerd ten behoeve van de datering. Alleen de genus, bijv. den

(Pinus), wordt bepaald. Verdere soortbepaling, zoals bijv. grove den (Pinus sylvestris), blijft in principe achterwege, tenzij de soort voor-de-handliggend is. Abies alba (Zilverspar) bijvoorbeeld, is de enige soort Abies die hier wordt toegepast.

Kern = (geschatte afstand tot) de eerstgevormde (oudste) jaarring in de stam. Spint = aantal gemeten ringen spinthout. Eik heeft een gemiddeld aantal spintringen van 16 ± 5 bij een boom tot 100 jaar oud, 20 ± 6 bij een boom van 100 tot 200 jaar oud, en 26 ± 8 bij een boom ouder dan 200 jaar

(Hollstein, 1980). Er is een nieuwe, bijgestelde spinthoutberekening voor archeologisch/historisch constructiehout dat dateert met Nederlandse en Duitse chronologieën (Jansma 2007, in voorber.). Bij eikenhout uit het Baltische gebied is het gemiddelde aantal spintringen iets lager dan in West Europa, 15 (+9/-6) (Wazny, 1990). Grove den, (Pinus sylvestris) heeft weliswaar ook duidelijk zichtbaar spinthout, maar doordat het aantal spinthoutringen onregelmatig is, is een schatting van de velddatum niet mogelijk. Fijnspar, (Picea abies) heeft geen spinthout. Uiteraard geeft een aanwezige wankant wel de precieze kapdatum van de boom.

Wankant = het geschatte aantal jaarringen tot de wankant, d.w.z. tot de laatstgevormde jaarring (direct onder de bast), nodig voor een absolute datering van de veldatum.

Veldatum = de datum waarop de boom geveld is. Als er wankant aanwezig is, is er een absolute datering mogelijk. Als er spintringen aanwezig zijn, of zelfs alleen spintgrens, wordt de veldatum berekend door het aantal ontbrekende spintringen te berekenen. Als er bij een eik van 100 tot 200 jaar oud b.v. 4 spintringen gemeten zijn, is het geschatte aantal ontbrekende spintringen dus 16 ± 6. Dit getal wordt bij de datering

opgeteld. Als er geen spintringen meer op het monster aanwezig zijn, is het onbekend hoeveel kernhoutringen er nog ontbreken . De veldatum ligt dan een onbekend aantal jaren ná de datering van de laatste (jongste) ring + de schatting van het ontbrekende aantal spinthoutringen. Bij een boom, die 100 tot 200 jaar oud is, is de veldatum dus xxxx AD + 20 (± 6) + X.


3/3

n = totaal aantal jaarringen in het houtmonster. x = geschat aantal missende ringen (kernhout en/of spinthout) tot de wankant. %PV = “Gleichlaufigkeit” (Duitse term) of “Percentage of Parallel Variation” (Engelse term); het percentage van de ringen in het onderzochte jaarringpatroon die aan de referentiechronologie identieke toe- en afnames van de breedte vertonen op de door de datering van het patroon aangegeven positie t.a.v. de referentiechronologie. De significantie van dit percentage is een functie van de lengte in jaren van het onderzochte jaarringpatroon en de referentie chronologie. t = De waarde die resulteert uit een Students t-test op de kruiscorrelatie die behoort bij de beste “match” tussen het onderzochte jaarringpatroon en de referentiechronologie. P = De kans (uitgedrukt als een fractie van 1) dat de gevonden waarde voor %PV per toeval optreedt, dus niet op een datering duidt. Bijlage 4. RINGrapport 2007082, Voorburg, Forum Hadriani: Gebruikte referentiechronologiën DECENT01 West-Duitsland (Hollstein 1980). Bijlage 5. RINGrapport 2007082, Voorburg, Forum Hadriani: Literatuur Hollstein, E., 1980. Mitteleuropäische Eichenchronologie. Verlag Phillipp von Zabern, Mainz am Rhein. Jansma, E., 1995. Rememberings, The development and application of local and regional tree-ring chronologies of oak for

the purposes of archaeological and historical research in the Netherlands. Diss. UvA (Nederlandse Archeologische Rapporten 19), 150 pp.

Jansma, E., 2007: Datering, herkomst en bouwvolgorde van De Meern 4. In: T. de Groot & J.-M.A.W. Morel (red.), 2007:

Het schip uit de Romeinse tijd De Meern 4 nabij boerderij de Balije, Leidsche Rijn, gemeente Utrecht. Waardestellend onderzoek naar de kwaliteit van het schip en het conserverend vermogen van het bodemmilieu. RACM (in voorbereiding)

Wazny, T., 1990. Aufbau und Anwendung der Dendrochronologie fuer Eichenholz in Polen. Dissertatie Universiteit van

Hamburg.

1/8

Aan: Dhr. C. W. Koot

AAC/Projectenbureau Turfdraagsterpad 9 1012 XT Amsterdam

Uitslag dateringsonderzoek RING Intern Rapport nummer: 2008057 Datum: 16 september 2009 Geachte heer Koot, Wij onderzochten voor u 30 eikenmonsters (Quercus sp.) afkomstig van Voorburg, Forum Hadriani (geen offerte). De volgende dateringen zijn het resultaat (zie met name de derde kolom):

Tabel 1. Uitslag dendrochronologisch onderzoek

Objectcode / omschrijving

RINGs Dendrocode


omgehakt


(probability) Referentiekalender

2284-6518 / paal VFH00021 ná 158 n. Chr. >99,9% NLBRUG01

2194-6480 / paal VFH00031 ná 148 n. Chr. >99,5% NLVEEN06

2292-6576 / paal VFH00041 ná 32 n. Chr. >99,99% EUDLIM01

2264-6478 / paal VFH00050 ná 154 n. Chr. >99,99% DESUDE02V

2301-6510 / paal VFH00061 168 n. Chr.± 8 >99,8% NLBRUG01

368-5914 / paal VFH00070 135 n. Chr.± 6 >99,99% DECENT01V

2304-6460 / paal VFH00090 ná 94 n. Chr. >99,99% DERHMA01

2288-6461 / paal VFH00100 159 n. Chr.± 8 >99,95% DESUDE02V

2258-6316 / paal VFH00110 151 n. Chr.± 7 >99,99% NLVLAA01


362-6431 / paal VFH00130 ná 131 n. Chr. >99,99% EUDLIM01



2101-3798 / paal VFH00160 158 n. Chr.± 4 >99,9% NLROMR01


2104-3371 / paal VFH00230 ná 130 n. Chr. >99,99% DECENT01V



2/8

2296-6476 / paal VFH00340 ná -42 v. Chr. >99,98% DESAMO03


3612-6432 / - VFH00360 ná 197 n. Chr. >99,99% DERHMA01








2254-6479 / paal VFH00461 ná 168 n. Chr. >99,95% NLVLAA01


Tabel 2. Monsters die wel geschikt zijn voor dendrochronologisch onderzoek, maar niet inbegrepen in het rapport van Niels, omdat zij te moeilijk te analyseren waren.

Tabel 3. Resterende monsters die niet onderzocht zijn.

RINGs Dendrocode Werkput / vlak / spoor / vondstnummer

VFH00080 2 / 3 / 2297 / 6516

VFH00170 2 / 2 / 2287 / 6457

VFH00180 2 / 3 / 2286 / 6515

VFH00190 2 / - / 2079 / 3768 dupl.

VFH00200 2 / 3 / 2134 / 6314

VFH00210 3 / 3 / 2257 / 6318

VFH00240 2 / 3 / 2262 / 6317

VFH00260 2E / 2A / 2193 / 6435

VFH00280 2 / 2 / 2281 / 6426

VFH00290 2 / - / 2280 / 6427

VFH00300 2 / 3 / 2285 / 6514

VFH00310 2 / 3 / 2151 / 6312

VFH00320 2 / 3 / 2096 / 3799 dupl.

VFH00330 2 / 2 / 2291 / 6459

VFH00370 2 / 3 / 2095 / 3370 dupl.

VFH00390 2 /3 / 2147 / 6536

VFH00480 2 / 3 / 2268 / 6309

Werkput / vlak / spoor / vondstnummer

2 / 3 / 2272 / 6305

2 / 3 / 2275 / 6302

2 / 3 / 2269 / 6308

2 / 3 / 2259 / 6315

3/8

Zie voor verdere informatie de eindscriptie van Niels van Helmond uit 2008: Forum Hadriani: A dendrochronological study to determine the age and origin of wood from a Roman quay and landing stage (ongepubliceerd Eindscriptie Utrecht Universiteit). Aanvullende informatie over de laboratoriumresultaten, de gebruikte statistiek en/of de gebruikte referentiekalenders, vindt u in de bijlagen.





2 / 3 / 2276 / 6301

1 / 6 / 53 / 6439

2 / - / 2329 / 6475

2 / 3 / 2273 / 6304

2E / 2A / 2244 / 6477

2 / 3 / 2299 / 6509

1 / 6 / 52 / 6933


4/8

RING-rapport 2008057, Voorburg, Forum Hadriani Bijlage 1. Statistische resultaten van het dendrochronologisch onderzoek Tabel 1. Statistische resultaten van de monsters.

Objectcode / omschrijving

RINGs Dendrocode n Kern Spint Wankant

1e jaar


2284-6518 / paal VFH00021 98 >30 - >13 48 145 ná 158 n. Chr. 4,88 68,1 0,001 NLBRUG01

2194-6480 / paal VFH00031 102 >30 - >13 34 135 ná 148 n. Chr. 4,46 66,2 0,005 NLVEEN06

2292-6576 / paal VFH00041 124 ca. 10 - >13 -105 19 ná 32 n. Chr. 7,16 71,8 0,0001 EUDLIM01

2264-6478 / paal VFH00050 146 +1 - >12 -4 142 ná 154 n. Chr. 6,76 70,2 0,0001 DESUDE02V

2301-6510 / paal VFH00061 150 >20 3 19±8 -1 149 168 n. Chr.± 8 5,08 61,1 0,02 NLBRUG01

368-5914 / paal VFH00070 222 +1 18 7±6 -94 128 135 n. Chr.± 6 8,66 68,9 0,0001 DECENT01V

2304-6460 / paal VFH00090 133 +1 - >13 -52 81 ná 94 n. Chr. 7,59 72,2 0,0001 DERHMA01

2288-6461 / paal VFH00100 175 +1 14 9±8 -25 150 159 n. Chr.± 8 5,90 63,7 0,0005 DESUDE02V

2258-6316 / paal VFH00110 145 +2 8 12±7 -6 139 151 n. Chr.± 7 7,04 69,3 0,0001 NLVLAA01


362-6431 / paal VFH00130 186 ca. 10 - >14 -69 117 ná 131 n. Chr. 11,0 77,4 0,0001 EUDLIM01


373-5913 / paal VFH00150 180 +2 - >14 -82 98 ná 112 n. Chr. 8,70 70,3 0,0001 DERHMA01

2101-3798 / paal VFH00160 144 ca. 3 17 5±4 10 153 158 n. Chr.± 4 4,46 64,2 0,001 NLROMR01


2104-3371 / paal VFH00230 220 ca. 3 - >15 -105 115 ná 130 n. Chr. 9,13 73 0,0001 DECENT01V


2271-6306 / paal VFH00270 292 +1 - >17 -106 186 ná 205 n. Chr. 12,7 70 0,0001 DECENT01V

2296-6476 / paal VFH00340 69 ca. 10 - >11 -121 -53 ná -42 v. Chr. 7,35 73,9 0,0002 DESAMO03

400-6555 / paal VFH00350 107 ca. 3 - >12 -72 35 ná 47 n. Chr. 8,28 75,7 0,0001 DECENT01V

3612-6432 / - VFH00360 266 ca. 3 - >16 -85 181 ná 197 n. Chr. 11,5 70,6 0,0001 DERHMA01

371-5932 / paal VFH00380 118 >30 - >13 12 129 ná 142 n. Chr. 6,50 64,8 0,005 DESUDE02V

2265-6311 / paal VFH00400 146 ca. 3 - >13 -27 119 ná 132 n. Chr. 5,94 69,5 0,0001 DESUDE02V

54-6459 / paal VFH00410 273 ca. 3 - >17 -95 178 ná 195 n. Chr. 13,5 74,7 0,0001 DECENT01V

2150-6313 / paal VFH00420 167 +1 - >14 -37 130 ná 144 n. Chr. 8,47 65,9 0,0001 DESUDE02V

2274-6303 / paal VFH00430 238 +1 - >16 -57 181 ná 197 n. Chr. 5,70 60,1 0,005 DECENT01V


2242-6436 / paal VFH00450 144 ca. 3 - >13 -40 104 ná 117 n. Chr. 5,89 63,8 0,001 DESUDE02V

2254-6479 / paal VFH00461 162 ca. 10 - >16 -10 152 ná 168 n. Chr. 6,38 64,5 0,0005 NLVLAA01

363-6430 / paal VFH00470 240 ca. 10 - >16 -113 127 ná 143 n. Chr. 8,90 65,6 0,0001 DERHMA01 *Kapdatum geschat volgens Jansma, E. 2007.


5/8

RING-rapport 2008057, Voorburg, Forum Hadriani Bijlage 2. Afbeeldingen van de monsters Voor afbeeldingen zie de eindscriptie van Niels van Helmond uit 2008: Forum Hadriani: A dendrochronological study to determine the age and origin of wood from a Roman quay and landing stage (ongepubliceerd Eindscriptie Utrecht Universiteit).


6/8

RING-rapport 2008057, Voorburg, Forum Hadriani Bijlage 3. Toelichting op de resultaten van de dendrochronologische analyse Houtsoort = Het hout wordt door ons enkel gedetermineerd ten behoeve van de datering. Alleen de genus, bijv. Den

(Pinus), wordt bepaald. Verdere soortbepaling, zoals bijv. grove den (Pinus sylvestris), blijft in principe achterwege, tenzij deze eenvoudig vastgesteld kan worden. Een uitzondering hierop is Abies alba (Zilverspar), de enige soort Abies die in het verleden in Nederland is toegepast.

Kern = (Geschatte afstand tot) de eerstgevormde (oudste) jaarring in de stam. Spint = Aantal gemeten ringen spinthout. Volgens Hollstein (1980) heeft eik een gemiddeld aantal spintringen van 16 ± 5 bij een boom tot 100 jaar oud, 20 ± 6 bij een boom van 100 tot 200 jaar oud, en 26 ± 8 bij een boom ouder dan 200 jaar. Wij gebruiken een nieuwe, bijgestelde spinthoutberekening voor archeologisch/ historisch constructiehout dat dateert met Nederlandse en Duitse chronologieën (Jansma 2007). Bij eikenhout uit het Baltische gebied is het gemiddelde aantal spintringen iets lager dan in West Europa, 15 (+9/-6) (Wazny, 1990). Grove den, (Pinus sylvestris) heeft weliswaar ook duidelijk zichtbaar spinthout, maar doordat het aantal spinthoutringen onregelmatig is, is een schatting van de velddatum niet mogelijk. Fijnspar, (Picea abies) heeft geen spinthout. Uiteraard geeft een aanwezige wankant wel de precieze kapdatum van de boom.

Wankant = Het geschatte aantal jaarringen tot de wankant, d.w.z. tot de laatstgevormde jaarring (direct onder de

bast), nodig voor een absolute datering van de veldatum.

Veldatum = De datum waarop de boom geveld is. Als er wankant aanwezig is, is er een absolute datering mogelijk. Als er spintringen aanwezig zijn, of zelfs alleen spintgrens, wordt de veldatum berekend door het aantal ontbrekende spintringen te berekenen. Als er bij een eik van 100 tot 200 jaar oud b.v. 4 spintringen gemeten zijn, is het geschatte aantal ontbrekende spintringen dus 16 ± 6. Dit getal wordt bij de datering


n = Totaal aantal jaarringen in het houtmonster. x = Geschat aantal missende ringen (kernhout en/of spinthout) tot de wankant. %PV = “Gleichlaufigkeit” (Duitse term) of “Percentage of Parallel Variation” (Engelse term); het percentage van de ringen in het onderzochte jaarringpatroon die aan de referentiechronologie identieke toe- en afnames van de breedte vertonen op de door de datering van het patroon aangegeven positie t.a.v. de referentiechronologie. De significantie van dit percentage is een functie van de lengte in jaren van het onderzochte jaarringpatroon en de referentie chronologie. t = De waarde die resulteert uit een Students t-test op de kruiscorrelatie die behoort bij de beste “match” tussen het onderzochte jaarringpatroon en de referentiechronologie. P = De kans (uitgedrukt als een fractie van 1) dat de gevonden waarde voor %PV per toeval optreedt, dus niet op een datering duidt.


7/8

RING-rapport 2008057, Voorburg, Forum Hadriani Bijlage 4. Gebruikte referentiechronologieën DECENT01V West Germany, average of others, including DERHMA01 and DESAMO03 (Hollstein, 1980). DEOFRI01V East Friesland (Germany) (Leuschner, unpublished). DERHMA01 Germany; catchment basis of the rivers Rhine and Main (Hollstein, 1980). DESAMO03 Germany, catchment basins of the rivers Saar and Mosel (Hollstein, 1980). DESUDE01V South Germany (Becker, 1995). EUDLIM01 Wood used in Limburg and central/southern part of Germany (EU Contractnr.

ENV4-CT95-0127). NLBRUG01 Brugge and surrounding area (RING data). NLROMR1 Central Netherlands, combination of bog oaks and archaeology (Jansma 1995). NLVEEN05 Bog oaks from Abcoude, Weesp, Diemen and Vinkeveen (NL) (Jansma 1995, RING data). NLVEEN06 Bog areas in the Netherlands (Visser, 2005). NLVLAA01 Netherlands and Flanders (Jansma & Hanraets 2004).


8/8

RING-rapport 2008057, Voorburg, Forum Hadriani Bijlage 5. Literatuur Hollstein, E., 1980: Mitteleuropäische Eichenchronologie, Mainz. Jansma, E., 1995: RemembeRINGs. The development and Application of Local and Regional Tree-Ring Chronologies of Oak for the Purposes of Archaeological and HistoricalResearch in the Netherlands. Nederlandse Archeologische Rapporten 19 (dissertation), Amersfoort. Visser, R.M., 2005: Houtvoorziening in het gebied van de Nedergermaanse Limes. Een historisch en dendrochronologisch perspectief op Romeinse import en/of export van hout, (thesis Vrije Universiteit), Amsterdam. Jansma, E., & E. Hanreats 2004: Dating Flanders. Towards a Flemish tree-ring chronology of oak, in: E. Jansma, A. Brauning, H. Gärtner & G. Schleser (eds.), Tree-rings in archaeology, climatology and ecology (TRACE) 2, Proceedings of the Dendrosymposium 2003, Jülich (Schriften des,Forschungszentrum Jülich, Reihe Umwelt 44), 131-138. Helmond, N. van, 2008: Forum Hadriani: A dendrochronological study to determine the age and origin of wood from a Roman quay and landing stage (ongepubliceerd eindscriptie Utrecht Universiteit).

1/9

Aan: Dr. Ir. M. Driessen

AAC/Projectenbureau Turfdraagsterpad 9 – BG1 1012 XT Amsterdam

Uitslag dateringsonderzoek RING Intern Rapport nummer: 2009062 gecorrigeerd Datum: 28 juni 2010

Dit rapport vervangt het RING Intern Rapport nummer 2009062, met datum 7 augustus 2009 Geachte heer Driessen, Wij onderzochten voor u 10 houtmonster afkomstig uit Voorburg, Forum Hadriani (offerte 02009032). Uit het vooronderzoek blijkt dat twee monsters niet geschikt zijn voor dendrochronologisch onderzoek (zie tabel 1). Één monster beschikt over onvoldoende jaarringen, terwijl het andere monster van elzenhout (Alnus sp.) is. Deze houtsoort is niet geschikt voor dendrochronologisch onderzoek. Tabel 1. Uitslag vooronderzoek

Spoor / vondstnummer / omschrijving Houtsoort n Kern Spint Wankant

sp4108 / vn2183 / duig uit ton waterput Els (Alnus sp.) 82 - n.v.t. -

sp4042 / vn2596 / onderdeel uit waterput Eik (Quercus sp.) 23 - - -

Het dendrochronologische onderzoek op de andere monsters leverde het volgende resultaat op (zie met name de vijfde kolom van tabel 2): Tabel 2. Uitslag dendrochronologisch onderzoek

Werkput / vlak / spoor / vondstnummer / omschrijving Houtsoort

RINGs Dendrocode

Datering van de laatste

gemeten ring


(probability)

Periode waarin/ waarna de boom

is omgehakt


1 / 6 / 52 / 6933 / kadepaal Eik (Quercus sp.)

VFH00490 198 n.Chr. 212 n.Chr. ±13 >99,99% DECENT01

2/9

2E / 2A / 2244 / 6477 / kadepaal van oostkade

Eik (Quercus sp.)

VFH00500 132 n.Chr. na 146 n.Chr. >99,99% NLVLAA01

2 / 3 / 2299 / 6509 / steunkadepaal van middenkade

Eik (Quercus sp.)

VFH00510 84 n.Chr. na 98 n.Chr. >99,99% DECENT01

1 / - / 364 / 5481 / steunplank kade Eik (Quercus sp.)

VFH00520 - - - -

- / - / 4042 / 2564 / onderdeel waterput

Eik (Quercus sp.)


2 / 3 / 2269 / 6308 / kadepaal westkade

Eik (Quercus sp.)

VFH00540 193 n.Chr. 207 n.Chr. ±13 >99,99% DECENT01


Eik (Quercus sp.)



Eik (Quercus sp.)


De monsters met vondstnummers 6304 en 6305 (meetreeksen VFH00550 en VFH00560 respectievelijk) zijn afkomstig uit dezelfde boom (zie bijlage 1, tabel 2 en bijlage 2, afbeelding 7). Het monster 6304 komt uit een lagere plek uit de boomstam dan het monster 6305. Middeling van deze meetreeksen geeft een uitstekend overeenkomst met de referentiekalender DECENT01 (zie bijlage 1, tabel 3 en bijlage 2, afbeelding 8). De monsters die gedateerd zijn met de referentiekalender DENCENT01 zijn waarschijnlijk afkomstig uit het westen van Duitsland. De herkomst van de monsters die gedateerd zijn met de referentiekalender NLVLAA01 kan niet precies bepaald worden (ze kunnen uit Nederland of omringende gebieden afkomstig zijn). Middeling van alle gedateerde meetreeksen (met uitzondering van de meetreeks VFH00500), toont een uitstekend overeenkomst met de referentiekalender DECENT01 (zie bijlage 1, tabel 3 en bijlage 2, afbeelding 9). Helaas was het onmogelijk om het vondstnummer 5481 te dateren. Aanvullende informatie over de laboratoriumresultaten, de gebruikte statistiek en/of de gebruikte referentiekalenders, vindt u in de bijlagen.





n: Totaal aantal jaarringen in het houtmonster. Kern: (geschatte afstand tot) de eerstgevormde (oudste) jaarring in de stam.

Spint: Aantal gemeten ringen spinthout.

3/9

Wankant: Het geschatte aantal jaarringen tot de wankant, d.w.z. tot de laatstgevormde jaarring (direct onder de bast), nodig voor een absolute datering van de veldatum.

Stichting RING, p/a Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed; Postbus 1600, 3800 BP Amersfoort; 0334217545; [email protected]

3/9

RING-rapport 2009062, Voorburg, Forum Hadriani (gecorrigeerd) Bijlage 1. Statistische resultaten van het dendrochronologisch onderzoek Tabel 1. Statistische resultaten van het monster. Werkput / vlak / spoor /

vondstnummer / omschrijving

RINGs Dendrocode n Kern Spint Wankant

1e jaar


1 / 6 / 52 / 6933 / kadepaal

VFH00490 261 +1 15 14±13 -63 198 212 n.Chr. ±13 8,77 69,9 0,0001 DECENT01

2E / 2A / 2244 / 6477 / kadepaal van oostkade

VFH00500 135 ca.20 - >14 -3 132 na 146 n.Chr. 6,66 70,0 0,0001 NLVLAA01

2 / 3 / 2299 / 6509 / steunkadepaal van

middenkade

VFH00510 197 ca.10 - >14 -113 84 na 98 n.Chr. 9,04 67,0 0,0001 DECENT01

1 / - / 364 / 5481 / steunplank kade

VFH00520 68 +? - - - - - - - - -

- / - / 4042 / 2564 / onderdeel waterput (duig)

VFH00531 126 +? - >12 -18 108 na 120 n.Chr. 5,8 63,9 0,005 DECENT01


VFH00540 239 ca.15 14 14±13 -46 193 207 n.Chr. ±13 9,12 70,5 0,0001 DECENT01


VFH00550 259 +1 - >24 -93 166 na 190 n.Chr. 11,1 69,5 0,0001 DECENT01


VFH00560 245 +1 - >15 -70 175 na 190 n.Chr. 10,7 69,0 0,0001 DECENT01


Tabel 2. Relevant statistische resultaten tussen meetreeksen

Meetreeks Reference Ol Gl %PV THO

VFH00560 238 64,9 0,0001 6,54 VFH00490

VFH00550 229 62,7 0,0002 5,94

VFH00531 102 66,7 0,005 3,46 VFH00510

VFH00550 177 64,7 0,0002 4,77

VFH00531 VFH00510 102 66,7 0,005 3,46

VFH00550 212 61,1 0,005 6,06 VFH00540

VFH00560 221 64,3 0,0001 5,76

VFH00560 236 73,1 0,0001 13,9

VFH00540 212 61,1 0,005 6,06

VFH00490 229 62,7 0,0002 5,94 VFH00550

VFH00510 177 64,7 0,0002 4,77

VFH00550 236 73,1 0,0001 13,9

VFH00490 238 64,9 0,0001 6,54 VFH00560

VFH00540 221 64,3 0,0001 5,76

Tabel 3. Gemiddelde curve

Meetreeksen RINGcode

gemiddelde curve n 1e jaar ne jaar t %PV p Kalender

VFH00550 VFH00560

VFH55_56T 268 -93 175 12,6 71,8 0,0001 DECENT01

VFH00490 VFH00510 VFH00531 VFH00540

VFH55_56T

VFH5MMMM 311 -113 198 14,9 73,8 0,0001 DECENT01


4/9

RING-rapport 2009062, Voorburg, Forum Hadriani (gecorrigeerd) Bijlage 2. Afbeeldingen van de gedateerde meetreeksen `

Afbeelding 1. Tijdspanne van de gedateerde monsters. Deze zijn gesorteerd op de laatst gemeten jaarring. De schatting van de veldatum is niet weergegeven op deze afbeelding. Het grijze gestippelde gebied geeft de spintringen weer en de zwarte punt wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is. x-as: kalenderjaar.

Afbeelding 2. Groen: gedateerde meetreeks VFH00490 (de gestippelde lijn geeft de spintringen weer en de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentiechronologie DECENT01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 3. Groen: gedateerde meetreeks VFH00500; blauw: referentiechronologie NLVLAA01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 4. Groen: gedateerde meetreeks VFH00510; blauw: referentiechronologie DECENT01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).


5/9


Afbeelding 6. Groen: gedateerde meetreeks VFH00540 (de gestippelde lijn geeft de spintringen weer); blauw: referentiechronologie DECENT01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 7. Visuele synchronisatie tussen de gedateerde meetreeksen VFH00550 (oranje) en VFH00560 (grijs). Deze monsters zijn afkomstig uit dezelfde boom (het monster van de meetreeks VFH00560 is hoger in de boomstam afgezaagd dan het monster van de meetreeks VFH00550). De cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: jaarringnummer. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedtevariaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 8. Bruin: gedateerde gemiddelde curve VFH55_56T; blauw: referentiekalender DECENT01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedtevariaties (%PV) van beide patronen).


6/9

Afbeelding 9. Bruin: gedateerde gemiddelde curve VFH5MMMM; blauw: referentiekalender DECENT01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedtevariaties (%PV) van beide patronen).


7/9

RING-rapport 2009062, Voorburg, Forum Hadriani (gecorrigeerd) Bijlage 3. Toelichting op de resultaten van de dendrochronologische analyse Houtsoort = Het hout wordt door ons enkel gedetermineerd ten behoeve van de datering. Alleen de genus, bijv. Den









8/9

RING-rapport 2009062, Voorburg, Forum Hadriani (gecorrigeerd) Bijlage 4. Gebruikte referentiechronologieën DECENT01 West-Duitsland (Hollstein, 1980). NLVLAA01 Nederland en Vlaanderen (Jansma & Hanraets, 2004).


9/9

RING-rapport 2009062, Voorburg, Forum Hadriani (gecorrigeerd) Bijlage 5. Literatuur Hollstein, E., 1980. Mitteleuropäische Eichenchronologie. Verlag Phillipp von Zabern, Mainz am Rhein. Jansma, E., 1995. Rememberings, The development and application of local and regional tree-ring chronologies of oak for



Het schip uit de Romeinse tijd De Meern 4 nabij boerderij de Balije, Leidsche Rijn, gemeente Utrecht. Waardestellend onderzoek naar de kwaliteit van het schip en het conserverend vermogen van het bodemmilieu. RACM.

Jansma, E., & E. Hanreats 2004: Dating Flanders. Towards a Flemish tree-ring chronology of oak, in: E. Jansma, A. Brauning, H. Gärtner & G. Schleser (eds.), Tree-rings in archaeology, climatology and ecology (TRACE) 2, Proceedings of the Dendrosymposium 2003, Jülich (Schriften des Forschungszentrum Jülich, Reihe Umwelt 44), 131-138.


Hamburg.

1/15

Aan: Dr. Ir. M. Driessen

AAC/Projectenbureau Turfdraagsterpad 9 – BG1 1012 XT Amsterdam

Uitslag dateringsonderzoek RING Intern Rapport nummer: 2010029 Datum: 15 april 2010 Geachte heer Driessen, Wij onderzochten voor u 27 houtmonsters afkomstig uit Voorburg, Forum Hadriani (offerte 02010023). Vijf van deze monsters zijn van essenhout (Fraxinus excelsior) terwijl de andere 22 monsters eikenhout zijn (Quercus sp.). Uit het vooronderzoek blijkt dat drie monsters niet geschikt zijn voor dendrochronologisch onderzoek (zie tabel 1). Tabel 1. Uitslag vooronderzoek

Vondstnummer / Spoor / Omschrijving Houtsoort n Kern Spint Wankant

v 2552 / wp 3 / s 4144 / fundering standgreppel Es 18 +? n.v.t. WK?

v 2553 / wp 3 / s 4105 / fundering standgreppel Es 28 +? n.v.t. -

v 2602 / wp 3 / s 4105 / fundering standgreppel Es 27 +? n.v.t. -

Het dendrochronologische onderzoek op de andere monsters leverde het volgende resultaat op (zie met name de zevendede kolom van tabel 2): Tabel 2. Uitslag dendrochronologisch onderzoek

Spnr. Vnr. Houtsoort RINGs

Dendrocode

Datering van de laatste gemeten

ring


(probability)


omgehakt


2297 6516 Eik VFH080 157 n.Chr. >99,50% 161 n.Chr.±3 VFH110

2287 6457 Eik VFH170 112 n.Chr. >99,98% na 127 n.Chr. NLVLAA01

2286 6515 Eik VFH180 143 n.Chr. >99,98% na 157 n.Chr.±7 DESUDE02

2/15

2079 3768 Eik VFH190 139 n.Chr. >99,99% na 156 n.Chr NLVLAA01

2134 6314 Eik VFH201 154 n.Chr. >99,99% 160 n.Chr.±6 NLROMR02

2257 6318 Eik VFH210 - - - -

2262 6317 Eik VFH240 86 n.Chr. >99,50% na 99 n.Chr. DECENT01

- 6435 Eik VFH260 127 n.Chr. >99,98% na 140 n.Chr. NLRWEG01

2281 6426 Eik VFH280 - - - -

2280 6427 Eik VFH290 102 n.Chr. >99,99% na 114 n.Chr. EUDLIM01

2285 6514 Eik VFH300 137 n.Chr. >99,90% 155 n.Chr.±5 VFH110

2151 6312 Eik VFH310 127 n.Chr. >99,99% 151 n.Chr.±8 NLVLAA01

2096 3799 Eik VFH321 130 n.Chr. >99,50% na 143 n.Chr. NLROMR01

2291 6454 Eik VFH330 156 n.Chr. >99,99% 160 n.Chr.±4 NLVLAA01

2095 3370 Eik VFH370 146 n.Chr. >99,90% na 159 n.Chr. NLVEEN05

2147 6536 Eik VFH390 132 n.Chr. >99,98% na 146 n.Chr. NLVEEN06

2268 6309 Eik VFH480 197 n.Chr. >99,99% 211 n.Chr.±14 DECENT01

2329 6475 Eik VFH570 204 n.Chr. >99,99% zomer 205 n.Chr. DECENT01

2259 6315 Eik VFH580 152 n.Chr. >99,99% 162 n.Chr.±7 DESUDE02

53 6439 Eik VFH590 200 n.Chr. >99,99% 213 n.Chr.±12 DECENT01

2276 6301 Eik VFH600 186 n.Chr. >99,99% na 202 n.Chr. DECENT01

2275 6302 Eik VFH610 169 n.Chr. >99,99% na 185 n.Chr. DERHMA01

4144 2509 Es VFH620 6 n.Chr. - zomer/winter 6 n.Chr. via VFH62_63M

4144 2591 Es VFH630 5 n.Chr. - zomer/winter 5 n.Chr. via VFH62_63M

De meetreeksen VFH080 en VFH300 zijn gedateerd met de meereeks VFH110 uit een eerder onderzoek (zie Van Helmond, 2008). De gedateerde eiken monsters kunnen gegroepeerd worden op basis van de herkomst van het hout (zie ook bijlage 1, tabel 3 en bijlage 2, afbeeldingen 22, 23 en 24):

• Hout afkomstig uit Midden/West-Duitsland (gemiddelde curve VFH6DECE): sp. 2262 vn. 6317 VFH240

sp. 2268 vn. 6309 VFH480

sp. 2329 vn. 6475 VFH570

sp. 53 vn. 6439 VFH590

sp. 2276 vn. 6301 VFH600

sp. 2275 vn. 6302 VFH610

• Hout afkomstig uit Zuid-Duitsland (gemiddelde curve VFH3DESU):

sp. 2286 vn. 6515 VFH180

sp. 2280 vn. 6427 VFH290

sp. 2259 vn. 6315 VFH580

3/15

• Hout waarschijnlijk afkomstig uit Nederland (gemiddelde curve VFH11NLV):

sp. 2297 vn. 6516 VFH080

sp. 2287 vn. 6457 VFH170

sp. 2079 vn. 3768 VFH190

sp. 2134 vn. 6314 VFH201

- vn. 6435 VFH260

sp. 2285 vn. 6514 VFH300

sp. 2151 vn. 6312 VFH310

sp. 2096 vn. 3799 VFH321

sp. 2291 vn. 6454 VFH330

sp. 2095 vn. 3370 VFH370

sp. 2147 vn. 6536 VFH390

De meetreeksen van de essen monsters zijn gemiddeld tot de curve VFH62_63M. Deze curve kon gedateerd worden met de eiken referentiekalenders NLVEEN05 en NLROMR01 (zie bijlage 1, tabel 3 en bijlage 2, afbeeldingen 26 en 27). Helaas was het onmogelijk om de vondstnummers 6318 en 6426 (meetreeksen VFH210 en VFH280 respectievelijk) te dateren. Aanvullende informatie over de laboratoriumresultaten, de gebruikte statistiek en/of de gebruikte referentiekalenders, vindt u in de bijlagen.





n: Totaal aantal jaarringen in het houtmonster. Kern: (geschatte afstand tot) de eerstgevormde (oudste) jaarring in de stam.

Spint: Aantal gemeten ringen spinthout. Wankant: Het geschatte aantal jaarringen tot de wankant, d.w.z. tot de laatstgevormde jaarring

(direct onder de bast), nodig voor een absolute datering van de veldatum.


4/15

RING-rapport 2010029, Voorburg, Forum Hadriani Bijlage 1. Statistische resultaten van het dendrochronologisch onderzoek Tabel 1. Statistische resultaten van de meetreeksen

RINGs Dendrocode Houtsoort Spnr. Vnr. n Kern Spint Wankant 1e jaar ne jaar Kapdatum* t %PV p Kalender

VFH00080 Eik 2297 6516 124 ca 20 20 4±3 34 157 161 n.Chr.±3 7,30 62,7 0,005 VFH110

VFH00170 Eik 2287 6457 159 + 0 >15 -47 112 na 127 n.Chr. 6,65 65,7 0,0002 NLVLAA01

VFH00180 Eik 2286 6515 150 + 6 14±7 -7 143 na 157 n.Chr.±7 7,69 65,7 0,0002 DESUDE02

VFH00190 Eik 2079 3768 185 + 0 >17 -46 139 na 156 n.Chr 5,02 66,5 0,0001 NLVLAA01

VFH00201 Eik 2134 6314 154 + 15 6±6 1 154 160 n.Chr.±6 6,06 67,5 0,0001 NLROMR02

VFH00210 Eik 2257 6318 57 + 0 - - - - - - - -

VFH00240 Eik 2262 6317 106 ca 25 0 >13 -20 86 na 99 n.Chr. 6,80 65,6 0,005 DECENT01

VFH00260 Eik - 6435 107 10 0 >13 21 127 na 140 n.Chr. 6,63 68,3 0,0002 NLRWEG01

VFH00280 Eik 2281 6426 150 + 0 - - - - - - - -

VFH00290 Eik 2280 6427 141 + 0 >12 -39 102 na 114 n.Chr. 8,09 67,7 0,0001 EUDLIM01

VFH00300 Eik 2285 6514 111 + 1 18±5 27 137 155 n.Chr.±5 6,83 65,8 0,001 VFH110

VFH00310 Eik 2151 6312 167 + sb 24±8 -40 127 151 n.Chr.±8 6,57 67,7 0,0001 NLVLAA01

VFH00321 Eik 2096 3799 112 + 0 >13 19 130 na 143 n.Chr. 5,08 65,2 0,005 NLROMR01

VFH00330 Eik 2291 6454 136 + 16 4±4 21 156 160 n.Chr.±4 6,20 72,4 0,0001 NLVLAA01

VFH00370 Eik 2095 3370 110 + 0 >13 37 146 na 159 n.Chr. 6,41 65,9 0,001 NLVEEN05

VFH00390 Eik 2147 6536 133 + 0 >14 -1 132 na 146 n.Chr. 6,54 67,3 0,0002 NLVEEN06

VFH00480 Eik 2268 6309 290 + 17 14±14 -93 197 211 n.Chr.±14 8,94 65,0 0,0001 DECENT01

VFH00570 Eik 2329 6475 309(1) + 27(1) 1WK -105 204 zomer 205 n.Chr.9,07 67,0 0,0001 DECENT01

VFH00580 Eik 2259 6315 144 + 9 10±7 9 152 162 n.Chr.±7 6,13 66,3 0,0001 DESUDE02

VFH00590 Eik 53 6439 266(1) + 17(1) 13±12 -66 200 213 n.Chr.±12 9,28 69,4 0,0001 DECENT01

VFH00600 Eik 2276 6301 294 - 0 >16 -108 186 na 202 n.Chr. 8,64 67,9 0,0001 DECENT01

VFH00610 Eik 2275 6302 285 + 0 >16 -116 169 na 185 n.Chr. 11,40 71,1 0,0001 DERHMA01

VFH00620 Es 4144 2509 87 + n.v.t. WK -81 6 Zomer/winter

6 n.Chr. - - - via VFH62_63M

VFH00630 Es 4144 2591 56 ca 20 n.v.t. WK -51 5 Zomer/winter

5 n.Chr. - - - via VFH62_63M


Tabel 2. Relevant statistische resultaten tussen eiken meetreeksen

Meetreeks Reference Ol %PV p THO

VFH080 VFH190 106 63,2 0,01 6,18

VFH310 152 71,4 0,0001 6,81 VFH170

VFH190 158 64,2 0,0005 5,81

VFH290 109 68,8 0,0002 6,27

VFH580 135 66,7 0,0002 5,25 VFH180

VFH590 150 62,3 0,005 5,01

VFH310 167 69,5 0,0001 5,8

VFH300 111 64,4 0,005 5,79

VFH330 119 64,7 0,005 5,11 VFH190

VFH260 107 70,6 0,0001 4,02

VFH260 107 63,1 0,01 4,42 VFH201

VFH370 110 69,5 0,0001 4,02

VFH570 106 67,9 0,0005 5,17 VFH240

VFH290 106 63,2 0,01 4,2

VFH260 VFH370 91 64,3 0,01 5,87

VFH290 VFH590 141 61,3 0,01 4,92

VFH300 VFH310 101 65,3 0,005 6,62


5/15

VFH330 107 69,6 0,0001 4,99 VFH310

VFH590 167 61,7 0,005 4,21

VFH330 VFH370 110 74,1 0,0001 7,56

VFH610 262 64,9 0,0001 9,95

VFH590 263 65,6 0,0001 8,08

VFH570 290 63,1 0,0001 7,13 VFH480

VFH600 279 60,9 0,0005 5,39

VFH590 266 64,7 0,0001 7,46

VFH600 291 62,0 0,0001 6,71 VFH570

VFH610 274 57,5 0,02 5,37

VFH610 235 72,6 0,0001 9,46 VFH590

VFH600 252 60,7 0,001 5,3

VFH600 VFH610 277 69,0 0,0001 8,36

Tabel 3. Gemiddelde curven

Meetreeksen Houtsoort RINGcode gemiddelde

curve n 1e jaar ne jaar t %PV p Kalender

VFH240 VFH480 VFH570 VFH590 VFH600 VFH610

Eik VFH6DECE 320 -117 204 15,0 73,6 0,0001 DECENT01

VFH180 VFH290 VFH580

Eik VFH3DESU 191 -40 152 10,3 71,2 0,0001 DESUDE02

VFH080 VFH170 VFH190 VFH201 VFH260 VFH300 VFH310 VFH321 VFH330 VFH370 VFH390

Eik VFH11NLV 204 -47 157 9,33 68,9 0,0001 NLVLAA01

VFH620 VFH630

Es VFH62_63M 87 -81 6 5,23 4,67

64,4 73,6

0,01 0,0001

NLVEEN05 NLROMR01


6/15

RING-rapport 2010029, Voorburg, Forum Hadriani ` Bijlage 2A. Tijdspanne van de gedateerde metreeksen

Afbeelding 1. Tijdspanne van de gedateerde monsters. Deze zijn gesorteerd op de laatst gemeten jaarring. Groen: eiken monsters. Oranje: essen monsters. De schatting van de veldatum is niet weergegeven op deze afbeelding. Het grijze gestippelde gebied geeft de spintringen weer en de zwarte punt wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is. x-as: kalenderjaar. Bijlage 2B. Afbeeldingen van de gedateerde eiken meetreeksen

Afbeelding 2. Groen: gedateerde meetreeks VFH080 (de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentie meetreeks VFH110; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 3. Groen: gedateerde meetreeks VFH170 (de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentiechronologie NLVLAA01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 4. Groen: gedateerde meetreeks VFH180 (de gestippelde lijn geeft de spintringen weer en de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentiechronologie DESUDE02; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).


7/15


Afbeelding 6. Groen: gedateerde meetreeks VFH201 (de gestippelde lijn geeft de spintringen weer en de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentiechronologie NLROMR02; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).


Afbeelding 8. Groen: gedateerde meetreeks VFH260; blauw: referentiechronologie NLRWEG01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).


8/15

Afbeelding 9. Groen: gedateerde meetreeks VFH290 (de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentiechronologie EUDLIM01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 10. Groen: gedateerde meetreeks VFH300 (de gestippelde lijn geeft de spintringen weer en de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentie meetreeks VFH110; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).


Afbeelding 12. Groen: gedateerde meetreeks VFH321 (de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentiechronologie NLROMR01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).


9/15

Afbeelding 13. Groen: gedateerde meetreeks VFH330 (de gestippelde lijn geeft de spintringen weer en de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentiechronologie NLVLAA01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 14. Groen: gedateerde meetreeks VFH370 (de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentiechronologie NLVEEN05; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 15. Groen: gedateerde meetreeks VFH390 (de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentiechronologie NLVEEN06; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).



10/15


Afbeelding 18. Groen: gedateerde meetreeks VFH580 (de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentiechronologie DESUDE02; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).


Afbeelding 20. Groen: gedateerde meetreeks VFH600 (de cirkel wijst erop dat de kern in het monster aanwezig is); blauw: referentiechronologie DECENT01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).


11/15

Afbeelding 21. Groen: gedateerde meetreeks VFH610; blauw: referentiechronologie DERHMA01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedte variaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 22. Bruin: gedateerde gemiddelde curve VFH6DECE; blauw: referentiekalender DECENT01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedtevariaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 23. Bruin: gedateerde gemiddelde curve VFH3DESU; blauw: referentiekalender DESUDE02; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedtevariaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 24. Bruin: gedateerde gemiddelde curve VFH11NLV; blauw: referentiekalender NLVLAA01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedtevariaties (%PV) van beide patronen).


12/15

Bijlage 2C. Afbeeldingen van de gedateerde essen meetreeksen

Afbeelding 25. Visuele synchronisatie tussen de gedateerde essen meetreeksen VFH620 (oranje) en VFH630 (grijs). Deze meetreeksen zijn gemiddeld tot de curve VFH62_63M; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: jaarringnummer. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedtevariaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 26. Bruin: gedateerde gemiddelde curve VFH62_63M; blauw: referentiekalender NLVEEN05; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedtevariaties (%PV) van beide patronen).

Afbeelding 27. Bruin: gedateerde gemiddelde curve VFH62_63M; blauw: referentiekalender NLROMR01; y-as: jaarringbreedte in mm*10-2; x-as: kalenderjaar. Het grijze gebied toont de Gleichläufigkeit (percentage van parallelle ringbreedtevariaties (%PV) van beide patronen).


13/15

RING-rapport 2010029, Voorburg, Forum Hadriani Bijlage 3. Toelichting op de resultaten van de dendrochronologische analyse Houtsoort = Het hout wordt door ons enkel gedetermineerd ten behoeve van de datering. Alleen de genus, bijv. Den









14/15

RING-rapport 2010029, Voorburg, Forum Hadriani Bijlage 4. Gebruikte referentiechronologieën DECENT01 West-Duitsland (Hollstein, 1980). DERHMA01 Rhein, Main Duitsland (Hollstein, 1980). DESUDE02 Zuid-Duitsland (Huber and Becker, n.p.). EUDLIM01 Hout toegepast in Limburg + Centraal-/Zuid-Duitsland (EU Contractnr. ENV4-CT95-0127). NLROMR01 Midden Nederland natte standplaatsen (Jansma, 1995). NLROMR02 Nederland natte groeigebieden (Jansma 1995, uitgebreide versie Stichting Ring n.p.) NLRWEG01 Romeinse weg Nederland (Hanraets, n.p.). NLVEEN05 veeneiken uit Abcoude, Weesp, Diemen, Vinkeveen, Nederland (Hanraets, n.p.). NLVEEN06 Veengebieden Nederland (Visser, n.p.). NLVLAA01 Nederland en Vlaanderen (Jansma & Hanraets, 2004).


15/15

RING-rapport 2010029, Voorburg, Forum Hadriani Bijlage 5. Literatuur Helmond, N. van, 2008. Forum Hadriani: A dendrochronological study to determine the age and origin of wood from a

Roman quay and landing stage. BSc Thesis (ongepubliceerd), Universiteit Utrecht. Hollstein, E., 1980. Mitteleuropäische Eichenchronologie. Verlag Phillipp von Zabern, Mainz am Rhein. Jansma, E., 1995. Rememberings, The development and application of local and regional tree-ring chronologies of oak for



Het schip uit de Romeinse tijd De Meern 4 nabij boerderij de Balije, Leidsche Rijn, gemeente Utrecht. Waardestellend onderzoek naar de kwaliteit van het schip en het conserverend vermogen van het bodemmilieu. RACM.

Jansma, E., & E. Hanreats 2004: Dating Flanders. Towards a Flemish tree-ring chronology of oak, in: E. Jansma, A. Brauning, H. Gärtner & G. Schleser (eds.), Tree-rings in archaeology, climatology and ecology (TRACE) 2, Proceedings of the Dendrosymposium 2003, Jülich (Schriften des Forschungszentrum Jülich, Reihe Umwelt 44), 131-138.


Hamburg.

Bijlagen 6 Sporen en structuren uit de Romeinse tijd Tabel 6.2 Kadepalen Werkput 1 Tabel 6.3 Uitgetrokken kadepalen Werkput 1 Tabel 6.4 Kadepalen Werkput 2 ‐ fase 1 Tabel 6.5 Kadepalen Werkput 2 ‐ fase 2 Tabel 6.6 Waterputten Tabel 6.7 Fasering Romeinse sporen

SPOOR VONDST SPECIES PUNTVORM GEKLIEFD KANTRECHT OPM PAALLENGTE BREEDTE DIKTE PUNTLENGTE INGEHEID INHEIEN TOT LENGTEPLANKEN NXT PL AFSTAND NXT PL AFSTAND VERZAKT VERZAK VERZAK SCHORS RINGEN SPINTHOUT DENDRO HERKOMST

(CM) (CM) (CM) (CM) TOT IN STUIFZAND NZ NXT PL NZ WO NXT PL WO RICHTING HOEK

L= KADEPAAL

R = OEVERPAAL (NAP) (CM) (CM) (CM)

NOORDELIJKE OEVERZONE

S373 5913 QUER‐ROB PV6 N J 110 19 17 102 ‐2,22 VOLLEDIG IN STRAND‐WAL S73 N S372 10 S371 100 N NVT NVT N 180 N > 112 na Chr. DERHMA01

S372 5912 QUER‐ROB PV6 N J

PAAL VOLLEDIG VERROT, NIET

MEEGENOMEN 61 20 16 61 ‐1,68 VOLLEDIG IN STRAND‐WAL S73 N S375 18 NVT NVT N NVT NVT N ONGESCHIKT ONGESCHIKT ONGESCHIKT ONGESCHIKT


PAAL VOLLEDIG VERROT, NIET

MEEGENOMEN 76 25 20 76 ‐2,12 VOLLEDIG IN STRAND‐WAL S73 N NVT NVT S368 50 N NVT NVT N ONGESCHIKT ONGESCHIKT ONGESCHIKT ONGESCHIKT

S371 5932 QUER‐ROB PV6 N J 114 26 114 ‐2,28 VOLLEDIG IN STRAND‐WAL S73 N S408 ONG. 1100 NVT NVT N NVT NVT N 118 N > 142 na Chr. DESUDE02V

S368 5914 QUER‐ROB PV6 N J 132 30 26 89 ‐2,24 VOLLEDIG IN STRAND‐WAL S73 S376 NVT NVT NVT NVT N NVT NVT N 222 J 135 ± 6 na Chr. DECENT01V

WESTELIJKE OEVERZONE

S408 6503? QUER‐ROB PV4 N J GEEN COUPE 140 27 22 140 ‐2,64 VOLLEDIG IN STRAND‐WAL S74 N S150 305 S400 N NVT NVT N NG NG NG NG

S400 6555 QUER‐ROB PV4 N J MOGELIJK EERDERE FASE 94 20 94 ‐2,05 84 CM IN S71 N S385 NVT NVT N NVT NVT N 107 N > 47 na Chr. DECENT01V

S150 6701 QUER‐ROB PV8‐4 N J

S43 & S71MEEGETROKKEN BIJ

INHEIEN 217 34 27 175 ‐3,18 178 CM IN S73 N S399 = S55 360 S385 N NVT NVT N NG NG NG NG

S385 ? ONBEKEND MOGELIJK EERDERE FASE ‐1,86 S452 NVT NVT

S399 = S55 6554 QUER‐ROB PV8‐4 N J GEEN COUPE 200 34 27 87 N S53 545 S452 N NVT NVT N NG NG NG NG

S452 6700 ONBEKEND

MOGELIJK EERDERE FASE, GEEN

COUPE ‐1,77 N NVT NVT NVT NVT N NVT NVT N NG NG NG NG

S53 6434 QUER‐ROB PV4 N J 208 36 31 168 ‐3,36 126 CM IN S73 N S52 330 NVT NVT N NVT NVT N 266 J 213 ± 12 na Chr. DECENT01


S45 MEEGETROKKEN BIJ INHEIEN,

PAALSCHADUW S114 214 31 28 162 ‐3,02 54 CM IN S73 S364 S361 320 NVT NVT N NVT NVT N 261 J 212 ± 13 na Chr. DECENT01


S29 & S45 MEEGETROKKEN BIJ

INHEIEN 222 33 30 182 ‐3,06 62 CM IN S73 S364 S362 265 NVT NVT N NVT NVT N 266 N > 197 na Chr. DERHMA01

S362 6431 QUER‐ROB PV4 N J S45 MEEGTROKKEN BIJ INHEIEN 222 33 31 208 ‐3,36 88 CM IN S73 S364 S363 290 NVT NVT N NVT NVT N 186 N > 131 na Chr. EUDLIM01

S363 6430 QUER‐ROB PV5 N J S45 MEEGTROKKEN BIJ INHEIEN 206 33 140 ‐3,16 52 CM IN S73 S364 NVT NVT NVT NVT N NVT NVT N 240 N > 143 na Chr. DERHMA01

IN 20e EEUW GELICHT EN OP ZIJN KOP HERPLAATST


EERDER GELICHT MOGELIJK BIJ

BOUW AULA, OMGEKEERD 127 34 28 87 NVT NVT NVT NVT NVT NVT NVT N NVT NVT N 273 N > 195 na Chr. DECENT01V

TABEL 6.2 KADEPALEN WERKPUT 1

SPOOR VONDST SPECIES PUNTVORM GEKLIEFD KANTRECHT OPM PAALLENGTE BREEDTE DIKTE PUNTLENGTE INGEHEID INHEIEN TOT LENGTEPLANKEN NXT PL AFSTAND NXT PL AFSTAND VERZAKT VERZAK VERZAK SCHORS RINGEN SPINTHOUT DENDRO HERKOMST

(CM) (CM) (CM) (CM) TOT IN STUIFZAND NZ NXT PL NZ WO NXT PL WO RICHTING HOEK

(NAP) (CM) (CM) (CM)

NOORDELIJKE OEVERZONE

S370 NVT NVT NVT NVT NVT UITGETROKKEN PAAL NVT NVT NVT NVT ‐1,78

VOLLEDIG IN

STRAND‐WAL NVT S369 155 NVT NVT N NVT NVT N NVT NVT NVT NVT


VOLLEDIG IN

STRAND‐WAL NVT S409 ONG. 875 NVT NVT N NVT NVT N NVT NVT NVT NVT

WESTELIJKE OEVERZONE


VOLLEDIG IN

STRAND‐WAL NVT S427 150 ONG. 150 CM TOT HOUTEN PALENRIJ WP1 NVT N NVT NVT N NVT NVT NVT NVT

S427 6604 QUER‐ROB NVT N J

PAALPUNT IN UITGEWRIKT

PAALGAT 38 12 38 ‐1,66

VOLLEDIG IN

STRAND‐WAL NVT S428 440 ONG. 150 CM TOT HOUTEN PALENRIJ WP1 NVT J Z 26 N NG NG NG NG


VOLLEDIG IN

STRAND‐WAL NVT S300 310 ONG. 150 CM TOT HOUTEN PALENRIJ WP1 NVT N NVT NVT N NVT NVT NVT NVT

S300 NVT NVT NVT NVT NVT

RECHTSTANDIG UITGETROKKEN

PAAL NVT NVT NVT NVT ‐2,08 VOLLEDIG IN S71 NVT S299 150 ONG. 150 CM TOT HOUTEN PALENRIJ WP1 NVT N NVT NVT N NVT NVT NVT NVT


RECHTSTANDIG UITGETROKKEN

PAAL NVT NVT NVT NVT ‐2,1 VOLLEDIG IN S71 NVT S153 925 ONG. 150 CM TOT HOUTEN PALENRIJ WP1 NVT N NVT NVT N NVT NVT NVT NVT


UITTREKINGSSPOREN PLUS

UITGETROKKEN PAAL NVT NVT NVT NVT ‐2,24 48 CM IN S71 NVT S152 125 ONG. 150 CM TOT HOUTEN PALENRIJ WP1 NVT N NVT NVT N NVT NVT NVT NVT



UITGETROKKEN PAAL NVT NVT NVT NVT ‐2,22 VOLLEDIG IN S71 NVT S1417 455 ONG. 150 CM TOT HOUTEN PALENRIJ WP1 NVT N NVT NVT N NVT NVT NVT NVT



UITGETROKKEN PAAL NVT NVT NVT NVT ‐2,17 36 CM IN S71 NVT S1416 145 ONG. 150 CM TOT HOUTEN PALENRIJ WP1







S102 NVT NVT NVT NVT NVT UITGETROKKEN PAAL NVT NVT NVT NVT ‐2 NVT S112 150 ONG. 150 CM TOT HOUTEN PALENRIJ WP1 NVT N NVT NVT N NVT NVT NVT NVT

S112 NVT NVT NVT NVT NVT UITGETROKKEN PAAL NVT NVT NVT NVT ‐1,94 NVT NVT NVT ONG. 150 CM TOT HOUTEN PALENRIJ WP1 NVT N NVT NVT N NVT NVT NVT NVT

TABEL 6.3 UITGETROKKEN KADEPALEN WERKPUT 1

SPOOR VONDST SPECIES PUNTVORM GEKLIEFD KANTRECHT OPM PAALLENGTE BREEDTE DIKTE PUNTLENGTE INGEHEID INHEIEN TOT DECOMPOSITIE LENGTEPLANKEN NXT PL AFSTAND NXT PL AFSTAND VERZAKT VERZAK VERZAK SCHORS RINGEN SPINTHOUT DENDRO HERKOMST

L = KADEPAAL (CM) (CM) (CM) (CM) TOT IN STUIFZAND TOT NZ NXT PL NZ WO NXT PL WO RICHTING HOEK

M = MIDDENPAAL

R = OEVERPAAL PAALSCHADUW (NAP) S2114 (CM) (NAP) (CM) (CM)

S2304 6460 QUER‐ROB PV4 N PAALSCHADUW S2343 VANAF ‐0,90 100 20 14 100 ‐2,22 50 ‐1,22 S2303 220 NVT NVT N NVT NVT N 133 N > 94 na Chr. DERHMA01 S2304

S2280 6427 QUER‐ROB PV4 N J STOMPE PUNT, PAAL UITGEWIPT 210 24 18 74 ‐3,24 142 ‐1,14 1X: S2278 S2281 125 NVT NVT J W 24 N 141 N > 114 na Chr. EUDLIM01 S2280

S2281 6426 QUER‐ROB PV4 N J PAAL UITGEWIPT 177 25 24 64 ‐2,38 58 ‐1,06 1X: S2278 S2285 450 S2303 245 J W 45 N 150 N ONGESCHIKT ONGESCHIKT S2281

S2303 6448 QUER‐ROB PV4 N J 132 23 25 75 ‐2,44 73 ‐1,09 S2302 135 NVT NVT J W 2 N NG NG NG NG S2303


GAT (12x25CM) VOOR PEN‐GAT OP 79CM

VAN PUNT, 12CM DIEP 174 30 20 56 ‐2,44 63 ‐1,16 1X: S2283 ≈ S2279 S2284 295 S2301 40 J W 62 N 196 J 155 na Chr. ± 8 DECENT01 S2282

S2301 6510 QUER‐ROB PV4 N J PAAL UITGEWIPT 125 24 17 45 ‐2,34 59 ‐1,18 S2297 295 S2299 40 J W 33 N 150 J 168 na Chr. ± 8 NLBRUG01 S2301

S2299 6509 QUER‐ROB PV4 N J KNOEST 63 CM BOVEN PUNT 103 22 21 67 ‐2,02 30 ‐1,18 S2295 160 S2302 150 J W 45 N 197 N > 98 na Chr. DECENT01 S2299


LANGE, SCHERPE PUNT. VERROT,

WEGGEGOOID 110 20 105 ‐2,21 48 ‐1,18 S2294 320 NVT NVT N NVT NVT N NVT ONGESCHIKT ONGESCHIKT ONGESCHIKT S2302

S2284 6518 QUER‐ROB PV4 N J PAAL UITGEWIPT 164 24 22 57 ‐1,9 26 ‐1,08 2X: S2279, S2328 S2285 60 S2297 42 J W 64 N 98 N > 158 na Chr. NLBRUG01 S2284

S2297 6516 QUER‐ROB PV4 N J PAAL UITGEWIPT 136 26 22 43 ‐2,15 48 ‐0,88 NVT NVT S2295 44 J W 28 N 124 J 161 na Chr. ± 3 VFH110 S2297


GAT (10x20CM) OP 54CM VAN PUNT ‐ IN

MIDDEN, PAAL UITGEWIPT 106 26 20 41 ‐2,26 54 ‐0,78 NVT NVT NVT NVT J W 27 N 207 J 156 na Chr. ± 3 DECENT01 S2295

S2285 6514 QUER‐ROB PV4 N J PAAL UITGEWIPT 165 31 25 68 ‐2,2 46 ‐1,12 2X: S2279, S2152 S2286 170 S2294 250 J W 54 N 111 J 155 na Chr. ± 5 VFH110 S2285


GEBROKEN IN VELD, GERAAKT DOOR

KRAAN, ONDERKANT S2326 128 27 18 88 ‐2,26 52 ‐0,7 S2292 225 NVT NVT N NVT NVT N NG NG NG NG S2294


30CM TEN OOSTEN IS GAT INGEHEIDE PAAL

ZICHTBAAR, TOT ‐2,02

197 23 19 75 ‐2,98 98 ‐1,25 1X: S2152 S2287 265 S2292 255 J W 26 N 150 J 157 na Chr. ± 7 DESUDE02 S2286

S2292 6567 QUER‐ROB PV4 N J 91 17 17 83 ‐2,12 44 ‐1,12 S2291 80 NVT NVT N NVT NVT N 124 N > 32 na Chr. EUDLIM01 S2292

S2291 6454 QUER‐ROB PV4 N J 131 25 23 74 ‐2,34 64 ‐1,06 S2290 505 NVT NVT N NVT NVT N 136 J 160 na Chr. ± 4 NLVLAA01 S2291

S2287 6457 QUER‐ROB

PV5 (EINDPUNT)

PV2 HELE PUNT N J BOVENKANT OOK AANGEKAPT 126 24 22 78 ‐2,02 32 ‐1,14 1X: S2152 S2288 175 NVT NVT J W 34 J 159 N > 127 na Chr. NLVLAA01 S2287

S2288 6461 QUER‐ROB PV3 N J 177 20 71 ‐2,88 118 ‐1,22 1X: S2152 S2149 145 NVT NVT N NVT NVT N 175 J 159 na Chr. ± 8 DESUDE02V S2288

S2149 6462 QUER‐ROB PV4 N J VERROT, WEGGEGGOID 114 24 23 61 ‐2,18 38 ‐1,12 1X: S2152 S2150 155 NVT NVT J W 20 N NVT ONGESCHIKT ONGESCHIKT ONGESCHIKT S2149

S2150 6313 QUER‐ROB PV4 N J PARALLELLE BEWERKINGSSPOREN 182 30 19 80 ‐3,02 122 ‐1,15 1X: S2152 S2151 160 S2134 245 N NVT NVT N 167 N > 144 na Chr. DESUDE02V S2150

S2134 6314 QUER‐ROB PV6 N J PAALSCHADUW VANAF ‐0,64 117 27 24 83 ‐2,22 56 ‐0,64 S2147 300 NVT NVT N NVT NVT N 154 J 160 na Chr. ± 6 NLROMR02 S2134

S2151 6312 QUER‐ROB PV4 N J PAALSCHADUW VANAF ‐1,04 103 25 25 50 ‐2,08 22 ‐1,04 1X: S2152 S2265 145 NVT NVT N NVT NVT N 167 J 151 na Chr. ± 8 NLVLAA01 S2151

S2265 6311 QUER‐ROB PV4 N J PAALSCHADUW S2235 VANAF ‐1,02 164 26 18 82 ‐2,84 102 ‐1,24 1X: S2152 S2264 150 S2147 240 J W 15 N 146 N > 132 na Chr. DESUDE02V S2265


GEBROKEN IN VELD, GERAAKT DOOR

KRAAN 105 29 23 78 ‐2,23 38 ‐1,28 S2132 245 NVT NVT N NVT NVT N 133 N > 146 na Chr. NLVEEN06 S2147

S2264 6478 QUER‐ROB PV4 N J PAALSCHADUW S2236 VANAF ‐1,03 164 31 20 59 ‐2,8 94 ‐1,16 1X: S2152 S2259 145 NVT NVT J W 10 N 146 N > 154 na Chr. DESUDE02V S2264

S2259 6315 QUER‐ROB PV4 N J PAALSCHADUW S2237 VANAF ‐0,98 170 24 21 73 ‐2,56 74 ‐1,09 1X: S2152 S2258 155 S2307 265 J W 20 N 144 J 162 na Chr. ± 7 DESUDE02V S2259

S2307 NVT NVT NVT NVT NVT UITGETROKKEN PAAL NVT NVT NVT NVT ‐2,05 26 NVT S2255 610 NVT NVT NVT NVT NVT NVT NVT NVT NVT NVT S2307

S2258 6316 QUER‐ROB PV2 N J PAALSCHADUW S2238 VANAF ‐0,99 121 25 20 68 ‐2,04 24 ‐1,04 S2239 150 NVT NVT J W 43 N 145 J 151 na Chr. ± 7 NLVLAA01 S2258


PAAL UITGEWIPT, PAALSCHADUW VANAF ‐

0,98 159 26 20 72 ‐2,88 92 ‐0,98 S2252 150 NVT NVT J W 12 N 191 J 166 na Chr. ± 10 DESUDE02V S2239

S2252 6481 QUER‐ROB PV4 N J PAAL UITGEWIPT, OUD SPRNR S2191 170 28 18 62 ‐2,66 82 ‐1,1 1X: S2099 S2194 155 NVT NVT J W 28 N 164 J 167 na Chr. ± 8 DESUDE02V S2252


KNOEST 34CM VANAF BOVENKANT TOT

47CM 192 25 19 68 ‐2,06 24 ‐0,96 1X: S2099 S2254 150 S2255 265 J W 67 N 102 N > 148 na Chr. NLVEEN06 S2194

S2255 NVT NVT NVT NVT NVT UITGETROKKEN PAAL ‐1,86 TOT IN S2113 ‐1,25 S2244 290 NVT NVT N NVT NVT NVT NVT NVT NVT NVT S2255

S2254 6479 QUER‐ROB PV4 N J PAALSCHADUW S2187 VANAF ‐1,08 115 24 80 ‐2,16 34 ‐1,19 1X: S2099 S2242 125 NVT NVT J W 29 N 162 N > 168 na Chr. NLVLAA01 S2254

S2242 6436 PV4 N J

PAALSCHADUW S2188 VANAF ‐1,05. NIET

VERZAKT, MAAR BOVENZIJDE SCHEEF 170 18 75 ‐2,78 98 ‐1,15 1X: S2099 S2193 130 S2244 245 N NVT NVT N 144 N > 117 na Chr. DESUDE02V S2242


PAALSCHADUW S2200 VANAF ‐0,98. V6437,

FOUTIEF INGEVOERD ALS V6477

101 24 62 ‐2,12 28 ‐1,15 S2079 580 NVT NVT N NVT NVT N 135 N > 146 na Chr. NLVLAA01 S2244

S2193 6435 QUER‐ROB PV4 N J PAALSCHADUW S2192 VANAF ‐1,09. 172 31 18 76 ‐2,06 26 ‐1,11 1X: S2099 S2101 158 NVT NVT J W 47 N 107 N > 140 na Chr. NLRWEG01 S2193

S2101 3798 QUER‐ROB PV4 N J PAAL UITGEWIPT 265 31 25 85 ‐2,08 40 ‐1,02 4X: S2099, S2097, S2102, S2111 S2096 158 NVT NVT J W 82 N 144 J 158 na Chr. ± 4 NLROMR01 S2101

S2096 3799 QUER‐ROB PV4 N J PAAL UITGEWIPT, S2005 AFGEZET OP PAAL 180 30 25 90 ‐2,09 34 ‐1 2X: S2099, S2097 S2095 156 NVT NVT J W 65 N 112 N > 143 na Chr. NLROMR01 S2096

S2095 3370 QUER‐ROB PV4 N J PAAL UITGEWIPT 124 25 25 75 ‐2,18 30 ‐1,02 1X: S2099 S2094 130 S2079 260 J W 35 N 110 N > 159 na Chr. NLVEEN05 S2095

S2079 3768 QUER‐ROB PV4 N J PAALSCHADUW VANAF ‐0,80 107 31 20 65 ‐2,29 44 ‐0,75 NVT NVT NVT NVT J W 14 N 185 N > 156 na Chr. NLVLAA01 S2079

S2094 6257 QUER‐ROB NVT N J

PAALSCHADUW VANAF ‐0,42, PAAL

UITGEWIPT 124 28 27 124 ‐2,28 42 ‐1,04 NVT NVT NVT NVT J W 18 N NG NG NG NG S2094

TABEL 6.4 KADEPALEN WERKPUT 2 ‐ Fase 1

Tabel 6.2 Kadepalen werkput 1

SPOOR VONDST SPECIES PUNTVORM GEKLIEFD KANTRECHT OPM PAALLENGTE BREEDTE DIKTE PUNTLENGTE INGEHEID INHEIEN TOT DECOMPOSITIE LENGTEPLANKEN NXT PL AFSTAND NXT PL AFSTAND VERZAKT VERZAK VERZAK SCHORS RINGEN SPINTHOUT DENDRO HERKOMST

L = KADEPAAL (CM) (CM) (CM) (CM) TOT IN STUIFZAND TOT NZ NXT PL NZ WO NXT PL WO RICHTING HOEK

M = MIDDENPAAL S2114

R = OEVERPAAL PAALSCHADUW (NAP) (CM) (NAP) (CM) (CM)

S2329 6475 QUER‐ROB PV4 N J 222 33 197 ‐3,51 172 ‐1,29 1X: S2277 S2276 275 NVT NVT N NVT NVT N 309 WANKANT ZOMER 205 na Chr. DECENT01 S2329

S2276 6301 QUER‐ROB PV4 N J 204 34 29 183 ‐3,43 156 ‐1,39 1X: S2277 S2275 260 S2298 260 N NVT NVT N 292 N > 202 na Chr. DECENT01 S2276

S2298 6383 QUER‐ROB PV4 N J GEBROKEN IN VELD, GERAAKT DOOR KRAAN 95 21 21 81 ‐2,19 34 ‐1,24 S2296 290 NVT NVT N NVT NVT N NVT ONGESCHIKT ONGESCHIKT ONGESCHIKT S2298

S2275 6302 QUER‐ROB PV4 N J 218 33 28 190 ‐3,42 159 ‐1,24 1X: S2277 S2274 330 S2296 275 N NVT NVT N 285 N > 185 na Chr. DERHMA01 S2275

S2296 6476 QUER‐ROB PV6 N J 97 18 17 97 ‐2,12 38 ‐1,15 S2289 580 S2293 225 N NVT NVT N 69 N > 42 voor Chr. DESAMO03 S2296


PAALSCHADUW VANAF ‐0,88. GEBROKEN IN

VELD, GERAAKT DOOR KRAAN. VERROT, 105 14 13 97 ‐2,01 28 ‐0,96 S2290 810 NVT NVT N NVT NVT N NVT ONGESCHIKT ONGESCHIKT ONGESCHIKT S2293

S2274 6303 QUER‐ROB PV4 N J 212 33 28 187 ‐3,31 158 ‐1,24 1X: S2277 S2273 270 NVT NVT N NVT NVT N 238 N > 197 na Chr. DECENT01 S2274

S2273 6304 QUER‐ROB PV4 N J 207 32 25,5 182 ‐3,38 155 ‐1,31 1X: S2277 S2272 290 S2289 270 N NVT NVT N 259 N > 190 na Chr. DECENT01 S2273


AFGEBROKEN, KLEIN RESTSTUKJE. REST

VERROT, WEGGEGOOID 52 14 14 52 ‐1,76 10 ‐1,24 S2145 280 NVT NVT N NVT NVT N NVT ONGESCHIKT ONGESCHIKT ONGESCHIKT S2289

S2272 6305 QUER‐ROB PV4 N J 223 36 27 193 ‐3,48 160 ‐1,25 1X: S2277 S2271 320 S2145 290 N NVT NVT N 245 N > 190 na Chr. DECENT01 S2272

S2145 6452 QUER‐ROB N J

PAALSCHADUW VANAF ‐0,89. GEBROKEN IN

VELD, GERAAKT DOOR KRAAN 70 13 13 ‐1,84 8 ‐1,14 S2148 330 S2290 220 N NVT NVT N NG NG NG NG S2145


PAALSCHADUW S2146 VANAF ‐0,95. GEBROKEN

IN VELD, GERAAKT DOOR KRAAN. VERROT,

78 11 11 78 ‐1,96 26 ‐1,18 S2192 375 NVT NVT N NVT NVT N NVT ONGESCHIKT ONGESCHIKT ONGESCHIKT S2290

S2271 6306 QUER‐ROB PV4 N J 199 35 31 173 ‐3,41 152 ‐1,42 S2270 280 S2148 305 N NVT NVT N 292 N > 205 na Chr. DECENT01 S2271

S2148 GEEN QUER‐ROB PV6 N J PAALSCHADUW S2166 VANAF ‐0,68 62 17 11 47 ‐1,92 16 ‐1,3 S2262 265 S2142 195 N NVT NVT N NG NG NG NG S2148

S2142 GEEN ONBEKEND N J PAALSCHADUW VANAF ‐0,92 68 14 14 ‐1,94 20 ‐1,26 S2132 265 NVT NVT N NVT NVT N NG NG NG NG S2142

S2270 6307 QUER‐ROB PV4 N J 187 32 29 154 ‐3,32 146 ‐1,45 S2269 310 S2262 275 N NVT NVT N 285 J 218 na Chr. ± 14 DECENT01 S2270

S2262 6317 QUER‐ROB PV6 N J PAALSCHADUW S2241 VANAF ‐1,01 83 18 14 71 ‐1,99 22 ‐1,16 S2257 295 S2132 205 N NVT NVT N 106 N > 99 na Chr. DECENT01 S2262

S2132 6401 ONBEKEND PAALSCHADUW VANAF ‐0,72. HOUT VERGAAN. 64 12 12 18 ‐1,75 2 ‐1,11 S2066 610 NVT NVT N NVT NVT ONGESCHIKT ONGESCHIKT S2132

S2269 6308 QUER‐ROB PV4 N J 200 30 29 142 ‐3,38 158 ‐1,38 1X: S2251 S2268 305 2257 N NVT NVT N 239 J 207 na Chr. ± 13 DECENT01 S2269

S2257 6318 QUER‐ROB PV6 N J PAALSCHADUW S2240 VANAF ‐0,98 80 17 16 67 ‐2,08 22 ‐1,28 2253 305 NVT NVT N NVT NVT N 57 N ONGESCHIKT ONGESCHIKT S2257

S2268 6309 QUER‐ROB PV4 N J STOMPE PUNT 162 30 112 ‐2,88 108 ‐1,26 1X: S2251 S2267 285 S2253 275 N NVT NVT N 290 J 211 na Chr. ± 14 DECENT01 S2268

S2253 6482 QUER‐ROB PV4 N J PAALSCHADUW S2195 VANAF ‐1,04 78 17 14 76 ‐2,06 22 ‐1,28 S2098 550 S2266 240 N NVT NVT N NG NG NG NG S2253

S2266 6484 QUER‐ROB N J 68 12 10 58 ‐1,88 10 ‐1,2 S2199 255 NVT NVT N NVT NVT N NG NG NG NG S2266

S2267 6310 QUER‐ROB PV4 N J 2 HOR. GROEVEN OP PUNTFACET 204 28 174 ‐3,22 141 ‐1,18 1X: S2251 S2105 280 S2199 520 N NVT NVT N NG NG NG NG S2267

S2199 6483 QUER‐ROB PV8‐4 N J PAALSCHADUW S2198 VANAF ‐1,04 60 13 12 60 ‐1,86 12 ‐1,26 S2121 280 NVT NVT N NVT NVT N NG NG NG NG S2199

S2105 6256 QUER‐ROB PV6 N J PUNT AFGEBROKEN 160 28 25 135 ‐2,85 103 ‐1,25 S2104 290 S2098 280 N NVT NVT N NG NG NG NG S2105

S2098 3576 QUER‐ROB N J 52 16 16 52 ‐1,72 TOT IN S2113 ‐1,2 S2077 310 S2121 240 N NVT NVT N NG NG NG NG S2098

S2121 5099 QUER‐ROB N J PAALSCHADUW VANAF ‐1,06 58 14 58 ‐1,84 TOT IN S2113 ‐1,26 S2081 340 NVT NVT N N NG NG NG NG S2121

S2104 3371 QUER‐ROB PV6 N J PUNT AFGEBROKEN 145 34 30 110 ‐2,9 110 ‐1,45 1X: S2103 NVT NVT S2077 285 N NVT NVT N 220 N > 130 na Chr. DECENT01 S2104

S2077 3575 QUER‐ROB N J PAALSCHADUW VANAF ‐0,76 64 20 16 64 ‐1,9 40 ‐1,26 NVT NVT S2081 265 N NVT NVT N NG NG NG NG S2077

S2081 3133 QUER‐ROB N J PAALSCHADUW VANAF ‐0,75 68 18 16 58 ‐1,92 12 ‐1,22 S2339 212 NVT NVT N NVT NVT N NG NG NG NG S2081

S2339 6255 QUER‐ROB N J PAALSCHADUW (S2338) VANAF ‐0,46 98 12 10 ‐2,16 18 ‐1,18 NVT NVT NVT NVT S2339

TABEL 6.5 KADEPALEN WERKPUT 2 ‐ Fase 2

Spoornummer Spoor 4158 Spoor 4042 Spoor 4321 Spoor 4148 Spoor 4108 Spoor 4201 Spoor 4172 Spoor 4183 Spoor 4199 Spoor 4048

Vorm in vlak Rond Rond Onregel‐matig Rond Rond Rond Rond Rond Rond Rond

NAP boven in m ‐0,82 ‐0,58 ‐0,61 ‐0,95 ‐0,75 ‐0,57 ‐1 ‐0,52 ‐0,56 ‐0,36

NAP onder in m ‐2,31 ‐1,18 ‐2,09 ‐2,18 ‐2,23 ‐2,66 ‐2,5 ‐2,76 ‐2,01 ‐2,74

Diepte in m 1,49 0,6 1,48 1,23 1,48 2,09 1,5 2,24 1,45 2,38

Bodemlaag Veenlaag Zandlaag Zandlaag

onder veen

Zandlaag Zandlaag Veenlaag Strandwal

onder veen

Veenlaag Zandlaag Veenlaag

Aantal vullingslagen (m.u.v.

insteek)

7 17 6 7 5 8 7 8 9 6

Aantal fragmenten

aardewerk

150 1410 15 580 64 434 667 498 269 514

Datering aan de hand van

het aardewerk

tweede helft

2e eeuw

tweede helft

2e eeuw

eind 2e eeuw begin 3e eeuw vnl. begin 3e

eeuw met

kleinere iets

latere

component

vnl. eerste

helft 3e eeuw

met kleinere

iets latere

component

onderste laag

1e kwart 3e

eeuw en

daarna tot

midden 3e

laatste kwart

3e eeuw

laatste kwart

3e eeuw

eind 3e ‐ begin

4e eeuw

Metaalfragmenten 4 8 1 39 17 224 113 71 40 94

Tot aan Romeinse

waterspiegel

Waarschijnlijk Nee Mogelijk Waarschijnlijk Waarschijnlijk Waarschijnlijk Waarschijnlijk Waarschijnlijk Mogelijk Waarschijnlijk

Filter Nee Nee Nee Waarschijnlijk Ja Ja Ja Ja Ja Ja

Schachtbekleding Ton of kuip

met 12 hoepels

Daktegel,

bekisting

Resten hoepel

en duigen

1 ton met

hoepels

2 tonnen,

duigen

1 ton, duigen 1 ton 1 ton, duigen 1 ton, duigen 2 tonnen,

duigen

Mogelijk symbolische

vondsten Nee Mogelijk Nee Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja

Concentratie van

waterputten

Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja

Conclusie Mogelijke

tonput

Geen

waterput,

mogelijk een

kelder

Waterput Tonput,

verstoring

door moderne

heipaal

Tonput met 2

tonnen

Tonput Tonput,

verstoring

door moderne

heipaal

Tonput Mogelijke

waterput,

latrine of

zinkput

Tonput met 2

tonnen

Tabel 6.6 Waterputten

FASE DATERING CONTEXT(EN) SPOREN

III‐a 70‐120 na Chr. Stad1, Stad2 S4130, S4409, S4411, S4417, S4418, S4428, S4429, S4437

III‐b < 160 na Chr. Geul1, GeulOG, Schor, Stad1

S6, S45, S74, S140, S190, S191, S213, S220, S226, S381, S411, S2020, S2021, S2025,

S2032, S2046, S2049, S2091, S4026, S4059, S4103, S4104, S4109, S4113, S4114, S4123,

S4141, S4146, S4156, S4182, S4202, S4206, S4207, S4215, S4345, S4346, S4348,

S4349, S4351, S4352, S4353, S4358, S4372, S4373, S4374

III‐c rond 160 na Chr. Interface onderkant Geul2, Kade1

interface onderzijde S29, interface onderzijde S43, interface onderzijde S2006,

S2079, S2094, S2095, S2096, S2101, S2134, S2147, S2149, S2150, S2151, S2193, S2194,

S2239, S2242, S2244, S2252, S2254, S2255, S2258, S2259, S2264, S2265, S2280, S2281,

S2282, S2284, S2285, S2286, S2287, S2288, S2291, S2292, S2294, S2295, S2297,

S2299, S2301, S2303, S2304, S2307

III‐d 160‐200/210 na Chr. Geul2, GeulOG, Stad1onderkant S29, onderkant S43, S2006, S2107, S4042, S4046, S4126, S4158, S4321,

S4449

III‐e rond 210 na Chr. Interface in Geul2, Kade2

interface in S29, interface in S43, S52, S53, S54, S55, S150, S361, S362, S363, S385,

S399, S400, S408, S452, S2077, S2081, S2098, S2104, S2105, S2121, S2132, S2142,

S2145, S2148, S2199, S2253, S2257, S2262, S2266, S2267, S2268, S2269, S2270, S2271,

S2272, S2273, S2274, S2275, S2276, S2289, S2290, SS2293, S2296, S2298, S2329,

S2339III‐f 210‐230 na Chr. Geul2, GeulOG, Stad1 bovenkant S29, bovenkant S43, S77, S4108, S4148, S4179

III‐g 210‐230 na Chr. Interface tussen Geul2 en Geul3Interface bovenzijde S29 ‐ onderzijde S27, interface bovenzijde S43 ‐ onderzijde

S42, interface bovenzijde S2006 ‐ onderzijde S2005III‐h 210‐230 na Chr. Geul3 S27, S42, S2005, S2162

III‐i tweede kwart 3e eeuw Geul4, Stad1S38, S47, S56, S144, S2073, S2074, S2076, S2078, S2080, S2108, S2112, S2120, S2123,

S2141, S2154, S2175, S2327, S2341, S4172

III‐j derde kwart 3e eeuw Geul5, Stad1S26, S28, S134, S2002, S2088, S2139, S4201, mogelijk ook S30, S34, S36, S116, S118,

S122‐126, S130‐131, S2008

III‐k als III‐j of later Geul5S30, S34, S36, S116, S118, S122‐126, S130‐131, S2008, deze kunnen ook bij III‐j behoren

III‐l vierde kwart 3e eeuw ‐ begin 4e eeuw Stad1 S4048, S4183, S4199

Tabel 6.7 Fasering Romeinse sporen

Bijlagen 8 Samenvattende synthese Tabel 8.5 Waterputten

Spoornummer Spoor 4158 Spoor 4042 Spoor 4321 Spoor 4148 Spoor 4108 Spoor 4201 Spoor 4172 Spoor 4183 Spoor 4199 Spoor 4048

Waarschijnlijk primair

gebruik

Tonput Geen waterput, mogelijk een

kelder

Waterput Tonput, verstoring door

moderne heipaal

Tonput met 2 tonnen Tonput Tonput, verstoring door

moderne heipaal

Tonput Mogelijke waterput, latrine of

zinkput

Tonput met 2 tonnen

NAP boven in m ‐0,82 ‐0,58 ‐0,61 ‐0,95 ‐0,75 ‐0,57 ‐1 ‐0,52 ‐0,56 ‐0,36

NAP onder in m ‐2,31 ‐1,18 ‐2,09 ‐2,18 ‐2,23 ‐2,66 ‐2,5 ‐2,76 ‐2,01 ‐2,74

Diepte in m 1,49 0,6 1,48 1,23 1,48 2,09 1,5 2,24 1,45 2,38

Bodemlaag Veenlaag Zandlaag Zandlaag onder veen Zandlaag Zandlaag Veenlaag Strandwal onder veen Veenlaag Zandlaag Veenlaag

Aantal vullingslagen (m.u.v.

insteek)

7 17 6 7 5 8 7 8 9 6

Aantal fragmenten

aardewerk

150 1410 15 580 64 434 667 498 269 514

Datering aan de hand van het

aardewerktweede helft 2e eeuw tweede helft 2e eeuw eind 2e eeuw begin 3e eeuw vnl. begin 3e eeuw met kleinere

iets latere component

vnl. eerste helft 3e eeuw met

kleinere iets latere component

onderste laag 1e kwart 3e eeuw

en daarna tot midden 3e eeuw

laatste kwart 3e eeuw laatste kwart 3e eeuw eind 3e ‐ begin 4e eeuw

Metaalfragmenten 4 8 1 39 17 224 113 71 40 94

N det. zoogdierbot (rund :

geit/schaap : varken: paard :

hond)9 (6 : 3 : 0 : 0 : 0) 155 (119 : 27 : 7 : 1 : 1) 4 (2 : 1 : 0 : 0 ; 1) 77 (66 : 3 : 8 : 0 : 0) 14 (10 : 0 : 0 : 2 : 0) 286 (138 : 4 : 45 : 50 : 33) 129 (115 : 4 : 7 : 0 : 2) 98 (70 : 17 : 9 : 2 : 0) 106 (96: 2 : 8 : 0 : 0) 448 (297: 11 : 9 : 0 : 100)

Taphonomie zoogdierbot (H

= hak‐, Z = zaag‐, B = brand‐, S

= snij‐, V = vraatsporen) H, S, V H, Z, B H H, B, S, V H, B, S, V H, B, S, V H H, B H, S H, B, S, V

Mogelijk symbolische

vondsten (van laag naar

hoog)

Nee Diverse houten ‘dakpannen’,

bronzen paardenbelletje (V913),

fragment van terra cotta‐

beeldje (V1561), femur

zeearend (V1564).

Nee Laag boven filterlaag: complete

geverfde Rijnlandse beker

(Stuart 3) met mogelijk

opzettelijk gat in de wand

(V5830). Laag

hierboven: gebroken, maar

complete wrijfschaal (Stuart

149; V5696), sierspijker

(V6030).

Sluitlaag: benen mesheft

(V4063), runderbotten met

onthuidingsnijsporen, sestertius

Trajanus (103‐117 na Chr; V5828).

Laag boven filterlaag: menselijk

femur met snijsporen op diafyse

(V2277). Laag

hierboven: denarius Maximinus

Thrax (235‐236 na Chr; V2105).

Filterlaag (laag 9): sestertius

Hadrianus (122‐138 na Chr.;

V6399), complete Niederbieber

32‐beker (V5760).

Gecombineerde lagen boven

filterlaag: stuk ijzeren

schakelketting (V5896),

sesterius Antoninus Pius (141‐

147 na Chr.; V6242), nagenoeg

compleet skelet hermelijn

(V6240), fibula (eerste helft 3e

eeuw; V6362), houtsnijwerk van

fallus met bladornamenten

(V6356). Laag

na twee 'lege' lagen: aantal

glasresten (V6119, V5765),

metacarpus edelhert (V6240).

Laag hierop: metacarpus vos

(V6240), houtsnijwerk van borst

(V6137), opmerkelijke

bespijkerde zool (V5770),

emmerhoepels (V6245), ante

coctarum graffito dakpan

(V6353), sierspijker (V6133),

lepelboor (V6127), bronzen

slangenkoparmband (V6134),

ijzeren mes met gedraaid heft

(V6131). Sluitlaag:

geëmailleerd vierkant

zegeldoosje (V5201), bronzen

vingerring (V6113), benen

haarnaald (V6128), glazen kraal

(V6112).

Filterlaag: denarius Septimius

Severus (193‐235 na Chr.;

V6600). Laag

hierboven: ijzeren

emmerhoepels (V6279). Laag

hierboven: ijzeren

emmerhoepels (V6279), drie

bootshaken (V5682, V5685

(2x)), hals glazen zalfflesje

(V5754), opmerkelijke

sandaalzool (V5683).

Laag na 'lege' laag: beslagstuk

wagen, bewerkt wandfragment

glazen fles (V5680 (2x)).

Sluitlaag: as Caligula (37 of 38

na Chr.; V3903).

Laag boven filterlaag: denarius

Caracalla (199‐200 na Chr.;

V5377). Laag

na twee 'lege' lagen: ijzeren

beslagstuk met grote spijker

(V5376).

Sluitlaag: bronzen

paardenbeslagstuk (V5378),

denarius Septimius Severus (193

211 na Chr.; V5418).

Insteek put: 2e eeuwse

denarius (V5235).

‐

Bodemlaag: ongebruikte

maalsteen (Ø 0,77m; V5862).

Laag na 'lege'laag: drie

complete, speciale

aardewerkvormen (Low Lands

Ware ‐‘trechter’, imitatie

Niederbieber32‐beker,

Menapische pot type4 (V5565,

V5499(2x)), weefgewicht

(V5499). Hierboven

twee lagen: dik organisch

pakket. Gecombineerde twee

lagen hierboven: emmer, rij

stenen. Laag

hierboven: handvat glazen fles

(V5320). Sluitlaag:

benen haarnaald (V5490),

bronzen antropomorf

meubelbeslag (V5319).

Filterlaag: fragmenten glazen

steilwandige beker (V6007),

benen haarnaald (V6051), ring

met lichtblauwe glazen gem

(V6701), bronzen knoop en

eenvoudige bronzen ring

(V6008, 2x). Laag

hierboven: denarius Alexander

Severus (222‐235 na Chr; V5790),

complete kuipemmer (V6121,

V5434), houten kam (V5768),

houten steekbeitelhandvat

(V5785), houten netdrijver

(V5785), compleet skelet van

hond (V5746), schoenzolen

(V5750, V5796, V5864), twee

complete potten (waarschijnlijk

eind 3e – begin 4e eeuws;

V5784), glazen armband

(V5339). Sluitlaag:

Dupondius/As Vespasianus (69‐

79 na Chr.; V910), complete in

Trier gemaakte

roodbeschilderde kan (late 3e –

vroege 4e eeuw)

Afstand tot rand haven in m47 44 43 39 37 28 44 27 26 28

Appendix 9 The history of the Roman river channel of Voorburg‐Arentsburg Table 9.5 Wells

Feature Number S4158 S4042 S4321 S4148 S4108 S4201 S4172 S4183 S4199 S4048

(Probable) Primary Use Well (barrel lining) No well, possibly a cellar WellWell (barrel lining), disturbed by modern

concrete pileWell (lining by two barrels) Well (barrel lining)

Well (wooden barrel lining), disturbed by

modern concrete pileWell (barrel lining) Possible well, latrine or cesspit Well (lining by two barrels)

Altitude‐Top (in m NAP) ‐0,82 ‐0,58 ‐0,61 ‐0,95 ‐0,75 ‐0,57 ‐1 ‐0,52 ‐0,56 ‐0,36

Altitude‐Bottom (in m NAP) ‐2,31 ‐1,18 ‐2,09 ‐2,18 ‐2,23 ‐2,66 ‐2,5 ‐2,76 ‐2,01 ‐2,74

Depth (m) 1,49 0,6 1,48 1,23 1,48 2,09 1,5 2,24 1,45 2,38

Bottom layer Peat layer Drift sand depositDrift sand deposit under peat

layerDrift sand deposit Drift sand deposit Peat layer Fossile beach under peat layer Peat layer Drift sand deposit Peat layer

Number of deposit layers (without cut) 7 17 6 7 5 8 7 8 9 6

Nmber of retrieved pottery fragments 150 1410 15 580 64 434 667 498 269 514

Dating by means of pottery analysis second half 2nd Cent. second half 2

nd Cent. End 2

nd Cent. Early 3

rd Cent.

Mainly early 3rd Cent. with small

somewhat later component

Mainly first half 3rd Cent. with small

somewhat later component

Bottom deposit 1st quarter 3

rd Cent., later

deposits till middle 3rd Cent.

Last quarter 3rd Cent. Last quarter 3

rd Cent. End 3

rd ‐ early 4

th Cent

Number of retrieved metal objects 4 8 1 39 17 224 113 71 40 94

N det. Animal bone (cattle : goat/sheep :

pig: horse : dog)9 (6 : 3 : 0 : 0 : 0) 155 (119 : 27 : 7 : 1 : 1) 4 (2 : 1 : 0 : 0 ; 1) 77 (66 : 3 : 8 : 0 : 0) 14 (10 : 0 : 0 : 2 : 0) 286 (138 : 4 : 45 : 50 : 33) 129 (115 : 4 : 7 : 0 : 2) 98 (70 : 17 : 9 : 2 : 0) 106 (96: 2 : 8 : 0 : 0) 448 (297: 11 : 9 : 0 : 100)

Taphonomy animal bones (Ch =

Chopping, S = Sawing, B = Burning, Cu =

Cutting, G = Gnawing)

Ch, Cu, G Ch, S, B Ch Ch, B, Cu, G Ch, B, Cu, G Ch, B, Cu, G Ch Ch, B Ch, Cu Ch, B, Cu, G

Possible symbolic artefacts (from

bottom to top)None

Several wooden roofing shingles,

bronze horse bell (V913),

fragment terra cotta statue

(V1561), femur sea eagle (V1564).

None

Deposit layer above filter layer: Rhineland

slipware cup (complete; Stuart 3) with

perforation (V5830).

Deposit layer upon former deposit:

broken complete mortarium (Stuart 149;

V5696), bronze ornamental knob

(V6030).

Closure deposit: decorated knife handle

of bone (V4063), cattle bones with

skinning marks, sestertius Trajan (AD 103‐

117; V5828).

Deposit layer above filter layer: human

femur with cutting marks on diaphyse

(V2277).

Deposit layer above former deposit:

denarius Maximinus Thrax (AD 235‐236;

V2105).

Filter layer: sestertius Hadrian (AD 122‐

138; V6399), complete Niederbieber 32

cup (V5760).

Combined deposit above filter layer: part

of iron chain (V5896), sesterius

Antoninus Pius (AD 141‐147; V6242),

complete skeleton ermine/stoat (V6240),

brooch (first half 3rd Cent.; V6362),

wooden ornament ‐ fallus with leaves

(V6356). Deposit

above two 'empty' layers: glass remains

(V6119, V5765), metacarpus deer

(V6240). Deposit

layer upon former: metacarpus fox

(V6240), wooden ornament ‐ breast

(V6137), remarkable shoe sole with nails

(V5770), iron bilge hoops bucket (V6245),

ante coctarum graffito roof tile (V6353),

bronze ornamental knob (V6133), iron

spoon bit (V6127), bronze snake head

bracelet (V6134), iron knife with twisted

handle (V6131). Closure

deposit: enamelled square seal box

(V5201), bronze finger ring (V6113), bone

hairpin/clothes‐pin (V6128), glass bead

(V6112).

Filter layer: denarius Septimius Severus

(AD 193‐235; V6600).

Deposit layer above filter layer: iron bilge

hoops bucket (V6279).

Next deposit layer: iron bilge hoops

bucket (V6279), three boat hooks

(V5682, V5685 (2x)), complete neck glass

unguentarium (V5754), remarkable

leather sandal (V5683).

Deposit layer on 'empty' layer: bronze

part of wagon, fragment glass bottle

(V5680 (2x)).

Closure deposit: as Caligula (AD 37 or 38;

V3903).

Deposit layer above filter layer: denarius

Caracalla (AD 199‐200; V5377).

Deposit layer above two 'empty' layers:

iron fitting with large nail (V5376).

Closure deposit: bronze horse fitting

(V5378), denarius Septimius Severus (AD

193‐211; V5418).

Cut well: denarius 2nd Cent. (V5235).

Bottom layer: complete quern stone (Ø

0,77m; V5862).

Deposit layer above 'empty' layer: three

complete, special ceramic vessels (Low

Lands Ware ‐‘funnel’, imitation

Niederbieber32‐cup, Menapian pot type4

(V5565, V5499(2x)), loom weight

(V5499).

Two layers above: thick organic layer.

Combined deposit layers above: bucket

remains, row of stones.

Layer above: handle glass bottle (V5320).

Closure deposit: bone hairpin/clothes‐pin

(V5490), bronze antropomorph furniture

fitting (V5319).

Filter layer: fragments glass beaker

(V6007), bone hairpin/clothes‐pin

(V6051), ring with light blue glass gem

(V6701), bronze stud and simple bronze

finger ring (V6008, 2x).

Deposit layer above: denarius Alexander

Severus (AD 222‐235; V5790), complete

bucket (V6121, V5434), wooden comb

(V5768), wooden chisel handle (V5785),

wooden net float (V5785), complete

skeleton dog (V5746), shoe soles (V5750,

V5796, V5864), two complete ceramic

vessels (probably end 3rd – early 4th Cent.;

V5784), glass bracelet (V5339).

Closure deposit: Dupondius/As

Vespasianus (AD 69‐79; V910), complete

red painted ceramic jar (Trier; late 3rd –

early 4th Cent)

Distance to harbour (m) 47 44 43 39 37 28 44 27 26 28

Table 9.5 Wells

Bijlagen II‐4 Munten XRF‐analyses munten uitgevoerd door Restaura

Certificate of VerificationCertificate of VerificationCertificate of VerificationCertificate of Verification

XL3t-37055

Reading No 1Mode SHUTTER_CALTime 2009-03-24 17:33

Duration 54.26Sequence Final

Res 184.29EScale 7.09Shape Time 1.00

PositieVondstnr

ObjectKlantcodeProjectcode

Rapportnr

cps ± Error


XL3t-37055

Reading No 2Mode SHUTTER_CALTime 2009-03-24 17:34


Res 172.99EScale 7.14Shape Time 4.00

PositieVondstnr

ObjectKlantcodeProjectcode

Rapportnr

cps ± Error


XL3t-37055

Reading No 3Mode ALLOYTime 2009-03-24 17:42


Alloy1 No Match : *6.56Alloy2 No Match : *6.90Flags 3mm

PositieVondstnr 3865

Object muntKlantcode AACProjectcode VB-FH-07

Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.099Sn 71.087 ± 1.200

Pd < LOD : 0.013Ag < LOD : 1.003

Ru < LOD : 0.007Mo < LOD : 0.006Nb < LOD : 0.005

Zr 0.022 ± 0.004Bi < LOD : 0.054

Pb 13.062 ± 0.206Se < LOD : 0.017W < LOD : 0.060

Zn < LOD : 0.034Cu 3.809 ± 0.100

Ni < LOD : 0.090Co < LOD : 0.107Fe 5.622 ± 0.187

Mn < LOD : 0.118Cr < LOD : 0.128V < LOD : 0.072

Ti 0.384 ± 0.073Al < LOD : 2.841

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.401Si 5.198 ± 0.346

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055



Alloy1 C875SiBs : 1.39Alloy2 No Match : *4.65Flags 3mm



Rapportnr

% ± Error

Sb 0.058 ± 0.026Sn 0.250 ± 0.027

Pd < LOD : 0.016Ag < LOD : 0.240

Ru < LOD : 0.008Mo < LOD : 0.005Nb 0.014 ± 0.004

Zr < LOD : 0.008Bi < LOD : 0.013

Pb 0.149 ± 0.021Se < LOD : 0.011W < LOD : 0.333

Zn 12.314 ± 0.203Cu 82.038 ± 1.121

Ni < LOD : 0.031Co < LOD : 0.020Fe 0.396 ± 0.024

Mn < LOD : 0.025Cr < LOD : 0.031V < LOD : 0.051

Ti < LOD : 0.079Al < LOD : 2.562

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.194Si 3.303 ± 0.292

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055



Alloy1 C230RedBs : *1.79Alloy2 No Match : *3.33Flags 3mm



Rapportnr

% ± Error

Sb 0.139 ± 0.028Sn < LOD : 0.038

Pd < LOD : 0.015Ag < LOD : 0.296

Ru < LOD : 0.008Mo 0.007 ± 0.003Nb 0.019 ± 0.004

Zr < LOD : 0.009Bi < LOD : 0.015

Pb 0.296 ± 0.027Se < LOD : 0.010W < LOD : 0.336

Zn 12.949 ± 0.195Cu 85.642 ± 1.067

Ni < LOD : 0.031Co < LOD : 0.018Fe 0.369 ± 0.022

Mn < LOD : 0.022Cr < LOD : 0.029V < LOD : 0.041

Ti < LOD : 0.066Al < LOD : 2.411

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.237Si < LOD : 0.406

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.053Sn < LOD : 0.041

Pd < LOD : 0.017Ag < LOD : 0.326


Zr < LOD : 0.009Bi < LOD : 0.012

Pb < LOD : 0.019Se 0.018 ± 0.007W < LOD : 0.062

Zn < LOD : 0.091Cu 98.072 ± 0.890

Ni < LOD : 0.035Co < LOD : 0.017Fe 0.233 ± 0.019

Mn < LOD : 0.024Cr < LOD : 0.032V < LOD : 0.043

Ti < LOD : 0.062Al < LOD : 1.748

S < LOD : 0.002P 0.299 ± 0.096Si 1.027 ± 0.175

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb 0.121 ± 0.038Sn 2.913 ± 0.153

Pd < LOD : 0.021Ag < LOD : 0.360


Zr < LOD : 0.007Bi < LOD : 0.031

Pb 1.063 ± 0.070Se < LOD : 0.010W < LOD : 0.248

Zn 7.342 ± 0.268Cu 60.895 ± 1.949

Ni < LOD : 0.057Co < LOD : 0.128Fe 22.882 ± 0.343

Mn < LOD : 0.052Cr < LOD : 0.052V < LOD : 0.042

Ti < LOD : 0.056Al < LOD : 5.225

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.758Si < LOD : 0.984

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055




Positie keerzijdeVondstnr 4849


Rapportnr

% ± Error

Sb 0.213 ± 0.043Sn 4.129 ± 0.132

Pd < LOD : 0.022Ag < LOD : 0.326

Ru < LOD : 0.011Mo < LOD : 0.007Nb 0.012 ± 0.005

Zr < LOD : 0.009Bi < LOD : 0.053

Pb 4.028 ± 0.131Se < LOD : 0.018W 1.654 ± 0.249

Zn 14.021 ± 0.283Cu 74.508 ± 1.310

Ni < LOD : 0.041Co < LOD : 0.028Fe 0.526 ± 0.035

Mn < LOD : 0.033Cr 0.057 ± 0.023V 0.066 ± 0.021

Ti 0.083 ± 0.021Al < LOD : 3.475

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.421Si < LOD : 0.573

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.275Sn < LOD : 0.418

Pd < LOD : 0.037Ag 90.556 ± 1.171


Zr < LOD : 0.005Bi < LOD : 0.017

Pb 0.216 ± 0.018Se 0.078 ± 0.010W 0.862 ± 0.065

Zn < LOD : 0.045Cu 7.217 ± 0.137

Ni < LOD : 0.102Co < LOD : 0.058Fe < LOD : 0.097

Mn < LOD : 0.120Cr 0.500 ± 0.097V < LOD : 0.118

Ti < LOD : 0.144Al < LOD : 2.404

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.210Si < LOD : 0.328

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb 0.284 ± 0.036Sn 4.638 ± 0.118

Pd < LOD : 0.016Ag < LOD : 0.366

Ru < LOD : 0.008Mo < LOD : 0.006Nb 0.009 ± 0.004

Zr < LOD : 0.008Bi < LOD : 0.014

Pb 0.184 ± 0.023Se < LOD : 0.012W < LOD : 0.285

Zn 8.967 ± 0.156Cu 82.917 ± 1.109

Ni < LOD : 0.038Co < LOD : 0.022Fe 0.471 ± 0.028

Mn < LOD : 0.028Cr < LOD : 0.033V < LOD : 0.029

Ti 0.086 ± 0.019Al < LOD : 2.604

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.252Si 1.575 ± 0.255

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.213Sn 1.587 ± 0.185

Pd < LOD : 0.041Ag 55.505 ± 1.064


Zr < LOD : 0.007Bi 0.069 ± 0.019

Pb 1.921 ± 0.064Se 0.147 ± 0.016W 0.520 ± 0.082

Zn 0.118 ± 0.045Cu 38.558 ± 0.582


Mn < LOD : 0.102Cr 0.408 ± 0.078V < LOD : 0.096

Ti < LOD : 0.096Al < LOD : 3.256

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.302Si 0.546 ± 0.245

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055



Alloy1 C240LoBs : 1.48Alloy2 C230RedBs : 1.62Flags 3mm



Rapportnr

% ± Error

Sb 0.087 ± 0.023Sn 0.053 ± 0.015

Pd < LOD : 0.010Ag < LOD : 0.258

Ru < LOD : 0.005Mo 0.007 ± 0.002Nb 0.027 ± 0.005

Zr < LOD : 0.005Bi < LOD : 0.008

Pb 0.125 ± 0.022Se < LOD : 0.006W < LOD : 0.238

Zn 16.634 ± 2.008Cu 78.704 ± 9.163

Ni < LOD : 0.018Co < LOD : 0.010Fe 0.194 ± 0.017

Mn < LOD : 0.014Cr < LOD : 0.019V < LOD : 0.027

Ti < LOD : 0.043Al < LOD : 21.726

S < LOD : 0.002P < LOD : 4.289Si < LOD : 5.108

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.089Sn 36.246 ± 0.771

Pd < LOD : 0.017Ag < LOD : 0.556


Zr < LOD : 0.007Bi < LOD : 0.038

Pb 2.676 ± 0.083Se < LOD : 0.015W < LOD : 0.100

Zn 0.429 ± 0.054Cu 54.078 ± 0.930

Ni < LOD : 0.071Co < LOD : 0.080Fe 4.436 ± 0.140

Mn 0.127 ± 0.045Cr 0.106 ± 0.048V < LOD : 0.065

Ti 0.213 ± 0.061Al < LOD : 3.498

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.410Si 0.886 ± 0.304

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb 0.414 ± 0.134Sn 0.672 ± 0.211

Pd < LOD : 0.038Ag 88.417 ± 1.348


Zr < LOD : 0.006Bi 0.298 ± 0.023

Pb 2.490 ± 0.058Se 0.030 ± 0.010W 1.409 ± 0.078

Zn < LOD : 0.039Cu 3.584 ± 0.098


Mn < LOD : 0.133Cr 0.381 ± 0.057V < LOD : 0.064

Ti 0.125 ± 0.045Al < LOD : 2.807

S < LOD : 0.002P 0.272 ± 0.132Si < LOD : 0.392

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb 0.340 ± 0.062Sn 33.588 ± 0.679

Pd < LOD : 0.024Ag < LOD : 1.159


Zr 0.029 ± 0.008Bi < LOD : 0.111

Pb 34.971 ± 0.612Se < LOD : 0.032W < LOD : 0.087

Zn 0.123 ± 0.034Cu 23.707 ± 0.386

Ni < LOD : 0.073Co < LOD : 0.052Fe 0.372 ± 0.058

Mn < LOD : 0.096Cr < LOD : 0.159V < LOD : 0.150

Ti 0.458 ± 0.124Al < LOD : 3.108

S < LOD : 0.002P 2.461 ± 0.224Si 2.947 ± 0.340

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.347Sn < LOD : 0.488

Pd < LOD : 0.047Ag 94.015 ± 1.344


Zr < LOD : 0.007Bi 0.299 ± 0.024

Pb 1.887 ± 0.053Se < LOD : 0.015W 0.373 ± 0.055

Zn < LOD : 0.037Cu 2.578 ± 0.091


Mn < LOD : 0.151Cr 0.615 ± 0.105V < LOD : 0.106

Ti 0.154 ± 0.077Al < LOD : 2.678

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.221Si < LOD : 0.359

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb 0.139 ± 0.048Sn 0.338 ± 0.091

Pd 0.035 ± 0.014Ag 19.746 ± 0.334


Zr < LOD : 0.007Bi < LOD : 0.030

Pb 1.293 ± 0.052Se < LOD : 0.013W < LOD : 0.091

Zn < LOD : 0.087Cu 75.593 ± 0.852

Ni < LOD : 0.048Co < LOD : 0.032Fe 0.797 ± 0.044

Mn < LOD : 0.043Cr 0.196 ± 0.042V < LOD : 0.055

Ti 0.129 ± 0.038Al < LOD : 2.320

S < LOD : 0.002P 0.444 ± 0.119Si 1.214 ± 0.216

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.247Sn < LOD : 0.374

Pd < LOD : 0.039Ag 76.691 ± 1.127


Zr < LOD : 0.006Bi 0.144 ± 0.017

Pb 1.167 ± 0.039Se 0.039 ± 0.009W 0.956 ± 0.073

Zn < LOD : 0.060Cu 18.601 ± 0.257


Mn < LOD : 0.122Cr 0.447 ± 0.057V < LOD : 0.059

Ti 0.149 ± 0.044Al < LOD : 2.610

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.227Si 0.487 ± 0.215

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055



Alloy1 Ag : *3.74Alloy2 No Match : *4.89Flags 3mm



Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.149Sn 0.571 ± 0.107

Pd < LOD : 0.018Ag 97.882 ± 0.229


Zr < LOD : 0.002Bi 0.603 ± 0.013

Pb 0.213 ± 0.009Se < LOD : 0.005W 0.041 ± 0.016

Zn < LOD : 0.011Cu 0.179 ± 0.013

Ni < LOD : 0.054Co < LOD : 0.031Fe 0.370 ± 0.034

Mn < LOD : 0.066Cr < LOD : 0.103V < LOD : 0.172

Ti < LOD : 0.298Al < LOD : 80.000


XL3t-37055




PositieVondstnr 5393 dupl


Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.260Sn 1.081 ± 0.210

Pd < LOD : 0.040Ag 78.727 ± 1.157


Zr < LOD : 0.007Bi 0.076 ± 0.015

Pb 0.826 ± 0.036Se 0.043 ± 0.011W 1.211 ± 0.091

Zn 0.587 ± 0.047Cu 15.577 ± 0.236

Ni < LOD : 0.099Co < LOD : 0.061Fe 0.572 ± 0.077

Mn < LOD : 0.116Cr 0.310 ± 0.083V < LOD : 0.121

Ti < LOD : 0.124Al < LOD : 2.615

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.274Si < LOD : 0.456

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055



Alloy1 C510PBzA : *3.57Alloy2 C197HiCu : *3.79Flags 3mm

Positie kern- rand boven hoofdVondstnr 5393 dupl


Rapportnr

% ± Error

Sb 0.099 ± 0.040Sn 1.106 ± 0.066

Pd < LOD : 0.024Ag < LOD : 1.669


Zr < LOD : 0.012Bi < LOD : 0.024

Pb 0.360 ± 0.042Se 0.026 ± 0.011W < LOD : 0.100

Zn < LOD : 0.125Cu 96.077 ± 0.947

Ni < LOD : 0.052Co < LOD : 0.026Fe 0.348 ± 0.031

Mn < LOD : 0.036Cr 0.076 ± 0.032V 0.093 ± 0.028

Ti < LOD : 0.044Al < LOD : 1.917

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.217Si 0.480 ± 0.182

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.140Sn 79.739 ± 1.108

Pd 0.043 ± 0.010Ag < LOD : 0.822


Zr < LOD : 0.008Bi < LOD : 0.056

Pb 8.363 ± 0.144Se < LOD : 0.019W 0.330 ± 0.058

Zn < LOD : 0.050Cu 7.059 ± 0.157

Ni < LOD : 0.113Co < LOD : 0.075Fe 0.508 ± 0.086

Mn < LOD : 0.140Cr < LOD : 0.193V < LOD : 0.139

Ti 0.699 ± 0.148Al < LOD : 2.446

S < LOD : 0.002P 0.489 ± 0.134Si 1.887 ± 0.251

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb 0.108 ± 0.051Sn 3.896 ± 0.130

Pd < LOD : 0.027Ag 24.122 ± 0.385


Zr < LOD : 0.006Bi 0.052 ± 0.016

Pb 1.228 ± 0.048Se < LOD : 0.014W < LOD : 0.085

Zn < LOD : 0.088Cu 69.259 ± 0.780

Ni < LOD : 0.051Co < LOD : 0.034Fe 0.495 ± 0.041

Mn < LOD : 0.046Cr 0.243 ± 0.035V 0.099 ± 0.025

Ti 0.110 ± 0.027Al < LOD : 2.381

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.215Si < LOD : 0.307

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb 0.148 ± 0.060Sn < LOD : 0.232

Pd < LOD : 0.033Ag 27.714 ± 0.569


Zr < LOD : 0.007Bi 0.039 ± 0.020

Pb 2.188 ± 0.074Se < LOD : 0.018W < LOD : 0.132

Zn 0.128 ± 0.049Cu 64.391 ± 0.928

Ni < LOD : 0.059Co < LOD : 0.052Fe 1.620 ± 0.075

Mn < LOD : 0.061Cr 0.227 ± 0.034V < LOD : 0.039

Ti 0.086 ± 0.025Al < LOD : 2.981

S < LOD : 0.002P 1.796 ± 0.183Si 1.354 ± 0.255

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.224Sn 0.657 ± 0.170

Pd < LOD : 0.032Ag 71.815 ± 1.710


Zr < LOD : 0.005Bi 1.962 ± 0.054

Pb < LOD : 0.036Se < LOD : 0.012W < LOD : 0.058

Zn < LOD : 0.024Cu 0.691 ± 0.043

Ni 0.164 ± 0.053Co < LOD : 0.125Fe 7.917 ± 0.235

Mn 0.251 ± 0.076Cr 0.318 ± 0.082V < LOD : 0.121

Ti < LOD : 0.120Al 11.411 ± 1.841

S < LOD : 0.002P 2.218 ± 0.204Si 2.432 ± 0.302

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb 0.121 ± 0.047Sn 32.014 ± 0.650

Pd < LOD : 0.017Ag < LOD : 0.540


Zr < LOD : 0.007Bi < LOD : 0.037

Pb 2.320 ± 0.079Se < LOD : 0.016W < LOD : 0.141

Zn 1.365 ± 0.070Cu 59.602 ± 0.958

Ni < LOD : 0.065Co < LOD : 0.057Fe 1.650 ± 0.085

Mn < LOD : 0.078Cr 0.114 ± 0.050V < LOD : 0.074

Ti 0.309 ± 0.073Al < LOD : 3.229

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.389Si 1.924 ± 0.322

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055




PositieVondstnr 1178 dupl


Rapportnr

% ± Error

Sb 0.199 ± 0.072Sn 1.832 ± 0.140

Pd < LOD : 0.029Ag 53.064 ± 0.830


Zr < LOD : 0.005Bi 0.033 ± 0.012

Pb 1.360 ± 0.041Se 0.070 ± 0.009W 0.359 ± 0.057

Zn < LOD : 0.065Cu 41.901 ± 0.506

Ni < LOD : 0.062Co < LOD : 0.039Fe 0.262 ± 0.041

Mn < LOD : 0.072Cr 0.237 ± 0.061V < LOD : 0.082

Ti < LOD : 0.073Al < LOD : 2.641

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.289Si 0.496 ± 0.198

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb 0.137 ± 0.045Sn 26.834 ± 0.589

Pd < LOD : 0.018Ag < LOD : 0.581

Ru < LOD : 0.010Mo 0.026 ± 0.005Nb < LOD : 0.006

Zr < LOD : 0.008Bi < LOD : 0.057

Pb 6.523 ± 0.156Se < LOD : 0.019W < LOD : 0.175

Zn 2.867 ± 0.095Cu 55.917 ± 0.950

Ni < LOD : 0.062Co < LOD : 0.081Fe 4.909 ± 0.141

Mn < LOD : 0.072Cr 0.137 ± 0.033V 0.062 ± 0.026

Ti 0.145 ± 0.034Al < LOD : 3.388

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.397Si 0.625 ± 0.297

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.125Sn 27.382 ± 0.555

Pd < LOD : 0.029Ag 18.421 ± 0.363


Zr < LOD : 0.013Bi < LOD : 0.102

Pb 28.577 ± 0.459Se < LOD : 0.030W 0.216 ± 0.061

Zn < LOD : 0.060Cu 17.620 ± 0.299

Ni < LOD : 0.082Co < LOD : 0.105Fe 4.669 ± 0.175

Mn < LOD : 0.107Cr < LOD : 0.132V < LOD : 0.063

Ti < LOD : 0.069Al < LOD : 3.046

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.389Si 1.292 ± 0.261

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.199Sn 6.156 ± 0.220

Pd < LOD : 0.033Ag 60.694 ± 1.375


Zr < LOD : 0.005Bi < LOD : 0.014

Pb 0.115 ± 0.014Se < LOD : 0.010W < LOD : 0.059

Zn < LOD : 0.025Cu 0.489 ± 0.041

Ni < LOD : 0.113Co < LOD : 0.229Fe 30.071 ± 0.566

Mn < LOD : 0.133Cr 0.163 ± 0.040V < LOD : 0.057

Ti < LOD : 0.052Al < LOD : 3.864

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.532Si 1.750 ± 0.302

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055




Positie kopVondstnr 3361


Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.188Sn 7.453 ± 0.233

Pd < LOD : 0.031Ag 58.074 ± 1.260


Zr < LOD : 0.005Bi < LOD : 0.018

Pb 0.551 ± 0.026Se < LOD : 0.010W < LOD : 0.063

Zn < LOD : 0.026Cu 0.709 ± 0.047

Ni < LOD : 0.109Co < LOD : 0.210Fe 26.797 ± 0.496

Mn < LOD : 0.120Cr 0.145 ± 0.038V < LOD : 0.058

Ti < LOD : 0.056Al < LOD : 3.503

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.500Si 4.427 ± 0.341

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb 0.319 ± 0.119Sn < LOD : 0.381

Pd < LOD : 0.035Ag 87.724 ± 1.304


Zr < LOD : 0.005Bi 0.055 ± 0.011

Pb 0.401 ± 0.023Se 0.112 ± 0.012W 2.564 ± 0.096

Zn < LOD : 0.044Cu 7.374 ± 0.138

Ni < LOD : 0.091Co < LOD : 0.054Fe 0.432 ± 0.065

Mn < LOD : 0.116Cr 0.391 ± 0.086V < LOD : 0.107

Ti < LOD : 0.112Al < LOD : 2.761

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.332Si < LOD : 0.413

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.100Sn 6.267 ± 0.202

Pd < LOD : 0.029Ag < LOD : 0.721


Zr < LOD : 0.028Bi < LOD : 0.180

Pb 78.542 ± 1.609Se < LOD : 0.051W < LOD : 0.098

Zn < LOD : 0.030Cu 1.373 ± 0.060

Ni < LOD : 0.067Co < LOD : 0.077Fe 2.121 ± 0.122

Mn < LOD : 0.100Cr < LOD : 0.110V < LOD : 0.086

Ti < LOD : 0.105Al < LOD : 3.479

S < LOD : 0.002P 1.996 ± 0.263Si 7.059 ± 0.433

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.287Sn < LOD : 0.423

Pd < LOD : 0.038Ag 93.937 ± 1.223


Zr < LOD : 0.005Bi 0.024 ± 0.008

Pb 0.057 ± 0.013Se 0.077 ± 0.011W 2.018 ± 0.087

Zn < LOD : 0.035Cu 1.229 ± 0.056


Mn < LOD : 0.134Cr 0.499 ± 0.061V < LOD : 0.064

Ti < LOD : 0.071Al < LOD : 2.407

S < LOD : 0.002P 0.366 ± 0.150Si < LOD : 0.373

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.048Sn 1.962 ± 0.065

Pd < LOD : 0.015Ag < LOD : 0.188


Zr < LOD : 0.005Bi < LOD : 0.038

Pb 4.736 ± 0.124Se < LOD : 0.012W < LOD : 0.059

Zn 0.180 ± 0.037Cu 21.922 ± 0.494

Ni < LOD : 0.068Co < LOD : 0.192Fe 57.147 ± 0.750

Mn < LOD : 0.063Cr < LOD : 0.032V < LOD : 0.027

Ti < LOD : 0.026Al < LOD : 2.800

S 12.031 ± 0.224P < LOD : 0.411Si 1.037 ± 0.224

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.068Sn 7.608 ± 0.201

Pd < LOD : 0.018Ag < LOD : 0.429


Zr < LOD : 0.010Bi < LOD : 0.086

Pb 16.806 ± 0.341Se < LOD : 0.027W < LOD : 0.110

Zn 0.749 ± 0.056Cu 68.658 ± 1.148

Ni < LOD : 0.051Co < LOD : 0.065Fe 4.821 ± 0.111

Mn < LOD : 0.051Cr < LOD : 0.047V 0.068 ± 0.021

Ti 0.066 ± 0.022Al < LOD : 3.306

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.409Si < LOD : 0.605

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb 0.286 ± 0.131Sn < LOD : 0.416

Pd < LOD : 0.043Ag 68.476 ± 1.431


Zr < LOD : 0.007Bi < LOD : 0.023

Pb 0.251 ± 0.025Se 0.046 ± 0.012W 1.483 ± 0.115

Zn 0.702 ± 0.058Cu 26.980 ± 0.469

Ni < LOD : 0.103Co < LOD : 0.064Fe 0.390 ± 0.070

Mn < LOD : 0.118Cr 0.405 ± 0.099V < LOD : 0.132

Ti < LOD : 0.126Al < LOD : 3.710

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.408Si < LOD : 0.491

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055




Positie kern-boven kopVondstnr 3035


Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.242Sn 0.866 ± 0.195

Pd < LOD : 0.039Ag 70.506 ± 1.240


Zr < LOD : 0.006Bi < LOD : 0.020

Pb 0.246 ± 0.022Se 0.041 ± 0.011W 1.629 ± 0.105

Zn 0.580 ± 0.050Cu 23.983 ± 0.363

Ni < LOD : 0.094Co < LOD : 0.068Fe 1.396 ± 0.101

Mn < LOD : 0.116Cr 0.373 ± 0.084V < LOD : 0.111

Ti 0.159 ± 0.070Al < LOD : 3.112

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.380Si < LOD : 0.490

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055



Alloy1 C510PBzA : *3.67Alloy2 No Match : *4.09Flags 3mm

Positie kern-boven kop-correctieVondstnr 3035


Rapportnr

% ± Error

Sb 0.163 ± 0.045Sn 1.083 ± 0.065

Pd < LOD : 0.026Ag < LOD : 0.865


Zr < LOD : 0.011Bi < LOD : 0.017

Pb 0.113 ± 0.026Se 0.027 ± 0.011W < LOD : 0.109

Zn < LOD : 0.127Cu 97.269 ± 1.180

Ni < LOD : 0.054Co < LOD : 0.027Fe 0.289 ± 0.030

Mn < LOD : 0.037Cr < LOD : 0.061V 0.076 ± 0.027

Ti < LOD : 0.039Al < LOD : 2.386

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.224Si < LOD : 0.348

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.234Sn < LOD : 0.377

Pd < LOD : 0.039Ag 72.760 ± 1.314


Zr < LOD : 0.006Bi 0.071 ± 0.014

Pb 0.698 ± 0.034Se 0.086 ± 0.013W 2.495 ± 0.113

Zn < LOD : 0.063Cu 16.212 ± 0.271

Ni < LOD : 0.102Co < LOD : 0.122Fe 7.146 ± 0.211

Mn < LOD : 0.124Cr < LOD : 0.124V < LOD : 0.109

Ti < LOD : 0.103Al < LOD : 3.192

S < LOD : 0.002P < LOD : 0.431Si < LOD : 0.509

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.109Sn 71.511 ± 0.961

Pd < LOD : 0.014Ag < LOD : 0.666


Zr < LOD : 0.007Bi < LOD : 0.042

Pb 4.422 ± 0.092Se < LOD : 0.013W < LOD : 0.073

Zn < LOD : 0.061Cu 18.958 ± 0.266

Ni < LOD : 0.097Co < LOD : 0.072Fe 1.241 ± 0.102

Mn < LOD : 0.124Cr < LOD : 0.145V < LOD : 0.095

Ti 0.404 ± 0.095Al < LOD : 2.323

S < LOD : 0.002P 0.398 ± 0.129Si 1.172 ± 0.209

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055






Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.126Sn 79.740 ± 1.101

Pd < LOD : 0.015Ag < LOD : 0.684


Zr < LOD : 0.007Bi < LOD : 0.040

Pb 4.327 ± 0.095Se < LOD : 0.015W < LOD : 0.076

Zn < LOD : 0.055Cu 9.771 ± 0.188

Ni < LOD : 0.113Co < LOD : 0.080Fe 1.165 ± 0.113

Mn < LOD : 0.149Cr < LOD : 0.166V < LOD : 0.124

Ti 0.577 ± 0.128Al < LOD : 2.396

S < LOD : 0.002P 0.558 ± 0.136Si 2.821 ± 0.267

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055



Alloy1 Pb : *3.97Alloy2 No Match : *4.82Flags 3mm


Object schijf met gatKlantcode AACProjectcode VB-FH-07

Rapportnr

% ± Error

Sb < LOD : 0.057Sn 0.858 ± 0.037

Pd < LOD : 0.017Ag < LOD : 0.894


Zr < LOD : 0.017Bi 0.154 ± 0.051

Pb 97.825 ± 0.153Se < LOD : 0.028W < LOD : 0.052

Zn < LOD : 0.014Cu 0.080 ± 0.011

Ni < LOD : 0.036Co < LOD : 0.029Fe 0.445 ± 0.034

Mn < LOD : 0.056Cr < LOD : 0.080V < LOD : 0.127

Ti < LOD : 0.199Al < LOD : 80.000


XL3t-37055





Object schijf Klantcode AACProjectcode VB-FH-07

Rapportnr

% ± Error

Sb 0.137 ± 0.037Sn 14.252 ± 0.347

Pd < LOD : 0.018Ag < LOD : 0.468


Zr < LOD : 0.009Bi < LOD : 0.057

Pb 8.015 ± 0.186Se < LOD : 0.020W < LOD : 0.132

Zn 1.619 ± 0.067Cu 67.509 ± 1.170

Ni < LOD : 0.049Co < LOD : 0.036Fe 0.955 ± 0.052

Mn 0.085 ± 0.029Cr < LOD : 0.077V < LOD : 0.062

Ti 0.207 ± 0.055Al < LOD : 3.306

S < LOD : 0.002P 0.980 ± 0.209Si 4.070 ± 0.374

Mg < LOD : 0.002


XL3t-37055





Object schijf Klantcode AACProjectcode VB-FH-07

Rapportnr

% ± Error

Sb 0.106 ± 0.044Sn 18.304 ± 0.458

Pd < LOD : 0.020Ag < LOD : 0.525


Zr < LOD : 0.010Bi < LOD : 0.064

Pb 8.410 ± 0.201Se < LOD : 0.022W < LOD : 0.143

Zn 1.770 ± 0.075Cu 60.972 ± 1.120

Ni < LOD : 0.056Co < LOD : 0.053Fe 1.966 ± 0.084

Mn 0.169 ± 0.040Cr 0.079 ± 0.030V < LOD : 0.048

Ti 0.231 ± 0.042Al < LOD : 3.473

S < LOD : 0.002P 1.409 ± 0.215Si 6.155 ± 0.430

Mg < LOD : 0.002

Bijlagen II‐5 Metaal Metaalcatalogus Afbeeldingen metalen objecten – restauratieproces

CATALOGUS METAAL1 De afbeeldingen die tot de vondsten behoren zijn in aparte mapjes te vinden (TIFF en PDF). De afbeeldingen zijn opgeslagen onder de vondstnummer (bijvoorbeeld V3418). Soms is meer dan een afbeelding van een voorwerp nodig, deze zijn dan onder de vondstnummer plus een letter te vinden (bijvoorbeeld V3418-a, V3418-b). In de enkele gevallen van twee voorwerpen met hetzelfde vondstnummer, zijn deze met extra nummers gekenmerkt (bijvoorbeeld V3416-1, V3416-2). Deze afbeeldingen in tekst bij objecten plaatsen graag. 1 Goud Gouden versiering (vondstnr. 5843; WP2; spoornr. 2058; context NT1) Beschrijving: Het gaat om een klein en dun stuk goud (L=0,5 cm), een stuk goudblik. Het stuk is zeer klein, ongeveer rechthoekig, tot een ring gebogen en aan een kant met enkele inkervingen versierd. Type, verspreiding en datering: Omdat het stuk zo klein is kan niet met zekerheid vastgesteld worden, waartoe het stuk oorspronkelijk behoord heeft. Het is goed mogelijk, dat het een deel van een versiering van een meubelstuk (kastje, stoel, bed) of een ander voorwerp was. 2 Brons2 2.1 Kleding Fibulae uit de 1e eeuw Scharnierfibula met versiering in de lengte (vondstnr. 2791; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Fragment van fibula (L=nog 12 mm), kort na aanzet kop afgebroken. Op de beugel ribbeltjes. Type, verspreiding en datering: Dit type (Riha 5.12) is een latere ontwikkeling uit de Aucissafibula en dateert vanaf het tweede kwart van de 1e eeuw en verdwijnt geleidelijk gedurende het begin van de 2e eeuw na Chr. Deze fibulatype wordt voornamelijk in Noord-Gallië, Britannië en het Rijnland aangetroffen. Literatuur: Riha 1979, 137-143, Taf. 38-40; Boelicke 2002, 109-112, Variant 8.2, Taf. 37-45. Draadfibulae Almgren 15 Type, verspreiding en datering: Eenvoudige draadfibula, vaak ook ‘Soldatenfibel’ genoemd, (Riha type 1.6.2,, Almgren type 15). Dit type wordt hoofdzakelijk langs de limes in Germanië en Raetia gevonden. Het exemplaar uit Haltern is een het vroegste, maar blijft een uitzondering. De echte begintijd van de fibula lijkt in de Claudische periode te liggen met een

1 L= Lengte, langste meetbare afstand B= Breedte, op een na langste meetbare afstand H= Hoogte DM = Diameter 2 Het kan bij de vondsten van met de aanduiding ‘brons’ zowel om brons als om messing gaan. Beide soorten koperlegering onderscheiden zich namelijk enkel door de bijmenging van ofwel tin of zink. In de database is de aanduiding CU (voor koper of koperlegering) gekozen. Omdat de aanduiding ‘brons’ in de wetenschap algemeen gebruikelijk is, zijn de koperverbindingen in catalogus en tekst derhalve als ‘brons’ aangeduid (Van der Roest 1994, 153, 159).

bloeiperiode vanaf de regeringstijd van Domitianus tot Hadrianus. De laatste exemplaren dateren in de tweede helft van de 2e eeuw na Chr. In tegenstelling hiertoe dateert Heeren de type van 1-90 na Chr. Van der Roest heeft verschillende varianten van dit type gedefinieerd (A, B, C en D, beschrijving zie Van der Roest 153-156). Ze onderscheiden zich voornamelijk door de vormgeving van de beugel, maar kennen wel een gelijke verspreiding en datering. Zes exemplaren van de hier niet vertegenwoordigde variant van der Roest C zijn aangetroffen in de opgraving van BAAC op het aangrenzende terrein. Literatuur: Böhme 1972 13-14, Taf. 4; Riha 1979, 59-60, Taf. 3; Van der Roest 1988 153-156, afb.VII; Boelicke 2002, 19-41, Taf. 2-10; Heeren 2009, 146-147; Hendriksen 2009, 280. - (vondstnr. 6346; WP2; spoornr. 2080; context GEUL4-II) Beschrijving: Draadfibula (L=3,4 cm) van de variant Van der Roest A. De naald is kromgetrokken en de naaldhouder ontbreekt (vergelijkbaar exemplaar: Van der Roest Kat. Nr. 131). - (vondstnr. 2073; WP1; spoornr. 61; ME1) Beschrijving: Fragment van een fibula (L= nog 3,2 cm) van de variant Van der Roest A met een halfronde, in doorsnede driekante beugel. De voet en de spiraal zijn nog in fragmenten aanwezig, naald ontbreekt. - (vondstnr. 2796; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Fragment van een fibula (L= nog 5,7 cm) van de variant Van der Roest A met een halfronde, in doorsnede driekante beugel. De voet en de spiraal zijn nog in fragmenten aanwezig, naald ontbreekt. - (vnr 1672; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Beugel van een fibula (L= 3,8 cm) van de variant Van der Roest A. Halfronde, in doorsnede driehoekige (?) beugel van een fibula met aanzet van een kopplaat. Voet, spiraal en naald ontbreken. -(vondstnr. 5397; WP2; spoornr. 2088; context GEUL5-II) Beschrijving: Fibula (L= 5,5 cm) met een rechte, in doorsnede ronde beugel van de variant Van der Roest B. Naald afgebroken. -(vondstnr. 1812; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Fibula (L= 3,1 cm) met een rechthoekig gebogen beugel van de variant Van der Roest C. Naald afgebroken. - (vondstnr. 2916; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Fragment van een fibula (L= 3,2 cm) met een hoekig gebogen, in doorsnede ronde beugel van de variant Van der Roest C. De voet en de kop met spiraal en naald ontbreken. - (vondstnr. 2922; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Fibula (L= 3,8 cm) van de variant Van der Roest C. De naald is kromgetrokken en de naaldhouder ontbreekt. - (vondstnr. 2903; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Fibula (L= 3,9 cm) met een rechthoekig gebogen beugel van de variant Van der Roest C. Naald en voet afgebroken. - (vondstnr. 1798; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Fibula (L= 4 cm) met een rechthoekig gebogen beugel van de variant Van der Roest C. Naald en voet afgebroken. - (vondstnr. 2795; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Fragment van een fibula (L= nog 2,4 cm) met spiraal met nog de aanzet tot de halfrond gebogen beugel. Het grootste deel van de beugel, de voet en de naald ontbreken, daarom is de precieze variant niet meer te acherhalen. Draadfibulae type Almgren 16

Type, verspreiding en datering: Volgens Boelicke komt dit fibulatype bijzonder vaak voor in België en de naburige gebieden en is vanaf de regeringstijd van Nero tot in de tweede helft van de 2e eeuw gedragen. Volgens Van der Roest werd dit type hoofdzakelijk paarsgewijs door vrouwen gedragen. Boelicke deelt de type Almgren 16 naar gelang de doorsnede van de beugel op in vier verschillende varianten: bandvormig, ruitvormig, driekant of (half)rond. De varianten kennen volgens hem wel een gelijke verspreiding en datering. Volgens Heeren dateert de variant met een bandvormige beugel tussen 120-200 na Chr. De fibulae van onze opgraving hebben óf een bandvormige beugel óf een platte en zeer brede beugel. Ook bij de opgraving van BAAC op het aangrenzende terrein zijn vier draadfibulae met een bandvormige beugel met ingeponste versieringen gevonden. Literatuur: Van der Roest 1988, 155-156, afb. VII; Boelicke 2002, 41-49, Taf. 10-16; Heeren 2009, 146-147; Hendriksen 2009, 281. - (vondstnr. 4138; WP3; spoornr. 4007; context NT3) Beschrijving: Fibula (L= 38 cm) met een halfronde, in doorsnede bandvormige beugel van de variant met een bandvormige beugel (Boelicke Variant 7.1). Naaldhouder licht beschadigd, spiraal en naald ontbreken. - (vondstnr. 596; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Fibula (L= 4,9) met een brede beugel, met een maar nog vaag te herkennende langslopende versiering. De fibula hoort bij van de variant met een bandvormige beugel (Boelicke Variant 7.1). Voet met voetknoopje, driekante naaldhouder, naald ontbreekt. - (vondstnr. 912; WP3; spoornr. 4040; context Stad1) Beschrijving: Fibula (L= 8,7 cm) met een brede beugel met een maar nog vaag te herkennende langslopende versiering van inkervingen. De fibula hoort bij van de variant met een bandvormige beugel (Boelicke Variant 7.1). Voet en spiraal sterk met aanslag overdekt, naald ontbreekt. - (vondstnr. 2906; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Fragment van een fibula (L= 4,3 cm) met een halfronde, in doorsnede platte beugel en smalle voet. De fibula hoort bij van de variant met een bandvormige beugel (Boelicke Variant 7.1). Beugel op helft afgebroken; kop, spiraal en naald ontbreken. - (vnr 755; WP1; spoornr. 11; context REC2) Beschrijving: Fibula (L= 4,8 cm) met een brede, platte beugel, met een langslopende versiering van kleine ingeponste dwars lopende inkervingen. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). De brede voet is afgebroken, net als de naaldhouder. De spiraal is nog gedeeltelijk aanwezig, maar de naald ontbreekt. - (vondstnr. 6261 – dupl. ; WP1; spoornr. 1418; context REC2) Beschrijving: Fibula (L= 3,8 cm) met een brede, platte beugel, met een langslopende versiering van drie rijen kleine ingeponste putjes. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). De naaldhouder is breed en bijna rechthoekig. De naald is in de spiraal afgebroken. - (vnr 3858; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Fibula (L= 3,6 cm) met een brede, platte beugel, met een langslopende versiering van kleine ingeponste dwars lopende inkervingen. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). Op de voet is een ruitvormige versiering. De naald is in de spiraal afgebroken. - (vondstnr. 3480; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Fibula (L= 5,3 cm) met een halfronde, brede platte beugel met een langslopende versiering van drie rijen kleine ingeponste putjes. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). Voet met voetknoopje (met inkervingen), driekante naaldhouder, naald volledig bewaard en open. - (vondstnr. 4371; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I)

Beschrijving: Fibula (L= 5,5 cm) met een halfronde, brede platte beugel waarop een langslopende versiering van een ribbel met een rij kleine ingeponste putjes op elk kant. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). Voet met voetknoopje, driekante naaldhouder, naald volledig bewaard en open. - (vondstnr. 3344; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Fibula (L= 5,4 cm) met een halfronde, brede platte beugel waarop een langslopende versiering van een richel met een rij kleine ingeponste putjes op elk kant. Deze loopt op de brede voet door. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). Voet met voetknoopje, driekante naaldhouder, naald volledig bewaard en open. - (vondstnr. 6345; WP2; spoornr. 2006; context Geul2-II) Beschrijving: Fibula (L=4,3 cm) met een halfronde, brede platte beugel, versiert met rijen kleine ingeponste putjes. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). Voet met driekante naaldhouder, naald ontbreekt. - (vondstnr. 3282; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Fibula (L= 4,4 cm) met een halfronde, brede platte beugel waarop een langslopende versiering van twee rijen kleine ingeponste putjes. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). Voetknoopje ontbreekt, driekante naaldhouder, naald volledig bewaard en open. - (vondstnr. 2053; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Fibula (L= 2,8 cm) met een halfronde, zeer brede platte beugel waarop een langslopende versiering nog vaag te herkennen is. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). Voet met voetknoopje en driekante naaldhouder, naald volledig bewaard en open. - (vondstnr. 4552; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Fibula (L= 5,8 cm) met een halfronde, brede platte beugel waarop een langslopende versiering van een rij kleine ingeponste putjes nog vaag te herkennen is. Deze loopt op de brede voet door. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). Voet met voetknoopje en driekante, licht beschadigde naaldhouder, de naald en een deel van de spiraal ontbreken. - (vondstnr. 3458; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Fibula (L= 4,5 cm) met een halfronde, brede platte beugel waarop een langslopende versiering van twee rijen kleine ingeponste putjes. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). Voetknoopje bewaard, driekante naaldhouder, naald volledig bewaard en open. - (vondstnr. 3801; WP3; spoornr. 4007; context NT3) Beschrijving: Fibula (L= 4,5 cm) met een halfronde, brede platte beugel met een langslopende versiering van een rij ingeponste driehoeken met een rij kleine ingeponste putjes op elk kant. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). Voet is afgebroken. de naald volledig bewaard en open. - (vondstnr. 245; WP1; spoornr. 18; context GEUL5-I) Beschrijving: Fibula (L= 3,8) met een halfronde, brede platte beugel waarop een langslopende versiering nog vaag te herkennen is. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). Voet met voetknoopje en driekante naaldhouder, naald volledig bewaard en open. - (vondstnr. 6281; WP2; spoornr. 2347; context Stort) Beschrijving: Fibula (L= 3,2 cm) met een halfronde, zeer brede platte beugel waarop drie ingeponste gleuven langslopen. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). De beugel breekt voor de voet af, ook de naald is afgebroken. - (vondstnr. 2789; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I)

Beschrijving: Fibula (L= 4,6) met een brede, platte beugel, met een langslopende versiering van kleine ingeponste dwars lopende inkervingen. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). Voet met voetknoopje en driekante naaldhouder, naald volledig bewaard en open. - (vondstnr. 144; WP1; spoornr. 3; context REC2) Beschrijving: Fragment van een fibula (L= 4,2 cm) met een halfronde, in doorsnede platte beugel met een langslopende versiering van twee ribben. De fibula hoort bij van de variant met een platte, zeer brede beugel (Boelicke Variant 7.6). De voet en de kop met spiraal en naald ontbreken. Fibulae uit de 2e eeuw Letterfibula (vondstnr. 6395; WP2; spoornr. 2006; context Geul2-II) Beschrijving:Spiraalfibula in de vorm van de letter R (L= 2,3 cm). De spiraal en de naald zitten achter de verticale balk, de spiraal aan de onderkant van de R. De naald is compleet bewaard en open. Type, verspreiding en datering: De type fibula in de vorm van een letter (Böhme typ 48) is een incidenteel in alle Noordwestelijke provincies van het Romeinse Rijk voorkomende vorm. Bekend zijn de letters B, M, P, D en S. Van deze is de letter S de meest voorkomende, misschien vanwege de dubbelzinnigheid van de vorm, die zowel een letter als ook een dier (slang) kon voorstellen. Volgens Böhme is dit type in het 2e eeuw na Chr. te dateren. Literatuur: Böhme 1972, Kat. Nr. 1178, 44-45, Taf. 30; Thüry 2004, 57. Beugelfibula met halfronde kopplaat Type, verspreiding en datering: Dit type (Böhme 18, Riha 7.1.1) komt veel voor in het Rijngebied, in Noord-Frankrijk en België. Van der Roest dateert dit type in de regeerperiodes van Hadrianus tot aan Antoninus Pius, terwijl Heeren daarentegen met een iets latere datering - tussen 140 en 190 na Chr - komt. Tijdens de opgraving van BAAC op het aangrenzende terrein in Voorburg is een vergelijkbaar exemplaar gevonden. Literatuur: van der Roest 1986, 165, Kat. Nr. 234-236, Taf. X; Heeren 2009, 146-147; Hendriksen 2009, 283, afb. 8.16. - (vondstnr. 3838; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: De fibula (L= 4,6 cm) heeft een halfronde kopplaat met een mee gegoten ronde lus. De kopplaat is gedecoreerd met een rij kleine ingeponste putjes aan de buitenkant. De beugel is licht S-vormig en heeft een brede voet en een rechthoekige naaldhouder. Op de beugel zit op het hoogste punt een versiering van twee rechthoekige vleugeltjes, die eveneens met een rij kleine ingeponste putjes gedecoreerd zijn. Van der Roest beeldt twee exemplaren met een octogonale beugelversiering uit De Horden en Elst af (Kat. Nr. 236, Taf. X) en uit Tiel-Passewaaij is een exemplaar met een ronde beugelversiering bekend (afb. 78, 9-V057.128). De naald is kort na de spiraal afgebroken. - (vondstnr. 1852; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: De fibula (L= 3,7 cm) heeft een halfronde kopplaat. De beugel is licht S-vormig en heeft een naar achter gebogen voet met voetknopje. Op de beugel zit op het hoogste punt een kraag of richel als versiering. De spiraal en de naald ontbreken. Romeinse Kniefibula met halfronde kopplaat Type, verspreiding en datering: Fibulae van dit type (Böhme 19, Riha 3.12) zijn gevonden in zowel civiele als militaire nederzettingen in de Limeszone. Zij dateren volgens Van der Roest vanaf het midden van de 2e eeuw tot het begin van de 3e eeuw na Chr. (vergelijkbaar exemplaar Haalebos fig 19.1). Heeren dateert het type tussen 140 en 190 na Chr. In Nederland

zijn bijvoorbeeld in Katwijk-Zanderij en Tiel Passewaaij exemplaren van dit type gevonden. Drie exemplaren van een kniefibula met een ronde kopplaat zijn bij de opgraving van BAAC op het aangrenzende terrein in Voorburg gevonden. Literatuur: Haalebos 1986, 55-56.; van der Roest 1988, 158-159, Kat. Nr. 206-207; de Bruin 2008, 234-237, 242-244, afb. 11.2, 11.3, 11.10; Heeren 2009, 146-147; Hendriksen 2009, 281, afb. 8.14. - (vondstnr. 4851; WP2; spoornr. 2006; context Geul2-II) Beschrijving: Fibula (L 2,8 cm) met licht S-vormige beugel met een naar achter gebogen voet en een rechthoekige naaldhouder en een halfronde kopplaat met daarachter de spiraal. De naald ontbreekt. De hele fibula is bedekt met een gouden waterpatina. - (vondstnr. 2740, WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Fibula met S-vormige beugel (L= 2,5 cm) met een profilering op de beugel en een naar achter gebogen voet met een grote rechthoekige naaldhouder. De spiraal zit achter een beschadigde halfronde kopplaat. De naald is open. Romeinse Kniefibula met veerhuls (vondstnr. 967; WP1; spoornr. 15, context NT1) Beschrijving: De fibula (L= 3 cm) is bedekt met een dikke aanslag. De fibula heeft een in doorsnede brede, S-vormige beugel en een naar achter gebogen voet met een dwars geplaatste naaldhouder. De spiraal zit in een rechthoekige veerhuls. De naald ontbreekt. Type, verspreiding en datering: Fibulae van dit type (Böhme 21, Riha 4.11) zijn gevonden in zowel civiele als militaire nederzettingen in de Limeszone. Zij worden in het algemeen in dezelfde periode gedateerd als de fibulae met kopplaat, namelijk vanaf het midden van de 2e eeuw tot het begin van de 3e eeuw na Chr. Literatuur: Haalebos 1986, 55-56.; van der Roest 1988, 158-159, Kat. Nr. 206-207;Heeren 2009, 146-147. Swastikafibula (vondstnr. 3232; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Fibula in de vorm van rechtsdraaiende Swastika (2,6 bij 2,6 cm). Op de achterkant zijn de spiraal en naald (open) compleet bewaard. Type, verspreiding en datering: Swastikafibulae (Riha 3.19.2, Böhme 49a) waren in het hele Limesgebied gebruikelijk. Zij worden door Boelicke tussen het einde van de 2e eeuw tot het midden van de 3e eeuw na Chr. gedateerd. Een vergelijkbaar exemplaar is gevonden in Katwijk-Zanderij. Literatuur: Boelicke 2002, 80-81, Taf. 33; de Bruin 2008, 235, afb 111.4. Fibula met niervormig doorbroken kopplaat (vondstnr. 5733; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: De fibula (L= 5 cm) heeft een halfronde kopplaat met twee gaten in de vorm van een nier. De beugel is halfrond gebogen en bandvormig en heeft enkele groeven in de lengte. De voet is afgebroken, eveneens als de spiraal en de naald. Type, verspreiding en datering: Het kenmerk van deze fibula is de kopplaat met de niervormige gaten. Deze fibula kan vanwege de bandvormige beugel met groeven gedetermineerd worden als variant 7.2 van Boelicke. Dit soort fibulae is typerend voor het gebied langs de Limes in zowel Germania als Raetia. In Nederland is een exemplaar gevonden in Den Haag-Scheveningseweg. Deze fibula was in gebruik tussen het midden en het einde van de 2e eeuw. Literatuur: Boelicke 2002, 77-78; Waasdorp 1999, 81, cat. no. 4.14. Emailfiguurfibulae

Deze fibulae komen in verschillende vormen voor waarbij de overeenkomst is dat zij alle realia voorstellen. Naast fibulae in de vorm van dieren horen ook fibulae in de vorm van voorwerpen (zo als bijvoorbeeld een amphora of een schoenzool) tot deze groep (Böhme 42, Feugère 28). Schoenfibula (vondstnr. 4774; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: De fibula (L= 3,9 cm) is plat en heeft de vorm van een schoen. Op de achterkant zit een scharnier, de naald gaat van de hiel van de schoen naar de neus van de schoen en is volledig bewaard en open. De zool of schoen is gedecoreerd met champlevée-emaille, waarvan sommige uitgevallen zijn. Type, verspreiding en datering: Figuurfibulae met emailledecoratie (Riha 7.25) waren in alle Romeinse provincies geliefd en worden zowel in militaire als civiele nederzettingen gevonden. Figuurfibulae worden door Boelicke vanaf het einde van de 1e eeuw tot het begin van de 3e eeuw na Chr. gedateerd. Schoenfibulae zijn onder meer in Xanten (Boelicke Kat. Nr. 1122) en in Tiel-Passewaaij (Heeren, afb. 78, 15) gevonden. Literatuur: Haalebos 1986, 98, afb. 47; Boelicke 2002, 128-129, Taf. 52-53; Heeren 2009, 146-147. Radfibula (vondstnr. 4836; WP2; spoornr. 2006; context Geul2-II) Beschrijving: De scharnierfibula (diam. 4,6 cm) heeft de vorm van een rad met naaf en zes spaken. De naaf en het rad zijn geëmailleerd. Het rad heeft een rode achtergrondkleur, met op regelmatige afstanden afwisselend blauwe en witte rechthoeken ingezet. In de witte rechthoeken zijn donkere stippen geplaatst. De buitenkant van de naaf is met afwisselend witte rechthoeken met een zwarte zon (ring en stralen) en rechthoeken in een schaakbordpatroon van emaille versierd. Daarbinnen is een dunne ring niet geëmailleerd gelaten. In het midden is een emaille versiering met de afbeelding van een hoofd in zijaanzicht (naar links gericht). Op de achterkant is de naald, het scharnier en de naaldhouder nog compleet bewaard gebleven, de naald is open. Type, verspreiding en datering: Deze fibula hoort tot de figuurfibulae (Riha typ 7.25, Ettlinger typ 48). Deze fibulae komen in verschillende vormen voor waarbij de overeenkomst is dat zij alle realia voorstellen. Naast fibulae in de vorm van dieren horen ook fibulae in de vorm van voorwerpen (zo als bijvoorbeeld een amphora of een schoenzool) tot deze groep (Böhme 42, Feugère 28). Volgens Boelicke dateert deze groep vanaf het einde van de 1e eeuw tot het begin van de 3e eeuw. In Nederland is elk een exemplaar uit Zwammerdam en uit Nijmegen gepubliceerd. Literatuur: Boelicke 2002, 128; Riha 1994, 172-173; Haarlebos 1986, 84, Fig. 36, 12. Vogelfibula (vondstnr. 4302; WP1; spoornr. 95; context REC1) Beschrijving: De fibula (L= 3,8 cm) toont een vogel in vlucht met uitgebreide vleugels en een brede staart. De fibula is een platte schijf, enkel de nek en kop van de vogel steken uit de plaat op. Op de achterkant zit een scharnier, de naald gaat van de staart van de vogel naar zijn kop en is volledig bewaard en open. Aan de staart zit een lus. Het lichaam, de vleugels en staart zijn gedecoreerd; het lichaam met ingeponste veren, de vleugels en staart met champlevée-emaille, dat wil zeggen dat ronde putjes gevuld zijn met geel en turkoois emaille. Type, verspreiding en datering: Figuurfibulae met emailledecoratie (Riha 7.25) waren in alle Romeinse provincies geliefd en worden zowel in militaire als civiele nederzettingen gevonden. Figuurfibulae worden door Boelicke vanaf het einde van de 1e eeuw tot het begin van de 3e eeuw na Chr. gedateerd. In Xanten en in Maurik zijn vergelijkbare vogelfibulae gevonden (Boelicke Kat. Nr. 1112, Haalebos cat. no. 157).

Literatuur: Haalebos 1986, 98, afb. 47; Boelicke 2002, 128-129, Taf. 52-53; Heeren 2009, 146-147. Figuurfibula (omkijkende vogel) met emaille (vondstnr. 4591; WP2; spoornr. 2006; context Geul2-II) Beschrijving: Het gaat om een figuurfibula (L= 4,7 cm) in de vorm van een zittende, omkijkende vogel. De veren van de vogel zijn op de nek en de vleugels vrij precies weergegeven en op de rest van het lichaam door inkervingen aangeduid. Rond het oog zit een ring van rood emaille en het oog zelf was wellicht oorspronkelijk in een andere kleur emaille uitgevoerd. De achterkant laat zien dat het scharnier zeer grof gewerkt is, wat opmerkelijk is. Bovendien is de naald van de fibula vrij breed en lijkt sterk op de naald van een omegafibula. Het gaat dus zeker om een speciaal vervaardigde fibula. Type, verspreiding en datering: De meeste vogelfibulae tonen de vogel in vlucht van boven, een afbeelding van een zittende vogel is mij tot nu toe niet bekend. Ook is de precieze weergave van de details uitzonderlijk. De fibula dateert qua stijl waarschijnlijk in het 2de tot 3de eeuw. Een precies vergelijkbaar stuk heb ik tot nu toe nog niet gevonden. Dit is opvallend, maar met name bij de dieren figuurfibulae komen unica incidenteel voor. Millefiorischijffibula (vondstnr. 6140; WP3; spoornr 4007; context NT3 ) Beschrijving: Ronde schijffibula (L= 2,7 cm) met scharnier en versiering van emaille. De fibula heeft een holle buitenrand en een licht verhoogd bol middengedeelte dat met millefiori-emaille versierd is. Aan de buitenkant zijn zes ronde versieringen op regelmatige afstand van elkaar te zien. Twee van deze versieringen ontbreken (deze zijn tijdens de conservering vervangen door ingekleurd polyester). Ook delen van de naald ontbreken. Type, verspreiding en datering: De fibula hoort bij de Millifiorifibulae (Riha Variante 7.14.1). Deze dateren vanaf het midden van de 2e eeuw tot het begin van de 3e eeuw en waren in alle Noordwestelijke provincies van het Romeinse Rijk geliefd (vergelijkbaar exemplaar: Riha Kat. Nr. 1615). Literatuur: Riha 1979, 189-190, Taf. 61-62. Schijffibula met Pressblech (vondstnr. 5298; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: De ronde schijf van de fibula (L= 2,9 cm) is overdekt met een bronsblik, dat in de vorm van een rozet is geperst. Aan de achterkant zit een spiraal en een rechte beugel met een lange, rechthoekige naaldhouder. De voet van de fibula is afgebroken. Type, verspreiding en datering: De Pressblechauflage van dit type fibula (Böhme 44, Riha 3.14) is volgens Böhme meestal van zilver of verguld brons, het lijkt waarschijnlijk dat onze fibula oorspronkelijk ook verguld was. Volgens Böhme zijn fibulae van dit type binnen het Romeinse Rijk in het Germaans-Raetische gebied en Britannië vrij gebruikelijk. In Nederland is een exemplaar dat zeer sterk op onze fibula lijkt in Nijmegen gevonden en zijn zes exemplaren van dit type gevonden in Tiel-Passewaaij. De kleine exemplaren (schijf tot 30mm in diameter) van deze fibulae dateren volgens Boelicke in de tweede helft van de 2e eeuw, de grote vanaf de tweede helft van de 2e eeuw tot het begin van de 3e eeuw na Chr. Heeren dateert dit type tussen 150 en 300 na Chr. Literatuur: van Buchem 1941, Taf. 19, 11; Böhme 1972, 41-43, Taf. 28-29; Riha 1979, 86-87, Taf. 13; Boelicke 2002, 82-83, Taf. 34; Heeren 2009, 146-147. Gelijkzijdige scharnierfibula (vondstnr. 3486; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: De fibula (L= 2,9 cm) heeft in het midden een ronde, geëmailleerde schijf, die van twee taps toelopende stukken met elk twee ribben geflankeerd wordt. Op de achterzijde

bevindt zich nog het scharnier, de complete naald is gesloten en zit in de naaldhouder (vergelijkbaar exemplaar: Riha Kat. Nr. 1651). Type, verspreiding en datering: Volgens Riha is dit aan variatie rijke fibulatype in alle Romeinse provincies geliefd. De verschillende vormen van dit lang in gebruik zijnde type kunnen op grond van de beugelbuiging en de naaldvorm worden gedateerd. Fibulae met een hoekige of een vlakke trapsgewijze beugel en wangscharnier zoals ons stuk dateren uit de 2e eeuw tot en met het begin van de 3e eeuw na Chr. In Nederland is een zeer sterk op dit stuk lijkend exemplaar in Woerden gevonden. Literatuur: Riha 1979, 191-192, Taf. 63; Hoss 2008, 238-239. Gelijkzijdige emaillefibula (vondstnr. 0932; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Het gaat om een platte fibula (L 4,8 cm) met een versiering van emaille. Op de achterkant zijn nog de restanten van een (wang)scharnier herkenbaar. Type, verspreiding en datering: Deze fibula is een zogenaamde gelijkzijdige emaillefibula, een type met zeer verschillend uitgewerkte exemplaren, waarvan zelden identieke exemplaren voorkomen. Vergelijkbare fibulae zijn gevonden in het castellum Zugmantel, in Weissenthurm bij Koblenz, in een graf in Wederath /Belginum (Duitslan) en in Haulchin (Belgie). Dit type is volgens Böhme in alle noordwestelijke provincies van het Romeinse Rijk en incidenteel ook buiten de grenzen van het rijk aangetroffen, maar komt voornamelijk in het noorden van Gallië, in België en aan de Rijn voor. Het paarsgewijs voorkomen van deze fibulae in graven en de geringe afstand van de naald tot de fibula maken het waarschijnlijk dat het type door vrouwen meer als sieraad dan als kledingspeld is gedragen. Het type wordt in het algemeen in de tweede helft van de 2e eeuw na Chr. gedateerd. Het graf in Wederath wordt daarentegen duidelijk vroeger, in die tijd van 120-150 na Chr. gedateerd. Literatuur: Loë 1937, 267, fig. 105, 4; Exner 1939, 96, Kat. Nr. II, 22, Taf. 11; Böhme 1972, 36-37, Kat. Nr. 942, Taf. 24; Abegg 1989, 347, f. Fibula met lange Scharnierarmen Type, verspreiding en datering: De fibula hoort bij het type met scharnier en hulsvoet (Böhme 28, Riha 6.4). Volgens de indeling van Boelicke hoort deze fibula bij de variant met een in doorsnede halfronde beugel. Volgens Boelicke is dit een regelmatig voorkomende fibula in het Limesgebied van Engeland tot Syrië (uit Nederland zijn minstens 13 exemplaren bekend). Het type dateert volgens Boelicke vooral in de eerste helft van de 3de eeuw, terwijl enkele exemplaren misschien nog tot 300 na Chr. in gebruik waren. Heeren dateert het type van 200 tot 300 na Chr. Een fragment van een exemplaar van hetzelfde type is bij de opgraving van BAAC op het aangrenzende terrein in Voorburg gevonden. Literatuur: Waasdorp 1999, 76, 83, cat. no. 4.25; Boelicke 2002, 117-119; Heerlen 2009, 146-147; Hedriksen 2009, 286. - (vondstnr. 6362; WP3, spoornr. 4201; context stad 1) Beschrijving: De fibula (L= 5,5 cm) heeft een in doorsnede D-vormige en halfrond gebogen beugel, een hulsvormige voet en twee scharnierarmen. De fibula is compleet, met een open naald. - (vondstnr. 2123; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: De fibula heeft een in doorsnede rechthoekige en in een hoek gebogen beugel en twee scharnierarmen. De voet en de naald ontbreken. - (vondstnr. 2052; WP en spoornr. onbekend) Beschrijving: Van de fibula is nog de hulsvoet en de aanzet tot de in doorsnede D-vormige en halfrond gebogen beugel (L= 2,8 cm) bewaard. Ringfibula (vondstnr. 1020; WP1 spoornr. 28; context GEUL5-I)

Beschrijving: De fibula (diameter 4,3 cm) is sterk met ijzercorrosie overdekt. De fibula bestaat uit een ronde ring met een aan de ring vastgezette naald. Type, verspreiding en datering: Ringfibulae (Riha 8.2., Böhme 51) komen oorspronkelijk uit Britannië, waar zij vanaf de Latène-periode tot in de Vroege Middeleeuwen geliefd waren. Ringfibulae zijn in het hele Romeinse Rijk gebruikt, maar worden bijzonder vaak aangetroffen in de westelijke provincies. Zij worden door Boelicke vanaf het midden van de 1e eeuw tot het 3e eeuw na Chr. gedateerd, terwijl Heeren deze fibulae heel breed tussen 40 en 350 na Chr. dateert. Literatuur: Böhme 1972, 46, Kat. Nr. 1228-31, Taf. 31; Boelicke 2002, 132-133, Taf. 54. Ringfibula met aanzet (vondstnr. 5335; WP2C; spoornr. 2055; context NT1) Beschrijving: Het gaat om een fibula bestaand uit een ring (diameter 4 cm) met een V-vormige bocht naar buiten. Ter fixatie van de stof diende een naald die aan de bovenkant tot een ring is gebogen en aan de ring is vast gezet. Type, verspreiding en datering: Dit type ringfibulae wordt in navolging van Oldenstein vaak voor gespen van de militaire gordel aangezien. Pröttel beschrijft daarentegen dat dit type fibulae bij inhumaties meestal op de rechterschouder gevonden is, wat aangeeft dat deze als mantelspelden werd gebruikt. Het Ringfibel mit Ansatz-type is door Selleye beschreven, die achttien varianten gedefinieerd heeft die onderling voornamelijk verschillen in de vormgeving van het aangezette stuk. Ons exemplaar heeft een eenvoudig aangezet stuk en hoort bij de variant Selleye I. Het type heeft zijn hoofdverspreidingsgebied in het gebied van de Donau, maar komt incidenteel ook langs de Rijn, in Noord-Gallië en Britannië voor.3 Dit type wordt in de late 3e tot in de 4e eeuw na Chr. gedateerd. Literatuur: Böhme 1972, 46, Kat. Nr. 1232-1233, Taf. 31; Oldenstein 1976, 218-219, Kat. Nr. 1048-1061, Taf. 79; Sellye 1990, 26, 53-85; Pröttel 2002, 101-103; Bishop/Coulston 2006, 182-183, fig. 118, 5-8; Schmid 2010, 53. Tweedelige fibulae met hoge naaldhouder Almgren Gruppe VII (vondstnr. 2984; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Het gaat om een fibula (L= 2,5 cm) met een S-vormige beugel, die door een knobbel van de brede voet is gescheiden. Onder de spiraal loopt een draad. De naaldhouder is breed en heeft parallel lopende randen en aan het uiteinde een decoratief afsluitend knoopje. De fibula is goed bewaard gebleven, alleen de naald is kort na de spiraal afgebroken. Deze was nog compleet met naald bij aantreffen, maar is waarschijnlijk bij het bergen of transport gebroken. Type, verspreiding en datering: Dit type fibula (Böhme 37, Riha 3.8, Almgren Gruppe VII) is afkomstig uit de Germania Libera (Noordoost-Duitsland, gebied van de Neder-Elbe) en vanuit daar naar het provincaal-Romeinse gebied, met name de Limeszone, gekomen. Uit Nederland zijn vondsten uit De Horden, Maurik, Tiel-Passewaaij en Vechten bekend. Deze fibula dateert volgens Boelicke en Böhme vanaf het midden van de 2e eeuw tot het begin van de 3e eeuw na Chr. Literatuur: Böhme 1972, 33-35; Boelicke 2002, 77; Heeren 2009, 146-147. Tweedelige fibulae met hoge naaldhouder serie Almgren 4 (vondstnr. 2158; WP1, spoornr. 58; Geul3-I) Beschrijving: De fibula (L 3 cm) is met een corrosieaanslag bedekt. De vorm is met behulp van de Röntgenfoto gedefinieerd. De fibula heeft een zeer korte, maar sterk gebogen beugel die zonder knik in de naaldhouder overgaat en een lange spiraal.

3 Schmid 2010, 52-53.

Type, verspreiding en datering: De fibula hoort tot een ondervariant, van het type 37d van Böhme ofwel de serie 4 van Almgren. Deze fibula is afkomstig uit Noordoostduitsland en Zuid-Denemarken, maar komt incidenteel ook in de provincaal Romeinse nederzettingen aan de Rijnlimes voor. Het type dateert volgens Erdrich in de late 2e tot de eerste helft van de 3e eeuw na Chr. Literatuur: Böhme 1972, 34, Abb. 4, Kat. Nr. 900-914, Taf. 22-23; Haalebos 1986, Kat. Nr. 176; van der Roest 1988, 156; Erdrich 1998, 300, Abb. 2, 7-10; Schulte 1998, 290, Abb. 1 en 5; Heeren 2009, no. 5-V164.284, 146-147, afb. 79. Germaanse trompetkopfibulae Type, verspreiding en datering: Deze fibulatype (Böhme typ 35, Almgren 101) is afkomstig uit het Benedenelbegebied, maar komt incidenteel ook in de Provincaal-Romeinse nederzettingen rond de Rijnlimes voor. In Nederland zijn bijvoorbeeld in Katwijk-Zanderij en Tiel Passewaaij exemplaren van dit type gevonden. De datering is volgens Böhme vanaf de Flavische periode tot het midden van de 2e eeuw. Heeren dateert dit type van 100 tot 160 na Chr. (vergelijkbaar exemplaar: Böhme Kat. Nr. 862). Literatuur: Böhme 1972, 31-32; de Bruin 2008, 242-244, afb. 11.10; Heeren 2009, 146-147. - (vondstnr. 3300; WP2; spoornr. 2006; context Geul2-II), Beschrijving: De fibula (L= 3,9 cm) heeft een kop in de vorm van een trompet die in een brede kraag ofwel een hoge, smalle halfronde schijf eindigt. De voet is plat rechthoekig en heeft geen knoopje. De naaldhouder is breed en licht schuin toelopend. De fibula is compleet, de naald open. - (vondstnr. 6347; WP2; spoornr. 2080; context GEUL4-II) Beschrijving: De fibula (L= 3,7 cm) heeft een kop in de vorm van een trompet die in een brede kraag ofwel een hoge, smalle, halfronde schijf eindigt. De voet is plat rechthoekig, heeft geen knoopje en is versierd met twee ingekerfde X-en. De naaldhouder is breed en licht schuin toelopend. De naald is bewaard en open. Engelse trompetkoppfibula in de vorm van een vlieg (vondstnr. 563; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: De fibula (L totaal 3,4 cm) heeft een hoekige gebogen beugel met een trompetkop en een middengedeelte en voet in de vorm van een vlieg in bovenaanzicht. Hierbij vormt de voet de kop van de vlieg. De voet is licht naar achter gebogen en heeft een hoge en brede rechthoekige naaldhouder. De kopplaat is klein en halfrond met een uitstekend halfrond deel. Dit is bij vele fibulae van dit type doorboord om als lus gebruikt te worden; echter dat is bij deze fibula niet gebuurd. De naald is open en is samen met de spiraal tijdens conservering opnieuw aan de beugel vast gezet. Type, verspreiding en datering: Dit type is kenmerkend voor Groot-Britannië, maar is ook daar zeldzaam. In de corpus van Hull is maar een dozijn van deze fibulae opgenomen en de verzameling van Richard Hattat kent maar zes exemplaren. De meeste exemplaren zijn op de lichaam en de vleugels van de vlieg met champlevé- emaille gedecoreerd. De bij andere exemplaren van dit type gebruikelijke doorboringen aan de kopplaat wijzen op het gebruik van een ketting, waarmee de fibula met een andere fibula verbonden was. Deze manier van dragen is typisch voor de vrouwelijke dracht. De fibulae dateren net als de ‘gewone’ trompetkopfibulae in de 2e eeuw na Chr. Literatuur: Hattat 1987, 141, cat. no. 947, 948, fig. 46; Hattat 1989, 329, fig. 188; Böhme-Schönberger 1997, 86. Engelse Kniefibula (vondstnr. 5714; WP2; spoornr. 2006; context Geul2-II)

Beschrijving: De fibula heeft een licht S-vormige beugel met een naar achter gebogen voet en een rechthoekige dwars geplaatste naaldhouder. De beugel is versierd met een middenrib van drie richels met heel kleine stippen en vijf dikkere knopjes aan beide buitenkanten. Deze versieringen zijn gemaakt van een legering van zilver, tin en lood (zie rapport RESTAURA in bijlage op de DVD). De huls is eveneens met een horizontale ribbel van kleine stippen versierd en heeft een metalen lus aan de bovenkant. De rechthoekige huls gaat half om de spiraal heen en heeft aan de uiteinden oorspronkelijk twee ronde ‘dekseltjes’ gehad (één ervan ontbreekt nu), maar is aan de achterkant van de spiraal open. De naald is in zijn geheel aanwezig en zit in de naaldhouder. De hele fibula heeft een roodachtige patina, wat op een hoog percentage koper wijst. Type, verspreiding en datering: De fibula is een type kniefibula (Böhme 20c) dat in Britannië vaak voorkomt, maar langs de Rijn-Donau-Limes zeldzaam is. In Britannië zijn fibulae van dit type zowel in civiele als militaire nederzettingen gevonden. Volgens Baylay/Butcher zijn de oudste exemplaren in contexten uit de regeringstijd van Antoninus Pius gevonden. Andere exemplaren dateren aan het begin van de 3e eeuw. Literatuur: Böhme 1976, 20, Taf. 7-8; Bayley/Butcher 2004, 179-181, cat. no. 173A, fig. 154. Ondetermineerbare fibulae Veertien (fragmenten van) fibulae waren niet meer determineerbaar, meestal omdat het alleen om de naald en spiraal van een fibula ging. 2.2 Sieraden Ringen Ringen met een intaglio-gem, een camee of een gravering in het metaal zijn voor het zegelen van zowel brieven als ook handelswaar gebruikt. Voor een beschrijving en interpretatie van de gemmen die in de ringen zitten zie hoofdstuk gemmen. Eenvoudige ringen De aangetroffen ringen worden als sieraden beschouwd indien ze vanwege hun grootte en gladde binnenkant aan een vinger gedragen kunnen zijn. Volgens Furger zijn ringen in de Romeinse tijd door mannen, vrouwen en kinderen gedragen en en zijn deze aan alle vingers – dus ook aan de duim - gedragen. Hierdoor zijn zeer kleine, maar ook relatief grote ringen normaal voor de Romeinse periode. De rijken droegen ringen van zilver en goud, terwijl brons en ijzer gebruikelijk was voor de gewone mensen. Het gebruik van alle andere ringen is niet eenvoudig te bepalen. Deze zijn gebruikt voor rijtuigen, bij de bouw, voor meubels en gerai. Ze zijn om deze reden ingedeeld bij de categorie ‘overig’. Type, verspreiding en datering: Ringen met een D-vormige, driehoekige, ronde of bandvormige doorsnede kunnen vingerringen zijn. Vergelijkbare exemplaren zijn bekend uit de gehele Romeinse periode en het gehele Romeinse Rijk. Literatuur: Riha 1990, 46-48; A. R. Furger, Exkurs Ringgrössen. In: Riha 1990, 49-51. - (vondstnr. 6008; WP3, spoornr. 4048; context Stadt1) Ring (buitendiameter==1,3 cm, binnendiameter= 0,7 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 4672; WP1, spoornr. 11; context REC2) Ring (buitendiameter==1,3 cm, binnendiameter= 0,9 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 735; WP1; spoornr. 24, context NT1) Ring (buitendiameter= 1,4 cm, binnendiameter= 1 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 5817; WP1, spoornr. 78; context NT1) Ring (buitendiameter= 1,6 cm, binnendiameter= 1,1 cm) met een bandvormig doorsnede.

- (vondstnr. 2924; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Ring (buitendiameter= 1,8 cm, binnendiameter= 1,1 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 706; WP1; spoornr. 15; context NT1) Ring (buitendiameter= 1,6 cm, binnendiameter= 1,2 cm) met een halfronde doorsnede. - (vondstnr. 5585; WP2A; spoornr. 2006; context Geul2-II) Ring (buitendiameter= 1,7 cm, binnendiameter= 1,2 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 6283; WP2A; spoornr. 2006; context Geul2-II) Ring (buitendiameter= 2 cm, binnendiameter= 1,3 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 4276; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Ring (buitendiameter= 1,9 cm, binnendiameter= 1,3 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 4036; WP3; spoornr. 4007; context NT3) Ring (buitendiameter= 1,9 cm, binnendiameter= 1,3 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 4369; WP1; spoornr. 42; context Geul3-I) Ring (buitendiameter= 2 cm, binnendiameter= 1,3 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 3473; ; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Ring (buitendiameter= 2 cm, binnendiameter= 1,4 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 1178; WP2; spoornr. 2071; context GEUL4-II) Ring (buitendiameter= 1,9 cm, binnendiameter= 1,4 cm) met een platte doorsnede. - (vondstnr. 6113; ; WP3; spoornr. 4201; context Stad1) Ring (buitendiameter= 1,9 cm, binnendiameter= 1,4 cm) met een platte doorsnede. - (vondstnr. 3946; WP1; spoornr. 61; context ME1) Ring (buitendiameter= 1,9 cm, binnendiameter= 1,4 cm) met een platte doorsnede. - (vondstnr. 5935; WP1; spoornr. 76; context Stort) Ring (buitendiameter= 2 cm, binnendiameter= 1,5 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 5254; WP2A; spoornr. 2006; context Geul2-II) Smalle ring (buitendiameter= 2,1 cm, binnendiameter= 1,5 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 5254; WP2A; spoornr. 2006; context Geul2-II) Ring (buitendiameter= 1,9 cm, binnendiameter= 1,5 cm) met een bandvormige doorsnede. - (vondstnr. 2799; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Ring (buitendiameter= 2,1 cm, binnendiameter= 1,6 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 1880; WP1; spoornr. 114; context Geul4-1) Dunne ring (buitendiameter= 1,6 cm, binnendiameter= 1,3 cm) met een vierkante doorsnede. - (vondstnr. 5710; WP2A; spoornr. 2006; context Geul2-I) Ring (buitendiameter= 2,4 cm, binnendiameter= 1,6 cm) met een platte doorsnede met meerdere facetten. - (vondstnr. 1654; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Ring (buitendiameter= 2,3 cm, binnendiameter= 1,7 cm) met een platte doorsnede. - (vondstnr. 5615, WP2c; spoornr. 2073; context GEUL4-II) Ring (buitendiameter= 2,7 cm, binnendiameter= 1,7 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 3811; WP2 geen spoornr.) Ring (buitendiameter= 2,4 cm, binnendiameter= 1,8 cm) met een ronde doorsnede. - (vondstnr. 4136; WP3, spoornr. 4026; context Oever2) Fragment (ongeveer een derde) van ring (L= 2 cm) met een ronde doorsnede. Sleutelringen Type, verspreiding en datering: Deze sleutelringen zijn voor draaisloten bedoeld en horen tot het type 6A van Oosterbaan. Hij geeft aan dat dit type sleutels (in tegenstelling tot andere types) vooral in militaire en urbane contexten gevonden zijn. Volgens de door hem vervaardigde tabel dateren sleutels van dit type in de Germaanse provincies hoofdzakelijk tussen 100 en 250 na Chr. Riha daarentegen dateert deze ringen in de eerste helft van de 3e eeuw.

Literatuur: Oosterbaan 2007, 20, 35, 86; Riha 1990, 39-40, Kat.Nr. 170-186, Taf. 9-10. - (vondstnr. 2923; WP1; spoornr. 38; context GEUL4-I) Beschrijving: Ring (buitendiameter= 1,9 cm, binnendiameter= 1,4 cm) met eenvoudige ringscheen met baard van een draaisleutel (2,4 bij 1,4 cm). - (vondstnr. 956; WP1; spoornr. 3; context REC2) Beschrijving: Ring met eenvoudige ringscheen (buitendiameter= 2 cm, binnendiameter= 1,6 cm) met baard van een draaisleutel. - (vondstnr. 5738; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Ring (buitendiameter= 2,6 cm, binnendiameter= 1,8 cm) met eenvoudig platte ringscheen met baard van een draaisleutel (2,1 bij 2,2 cm). Ringen in Sphendonvorm met gemmen Type, verspreiding en datering: Deze ringen horen bij de in de vorm van Sphendonringen (Hening type II-III, Guiraund type 2a, Riha type 2.1.4). Het Griekse woord sphendon betekent slinger en beschrijft de vorm van de ring, die inderdaad op een antieke slinger (het wapen) lijkt. Volgens Riha dateert de eenvoudige versie van deze vorm in de 1e eeuw na Chr., maar als de zetting boven de ringscheen uitsteekt in de 2e tot 3e eeuw. Ringen met deze vorm zijn in het hele Romeinse Rijk gevonden. Uit Den Haag-Scheveningseweg zijn drie ringen (waarvan één van ijzer) met licht uitstekende zetting bekend. In Tiel-Passewaaij zijn drie ringen (waarvan één van ijzer) met licht uitstekende zetting gevonden en een zilveren ring met een zetting die niet boven de ring uitsteekt. Literatuur: Guiraud 1989, 181-185, Abb. 11, 12; Riha 1990, 31, Kat. Nr. 92-94, Taf. 6; Waasdorp 1999, 112-113, Cat. No. 7.1-7.2, 7.7; Heeren 2009, 141, afb. 71, 10-13. - (vondstnr. 4245; WP1; spoornr. 29; context Geul2-II) Beschrijving: Het gaat om een kleine en vrij fijne ring (DM buiten=.1,6 cm, DM binnen=1,4 cm), waarvan de scheen van de onderkant naar boven taps toeloopt en aan de bovenkant een ovale zetting heeft, die glad met de ring afsluit. In deze zit een donkergroene glas-gem (zie hoofdstuk gemmen, catnr. 3). - (vondstnr. 2775; WP1; spoornr. 29; context Geul2-II) Beschrijving: Het gaat om een grote en brede ring (buitendiameter= 1,9 cm, binnendiameter= 1,4 cm) waarvan de scheen van de onderkant naar boven taps toeloopt en aan de bovenkant een ovale zetting heeft. In deze zit een glas-gem waarvan de bovenkant iets boven de zetting uitsteekt (zie hoofdstuk gemmen, catnr. 4). - (vondstnr. 2825; WP1; spoornr. 29; context Geul2-II) Beschrijving: Het gaat om een in elkaar gevouwen en platgedrukte ring (L= 2 cm). De scheen loopt van de onderkant naar boven taps toe. De ring heeft aan de bovenkant een ovale zetting waarin oorspronkelijk een gem heeft gezeten. De ringscheen is gebroken en in elkaar gedraaid. Omdat het niet waarschijnlijk is dat een dergelijke vervorming toevallig heeft plaatsgevonden, zal dit waarschijnlijk opzettelijk gedaan zijn voor hergebruik. Vaak worden voorwerpen die omgesmolten worden op deze manier zo klein mogelijk gemaakt. Het feit dat de ring de gem mist, past bij deze gedachte. - (vondstnr. 4210; WP3, spoornr. 4007, context NT3) Beschrijving: Het gaat om een fragment van een kleine en vrij fijne ring (buitendiameter= rond 2 cm), waarvan de scheen van de onderkant naar boven taps toeloopt en aan de bovenkant een ovale zetting heeft, waaruit de gem ontbreekt. - (vondstnr. 0130; WP1; spoornr. 15; context NT1) Beschrijving: Het gaat om een kleine en vrij fijne ring (buitendiam. 2,4 cm, binnendiameter= 1,7 cm), De scheen loopt van de onderkant naar boven taps toe en heeft aan de bovenkant een ovale zetting. De zetting wordt aan de bovenkant afgesloten door een gem van oranjebruin karneool (zie hoofstuk gemmen, catnr. 1).

- (vondstnr. 6071; WP3; spoornr. 4048; context Stad1) Beschrijving: Het gaat om een ring waarvan de scheen van de onderkant naar boven taps toeloopt en aan de bovenkant een ovale zetting heeft (buitendiam. 1,9 cm, binnendiameter= 1,7 cm). Hierin zit een lichtblauwe glas-gem die iets boven de zetting uitsteekt (zie hoofstuk gemmen, catnr. 9). De ringscheen is gebroken en aan de onderkant ontbreekt een gedeelte. - (vondstnr. 2236; WP1; spoornr. 38; context GEUL4-I) Beschrijving: Het gaat om een kleine en vrij fijne ring (buitendiam. 1,8 cm, binnendiameter= 1,4 cm) waarvan de scheen van de onderkant naar boven taps toeloopt. De schouders (de zijkanten) steken iets uit. Aan de bovenkant heeft de ring een ovale zetting die aan de bovenzijde afgesloten wordt door een lichtblauwe glasgem (zie hoofstuk gemmen, catnr. 5) - (vondstnr. 2032; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Het gaat om een kleine en vrij fijne ring (buitendiam. 1,9 cm, binnendiameter= 1,7 cm). De scheen loopt wederom van de onderkant naar boven taps toe en heeft aan de bovenkant een ovale zetting heeft die boven de ring uitsteekt. Hierin bevindt zich een donkerblauwe glasgem die de zetting afsluit (zie hoofstuk gemmen, catnr. 2). Ring met schuine zijkanten (vondstnr. 1484; WP1; spoornr. 38; context GEUL4-I) Beschrijving: Het gaat om het bovenste deel van een ring (buitendiameter= 2,2 cm) waarvan de scheen van de onderkant naar boven taps toeloopt. De bovenste helft van de scheen is schuin afvallend in plaats van rond. Aan de bovenkant zit een uitstekende ovale zetting. De bovenkant van de lichtblauwe gem steekt niet boven de zetting uit (zie hoofdstuk gemmen). De ringscheen is gebroken en aan de onderkant ontbreekt een gedeelte. Type, verspreiding en datering: Dit type ringen (Riha 2.1.4) is lichter van aard vergeleken met de grote Sphedonringen en Riha vermoedt dan ook dat dit een vorm is die misschien eerder door vrouwen gedragen is. Zij dateren van de 1e eeuw tot de eerste helft van de 3e eeuw na Chr. Literatuur: Riha 1990, 31, Taf. 6. Ringen met afgezette schouder en gem Type, verspreiding en datering: De vorm van de ring (Riha type 2.2 of 2.3) is volgens Riha kenmerkend voor de 2e en 3e eeuw, zij komen in de westelijke provincies van het Romeinse Rijk veel voor. Een vergelijkbaar exemplaar is in Den Haag-Scheveninseweg gevonden. Literatuur: Riha 1990, 33, Kat. Nr. 108, 110, Taf. 7; Waasdorp 1999, Cat. No. 7.4, 112. - (vondstnr. 1500; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Het gaat om een ring waarvan de scheen aan de bovenkant voor de ovale zetting is ingesneden (buitendiameter= 1,6, cm, binnendiameter= 1,3 cm). De omrande zetting van de scheen is met een smal verbindingsstukje afgezet. De zetting is leeg: de gem ontbreekt. - (vondstnr. 5617; WP2c; spoornr. 2073; context GEUL4-II) Beschrijving: Het gaat om een fragment van de bovenkant van een ring. De ringscheen is aan de bovenkant voor de ronde zetting ingesneden. De omrande zetting van de scheen is met een smal verbindingsstukje afgezet. In de zetting zit een donkerblauwe glasgem (zie hoofstuk gemmen, catnr. 8). Ring met niervormige versieringen in de ringscheen (vondstnr. 5728; WP1; spoornr. 29; context Geul2-II) Beschrijving: Het gaat om een ring waarvan de scheen van de onderkant naar boven taps toeloopt en aan de bovenkant voor de ovale zetting is ingesneden (buitendiameter= 2 cm, binnendiameter= 1,6 cm). De omrande zetting van de scheen is met een smal verbindingsstukje afgezet. Op de brede schouders van de ringscheen bevinden zich op elke kant twee niervormige gaatjes. In de zetting zit een donkerblauwe glas-gem waarvan de

bovenkant iets boven de zetting uitsteekt (zie hoofstuk gemmen, catnr. 7). Een deel van de ringscheen was afgebroken (tijdens conservering ingevoegd). Type, verspreiding en datering: De vorm van de ring (Riha type 2.2 of 2.3) is volgens Riha kenmerkend voor de 2e en 3e eeuw. Dergelijke ringen komen in de westelijke provincies van het Romeinse Rijk veel voor. Een vergelijkbar exemplaar is in Tiel-Passewaaij gevonden. Literatuur: Riha 1990, 33, Kat. Nr. 108, 110, Taf. 7; Heeren 2009, 141, afb 71, 2-V135.056. Ring met tussen de ringscheen gezette fitting (vondstnr. 865; WP1; spoornr. 26; context GEUL5-I) Beschrijving: Het gaat om een ring met fitting waarvan alleen de bovenste helft bewaard is gebleven. De ringscheen is dun en plat en de fitting is ovaal (L fitting 1,4 cm). De gem ontbreekt, maar kleine fragmenten ervan zijn bij de conservering in de zetting teruggevonden. Type, verspreiding en datering: Dit ringtype (Riha type 2.8.2) is uit Augst bekend uit 3e en 4e eeuwse contexten. Literatuur: Riha 1990, 33, Kat. Nr. 108, 110, Taf. 7. Armbanden Slangenkoparmband (vondstnr. 6134; WP3, spoornr. 4201; context Stad1) Beschrijving: De armband is van een simpele open vorm, met een platte bandvormige doorsnede (binnendiam. 6,3 cm). De (licht beschadigde) uiteinden zijn met enkele dwars lopende groeven afgezet en zijn flauw ruitvormig. Over deze ruit zijn X-vormige groeven in de vorm vanaangebracht. Type, verspreiding en datering: De armband hoort bij het type slangenkoparmbanden (Riha 3.10). Dit type was gedurende de hele Romeinse periode (1e tot 4e eeuw) in alle noordwestelijke provincies gebruikelijk. Naarmate de slangenkoppen gestileerder zijn is de armband eerder uit de 2e tot 3e eeuw. Dit exemplaar zou dus uit de late 2e of de 3e eeuw moeten zijn. Literatuur: Riha 1990, 56-57. Armband met platte, versierde uiteinden (vondstnr. 5636; WP1, spoornr. 45; context Geul1-I) Beschrijving: Het gaat om een open en vrij massieve armband met een rechthoekige doorsnede (buitendiameter 5,8 cm, binnendiameter 5,2 cm). De uiteinden zijn eerst verbreed en worden dan abrupt smaller (B. 0,3 – 1 cm). Deze uiteinden zijn gedecoreerd met inkervingen: vanuit een middelste lijn gaan korte lijnen uit (visgraadpatroon) met in het smalle uiterste uiteinde een sterk gestileerd slangenkop. Type, verspreiding en datering: Volgens Riha zijn vergelijkbare vondsten (Riha 3.8) uit de provincies aan de Rijn en de Donau bekend en dateren deze uit de eerste helft van de 3e eeuw na Chr. Uit Tiel-Passewaaij zijn armbanden van ongeveer dezelfde vorm, maar met andere decoraties bekend. Literatuur: Riha 1990, 55, Kat. Nr. 520, Taf. 17; Heeren 2009, 143-144, afb. 73, 10, 12,13. Armband (vondstnr. 5406; WP2D, spoornr. 2048; context NT1) Beschrijving: Deze open gebogen armband (binnendiameter 4,5 cm) heeft een licht ovale doorsnede. Type, verspreiding en datering: Eenvoudige armbanden als deze (Riha 3.3) komen in alle noordwestelijke provincies van het Romeinse Rijk gedurende de hele Romeinse periode voor. Literatuur: Riha 1990, 54, Kat. Nr. 501-511, Taf. 16.

Armband (vondstnr. 5590; WP2A, spoornr. 2006; context Geul2-II) Beschrijving: Het gaat om een gegoten armband (diameter ca. 5,5 cm) die voor ongeveer de helft bewaard is gebleven. Aan het uiteinde van deze open armband zit een flauwe verdikking en aan weerszijden ervan is de armband versierd met dwarse inkervingen. Type, verspreiding en datering: Een vergelijkbare armband is in Tiel-Passewaaij gevonden. Literatuur: Heeren 2009, afb. 73, 8-V142.056. Armband met ovaal doorsnede (vondstnr. 4914; WP1, spoornr. 1418; context REC2) Beschrijving: Het gaat om een fragment van een gesloten armband met een ovale doorsnede (buitendiameter 5,4 cm, binnendiameter 4,2 cm). Eenvoudige armbanden als deze (Riha 3.3) waren in alle noordwestelijke provincies van het Romeinse Rijk gedurende de hele Romeinse periode gebruikelijk. Literatuur: Riha 1990, 54, Kat. Nr. 501-511, Taf. 16. Haarspelden Haarspeld met ronde kop met middenrib (vondstnr. 5587; WP2A; spoornr. 2006; context Geul2-II) Beschrijving: Het boveneinde van de haarspeld (L= 5,2 cm) is versierd met een ronde kop met middenrib. De schacht van de haarspeld is rond. Type, verspreiding en datering: Het type haarspeld met dubbel conische of kegelvormige kop dateert uit de 1e tot in de 3e eeuw na Chr. Dit type haarspeld kwam voor in alle provincies ten noorden van de Alpen (vergelijkbaar exemplaar: Deschler-Erb Kat. Nr. ME 258). Literatuur: Deschler-Erb 1996, 68-69, Taf. 19; Riha 1990, 104-105, Taf. 47-48. Haarspeld met ribbeltjes (vondstnr. 4394 ; WP1; spoornr. 29; context Geul2-II) Beschrijving: Haarspeld, in doorsnede rond (L= 13,3 cm). Het bovenste kwart is versierd met ribbeltjes en eindigt in een kleine halfronde schijf (diameter 0,1 cm). Type, verspreiding en datering: Haarspelden (Riha 12.26.4) als deze komen in alle westelijke provincies van het Romeinse Rijk incidenteel voor en dateren in de 2e en de eerste helft van de 3e eeuw na Chr. Vergelijkbare geribbelde haarspelden met kogelvormige koppen zijn uit Tiel-Passewaaij bekend. Literatuur: Riha 1990, 111-112, Taf. 62; Riha 1986, 59, voetnoot 106; Heeren 2009, 143-144, afb. 73, 1-4. Haarspeld / Oorlepeltje (vondstnr. 6488; WP1; spoornr. 29; context Geul2-II) Beschrijving: Haarspeld / Oorlepel met kleine ronde schep aan lange dunne, ronde en spits uitlopende schacht (L= 11,4 cm) Type, verspreiding en datering: Een vergelijkbare haarspeld, maar dan van been, is gevonden in Den Haag-Scheveningseweg. Tot nu toe is nog geen precieze datering voor dit type bekend, maar het is aannemelijk dat de haarspelden in het 2de eeuw na Chr. dateren. Literatuur: Riha 1986, 59, voetnoot 106; Waasdorp 1999, 117, cat. no. 7.37. Eenvoudige Oorbel (vondstnr. 1904; WP1, spoornr. 144; context GEUL4-I) Beschrijving: Het gaat om een oorbel van dun, gebogen draad , met omgebogen uiteinden (diameter 3,5 cm).

Type, verspreiding en datering: Oorbellen als deze zijn volgens Riha meestal met een hanger gedragen die vaak ontbreken. In het laat-Romeinse grafveld van Krefeld-Gellep zijn in vier graven vergelijkbare oorbellen aangetroffen. Literatuur: Riha 1990, 72, Kat. Nr. 712, Taf. 31; Pirling/Siepen 2006, 356, Taf. 60, 16-28. Ringkraal (vondstnr. 2955; WP1, spoornr. 27; context Geul3-I) Beschrijving: Kleine ringvormige kraal, vrij massief met een kleine opening (diameter 0,8 cm). Type, verspreiding en datering: Volgens Riha komen deze kralen in alle Romeinse provincies in de gehele Romeinse keizertijd voor. Deze brede datering wordt door de gedateerde vondsten uit Augst bevestigd: een kraal is gevonden in een 3e tot 4e eeuwse context en een ander in een context uit de tweede helft van de 1e eeuw. Literatuur: Riha 1990, 85, Tabelle 104, 105.; Lloyd-Morgan 2000, 342, cat. No. 68, fig. 81. Toiletgerei Lepelsonden Type, verspreiding en datering: Lepelsonden bestaan uit een dunne, in doorsnede ronde schacht met aan éénuiteinde een olijfvormige verdikking en aan het andere uiteinde een langwerpige smalle lepelkom. Dergelijke sonden zijn volgens Deschler-Erb de meest voorkomende vorm van medische instrumenten in de Romeinse provincies en hebben een datering van de 1e tot en met de 3e eeuw na Chr. Vergelijkbare exemplaren zijn onder andere gevonden in Katwijk-Zanderij en Tiel-Passewaaij. Literatuur: Deschler-Erb 1996, 60; Riha 1986, 64-70; de Bruin 2008, 239, afb. 11.8; Heeren 2009, 134-138, afb. 68,1. - (vondstnr. 2643; WP1, spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Het gaat om een klein voorwerp met een lange rechte en in doorsnede ronde schacht (L= 7,1 cm). Aan het ene uiteinde is een olijf-vormige verdikking, aan het andere uiteinde is een profilering waarna de schacht is afgebroken. - (vondstnr. 1790; WP1, spoornr. 38; context GEUL4-I) Beschrijving: Het gaat om een klein voorwerp met een lange rechte en in doorsnede ronde schacht, die omgebogen en afgebroken is (L= 4 cm). Aan een uiteinde is een olijf-vormige verdikking te zien. - (vondstnr. 871; WP1, spoornr. 26; context GEUL5-I) Beschrijving: Het gaat om een klein voorwerp met een lange rechte en in doorsnede ronde schacht, die een beetje kromgebogen is (L=9,1 cm). Aan het ene uiteinde is een olijfvormige verdikking, aan het andere uiteinde is na de kromming een profilering te zien. De lepel is afgebroken. Ring voor de transport van strigiles (vondstnr. 3253; WP1, spoornr. 45; context Geul1-I) Beschrijving: Platte, halfronde ring , aan de ronde kant niet gesloten. Type, verspreiding en datering: Ringen als deze zijn gebruikt om meerdere strigiles aan vast te zetten. Dit was een onderdeel van het instrumentum balnearium: badobjecten. Strigiles en de ringen waaraan zij vervoerd zijn, zijn tot nu toe weinig onderzocht. Vergelijkbare exemplaren zijn afgebeeld door Vagalinski. Zij dateert het gebruik van de strigiles vanaf de Hellenistische tijd tot de late 3e eeuw na Chr. Daarna is deze vorm van lichaamsverzorging vervangen door het gebruik van zeep. Literatuur: Yegül 1992, 33-34, fig. 34; Vagalinski 1995; Nicolay 2007, fig. 5.20.

Fragment van een spiegel (vondstnr. 453; WP1, spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Fragment (ca. een kwart, oorspronkelijke diameter ca. 14 cm, nu L=5,4 cm, B=5,1 cm) van de ronde schijf van een spiegel met op de achterkant ingedraaide ringvomrige groeven. Type, verspreiding en datering: Dit type spiegel wordt door Riha “Griffspiegel mit Reliefringen” (Lloyd-Morgan type G) genoemd. Dit type spiegels wordt in de tweede helft van de 1e eeuw na Chr. gedateerd en komen in alle noordwestelijke provincies voor. Literatuur: Lloyd-Morgan 1981, 36-41; Riha 1986, 11-19, Taf. 1-3. Handvat van een spiegel (vondstnr. 1837; WP1, spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Het gaat om een massieve staaf , die geprofileerd is (L= 4,1 cm). Type, verspreiding en datering: Deze staaf is een balustervormig handvat van een spiegel van het type Lloyd Na. Lloyd noemt vergelijkbare exemplaren uit Nijmegen, Cuijk en Heerlen. Handvaten als deze zijn separaat vervaardigd en later aan de ronde schijf van de spiegel gesoldeerd. Om deze reden konden zij aan verschillende typen spiegels zitten. Literatuur: Lloyd-Morgan 1981, 64-65, fig. 11; Riha 1986, 14, Taf. 2, 13- Taf. 3, 16. Deksel van een spiegeldoos (vondstnr. 1125; WP1, spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Ronde, licht convexe schijf (Dm 4,9 cm) met op de bovenkant ingedraaide ringversieringen. Type, verspreiding en datering: Het gaat om de deksel van een spiegel in een doos. De deksel hoort bij het type Lloyd-Morgan Rc. Deze spiegels dateren in de 1e eeuw na Chr. en zijn in alle noordwestelijke provincies van het Romeinse Rijk gevonden, ook al komt bijna de helft van de gepubliceerde exemplaren uit Frankrijk. Een andere deksel van een Dosenspiegel is bij een kleine opgraving in de volkstuinen ten oosten van de Arentsburghlaan in een waterput gevonden. Literatuur: Lloyd-Morgan 1981, 69-77, fig.6; Proos 2006, 302-303. 2.3 Militair Gordelbeslagen met opus interrasile Type, verspreiding en datering: Gordelbeslagen als deze horen tot het type Hoss B.10 (Osterburken). Zij waren een decoratie van de militaire gordel van de Romeinse soldaat, die aan deze gordel ook het zwaard heeft gedragen. Zij dateren van het midden van de 2e tot het midden van de 3e eeuw en zijn aan alle legerplaatsen in het Romeinse Rijk vaak voorkomend. Zij komen ook in civiele nederzettingen voor. Literatuur: Oldenstein 1976, 193-197, Kat. Nr. 787-797, 805-808 Taf. 62-63; Hoss, in voorbereiding, Typ B.10. - (vondstnr. 4592; WP2A, spoornr. 2006; context Geul2-II) Beschrijving: Het beslag is rechthoekig en gemaakt van een strip blikachtig brons (L= 4,3 cm). Binnen een rechthoekig raam is een opengewerkte versiering van gestileerde plantenmotieven (ranken en klavertjes) te zien. De achterkant is voorzien van een doorboorde lip. - (vondstnr. 4670; WP1, spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Het fragment is gemaakt van een strip blikachtig brons (L= 2,3 cm). Het fragment toont een rechte kant met de aanzet tot de opengewerkte versiering van gestileerde plantenmotieven (ranken en klavertjes).

Gordelbeslag (vondstnr. 4124; WP1, spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Het beslag is gemaakt van gegoten brons en heeft een gestileerd plantachtige decoratie. De achterkant is voorzien van een doorboorde lip. Type, verspreiding en datering: Gordelbeslagen als deze horen tot het type Hoss B.17 (Typ Neuburg/Donau). Zij waren een decoratie van de militaire gordel van de Romeinse soldaat, die aan deze gordel ook het zwaard heeft gedragen. Zij dateren van het midden van de 2e tot het midden van de 3e eeuw en komen hoofdzakelijk in de legerplaatsen van het Middenrijngebeid tot aan de bovenloop van de Donau voor. Een vergelijkbaar stuk is bekend uit Velsen. Literatuur: Oldenstein 1976, 109, 136, 193-197, Kat. Nr. 823-25 en 843-45, Taf. 64-65 Hoss, in voorbereiding, Typ B.17. Beslag (vondstnr. 3198; WP1, spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Vierkant beslag met rechthoekig uitgesneden versieringen. Op de achterkant twee pennetjes. Aan een kant is de rand omgebogen en heeft waarschijnlijk ooit een bescherming voor de zijkant (riemtong) van een leren riem gevormd. Literatuur: Hoss (in prep.), Typ B27. Beslag (vondstnr. 440; WP1, spoornr. 38; context GEUL4-I) Beschrijving: Een decoratief beslag (L=4,9 cm) van een naar beneden hangende riem. Het stuk heeft een halfronde lus aan de bovenkant en een kruisvormige decoratie aan de benedenkant. Daartussen zitten twee opengewerkte druppelvormige versieringselementen. Type, verspreiding en datering: Volgens Oldenstein is niet zeker of deze stukken aan de tongriem van de gordel zaten of misschien aan tuigage voor paarden. Het is ook mogelijk dat dezelfde vorm voor beide gebruikt is. De beslagen van dit type zijn langs de Obergermanisch-Raetische Limes verspreid en dateren vanaf het midden van de 2e eeuw tot het midden van de 3e eeuw na Chr. Literatuur: Oldenstein 1976, 157-158, Kat. Nr. 388-397, Taf. 41. 2.4 Ontspanning Cimbaal (vondstnr. 4630; WP3; spoornr. 4179; context Stad1) Beschrijving: Een bolle schijf met een gat in het midden. Type, verspreiding en datering: Het gaat waarschijnlijk om een cimbaal van een percussie-instrument met kleine cimbalen. Een vergelijkbaar vondst komt uit een sarcophagus van een meisje in Nijmegen. Het is ook mogelijk dat dit stuk samen met een tweede op dezelfde manier is gebruikt als een hedendaags cimbaal of castagnetten. Literatuur: Ginsberg-Klar 1981, 317-318. 2.5 Vervoer Tuigage Gesp van tuigage (vondstnr. 5300; WP1; spoornr. 4550; context REC2) Beschrijving: Complete gesp (L=2,9 cm, B= 2,2 cm) met tong. D-vormige gesp met knoopachtige verdikkingen van de uiteinden van de as. De beugel is plat in doorsnede, de tong is rond in doorsnede.

Type, verspreiding en datering: Volgens Oldenstein horen deze gespen bij de tuigage van paarden, wat bevestigt wordt door de vondst van een vergelijkbaar stuk in een grote tuigagevondst uit Zugmantel. Verdere vergelijkbaren vondsten komen uit Wiesbaden (D), Opijnen en uit de Waal bij Nijmegen. De vondst uit Zugmantel is in de 3e eeuw na Chr. gedateerd. Literatuur: Oldenstein 1976, Taf. 77, 1027, 1028; Schleiermacher 2000, 176, Taf. 1, 21; Nicolay 2005, pl. 40, 211.28, 224.4. Lunulahanger (vondstnr. 3643; WP3; spoornr. 4550; context REC2) Beschrijving: Het gaat om een kleine hanger (L= met lus 3,6 cm) in de vorm van een lunula (kleine maan) die aan de bolle kant een dwars zittende lus heeft. Aan de beide uiteinden zitten ronde, met emaille gevulde velden. Deze raken elkaar waardoor de maanvorm gesloten is. De voorkant is in drie korte en twee lange vakken ingedeeld die met emaille gevuld zijn (champlevé technik). Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare vondsten komen voor in de gehele Limeszone en dateren in de late 2e en de eerste helft van de 3e eeuw na Chr. Een exemplaar uit Wiesbaden (D) lijkt heel sterk op ons stuk. Het zit met de lus aan een rond, geëmailleerd beslagstuk met contraknop (Oldenstein Kat. Nr. 449) Literatuur: Oldenstein 1976, 162-164, Kat. Nr. 449-450, Taf. 44-45; Zadoks-Josephus Jitta – Witteveen. 1977, 177, Kat. Nr. 3, afb. 30; Nicolay 2007, pl. 67, cat. nr. 291.50, 289.1 en pl. 92, type B5. Fallushanger (vondstnr. 2642; WP1; spoornr. 61; context ME1) Beschrijving: Het gaat om een langgerekte hartvormige hanger (L= 4 cm) die aan de onderkant is afgezet met twee afstaande vleugeltjes. Aan de bovenkant zijn nog de restanten van een lus te zien. Type, verspreiding en datering: Dit type is volgens Oldenstein een gestileerde vorm van een fallus, die zich waarschijnlijk heeft ontwikkeld uit de halfemaanvormige fallus-amuletten die in de 1e eeuw zeer geliefd waren. Hangers zoals deze zijn – vaak in combinatie met vulvabeslagen - gevonden bij de complete paardentomen van de wagen van Frenz (Kreis Düren, D) en uit de Tombe de Saive in Celles-les-Waremmes (prov. Luik, B). De hangers zijn in de hele Limeszone van Britannië tot Syrië gevonden en dateren vanaf de tweede helft van de 2e eeuw tot na 260 na Chr. Literatuur: Oldenstein 1976, 137-139, Kat. Nr. 260-276, Taf. 34. - Gschwind 1998, 120-121, Abb. 7; Bishop/ Coulston 2006, 190, fig. 124, 12, 14, 16; Nicolay 2007, pl. 79, cat. nr. 1.5, 209.178, 229.8 en pl. 91, type B3. Beslagen in de vorm van een vulva Type, verspreiding en datering: Deze type is volgens Oldenstein een gestileerde vorm van een vulva, die op een schild zit. Beslagen zoals deze zijn – vaak in combinatie met fallushangers - gevonden. De beslagen zijn in de hele Limeszone van Britannië tot Syrië gevonden en dateren vanaf de tweede helft van de 2e eeuw tot zeker 270 na Chr. Vergelijkbare vondsten zijn in Nederland bijvoorbeeld uit Den Haag –Scheveningseweg en uit Tiel-Passewaaij bekend. Een vergelijkbaar exemplaar is gevonden tijdens de opgravingen van BAAC op het aangrenzende terrein in Voorburg. Literatuur: Oldenstein 1976, 137-139, Kat. Nr. 260-276, Taf. 34; Allason-Jones / Miket 1984, 237; Gschwind 1998, 115, Abb. 1; Waasdorp 1999, 65, cat. no. 3.20; James 2004, 94, Cat. No. 302-303, fig. 43; Bishop/ Coulston 2006, 190, fig. 124, 14; Nicolay 2007, pl. 79, type B17; Heeren 2009, 120-126, afb. 56, 1-2; Hendriksen 2009, 294.

- (vondstnr. 5403; WP2D; spoornr. 2057; context NT2) Beschrijving: Het gaat om een compleet zeshoekig beslag (L= 3,2 cm) met een bolle, ovale bovenkant met een spleet. Op de achterkant zitten twee pennen met contraknop. - (vondstnr. 1416; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Het gaat om het fragment van een beslag (L= 2,3 cm) met een bolle, ovale bovenkant met een spleet. Op de achterkant zit nog éénvan oorspronkelijk twee pennen met contraknop. - (vondstnr. 722; WP1; spoornr. 15; context NT1) Beschrijving: Het gaat om een licht beschadigde beslag met een bolle, ovale bovenkant met een spleet. Op de achterkant zit nog één van oorspronkelijk twee pennen met contraknop. - (vondstnr. 1822; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Het gaat om compleeet zeshoekig beslag (L= 2,8 cm) met een bolle, ovale bovenkant met een spleet. Op de achterkant zitten twee pennen met contraknop. Knoopachtige leerbeslag met lus (vondstnr. 1416; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Beslag (diam. kop= 1,1 cm, H totaal=2 cm) met een ronde, bolle kop met daaraan een ronde lus en op de achterkant een pen met contraknop. Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare stukken hebben gedeeltelijk koppen met andere vormen (pelta, schelp of plat en rond), maar dezelfde functie: aan de lus van deze beslagen hingen fallushangers. De verspreiding en datering zijn dus dezelfde als deze hangers. De hangers zijn in de hele Limeszone van Britannië tot Syrië gevonden en dateren vanaf de tweede helft van de 2e eeuw tot na 260 na Chr. In Nederland is een vergelijkbaar stuk in Tiel-Passewaaij gevonden. Literatuur: Gschwind 1998, 115, Abb. 7, 5; James 2004, 84, Cat. No. 132, fig. 39; Bishop/ Coulston 2006, 190, fig. 124, 12, 14, 16; Nicolay 2007, pl. 70, cat. nr. 241.3, 209.105; Heeren 2009, afb. 57, 1. Hanger (vondstnr. 4013; WP3; spoornr. 4007; context NT3) Beschrijving: Het gaat om een kleine, ruitvormige hanger waarvan het bovenste uiteinde in een lus overloopt. Op de voorkant zit in het midden een bobbel soldeertin (zie rapport Restaura op CD). Waarschijnlijk was hier oorspronkelijk een versiering vastgezet. Literatuur: Bishop 1988, 98, 156, type 11 a, Deschler-Erb 1991, 33, Kat. Nr. 65-66, Abb. 45; Nicolay 2007, pl. 90, cat. nr. 104.9. Hanger (vondstnr. 3536; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: De grote hanger (L= samen met ring 5,7 cm) is bladvormig, gemaakt van dun blikachtig brons en heeft een stevige lus aan de bovenkant en een knoopje aan de onderkant. In de lus zit nog een ring. De hanger is versierd met inkervingen langs de buitenkant en paarsgewijs geplaatste gaten. Deze laten het geheel op een masker lijken. Type, verspreiding en datering: De groep opengewerkte hangers wordt door Jilek in de tweede helft van de 2e eeuw na Chr. gedateerd. Twee goed vergelijkbare stukken komen uit het castellum van Pfünz en uit een puinlaag van het hulptroepenfort van Carnuntum (Oldenstein Kat. Nr. 193, Jilek Abb. 6, 55). Literatuur: Oldenstein 1976, 126, Taf.29; Jilek 2005, 175. Leerbeslag in de vorm van een schelp (vondstnr. 6333; WP2E; spoornr. 2006; context Geul2-II) Beschrijving: Knop (Diam. kop=0,8 cm H=0,7 cm) met een schelpvormige kop met ribbeltjes en op de achterkant een pen met een contraknop.

Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare stukken zijn in de Saalburg, Faimingen en in Eining gevonden. De datering is derhalve waarschijnlijk in de tweede helft van de 2e eeuw na Chr. Literatuur: Oldenstein 1976, 187-188, Kat. Nr. 700, 702, Taf. 57; Gschwind 2004, Kat. Nr. C565, Taf. 54; Nicolay 2007, pl. 73, cat. nr 170.20. Leerbeslag met schelpvormige kop (vondstnr. 5395; WP2D; spoornr. 2088; context GEUL5-II) Beschrijving: Beslag (L= 4,4 cm) met schelpvormige kop (zonder ribbeltjes) en twee pennetjes met contraknop, waarvan één is afgebroken. Type, verspreiding en datering: Dit type beslag komt in alle noordwestelijke provincies van het Romeinse Rijk voor. Beslagen zoals deze zijn gevonden bij de complete tuigage uit de “Tombe de Saive” in Celles-les-Waremmes (prov. Luik, B). Het type dateert volgens Gschwind vanaf het tweede kwart van de 3e eeuw tot het begin van de 4e eeuw na Chr. Literatuur: Gschwind 2004, 177, Kat. Nr. 760-763, Taf. 61 ; Gschwind 1998, 116-120; Nicolay 2007, pl. 73, cat. nr. 228.12, 170.21, 280.3, 233.6. Ronde, platte leerbeslagen Type, verspreiding en datering: Dit type beslag komt in alle noordwestelijke provincies van het Romeinse Rijk voor. Beslagen zoals deze zijn onder meer gevonden in de burgus van Froitzheim, in de Rijn bij Neupotz, in de “Tombe de Saive” in Celles-les-Waremmes (prov. Luik, B), in Dura Europos en diverse castella langs de Obergermanisch-Rätische Limes. Het type hoort bij het repertoire van tuigage dat dateert vanaf de tweede helft van de 2e eeuw tot de midden van de 3e eeuw na Chr. Een vergelijkbaar exemplaar is gevonden tijdens de opgravingen in Tiel-Passewaaij en van BAAC op het aangrenzende terrein. Literatuur: Oldenstein 1976, 186-187, Kat. Nr. 686-695, Taf. 56; Gschwind 1998, 116-120; James 2004, 95, Kat. Nr. 314, 315, fig. 43; Bishop/ Coulston 2006, 190, fig. 124, 5; Nicolay 2007, pl. 70, cat. nr. 82.180, 221.70, 288.38, 240.13, 288.36, 209.92; Heeren 2009, 120-126, afb. 57,5; Hendriksen 2009, 291-292. - (vondstnr. 744; WP1, spoornr. 95; context REC1) Beschrijving: Beschadigd beslag (L= 2 cm) met een ronde, licht kromgetrokken platte kop. Twee pennetjes met contraknop op de achterkant. - (vondstnr. 823; WP1, spoornr. 26; context GEUL5-I) Beschrijving: Sterk beschadigd beslag met een ronde platte kop. Eén van de oorspronkelijk twee pennetjes met contraknop op de achterkant ontbreekt. - (vondstnr. 823; WP1, spoornr. 26; context GEUL5-I) Beschrijving: Beslag met een ronde platte kop (diam=4,3 cm) en twee pennetjes met contraknop op de achterkant. - (vondstnr. 1594; WP1, spoornr. 142; context NT1) Beschrijving: Beslag met een ronde platte kop en een pennetje met contraknop op de achterkant. Op de voorkant middelste gedeelte afgezet (ingedraaide ringen?). - (vondstnr. 2116; WP1, spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Beslag met een ronde platte kop (dia=6 cm) en ingedraaide ringen op de voorkant. Twee pennetjes met contraknop op de achterkant. - (vondstnr. 5341; WP2, spoornr. 2073; context GEUL4-II) Beschrijving: Sterk beschadigd beslag met een ronde platte kop (diam=4,7 cm). Eénvan de oorspronkelijk twee pennetjes met contraknop op de achterkant ontbreekt. - (vondstnr. 5395; WP2D, spoornr. 2088; context GEUL5-II) Beschrijving: Beslag met een ronde platte kop (diam=4,8 cm) en twee pennetjes met contraknop op de achterkant.

Beslag in peltavorm (vondstnr. 4033; WP3, spoornr. 4174; context Stad1) Beschrijving: Klein beslag (L= 1,8 cm) met peltavormige kop en pen en contraknop op de achterkant. Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare stukken zijn tot nu toe in Germanië, Raetia en Gallia gevonden en dateren vanaf de tweede helft van de 2e eeuw tot de vroege 4e eeuw na Chr. Ook in Tiel-Passewaaij zijn twee beslagen van dit type gevonden. Literatuur: Gschwind 1998, 120-122; Bishop/ Coulston 2006, 190, fig. 124, 9; Nicolay 2007, pl. 74, cat. nr. 20.1, 209.148, 170.22; Heeren 2009, afb. 56, 5-6. Beslag in de vorm van vier pelten (vondstnr. 3415; WP3, spoornr. 4004; context REC2) Beschrijving: Het gaat om een beslag (diam=3,2 cm) met een versierde kop waarop vier pelten rond een schijf te zien zijn. Op de achterkant zitten vijf pennen met contraknop. Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare stukken zijn in de castella van Feldberg, Saalburg en Straubing aan de Obergermanisch-Raetische Limes en in Dura-Europos en Richborough in Britannië gevonden. Saalburg en Straubing zijn in de Domitiaans periode gesticht en rond 260 na Chr. verlaten. Het castellum op de Feldberg dateert iets later, vanaf het midden van de 2e tot het midden van de 3e eeuw na Chr. Dit is ook de datering voor de militaire stukken uit Dura-Europos, dat in 257 na Chr. in Perzische handen viel. De stukken dateren dus waarschijnlijk tussen 150 en 250 na Chr. Literatuur: Oldenstein 1976, Kat. Nr. 274-276, Taf. 34; James 2004, 96, Cat. No. 318, fig. 43; Nicolay 2007, pl. 75, cat. nr. 108.1. Opengewerkte sierschijf (vondstnr. 757; WP1; spoornr. 76; context Stort) Beschrijving: Het gaat om een deel van een opengewerkte sierschijf met pelta- en niervormige motieven. Op de achterkant is een pen met contraknop. Type, verspreiding en datering: Beslagen als deze zijn gebruikt op de tuigage van paarden. Het motief is bekend van andere voorwerpen uit de tijd tussen het midden van de 2e en de 3e eeuw na Chr. Literatuur: James 2004, 103; Nicolay 2007, pl. 60, cat. nr. 257.3. Beslag in kruisvorm (vondstnr. 1292; WP1, spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Beslag (L= 2,2 cm) in de vorm van een kruis. De poten zijn rond in doorsnede en lopen iets uit. Op de achterkant zitten vier pennen met contraknop. Type, verspreiding en datering: Qua design past dit stuk bij de andere stukken van de tuigage uit de tweede helft van de 2e eeuw na Chr. Vergelijkbaren exemplaren zijn bekend uit Den Haag-Scheveningseweg, Weissenburg, Brigetio (HU), Siscia (HR) and Dura-Europos (SYR). Literatuur: Junkelmann 1992, Abb. 2; Waasdorp 1999, 67, Cat. No. 3.38; James 2004, 99, Cat. No. 354, fig. 45; Nicolay 2007, pl. 77, cat. nr. 93.48. Langwerpig leerbeslag (vondstnr. 2135 WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Langwerpig beslag (L 2,3 cm) met middelstuk met facetten tussen ronde, gladde uiteinden. Op de achterkant twee stiften met contraknop. Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare stukken zijn in Weissenburg en in Eining gevonden. Volgens Gschwind dateren zij vanaf de Flavische tijd tot het midden van de 2e eeuw. Literatuur: Oldenstein 1976, 188-189, Kat. Nr. 727-729, Taf. 58; Gschwind 2004, 116, Kat. Nr. C10-C14, C19-C22, Taf. 24, Nicolay 2007, pl. 67, type A12. Leerbeslag met Trompetenornament (vondstnr. 2800; WP1; spoornr. 11; context REC2)

Beschrijving: De beslag (diam=2,6 cm) is rond en heeft op de achterkant nog een contraknop. Aan de hand van de röntgenfoto is te zien dat het beslag opengewerkt is. Het motief is het veel voorkomende Trompetenornament, een uit druppelachtig draaiende elementen bestaand design. Type, verspreiding en datering: Beslagen met Trompetenornament worden door Oldenstein in de tijd tussen het midden van de 2e en de begin van de 3e eeuw na Chr. gedateerd. Zij worden langs de hele Limeszone gevonden. Beslagen met hetzelfde design zijn voor de gordels van soldaten en voor de tuigage van paarden gebruikt. Literatuur: Oldenstein 1976, 203-207, Kat. Nr. 930, Taf. 70; Bishop/ Coulston 2006, 190, fig. 124, 10; Nicolay 2007, pl. 78, type B15; Heeren 2009, 120-126, afb. 56,30. Phalera (vondstnr. 2718; WP1; spoornr. 27; context Geul3-1) Beschrijving: Het gaat om een ronde plaat (diam=6,2 cm) met ingedraaide cirkels op de voorkant. Iets decentraal zit een rond gat. Op de achterkant bevinden zich twee ringen aan tegenoverliggende kanten en twee pennen met aanzet tot contraknoppen aan de twee andere kanten. Type, verspreiding en datering: Beslagen als deze worden phalerae genoemd. Zij zaten op de tuigage van paarden als versierde riemverdeler. Zij komen in het hele Romeinse Rijk voor. Omdat deze vorm vrijwel onversierd is, is deze niet goed te dateren. Literatuur: Junkelmann 1992, 82, Abb. 85-94; Heeren 2009, afb. 57, 10. Leerbeslag (vondstnr. 5378; WP3; spoornr. 4183; context Stad1) Beschrijving: Het beslag heeft een ronde, platte kop, die door concentrische groeven cq. ribbels onderverdeeld is. Tussen de ribbels zat waarschijnlijk oorspronkelijk emaille. Op de achterkant een pen met contraknop. Type, verspreiding en datering: Een vergelijkbaar stuk is ook gevonden in Tiel-Passewaaij. De stukken worden van Gschwind in de 2e en 3e eeuw na Chr. gedateerd. Literatuur: Gschwind 2004, 173, Kat. Nr. C519-C535, Taf. 52; Nicolay 2007, pl. 71, cat. nr. 82.181, 242.72, 170.18, 242.71, 79.24, 222.76; Heeren 2009, afb. 56, 15. Klinknagel (vondstnr. 617; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Klinknageltje (H=1,8 cm) met ronde, bolle kop. Deze is versierd met radiale inkervingen. Op de achterkant een pen met contraknop. Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare stukken zijn uit Dura-Europos, Chesters (Hadrian’s wall), Neckarburken en Butzbach-Degernfeld (Obergermanisch-Reatische Limes) bekend. Dit type dateert vermoedelijk in de 2e tot misschien de 3e eeuw na Chr. Dit wordt bevestigd door de vondsten uit beide castella aan de Obergermanisch-Reatische Limes. Zij zijn gesticht tijdens de regering van Traianus. Neckarburken is 60 jaar later verlaten. Literatuur: Oldenstein 1976, 168, Kat. Nr. 483, 484, Taf. 46; Allason-Jones 1996, cat. no 46; James 2004, 93, Cat. No. 84, 85, 88, fig. 42; Nicolay 2007, pl. 72, cat. nr. 170.19, 222.81. Knopen met paddestoelvormige kop Type, verspreiding en datering: Zogenoemde ’Doppelknöpfe’ als deze worden op het leerwerk van de tuigage van paarden gebuikt. Ze zijn in verschillende graven met paard en wagen teruggevonden. Zij dateren in de 3e eeuw na Chr. Literatuur: Gschwind 2004, 169-170, Kat. Nr. C475, Taf. 50; Nicolay 2007, pl. 70, cat. nr. 300.2, 234.4, 279.2, 52.6, 51.31. - (vondstnr. 3337; WP2; spoornr. 2006; context Geul2-II) Beschrijving: Een knoop met een paddestoelvormig kop (overdekt met dikke laag aanslag diam=2,3 cm) en stift met een contraknop (H=1,5 cm).

- (vondstnr. 6008; WP3; spoornr. 4048; context Stad1) Beschrijving: Een knoop (diam. kop=1,1 cm, H=0,8 cm) met een paddestoelvormig kop en stift met een contraknop. - (vondstnr. 3663; WP1; spoornr. 38; context GEUL4-I) Beschrijving: Een knoop (diam. kop=1,1 cm, H=1 cm) met een paddestoelvormig kop en stift met een contraknop. - (vondstnr. 2303; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Een knoop (diam. kop=1,9 cm, H=0,7 cm) met een paddestoelvormig kop en stift met een contraknop. Leerbeslag (vondstnr. 982; WP1; spoornr. 26; context GEUL5-I) Beschrijving: Het gaat om een beslag (L= 4,2 cm) met een plat rond deel, waarvan twee platte cirkels en twee bloemknoppen uitsteken. De laatste zijn op de binnenkant hol. Geen aanzet hanger of pen met contraknop, dus de wijze van vastzetten is onbekend. Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare stukken zijn vaak geëmailleerd en hebben lussen aan de onderkant. Het gaat om een riemverdeler van de tuigage van paarden. Leerbeslag met kop met fitting voor emaille of gem (vondstnr. 1510; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Heet beslag heeft een oorspronkelijk ronde kop (diam 1,4 cm) met een ronde fitting. In deze zat waarschijnlijk emaille of een gem. Op de achterkant zit een pennetje met contraknop. Leerbeslag (vondstnr. 704; WP1; spoornr. 95; context REC1) Beschrijving: Rechthoekige strip blikachtig brons met twee gaten. In een van de gaten zit nog een brons klinknageltje. Aan een uiteinde een profilering met daaraan een lus. Waarschijnlijk hing hieraan een hanger. Leerbeslag (vondstnr. 3802; WP1; spoornr. onbekend) Beschrijving: Rond gebogen, in doorsnede D-vormige strip met twee pennen met contraknoppen op de achterkant. Wagens Teugelgleider (vondstnr. 4706; WP1; spoornr. 1418; context REC2) Beschrijving: Het gaat om een stuk teugelgeleider met een grote ring (buitendiameter 4,5 cm, binnendiameter 3,2 cm) dat aan een kant tot een vierkante spits uitloopt (2,6 x 2,3 cm) met hierin een vierkant gat, waarin een pen van een versiering (bijvoorbeeld van een buste of standbeeldje) heeft gezeten. Type, verspreiding en datering: Teugelgeleiders zijn uit verschillende Romeinse nederzettingen in het Romeinse Rijk bekend. Volgens Nicolay kan ons stuk ongeveer in de tweede helft van de 1e eeuw gedateerd worden. Literatuur: van der Chijs & Hoss 2005, 321-232; Boelicke et al. 2000, 67, Kat. No. B95, Taf. 10; Junkelmann 1990, Abb. 78; Garbsch 1986, 66-67; Nicolay 2007, 221-222, fig. 6.6, 7 en 6,7.. Bellen

Verspreiding en datering: De meeste bellen laten zich niet nader dan de Romeinse periode dateren. In Voorburg-Arentsburg zijn twee vormen bellen gevonden: bellen in de vorm van een halve bol en bellen in de vorm van een afgesneden kegel. Vergelijkbare bellen in de vorm van een halve bol zijn in Nijmegen en in Rumpt gevonden (Nicolay 2007 pl. 94, type B) Voor de laatste vorm zijn twee vergelijkbare exemplaren in het grafveld van Krefeld-Gellep gevonden. Zij worden door de andere vondsten in de graven in het 2e en 3e eeuw na Chr. gedateerd. Deze bellen in de vorm van aan afgesneden kegel zijn ook aangetroffen in Nijmegen en Rumpt (Nicolay, pl. 95, type E) Literatuur: Furger / Schneider 1993, 159-171; Pirling/Siepen 2006, 458, Taf. 84, 5, Nicolay 2007, fig. 2.25, pl. 94, 95. - (vondstnr. 3435; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: De bel (diam. 4,4 cm, H. 5,2 cm) in de vorm van een halve bol heeft een meegegoten rond oor. De klepel zit aan een ring. De binnenkant toont nog restanten van ijzercorrosie. - (vnr 1978; WP1; spoornr. 144; context Geul4-I) Beschrijving: De bel (diam. 4,3 cm, H. 3 cm) in de vorm van een afgesneden kegel met daarop een kleinere kegel met een meegegoten rond oor (oor afgebroken) heeft een ijzeren klepel. De binnenkant toont nog restanten van ijzercorrosie. Bel in de vorm van een kegel - (vnr 913; WP3; spoornr. 4042; context Stad1) Beschrijving: Aan de binnenzijde van dit belletje (diam. 3 cm, H. 2 cm) – in de vorm van een afgesneden kegel met daarop een kleinere kegel met een mee gegoten rond oor – zitten de restanten van de klepel. - (vnr 1143; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Het belletje (diam. 4,8 cm, H. 4,2 cm) in de vorm van een afgesneden kegel met daarop een kleinere kegel met een mee gegoten rond oor was gebroken en is tijdens de conservering opnieuw aan elkaar gezet. Aan de binnenkant zitten de restanten van de klepel; stukken van de wand ontbreken. 2.6 Gebouw Hang- en sluitwerk Sleutelgrepen met Palmet Type, verspreiding en datering: De sleutels met deze decoratieve handvaten hebben een ijzeren baard die in een draaislot past (Oosterbaan type 5). De sleutels dateren volgens Oosterbaan in een periode tussen 70 na Chr. tot de 4e eeuw. Literatuur: Oosterbaan 2007, 33-34, 72-74; Hiddink 2005-a, 226, afb. 12.5; Sier/Koot 2001, 185-87; Bishop, 1996, 78, Cat. No. 469, afb. 43; Allason-Jones / Miket 1984, 144, Cat. No. 3.347; van Hurk 1975, 87, afb. 33, voetnoot 87. - (vondstnr. 3543; WP3; spoornr. 4007; context NT3) Beschrijving: Handvat van een sleutel (L 6,5 cm) bestaand uit een veel voorkomende palmet- of waaiervormige versiering met een afsluitend knopje aan de bovenkant. Het verbindingsstuk tot de ijzeren baard van de sleutel is versierd met dwars geplaatste inkepingen en is gespleten. In de ronde schacht voor de ijzeren baard zitten nog restanten ijzer. - (vondstnr. 5650; WP1; spoornr. 1418; context REC2) Beschrijving: Handvat van een sleutel (L 5,9 cm) bestaand uit een veel voorkomende palmet- of waaiervormige versiering met een afsluitend ( in dit geval sterk langwerpig) knopje aan de bovenkant. Het verbindingsstuk tot de ijzeren baard van de sleutel is versierd met dwars geplaatste inkepingen. Het stuk was vertind.

- (vondstnr. 1135; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Handvat van een sleutel (L 7,4 cm) bestaand uit een veel voorkomende palmet- of waaiervormige versiering met een afsluitend (in dit geval sterk langwerpig) knopje aan de bovenkant. Het verbindingsstuk tot de ijzeren baard van de sleutel is versierd met dwars geplaatste inkepingen. - (vondstnr. 2730; WP1; spoornr. 11; context REC2) Beschrijving: Handvat van een sleutel (L 4,8 cm) bestaand uit een veel voorkomende palmet- of waaiervormige versiering met een afsluitend (in dit geval sterk langwerpig) knopje aan de bovenkant. Het verbindingsstuk tot de ijzeren baard van de sleutel is versierd met dwars geplaatste inkepingen. - (vondstnr. 489; WP1; spoornr. 76; context Stort) Beschrijving: Klein handvat van een sleutel (L 7,4 cm) bestaand uit een veel voorkomende palmet- of waaiervormige versiering met een afsluitend (in dit geval sterk langwerpig) knopje aan de bovenkant. Het verbindingsstuk tot de ijzeren baard van de sleutel is versierd met dwars geplaatste inkepingen. Sleutelgrepen met ring Type, verspreiding en datering: Handvaten als deze horen bij draaisleutels (Oosterbaan type 5, voor de datering en verspreiding van deze type zie boven). Literatuur: Oosterbaan 2007, 33-34, 72-74. - (vondstnr. 6323; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Handvat van een sleutel met een ovale ring aan het uiteinde, met een afgeplatte kant tegenover de aanzet van de pen. De pen is rond van doorsnede en bij het uiteinde van de schacht zijn nog restanten van de ijzeren baard herkenbaar. - (vondstnr. 1591; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Handvat van een sleutel met een licht ovale ring aan het uiteinde, met een afgeplatte kant tegenover de aanzet van de pen. De pen is rond van doorsnede en bij de aanzet van de ring geprofileerd. De ijzeren baard ontbreekt. - (vondstnr. 1738; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Kleine sleutel (L 4 cm) met een ronde ring aan het uiteinde en direct aansluitend de platte verbinding en de baard. Deze is vrij lang en breed. Slotplaat (vondstnr. 1046; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Ronde plaat uit gegoten brons met omgebogen rand (diameter 5,5 cm). De plaat heeft een verhoogd rond binnengedeelte dat met een ingedraaide sleuf gescheiden is van de gewelfde buitenring die gedecoreerd is met radiale inkervingen. In het midden zit een rechthoekig gat, waar het slot heeft gezeten. Type, verspreiding en datering: Vergelijkbaren slotplaten van kastjes komen in alle Noordwestelijke provincies voor. Deze zijn meestal alleen met ingedraaide cirkels versierd. Een preciezere datering dan algemeen Romeins is tot nu toe nog niet mogelijk. Literatuur: Riha 2001, 58-60, Taf. 33; Pirling / Siepen 2006, 433, Taf. 78,1; Heeren 2009, 128, afb. 63, 11. Licht Kandelaar (vondstnr. 6239; WP3; spoornr. 4208; context VV) Beschrijving: Het gaat om een kandelaar in de vorm van een kantharos, een Griekse drinkbeker (L= 7,3 cm, Diam. 6,8 cm, diepte ca. 5 cm), waarvan de handvaten zijn afgebroken. De kantharos is aan de buitenkant gedecoreerd met ingedraaide ringen. In het bekergedeelte is een rechtopstaande ronde lange huls, gemaakt van drie gedeeltelijk aan

elkaar vastgezette stevige strippen brons. In deze is de kaars geplaatst. De kandelaar is zeer goed afgewerkt. Volgens het rapport van Restaura is de kandelaar in de Romeinse tijd al op geïmproviseerde wijze gerepareerd: de rand van de kandelaar was afgebroken en is vervolgens aan de buitenkant gesoldeerd met lood/tin. De kantharos was op dezelfde plaats opnieuw gebroken. De aanzetten van de twee handvaten zijn nog bewaard gebleven. Type, verspreiding en datering: Deze kandelaars hebben of een spitse pen om de kaars eraan vast te zetten of een ronde buis, zoals dit voorbeeld. Een kandelaar in de vorm van een kantharos is mij niet bekend. Maar kandelaars bestaande uit twee holle halve bollen met een geprofileerd tussenstuk zijn gevonden in verschillende tumuli in Gallia Belgica (bijvoorbeeld in Vorsen en Noirmont) en in graf 264 uit Tongeren. Uit Nederland zijn twee stuks bekend, een uit een graf in Nijmegen en een uit tumulus II uit Esch. Uit Duitsland zijn ook meerdere stuks – meestal uit grafcontexten - bekend. Pirling/Siepen dateren de kandelaars vanaf de tweede helft van de 2e eeuw tot de eerste helft van de 3e eeuw na Chr. Literatuur: Mariën 1980, 261, Abb. 175; Vanvinkenroye 1984, Taf. 117, 5; Stuart 1986, 48, kleurpl 5, III, Nr. 35-36; Goethert 1994, 362-363, Kat. Nr. 42, Abb. 20.42; Eckhardt 2002, 257-260, fig. 122, 1589, 1402, 1125; Pirling / Siepen 2006, 412 (met verdere Literatuur in voetnoten), Taf. 71,5; Rapport Restaura 2010, velnr. 214. Meubelbeslagen Leeuwenvoet (vondstnr. 4141; WP3; spoornr. 4007; context NT3) Beschrijving: Voet in de vorm van een leeuwenpoot (L= 3,4 cm). De bovenkant is beschadigd, de voet was waarschijnlijk langer. Type, verspreiding en datering: Voeten in de vorm van meer of min gestileerde leeuwenpoten zaten onder meer aan tafels, krukken, kandelaars, spiegels, draagbare altaren en de voetstukken van standbeelden. Een preciezere datering dan algemeen Romeins is tot nu toe nog niet mogelijk. Literatuur: Riha 2001, 21-23, Taf. 4-5; Zadocks-Josephus Jitta et al. 1973, 100-101, Kat. Nr. 188-191. Antropomorfe beslagen van meubels Type, verspreiding en datering: Zowel Romeinse kisten, kastjes als rijke bedden, stoelen en grote staande lampen waren met verschillende beslagen versierd, die mensen of goden voorstelden. De platheid, met name op de achterkant van de hoofden (die ook vrij summier uitgewerkt zijn) laat zien dat het om stukken gaat, die met de achterkant aan iets vast zaten. Zoals Zadoks-Josephus-Jitta et al.(1973) in hun inleiding schrijven dateren de meeste figuren in Nederland en de omgevende landen in de tweede helft van de 2e eeuw tot de eerste helft van de 3de eeuw. Deze datering wordt ondersteund door de vorm van de gezichten (bijvoorbeeld de mond met dikke, maar korte lippen, de pruilmond) die typerend voor de kunst vanaf de late 2e eeuw zijn. Zij waren in de Noordwestelijke provincies van het Romeinse Rijk veel voorkomend, maar zijn ook buiten de Limes gevonden. Het feit dat er op de achterkant van sommige stukken bronsslak zit of dat zij deels gesmolten zijn kan erop wijzen dat deze stukken waren bewaard om omgesmolten te worden of dat zij bij een brand deels verbrand zijn. Literatuur: Zadocks-Josephus Jitta et al. 1973, 38, Kat. Nr. 53; Faider-Feytmans 1979, 49-50, 52-53, 57, 59-60, 61, 69, 79, 104-105, 197-198, cat. nos 1, 9, 20, 29, 31, 52, 70, 146-148, A2, A3, pl. 1-3, 6-7, 12, 14-15, 16, 32, 44, 66-67, 187; Zadocks-Josephus Jitta / Gerhartl-Witteveen, 1983, 16, Kat. Nrs. 219-221; Riha 2001, 17-21, Taf. 3-4. - (vondstnr. 4917; WP1; spoornr. 11; context REC2)

Beschrijving: Buste (L= 5,4 cm) van een man met lang haar dat het gezicht raakt. Bovenop zijn hoofd zit een krans van bladeren met hierop en bloem. Het gezicht is vrij grof vorm gegeven, met een te korte neus en een mond met dikke, korte lippen. De ogen zijn ronde putjes, waarschijnlijk zat hier oorspronkelijk een ander materiaal in. Aan de onderkant van de buste is een gestileerde kelk (calyx) van acanthusbladeren te herkennen. Vergelijkbare stukken worden als afbeelding van Baccus, de god van de wijn geinterpreteerd. Op de achterkant steekt onder het kapsel een vierkante pen uit. De pen geeft een duidelijke aanwijzing hoe het stuk vastgezet was, namelijk niet plat tegen het hout aanliggend, maar zo dat het er iets boven uitstak (anders was een modellering van de achterkant van het hoofd niet nodig geweest). Literatuur: Vergelijkbaren exemplaren Zadocks-Josephus Jitta et al. 1973, 65-68, Cat. No. 109, 112, 114; Menzel 1986, Kat. Nr. 326, Taf. 127; - (vondstnr. 4169; WP2; spoornr. 2188; context Geul4-II) Beschrijving: Buste (L= 3,6 cm) van een vrouw met lang haar, dat het gezicht raakt. Het haar is in het midden gescheiden en ligt plat bovenop het hoofd. Aan de zijkanten van het hoofd hangt het haar in twee grote worstachtige strengen. Het gezicht is vanwege de corrosie niet goed meer herkenbaar, maar de ogen zijn ronde putjes, waarschijnlijk zat hier oorspronkelijk een ander materiaal in. Aan de onderkant van de buste is een tuniek met vele plooien te herkennen. Op de achterkant steekt onder de kapsel een platte pen uit. De pen geeft een duidelijke aanwijzing hoe het stuk vastgezet was, namelijk niet plat tegen het hout aanliggend, maar zo dat het er iets boven uitstak (anders was een modellering van de achterkant van het hoofd niet nodig geweest). Literatuur: Vergelijkbaren exemplaren Riha 2001, 20, Kat. Nr. 22, Taf. 4. - (vondstnr. 5319-dupl. ; WP3; spoornr. 4199; context Stad1) Beschrijving: Buste (L=6,5 cm) van een vrouw met lang haar, dat golvend het gezicht raakt. Een sluier lijkt achter over het haar te liggen en boven het voorhoofd vast gezet te zijn. Het gelaat is vrij grof vorm gegeven, met een dikke neus, kogelachtige ogen, dikke wangen en een mond met dikke, korte lippen. De vrouw is gekleed in een tuniek, met daarover een van de linker schouder naar de rechter heup lopende opgerolde mantel. De achterkant van de buste is gedeeltelijk overdekt met een harde aanslag die op slak van gesmolten brons lijkt (zie rapport Restaura). - (vondstnr. 1293; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Vrouwelijk hoofd (L=4,6 cm). Het lange, golvende haar van de vrouw is tot een krans gekamd, die boven het voorhoofd in een punt uitloopt. Het gezicht toont bolle wangen en scherp afgezette wenkbrauwen, die in een brede neus overgaan. De ogen zijn fijn gevormd, met duidelijk aangegeven oogleden en irissen. De mond heeft dikke, korte lippen. Het hoofd is hol en is aan de halsopening open. Aan de voorkant is op de hals een rond gat. - (vondstnr. 5620; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Masker van Medusa op een medaillon (diam=4,9 cm). Het masker is zeer zorgvuldig gemodelleerd. Het hoofd is omgeven door golvende haarlokken, die van het hoofd wegwaaien en aan de onderkant in een baard overgaan. Het haar is in het midden gescheiden en op de scheiding zit een ovaal juweel. In de twee plukken haar rechts en links van de scheiding zijn de hoofden van twee slangen herkenbaar. Het gezicht toont een strenge blik met een gefronsd voorhoofd, kogelachtige ogen onder dikke oogleden, een rechte neus, een mond met dikke, korte lippen en een volle ronde kin. Op de achterkant zit in een verdieping de deels afgebroken pen. Literatuur: Vergelijkbaren exemplaren Zadocks-Josephus Jitta et al. 1973, 76-77, Cat. No. 1297.; Faider-Feytmans 1979, 112-113, Cat. Nos. 169-171, pl. 71-72 ; Riha 2001, 20, Kat. Nr. 26, Taf. 4. - (vondstnr. 1860; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I)

Beschrijving: Masker van Medusa op een medaillon (L=2 cm). Het masker is minder zorgvuldig gemodelleerd dan dat van vondstnr. 5620. Het hoofd is omgeven door golvende haarlokken, die in dikke pakketen zijn weergegeven en aan de onderkant in een baard overgaan. Het haar is in het midden gescheiden en op de scheiding zit een ovaal juweel. Het gezicht toont ogen gemodelleerd van dikke oogleden met daaronder schijven, een rechte neus, een mond met dikke, korte lippen en een volle, ronde kin. Op de achterkant zit in een gat de ingezette afgebroken pen. Literatuur: Vergelijkbaren exemplaren: Zadocks-Josephus Jitta et al. 1973, 76-77, Cat. No. 1297.; Faider-Feytmans 1979, 112-113, Cat. Nos. 169-171, pl. 71-72 ; Menzel 1986, Kat. Nr. 303, Taf. 124. - (vondstnr. 4919;WP1; spoornr. 26; context GEUL5-I) Beschrijving: Sterk versmolten rond stuk (L= 2,9 cm) met nog herkenbaar een gezicht en haren. Het hoofd is licht zijwaarts gedraaid, de kapsel bestaat uit twee krullen over het voorhoofd en een over elk oor. Hengsels Dolfijnhengsel (vondstnr. 3403 WP3 spoornr. 4004; context REC2) Beschrijving: Een hengsel voor een kist of kastje (L= 8 cm). Het hengsel is gebogen, de dolfijnen stoten met hun snuiten aan elkaar en zijn goed herkenbaar. Zij vormen met hun staarten twee ronde gaatjes aan de uiteinden. Type, verspreiding en datering: Dit type hengsel heet dolfijn-hengsel. De zeer gestileerde vorm, waarbij de dolfijnen niet langer te herkennen zijn is later (laat Romeins, 3de – 4de eeuw) en komt vooral in Pannonia vaak voor. Er zijn twee exemplaren in Augst (Zwitserland) gevonden en er is een exemplaar bekend uit graf 3272 van het grafveld Krefeld-Gellep. Drie eveneens gestileerde complete en een halve Dolfijn-hengsel bevinden zich in de collectie van het Valkhofmuseum in Nijmegen waarvan bij Ulpia Noviomagus als de vindplaats van een exemplaar bekend is. Een complete en een fragment van een hengsel van hetzelfde type zijn tijdens de opgraving op het aangrenzende terrein gevonden. Literatuur: Cunliffe 1971, 118, Cat. No. 126, fig. 46; Zadocks-Josephus Jitta, Peters & Witteveen 1973, Cat. Nr. 150-153; Allason-Jones / Miket 1984, 164, Cat. No. 411, 412; Pirling 1989, 98-99, Lloyd-Morgan 2000, 353, Cat. No 37-39, fig. 84; Riha 2001, 32-33; Hendriks 2009, 290-291. Hengsels met geprofileerd band Type, verspreiding en datering: Deze hengsels hebben de vorm van een wijde letter U die naar het midden toe breder wordt. De hengsels zijn vaak in de lengte geribbeld en hebben een band of knot in het midden. De uiteinden van sommige van deze hengsels zijn eikelvormig. Dit type is volgens Riha waarschijnlijk een vereenvoudiging van het in de 1e eeuw zeer geliefde rijk versierde Acanthushengsel en is vanaf die tijd gedurende de hele Romeinse periode in het hele Romeinse Rijk wijdverspreid. Literatuur: Riha 2001, 28-30 (met verdere Literatuur). - (vondstnr. 4911; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Twee hengsels (van hetzelfde vondstnummer) zijn precies gelijk en komen uit dezelfde vorm. Zij hebben waarschijnlijk aan hetzelfde kist of kastje gezeten. De hengsels (L= 12,8 cm) zijn hoekig gebogen, met een rechte hoek en hebben in het midden op de hengsel een geribbelde band en de vorm van opengewerkte hartvormige bladeren. Aan de benedenkant van de hengsels zitten rechts en links versieringen in de vorm van een C. Aan de hengsels zitten nog drie van de oorspronkelijk vier borgpennen met hun onderlegschijven (diameter 3 cm). Deze pennen waren in het hout van het meubel vastgezet.

- (vnr 339; WP1; spoornr. 11; context REC2) Beschrijving: Handvat ofwel hengsel (L= 13,3 cm), hoekig gebogen met een rechte hoek. Het hengsel heeft in het midden van het handvat een ronde knoop met twee ribbels aan weerszijden. Ook het punt waar de hengsels aan de borgpennen vastzitten is met een knoop met ribbels aan weerszijden gedecoreerd. Het uiteinde van een kant ontbreekt, het andere toont een eikel. Een borgpen met onderlegschijf is nog bewaard. - (vnr 4450; WP3; spoornr. 4007; context GEUL5-I) Beschrijving: Handvat ofwel hengsel (L= 8,2 cm) in de vorm van een golvende letter U. De handgreep wordt naar het midden toe breder. Aan de beide uiteinden en in het midden van het handvat zijn versieringen in de vorm van twee banden met een tussenruimte geplaatst. De achterkant is hol. - (vnr 2376; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Handvat ofwel hengsel (L= 8 cm) in de vorm van een golvende letter U. De handgreep wordt naar het midden toe breder. Aan de voorkant zitten aan de beide uiteinden versieringen in de vorm van banden met een ronde schijf erop. In het midden van het handvat zit een versiering in de vorm van een geribbeld band. De achterkant van het hengsel is niet gedecoreerd. Fragment van kleine versiering met splitpen (vondstnr. 1356; WP1; spoornr. 76; context GEUL5-I) Beschrijving: Versiering van kistje met splitpen (L= 1,3 cm). Dunne draad met aan de ene kant eikelvormig uiteinde, aan de andere kant bladvorm (L= 2 cm) Uiteinden van hengsels in de vorm van een eikel Type, verspreiding en datering: Eikels als deze kunnen zowel de uiteinden van hengsels van kisten/kastjes zijn als hangers voor de tuigage van paarden. Als de hangers (zoals hier) afgebroken zijn, is niet met zekerheid te zeggen tot welke van de twee groepen een eikel behoord heeft. Hengsels waarvan de uiteinden in de vorm van eikels vormgegeven zijn, horen tot het type met geprofileerde band (datering, verspreiding en literatuur zie boven). Hangers in de vorm van eikels zijn net als de hangers met fallusmotieven apotropaïsche versieringen aan de tuigage van paarden. Tuigagehangers in de vorm van eikels zijn uit Britanniën, Nederland, Duitsland en Oostenrijk bekend en dateren vrij algemeen van de 1e tot aan het begin van de 2e eeuw. Vier vergelijkbare exemplaren zijn gevonden tijdens de opgravingen van BAAC op het aangrenzende terrein in Voorburg. Literatuur: Oldenstein 1976, 158-160, Kat. Nr. 413-418, 421, 423, Taf. 42; Gschwind 2004, 172, Taf. 52; Nicolay 2005, 55-58; Hoss 2008, 245; Hedriksen 2009, 296-297; Hoss 2010, Kat. Nr. 159, 213. - (vondstnr. 4119; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Klein eikeltje (L= 3,2 cm) met pen aan bovenkant en een rond gat aan de onderkant. - (vondstnr. 6650; WP2; spoornr. 2006; context Geul2-II) Beschrijving: Klein eikeltje (L= 3,7 cm) met vierkante pen aan de bovenkant en een rond gat aan de onderkant. - (vondstnr. 197; WP1; spoornr. 11; context REC2) Beschrijving: Klein eikeltje (L= 4,4 cm) met aanzet tot een oorspronkelijke hanger aan de bovenkant en een knobbeltje aan de onderkant. Uiteinden van hengsels in de vorm van Silenenhoofdjes Type, verspreiding en datering:

Volgens vergelijkbare vondsten hebben deze hoofdjes als versiering aan hengsels van kisten gezeten. In Augst en Köln zijn complete hengsels gevonden (zie Riha Kat. Nr. 75 en Abb. 12).Vier losse hoofdjes zijn uit Duitsland (Keulen, Trier en Xanten) en drie uit België bekend (een uit het gebied van Tongeren en twee uit de provincie Henegouwen). Vier andere exemplaren komen uit Nijmegen. Volgens Kaufmann-Heinimann is dit type in verschillende varianten vooral uit Nedergermanië en het noordelijke deel van Gallia Belgica bekend. De hoofdjes worden in het algemeen voor de god Silenus aangezien. Krierer gaat ervan uit dat de knot een haarknot voorstelt en dat het derhalve om Germanen gaat. Hij heeft met behulp van afbeeldingen op munten, reliefs en figuurtjes het uiterlijk van ‘de Germanen’ vanuit Romeins perceptie bezien onderzocht. Hij kon zes verschillende haardrachten identificeren, die volgens hem voor Germaanse mannen typerend waren. Naast verschillende andere soorten knotten behoord hiertoe ook een knot op de kruin, zoals de hoofdjes hier lijken te dragen. Zijn theorie is, dat het bij de verschillende haardrachten om tradities van verschillende Germaanse stammen uit het niet onderworpen deel van Germanië zou kunnen gaan. Hierbij dient aangemerkt te worden dat na de conservering bleek dat alle kopjes boven op het hoofd kaal zijn en het hoofdhaar gereduceerd is tot een krans van hun oren tot aan de achterkant van het hoofd. De knots op hun kruin is dus vermoedelijk zo als bij de van elders bekende stukken iets anders (wordt algemeen als knop van een bloem geïnterpreteerd) en heeft niets met hun haar te maken. Om deze reden is het waarschijnlijk dat het hier inderdaad om Silenus of een oudere man gaat en niet om een Germaan. Literatuur: Tacitus, Germania 38; Menzel 1966, 122, Kat. Nr. 300 a + b, Taf. 96; Zadocks-Josephus Jitta et al. 1973, 79-80, Cat. No. 132-135 ; Fayder-Fetmans 1979, Cat. Nos. 354-356, pl. 133; Menzel 1986, Kat. Nr. 496, 498-499, Taf. 151; Kaufmann-Heinimann 1994, 120; Riha 2001, 28, , 75, Taf. 7; Krierer 2004, 100-101, 106-110, 203, Kat. Nr. 235, 236, Abb.79. Faust 2005, 284, Kat. Nr. 28. - vondstnr. 1265; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Hoofd (L=5,7 cm): Haar en baard omramen het gezicht. Duidelijk aangegeven ogen met irissen onder borstelige wenkbrauwen, een platte en vlezige neus, een lage en hangende snor, die in een spitse baard uitloopt. Deze baard is in het midden gescheiden, van deze lijn lopen plukjes baard naar beneden. De man is bijna kaal, het hoofdhaar is gereduceerd tot een krans aan de achter?kant van zijn hoofd. De achterkant van het hoofd is plat en ongedecoreerd. Boven op het hoofd een geribbelde knot waaruit een pen steekt. Deze is omgebogen. - (vondstnr. 660; WP1; spoornr. 11; context REC2) Beschrijving: Hoofd (L= 5 cm): Haar en baard omramen het gezicht. Duidelijk aangegeven ogen met irissen onder borstelige wenkbrauwen, een platte en vlezige neus, een lage en hangende snor, die in een spitse baard uitloopt. Deze baard is in het midden gescheiden, van deze lijn lopen plukjes baard als blaadjes naar beneden. Boven het linkeroog bevindt zich een lichte beschadiging. De man is bijna kaal, het hoofdhaar is gereduceerd tot een krans aan de achterkant van zijn hoofd. Boven op het hoofd is een geribbelde knot waaruit een pen steekt. Platte ringen als handvatten van meubels Type, verspreiding en datering: Platte ringen als deze zaten óf op de deksel óf paarsgewijs naast elkaar of aan de tegenoverliggende kanten van het kastje (kist?). Handvatten als deze waren in de noordwestelijke provincies gedurende de hele Romeinse periode gebruikelijk. Literatuur: Riha 2001, 33-35 (met verdere Literatuur); Dewald/Eiden. 1989, 320, afb. 12. - (vondstnr. 5407; WP2D; spoornr. 2057; context GEUL5-I) Beschrijving: Ring (Dm. 3 cm). De ring heeft een platte doorsnede met meerdere facetten. - (vondstnr. 4913; WP1; spoornr. 38; context GEUL4-I)

Beschrijving: Ring (buitendiameter 2,6 cm, binnendiameter 1,7 cm). De ring heeft een platte doorsnede met meerdere hoeken. Onderlegschijf voor hengsels (vondstnr. 953; WP1; spoornr. 11; context REC2) Beschrijving: Schijf (diam.=2,7 cm, H=0,2 cm), iets bol en met gat in het midden, met ingedraaide groeven. Type, verspreiding en datering: Onderlegschijven zijn zowel bij gewone hengsels als bij hengsels/handvatten in de vorm van platten ringen gebruikt om het gat in het hout waar de hengsel is vastgezet te verbergen. Een preciezere datering dan algemeen Romeins is tot nu toe nog niet mogelijk. Literatuur: Riha 2001, 33-35, Kat. Nr. 161-166. Opzetstukken Opzetstukken met ronde bolle kop en cirkelvormige versiering op de kop Type, verspreiding en datering: Een precieze parallel is mij niet bekend, maar de platte pen met gat is typerend voor opzetstukken aan kisten. Literatuur: Riha 2001, 73-78. - (vondstnr. 2129; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Het opzetstuk (L=4,3 cm) heeft een ronde, iets bolle kop (diam. 4,3 cm). De bovenkant heeft een cirkelvormig afgezet middendeel, dat licht beschadigd is. De holle ruimte is gevuld met lood. Aan de achterkant zit een platte pen met een gat om het stuk in een kistje vast te zetten. - (vondstnr. 5626; WP1; spoornr. 1418; context REC2) Beschrijving: Het opzetstuk is rond (diam.=2,4 cm, L=2,1 cm) en enigszins bol. De bovenkant heeft een cirkelvormig afgezet middendeel, dat licht beschadigd is. De holle ruimte is gevuld met lood. - (vondstnr. 456; WP1; spoornr. 34; context GEUL5-I) Beschrijving: Groot stevig opzetstuk (diameter kop=2,3 cm, H=3 cm) met een holle en bolle kop, met een ingedraaide versiering op de bol. De kop is gevuld met lood. De pen is plat en rechthoekig en kort na de kop afgebroken. - (vondstnr. 5358; WP2; spoornr. 2071; context Stort) Beschrijving: Groot stevig opzetstuk (diam.=2,2 cm, L=4,4 cm) met bolle kop en platte pen op de achterkant. - (vondstnr. 4905; WP1; spoornr. 11; context REC2) Beschrijving: Het opzetstuk (diam.=2,4 cm) heeft een met lood gevulde licht bolle kop met een randje. De platte pen is nog ca. 1cm bewaard gebleven. - (vondstnr. 5642; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Het opzetstuk (diam.=2,4 cm; L=2,1 cm) is rond en enigszins bol. De bovenkant heeft een cirkelvormig afgezet middendeel, dat licht beschadigd is De holle ruimte is gevuld met lood. Op de achterkant zit een pen met een plat, rechthoekig contraplaatje. Balustervormige Opzetstukken Type, verspreiding en datering: De stukken zijn fragmenten van balustervormige opzetstukken. Parallellen komen voor in het hele Romeinse Rijk en dateren in de 2e en 3e eeuw na Chr. Literatuur: Riha 2001, 75-76, Kat. Nr. 599-613. - (vondstnr. 3287; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I)

Beschrijving: Het opzetstuk (H=1,7 cm) heeft een ronde, bolle kop die door een inkeping van een tweede deel is gescheiden. De knop is met lood gevuld. - (vondstnr. 5650; WP1; spoornr. 1418; context REC2) Beschrijving: Het opzetstuk (diam kop=1,2 cm, H=0,8 cm) heeft een ronde, bolle kop die door een inkeping van een tweede deel is gescheiden. De knop is met lood gevuld. - (vondstnr. 2063; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Het opzetstuk (diam kop=0,8 cm, H=2,3 cm) heeft een ronde, bolle kop die door een inkeping van een geprofileerd tweede deel is gescheiden. De knop is met lood gevuld. - (vondstnr. 723; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Grote, stevige spijker met platte kop. De voorkant is versierd met een boven de resterende kop uitstekend plaatje, misschien oorspronkelijk gevuld met emaille. Op de achterkant zit een platte en rechthoekige pen. Klokvormige opzetstukken Type, verspreiding en datering: De kop van dit soort sierspijkers (zogenoemde bell-shaped studs) is bij gelijksoortige vondsten vaak gevuld met emaille. Volgens Allason-Jones kunnen de opzetstukken in twee varianten onderverdeeld worden. Type 1 heeft oorspronkelijk op de achterkant een ijzeren nagel ter bevestiging. De tweede type kenmerkt zich door een rechthoekige pen met gat. In Voorburg-Arentsburg zijn alleen exemplaren van het type 2 gevonden. Parallellen komen voor in het hele Romeinse Rijk en dateren in de 2e en 3e eeuw. Drie vergelijkbare opzetstukken zijn bij de opgravingen in Tiel-Passewaaij en vier tijdens de opgraving van BAAC op het aangrenzende terrein in Voorburg gevonden. Literatuur: Riha 2001, 73-75, Kat. Nr. 588-595; Evans 2000, 361-362, Kat. Nr. 88-97, fig. 86; Allason-Jones 1985, 95-108; Heeren 2009, 128, afb. 63, 8-10; Hendriksen 2009, 287-89. - (vondstnr. 3229; WP1; spoornr. 1418; context REC2) Beschrijving: Sierknop . De ronde, in profiel omgekeerde klokvormige bovenkant heeft een centrale spitsvormige verhoging (Diam. Kop=2,4 cm, H=1,7 cm). Op de achterkant zat een platte pen, die nu is afgebroken. - (vondstnr. 2103; WP1; spoornr. 4108; context Stad1) Beschrijving: Sierknop . De ronde, in profiel omgekeerde klokvormige bovenkant heeft een centrale spitsvormige verhoging (Diam. Kop=3,2 cm, H=3,6 cm). Op de achterkant een platte pen die afgebroken is. - (vondstnr. 1121; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Sierknop . De ronde, in profiel omgekeerde klokvormige bovenkant heeft een centrale spitsvormige verhoging (Diam. Kop=1,3 cm, H=4 cm). Aan de achterkant zit een platte pen met een gat die afgebroken is. - (vondstnr. 1815; WP1; spoornr. 38; context GEUL4-I) Beschrijving: Sierknop . De ronde, in profiel omgekeerde klokvormige bovenkant heeft een centrale verhoging (Diam. Kop=3 cm, H=3,2 cm). Van de platte, in doorsnede rechthoekige pen aan de achterkant is nog een stuk bewaard. - (vondstnr. 971; WP1; spoornr. 28; context GEUL5-I) Beschrijving: Sierknop. De ronde, in profiel omgekeerde klokvormige bovenkant heeft een centrale verhoging (Diam. Kop=3,2 cm, H=3,5 cm). Van de platte, in doorsnede rechthoekige pen aan de achterkant is nog een stuk bewaard. - (vondstnr. 3759; WP1; spoornr. 1418; context REC2) Beschrijving: Sierknop. De ronde, in profiel omgekeerde klokvormige bovenkant (diam. 2,2 cm) heeft een centrale spitsvormige verhoging. De platte pen met een gat aan het uiteinde is compleet (L= 3,2 cm) bewaard gebleven. - (vondstnr. 1184; WP1; spoornr. 26; context GEUL5-I)

Beschrijving: Sierknop. De ronde, in profiel omgekeerde klokvormige bovenkant (diam. 1,5 cm) heeft een centrale spitsvormige verhoging. De platte pen met een gat aan het uiteinde is compleet (L= 1,4 cm) bewaard gebleven. Sierspijkers Hoedvormige sierspijkers Type, verspreiding en datering: Dit type sierspijker komt in het hele Romeinse Rijk vaak op meubels en kisten voor. In Augst zijn spijkers van dit type in lagen gevonden, die in de 1e eeuw en de eerste helft van de 2e eeuw na Chr. dateren. Literatuur: Riha 2001, 80-81, Taf. 49. - (vondstnr. 6145; WP2; spoornr. 2006, context Geul2-II) Beschrijving: De sierspijker (diam kop 0,9 cm, H 0,6 cm) is blikachtig en heeft een holle en licht bolle kop. - (vondstnr. 6668; WP1; spoornr. 1418, context REC2) Beschrijving: De sierspijker (diam kop=1,2 cm, H=0,8 cm) is blikachtig en heeft een holle en bolle kop, met een middelste bolle deel met een randje. - (vondstnr. 1023; WP1; spoornr. 26, context GEUL5-I) Beschrijving: De sierspijker (diam kop=1,5 cm, H= 1,7 cm) is blikachtig en heeft een holle en bolle kop. De kop is gevuld met lood. De pen is plat en rechthoekig en afgebroken. - (vondstnr. 5225; WP3; spoornr. 4007, context NT3) Beschrijving: De sierspijker (diam. kop=2,7 cm, H=0,9 cm) is blikachtig en heeft een holle en bolle kop. De pen is rechthoekig en kort na de kop afgebroken. - (vondstnr. 4730; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: De sierspijker (diam kop=0,8 cm, H=0,5 cm) is blikachtig en heeft een holle en bolle kop. De pen is rechthoekig en kort na de kop afgebroken. - (vondstnr. 938; WP1; spoornr. 26, context GEUL5-I) Beschrijving: De sierspijker (diam kop=1 cm, H=1,5 cm) heeft een holle en bolle kop. De pen is rechthoekig en kort na de kop afgebroken. - (vondstnr. 6133; WP3; spoornr. 4201, context ME1) Beschrijving: Van de sierspijker is maar de kop (diam=1,2 cm) bewaard gebleven. Deze is van dun bronsblik, hol en bol. Aan de achterkant nog de aanzet tot de pen. Sierspijkers met bolle kop Type, verspreiding en datering: Sierspijkers met kogelkop werden voor het vastzetten van scharnieren en slotplaten aan kistjes en kasten gebruikt. Vergelijkbare sierspijkers zijn samen met een scharnier van een kist in een graf in het grafveld van Wederath-Belginum (D) gevonden. Soortgelijke vondsten zijn ook uit Nederland, bijvoorbeeld uit Arnhem-Schuytgraaf bekend. Literatuur: Dewald/Eiden. 1989, 320, afb. 8; Deschler-Erb 1996, 104-105, Taf. 28, Kat. Nr. 432-448; Hoss (in press), M-ID 375. - (vondstnr. 6030; WP3; spoornr. 4148, context Stad1) Beschrijving: De sierspijker is van massief koperlegering en heeft een bolvormige kop. - (vondstnr. 3233; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: De sierspijker is van massief koperlegering en heeft een bolvormige kop (L= 2,5 cm). - (vondstnr. 3276; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: De sierspijker is van massief koperlegering en heeft een bolvormige kop (L= 2 cm).

- (vondstnr. 5621; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: De sierspijker is van massief koperlegering en heeft een platgedrukte kop (L= 2 cm). - (vondstnr. 5658; WP1; spoornr. 11, context REC2) Beschrijving: De sierspijker is van massief koperlegering en heeft een bolvormige kop (L= 1,5 cm). - (vondstnr. 6271; WP2; spoornr. 2080, context ME1) Beschrijving: De sierspijker is van massief koperlegering en heeft een bolvormige kop (L= 2,3 cm). - (vondstnr. 3074; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: De sierspijker is van massief koperlegering en heeft een bolvormige kop (L= 3,2 cm). - (vondstnr. 3074; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: De sierspijker is van massief koperlegering en heeft een bolvormige kop (L= 2,8 cm). - (vondstnr. 5817; WP1; spoornr. 72, context NT1) Beschrijving: De sierspijker is van massief koperlegering en heeft een bolvormige kop (L= 2,8 cm). Sierspijkers met platte koppen Type, verspreiding en datering: Sierspijkers zijn voor kisten en kasten gebruikt. Literatuur: Dewald/Eiden. 1989, 320, afb. 8; Deschler-Erb 1996, 104-105, Taf. 28, Kat. Nr. 432-448; Hoss (in press), M-ID 375. - (vondstnr. 4669; WP1; spoornr. 61, context ME1) Beschrijving: De sierspijker is van massief koperlegering en heeft een platte ronde kop (L= 3,2 cm). - (vondstnr. 3240; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: De sierspijker is van massief koperlegering en heeft een kegelvormige kop (L= 0,8 cm). Sierspijker met kegelvormige kop (vondstnr. 1359; WP1; spoornr. 42, context Geul3-I) Beschrijving: De sierspijker (L= 1,9 cm) is van massief koperlegering en heeft een kegelvormige kop. Type, verspreiding en datering: Sierspijkers als deze zijn voor kisten en kasten gebruikt. Literatuur: Dewald/Eiden. 1989, 320, afb. 8; Deschler-Erb 1996, 104-105, Taf. 28, Kat. Nr. 432-448; Hoss (in press), M-ID 375. Beslagen Sierbeslag met ingedraaide ringen (vondstnr. 4918; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: Het gaat om een ongeveer rechthoekig beslag van bronsblik met een ronde, ingedraaide versiering en een rond gat (L= 5,3 cm, B. 3,1 cm). Type, verspreiding en datering: Beslagen als deze worden tot de slotbeslagen of andere sierbeslagen gerekend. Deze zijn van verschillende kastjes uit diverse grafvondsten in de westelijke provincies van het Romeinse Rijk bekend. Zij zijn tot nu toe niet preciezer te dateren dan algemeen Romeins (Flavisch tot 3e eeuw na Chr.). Een kist met vergelijkbare beslagen is in het laat-Romeinse grafveld bij het Mariënburgplein in Nijmegen gevonden. Literatuur: Riha 2001, 58-60, 63, Kat. Nr. 389-399, 414, Taf. 33, 35; Steures 2004, afb. 5 Platte, eenvoudige beslagen

Type, verspreiding en datering: Deze eenvoudige beslagen zijn bedoeld voor houten kistjes. Zij komen gedurende de hele Romeinse periode in alle noordwestelijke provincies van het Romeinse Rijk voor. Literatuur: Riha 2001, 71-73, Abb. 12, 21, 26, 27b, 32-34, 38-40, Taf. 38-45. - (vondstnr. 3806; WP2; onbekend spoornr.) Beschrijving: Beslag van dun bronsblik (L= 3,5 cm) in ongeveer rechthoekige vorm. Aan een korte kant steekt een verbinding tot het op de achterkant vast gecorrodeerde tweede deel uit. Het gaat dus om een scharnierbeslag. Het tweede deel is smaller en rechthoekig. Vijf spijkers zitten nog in de delen. - (vondstnr. 1414; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Stripvormig beslag van blikachtige koperlegering met een lus. In deze zit nog een spijker. - (vondstnr. 1510; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Twee strips van vermoedelijk een beslag van dun bronsblik (uit dezelfde context) in ongeveer rechthoekig vorm. - (vondstnr. 5742; WP1; spoornr. 45; context Geul1-I) Beschrijving: Beschadigd breed rechthoekig strip bronsblik (L= 9 cm, B. 3,7 cm) met zes spijkergaten en een rechthoekige en een halfronde opening. Beslag van kistje (vondstnr. 4832; WP2; spoornr. 2189, context NT1) Beschrijving: Twee stukken beslag (A: L 9 cm, B. 4,6 cm, B: L. 5,8 cm, B. 3,9 cm) van blikachtig brons. Beide in de vorm van een dubbele Y. Sierbeslag (vondstnr. 3251; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: Sierbeslag (L= 2,5 cm) met design van Klosterneuburg. Op de achterkant bevindt zich een platte stift met rond gat. Type, verspreiding en datering: Langs de hele Limeszone verspreid gedurende een periode van ca. 150-250 na Chr. Literatuur: Bishop/ Coulston 2006, 190, fig. 124, 12, 14, 16. Fragment beslagblik van kastje (vondstnr. 5648; WP1; spoornr. 2, context REC2) Beschrijving: Fragment van stevig bronsblik met restanten van uitgesneden versiering. Hoekbeslagen Type, verspreiding en datering: Eenvoudige hoekbeslagen in rechthoekige vorm die bedoeld zijn om de randen van houten kistjes te versterken. Zij komen gedurende de hele Romeinse periode in alle Noordwestelijke provincies van het Romeinse Rijk voor. Literatuur: Riha 2001, 71-73, Abb. 12, 21, 26, 27b, 32-34, 38-40, Taf. 38-45. - (vondstnr. 2823; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: Een strook blik van koperlegring, die twee keer in een rechte hoek omgebogen is (L ene kant 6,4 cm, L. andere kant 6,1 cm). Waarschijnlijk hoekbeslag van kist. - (vondstnr. 2344; WP1; spoornr. 27; context Geul3-I) Beschrijving: Een ovale strook blik, die in een scherpe hoek is omgebogen en aan beide uiteinden een spijkergat heeft (L kant 1 cm). Waarschijnlijk betreft het een hoekbeslag van een kist. - (vondstnr. 790; WP1; spoornr. 11, context REC2) Beschrijving: Platte strip (L=2 cm) is omgebogen, niet aan een uiteinde. Waarschijnlijk betreft het een hoekbeslag van een kist.

2.7 Voeding Bestek Lepel (vondstnr. 4604; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: Het gaat om een complete lepel (L 5 cm) met een dunne steel met een spits uiteinde. Aan de andere kant zit de peervormige lepelschep aan de steel. Type, verspreiding en datering: Dit type lepel (in het Latijn cochlear genoemd) hoort bij het ondertype van cochlearia met een amandelvormige lepelkom en een naaldachtige steel met een spits uiteinde. Het is een vrij zeldzame vorm die in Augst in contexten uit de 1e en de vroege 2e eeuw gevonden is. Het spitse uiteinde werd gebruikt om er kleine hapjes aan te prikken (Riha/Stern 1982, 10). Vergelijkbare lepels komen sporadisch in Britannië, Frankrijk, Duitsland, Zwitserland en Nederland voor. Literatuur: Riha/Stern 1982, 10, 16-17, 23, Kat. Nr. 142-145, Taf. 14; Allason-Jones/ Miket, 1984, 140, Cat. No. 3.321; Deschler-Erb 1996, 46-48; Evans 2000, 348-349, Cat. No. 16; Hoss (in press), M-ID 523. Lepel (vondstnr. 1997(?); WP3; Spoornr. 4007, context NT3) Beschrijving: Het gaat om een lepel (L nu 6 cm) met een peervormige lepelschep die met een trapezoïde tussenstuk aan de dunne steel vastzit. Deze is kromgetrokken en afgebroken, maar waarschijnlijk heeft de steel ook een spits uiteinde gehad. Type, verspreiding en datering: Deze lepel hoort bij de ondervorm van cochlearia met een peervormig lepelkom en naaldachtige steel. Het gaat om een type die in Augst in contexten uit de late 1e en vroege 2e eeuw gevonden is. Het spitse uiteinde werd gebruikt om er kleine hapjes aan te prikken (Riha/Stern 1982, 10). Vergelijkbare lepels komen sporadisch in Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland en Nederland voor. Literatuur: Riha/Stern 1982, 10, 16-17, 24, Kat. Nr. 146-160, Taf. 14-16; Allason-Jones/ Miket, 1984, 140, Cat. No. 3.321; Deschler-Erb 1996, 46-48; Evans 2000, 348-349, Cat. No. 16; Hoss (in press), M-ID 523. Lepel (vondstnr. 3680; WP3; spoornr. 4007, context NT3) Beschrijving: Het gaat om een lepel (L 6,9 cm) met een lepelkom in de vorm van een buidel, die van de steel is afgezet door twee vleugeltjes. Tussen de schep en de steel zit een versiering. Deze eindigt in een ring die gebroken is. De rest van de versiering en de steel ontbreken. Type, verspreiding en datering: Dit type lepel (in het Latijn cochlear genoemd) is in Augst in contexten uit de tweede helft van de 2e eeuw en de vroege 3e eeuw gevonden. Literatuur: Riha/Stern 1982, 22, 24, Kat. Nr. 273-278, Taf. 30; Allason-Jones/Miket, 1984, 140-142, Cat. Nos. 3.322-3.341 ; Deschler-Erb 1996, 46-48; Lloyd-Morgan 2000, 349, Cat. No. 17-20, fig. 83. Lepel (vondstnr. 4078; WP3; spoornr. 4007, context NT3) Beschrijving: Het gaat om de peervormige schep van een lepel (L= 4 cm, breedste punt 2,5 cm), die aan de verbinding met de steel is afgebroken. Type, verspreiding en datering: Lepels met peervormige lepelscheppen vervangen de lepels met amandelvormige lepelscheppen rond de late 1e en de vroege 2e eeuw en worden door lepels met een lepelschep in de vorm van een buidel in de tweede helft van de 2e eeuw vervangen. Literatuur: Riha/Stern 1982, 10, 16-17, 24, Kat. Nr. 142-160, Taf. 14-16

Vaatwerk Deksel van een waterkan (vondstnr. 3005: WP1; spoornummer 45 (?), context IJzer1 (?)) Beschrijving: Hartvormige deksel (L= 4,9 mm) van een waterkan met een ronde duimrust, die in de bevestigingslus aan de achterkant van de deksel overloopt. Type, verspreiding en datering: Dit type deksel hoort bij de waterkan van het type Pompeij. De productie van dit type kan in de laatste helft van de 1e eeuw na Chr. gedateerd worden, de bloei is in de laat-Neronische en vroeg-Flavische tijd. Literatuur: Koster 1997, 30-36. Silenus (vondstnr. 454; WP1; spoornr. 34, context GEUL5-I) Beschrijving: Hoofd , halfrond en hol aan de achterkant (L= 6,5 cm). Het lijkt aannemelijk dat het stuk op een achtergrond was vastgezet, waarschijnlijk aan een handvat van een kan, aan de onderste van de twee punten waar deze aan de kan vastzit. Haar en baard ramen het gezicht. Duidelijk aangegeven ogen met irissen (linker oog beschadigt) onder borstelige wenkbrauwen, een platte en vlezige neus, een lage en hangende snor die in een spitse baard uitloopt. Deze baard is in het midden gescheiden, van deze lijn lopen plukjes baard als blaadjes naar beneden. De man is bijna kaal, het hoofdhaar is gereduceerd tot een krans aan de achterkant van zijn hoofd. Boven op het hoofd zit een geribbelde knot. Type, verspreiding en datering: Dit hoofdje heeft waarschijnlijk als versiering aan een handvat van een kan gezeten. In Voorburg-Arentsburg zijn ook twee qua afbeelding vergelijkbare versieringen van hengsels van kastjes gevonden (zie boven). Deze versieringen worden in het algemeen voor de god Silenus aangezien, die in de antieke mythen regelmatig dronken, maar tegelijkertijd zeer wijs afgeschildert wordtis en daarom vaak op wijnserviezen is afgebeeld (voor de Germanen-these van Krierer, zie boven). Zij worden vij algemeen in het 2e tot 3e eeuw gedateerd. Literatuur: Menzel 1966, 122, Kat. Nr. 300 a + b, Taf. 96; Zadocks-Josephus Jitta et al. 1973, 79-80, Cat. No. 132-135; Fayder-Fetmans 1979, Cat. Nos. 354-356, pl. 133; Menzel 1986, Kat. Nr. 496, 498-499, Taf. 151; Riha 2001, 28, , 75, Taf. 7; Faust 2005, 284, Kat. Nr. 28. Versiering van handvat van een waterkan (vondstnr. 1814; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Het gaat om een versiering met twee armen, die in voluten eindigen. Deze zat aan de bovenkant van een handvat van een kan, waar het handvat aan de kan was vastgezet. De naar boven gerichte afgebroken versiering is een zogenoemde duimrust, de punt waar de duim bij het schenken aan het handvat zit. Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare stukken van handvaten zijn in het hele Romeinse Rijk gevonden. In Nederland zijn zij onder meer uit Nijmegen bekend. De waterkannen van deze type worden door Koster in de 2e tot 3e eeuw na Chr. gedateerd. Literatuur: Koster 1997, 30-42. Fragment van een handvat van een waterkan (vondstnr. 5586; WP2; spoornr. 2057, context NT2) Beschrijving: Hoekig halfrond gewelfd strookje met platte achterkant (L= 3,3 cm) Type, verspreiding en datering: Handvaten als deze worden als dolfijnvormig beschreven. Vergelijkbare handvaten zijn in het hele Romeinse Rijk gevonden. In Nederland zijn zij onder

meer uit Nijmegen bekend. De waterkannen van deze type worden door Koster in de 2e tot 3e eeuw na Chr. gedateerd. Literatuur: Koster 1997, 30-42; Bienert 2007, 20-21, Kat. Nr. 8-10, 12. Voet van waterkan (vondstnr. 0507; WP1; spoornr. 42, context Geul3-I) Beschrijving: Gewelfde voet met draairingen op beide kanten en aanzet van een kan. Twee fragmenten van de wand van vermoedelijk hetzelfde stuk zijn in dezelfde context gevonden. Type, verspreiding en datering: De hoge standring loopt over in een vrij smal stuk. Het is derhalve waarschijnlijk dat het om een waterkan van het service Nuber F gaat. Deze kannen komen in het hele Romeinse Rijk voor. De productie van deze vorm wordt door Koster gedateerd in de pre-Flavische tot Flavische tijd, maar vele stukken zijn vrij lang gebruikt. Literatuur: Koster 1997, 74-78, cat. nos. 101, 103 ; Bienert 2007, 51, Kat. Nr. 48-49. Randfragment kan (vondstnr. 5356; WP2; spoornr. 2057, context NT2) Beschrijving: Ongeveer de helft van de bovenkant van een kan (diameter 13 cm, grootste bewaarde H 4 cm). Type, verspreiding en datering: Het gaat om de restanten van het bovengedeelte van twee kannen. Helaas kan vanwege het ontbreken van het grootste deel geen type gedefinieerd worden. Literatuur: Bienert 2007, 50, Kat. Nr. 43. Bodemfragment steelpan (vondstnr. 3378; WP2; spoornr. 2153, context NT2) Beschrijving: Fragment van de bodem van een stuk vaatwerk (L= 4,9 cm) met diep ingedraaide groeven (afstand van elkaar 0,5 cm). Type, verspreiding en datering: De grote van het fragment en de groeven maakt het zeer waarschijnlijk dat het om een stuk van een steelpan (Latijn: trullea) gaat; het precieze type is daarentegen niet meer te bepalen. Literatuur: Koster 1997, cat. nos. 65-75 (56-60) en cat nos. 100, 102, 104, 106, 108 (74-81) en cat. nos. 114-116 (84-86) ; Bienert 2997, 73-90 Kat. Nr. 75, 76. Peltavormige voet van een steelpan (vondstnr. 454; WP1; spoornr. 34, context GEUL5-I) Beschrijving: Gegoten voet (hol van binnen) van een kasserol in de vorm van een pelta (L 4,6 cm). Type, verspreiding en datering: De voet hoort bij een groep voeten die volgens Bienert onder kasserollen ofwel steelpannen zaten. Zij komen uit een traditie die al in de Claudische periode in onbruik raakte. Vele van de stukken zijn wel langer gebruikt, zoals de drie vondsten uit Trier laten zien, die in de 2e eeuw na Chr. dateren. Literatuur: Deschler-Erb 1996, 22-23, Abb. 10, Kat. Nr. ME 12, Taf. 2; Bienert 2007, 255-256, 258, Kat. Nr. 300-302. Randfragment gedecoreerde schaaltje (vondstnr. 3242; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: Smalle strook (L= 3 cm) van een gedecoreerde rand van een schaal. Decoratie: twee banden met schuin lopende strepen. Type, verspreiding en datering: Het gaat waarschijnlijk om een fragment van een schaaltje van de vorm Bienert 74. Deze schaaltjes doen denken aan de bekendere Terra Sigillata-schaaltjes met een platte, gedecoreerde rand van midden-Gallische productie. De schaaltjes tonen volgens hem de decoratieve stijl van provincaal-Romeinse werkplaatsen. Bienert neemt voor de variaties in koperlegering een productieperiode vanaf het laatste derde deel van de 1e eeuw tot de regeringstijd van Hadrianus.

Literatuur: Bienert 2007, 188, 198, Kat. Nr. 224. Randfragment beker (vondstnr. 5934; WP1; spoornr. 76, context StortGeul2-I) Beschrijving: Randfragment van een beker (oorspronkelijke diam. 5,4 cm) Type, verspreiding en datering: Het gaat om de restanten van het bovengedeelte van een beker. Helaas kan vanwege het ontbreken van de grootste deel geen type gedefinieerd worden. Zeer klein geknipt of geslagen vaatwerk, waarschijnlijk voor herinsmelten bedoeld: Diverse stukken randfragmenten Vanwegen het ontbreken van de grootste deel van de stukken kan geen type gedefinieerd worden. - (vondstnr. 4397; WP1; spoornr. 42, context Geul3-I) Beschrijving: Randfragment (L= 2,6 cm) van een stuk vaatwerk. Het gaat om de platte rand van een schaal. - (vondstnr. 5640; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Randfragment (L= 6,5 cm) van een stuk vaatwerk met een licht omgebogen rand. De flauwe kromming duidt erop dat het om een stuk vaatwerk gaat met een grote opening, waarschijnlijk een emmer. - (vondstnr. 5629; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Randfragment (L= 7,1 cm) van een stuk vaatwerk met een omgebogen rand. De flauwe kromming duidt erop dat het om een stuk vaatwerk gaat met een grote opening, waarschijnlijk een emmer. - (vondstnr. 822; WP1; spoornr. 115, context Geul1-I) Beschrijving: Randfragment (L= 3,9 cm) van een stuk vaatwerk met een licht verdikte rand. De flauwe kromming duidt erop dat het om een stuk vaatwerk gaat met een grote opening, waarschijnlijk een schaal of kasserol. - (vondstnr. 5742; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Randfragment van een stuk vaatwerk . Bodemfragment vaatwerk (vondstnr. 5629; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Bodemfragment (L= 3,7 cm) van een stuk vaatwerk (?) Diverse stukken wandfragmenten Type, verspreiding en datering: De flauwe kromming duidt erop dat het om stukken vaatwerk gaat met een grote opening. Helaas kan vanwege het ontbreken van de grootste deel geen type gedefinieerd worden. - (vondstnr. 42; WP1; spoornr. 2, context REC2) Beschrijving: Wandfragment (L= 5,3 cm) van een stuk vaatwerk . - (vnr 507; WP1; spoornr. 42, context Geul3-I) Beschrijving: Twee losse wandfragmenten van vermoedelijk hetzelfde stuk als de standring van een waterkan (gevonden in dezelfde context). - (vondstnr. 5729; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Tweeentwintig stuks wandfragmenten van dezelfde dikte (L= tussen 8 en 2,4 cm) van een stuk vaatwerk. - (vondstnr. 5729; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Zes stuks wandfragmenten van dezelfde dikte (L= tussen 5,2 en 1,8 cm) van een stuk vaatwerk, in meer of min rechthoekige stukken geknipt. - (vondstnr. 5629; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I)

Beschrijving: Wandfragment (L= 7,1 cm) van een stuk vaatwerk met restanten van ingedraaide ringen. - (vondstnr. 5629; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Wandfragment (L= 3,5 cm) van een stuk vaatwerk . - (vondstnr. 5637; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Wandfragment (L= 4,4 cm) van een stuk vaatwerk . - (vondstnr. 5629; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Wandfragment (L= 4,4 cm) van een stuk vaatwerk . - (vondstnr. 5742; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Vier stuks wandfragmenten (waarvan een met een rond gat) van dezelfde dikte (L= tussen 7,7 en 5,7 cm) van een stuk vaatwerk . - (vondstnr. 5649; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Twee wandfragmenten (L= 6,1 en 3,3 cm) van een stuk vaatwerk . - (vondstnr. 5650; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Wandfragment (L= 2,5 cm) van een stuk vaatwerk . - (vondstnr. 5653; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Drie wandfragmenten van dezelfde dikte (L= tussen 8,1 en 4,8 cm) van een stuk vaatwerk . De stukken hebben rechthoekige randen. - (vondstnr. 5653; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Drie wandfragmenten (L= cm) van een stuk vaatwerk met restanten van ingedraaide ringen. - (vondstnr. 5671; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Wandfragment (L= 4,9 cm) van een stuk vaatwerk . - (vondstnr. 5805; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Wandfragment (L= 4,6 cm) van een stuk vaatwerk . - (vondstnr. 5816; WP1; spoornr. 1418, context REC2) Beschrijving: Twee stuks wandfragmenten van dezelfde dikte (L= tussen 6,7 en 3,7 cm) van een stuk vaatwerk . 2.8 Handel en Nijverheid Schrijven Wasspatel (vondstnr. 4919; WP1; spoornr. 26, context GEUL5-I) Beschrijving: Het gaat om een 4,6 cm lang handvat, dat aan één kant gefacetteerd rond is. Aan de andere kant zit de vlakke aanzet met een spleet met nog restanten van de spatel erin. Type, verspreiding en datering: Wasspatels zijn gebruikt om was op de wastafeltjes die Romeinen voor brieven en ander schriftstukken gebruikten aan te brengen c. q om het geschrevene weer van de tafel te wissen. Dit handvat van een wasspatel hoort bij de type A3 van Feugère. Wasspatels van dit type zijn gevonden in Nijmegen, Berlingen (Limburg/B) en Lank-Latum (bij Düsseldorf/D). Volgens Feugère is dit het meest voorkomende type wasspatel. Literatuur: Feugère 1995, 321-323, fig. 1. Wasspatel (vondstnr. 5644; WP1; spoornr. 11, context REC2) Beschrijving: Het gaat om een 1,8 cm lange massieve staaf die geprofileerd is. De staaf heeft een vierkante voet en wordt dan plat. Aan de bovenkant zit een spleet met nog restanten van de spatel erin. Type, verspreiding en datering: Dit handvat van een wasspatel hoort bij het type A4 van Feugère. Wasspatels van dit type zijn gevonden in Porolissum (RO), Duklja-Doclea

Podgorica (Montenegro). Dit laatste exemplaar stamt uit een graf dat in de eerste helft van de 2e eeuw na Chr. dateert. Literatuur: Feugère 1995, 321-323, fig. 1. Zegeldoosje (vondstnr. 5201; WP3; spoornr. 4201, context REC2 ) Beschrijving: Het zegeldoosje is een vierkant doosje van 2 bij 1,9 cm en 0,6 cm hoog. Het doosje heeft twee driehoekige smalle gaten aan twee tegenoverliggende zijkanten. De deksel is aan de bovenkant met emaille versierd: De versiering is in vijf strepen verdeeld. De beide buitenste strepen zijn eenvoudig donkerrood, de drie strepen daartussen zijn afwisselend blauw, wit en blauw van grondkleur. Op deze grondkleur zijn ronde stippen geplaatst, die door een randje van een ander kleur omgeven zijn. De blauwe strepen hebben afwisselend gele en rode stippen (nog zichtbaar in het foto van voor de conservering) omgeven door wit en de witte streep heeft witte stippen omgeven door een zwart randje. Type, verspreiding en datering: De rechthoekige zegeldoosjes met emaille worden door Furger et al. tot het type 7e gerekend. Omdat maar weinige van de zegeldoosjes in dateerbare contexten gevonden zijn, wordt de type vrij algemeen in de 2e tot 3e eeuw na Chr. gedateerd. De zegeldoosjes komen in alle noordwestelijke provincies voor. Alleen in het gebied van de civitas Batavorum zijn 155 exemplaren gevonden, waarvan 30 rechthoekig zijn en van deze hadden 2 exemplaren geëmailleerde deksels. Vondsten met een versiering met strepen en stippen zijn gevonden in Vechten, Colchester (GB), Bliesbrück-Reinheim (F) en Komarom/Brigetio (H). Literatuur: Derks-Roymans 2002, fig. 7.4, Appendix 1, nummer 28.1 ; Furger et al 2009, 82-89, 184, Liste 7e, Abb. 56, 62. Zegeldoosje (vondstnr. 944; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Het zegeldoosje is een achtkantig doosje van 2,4 bij 2,4 cm. (H 0,6 cm). Het doosje heeft aan een zijkant drie kleine ronde gaten en aan de tegenoverliggende zijkant een groter rond gat. Het doosje is aan de bovenkant met emaille versierd: Op een rode ondergrond zijn rechthoekige stukjes Millefioriemaille in schaakpatroon gezet. Deze zijn afwisselend wit van achtergrond met blauwe velden en blauw met witte velden. Type, verspreiding en datering: De achtkantige zegeldoosjes zijn zeer zeldzaam. Geen van de 155 zegeldoosjes uit het gebied van de civitas Batavorum, noch van de 166 vindplaatsen in het Rijnland en Noordgallië of van de bij Furger et al. genoemde is achtkantig. Zodoende is geen datering nauwkeuriger dan algemeen Romeins mogelijk. Literatuur: Derks/Roymans 2002, fig. 7.4, Appendix 1 en 2; Furger et al 2009, 64, 75, Abb. 34 Deksel van een inktpot (vondstnr. 617; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: Ring (buitendiameter 6,8 cm, binnendiameter 3,6 cm). De ring heeft een platte doorsnede met op de bovenkant meerdere groeven en ingedraaide ringen als versiering. De achterkant is plat, het hele stuk heeft nog een gouden waterpatina. Type, verspreiding en datering: Ringen als deze horen als deksels bij inktpotten. Inktpotten komen ten noorden van de Alpen pas na de Augusteische periode voor. De exemplaren met een plat afsluitende deksel zijn zowel uit de steden rond Vesuvius als uit graven uit de Claudisch-Neronische periode in Gallia Cisalpina bekend. Maar inktpotten zijn ook in contexten uit de 2e tot de 4e eeuw na Chr. gevonden. Een andere deksel van inktpot is bij een kleine opgraving in de volkstuinen ten oosten van de Arentsburghlaan in een waterput gevonden. Literatuur: Proos 2006, 303-304; Bienert 2007, 210, 214, Kat. Nr. 249, 250.

Metaalbewerking Halffabrikaat van een ringvormig handvat (702; WP1; spoornr. 3, context GEUL5-I) Beschrijving: Een halfrond gebogen staaf met uitlopende einden had misschien ooit een ring als handvat voor bronzen vaatwerk moeten worden. Het halffabrikaat heeft precies de aan facetten rijke doorsnede van zulke handvaten. Type, verspreiding en datering: Ringen als deze zijn gebruikt als handvat bij kastjes en kistjes. Twee van dergelijke handvaten zijn in Voorburg-Arentsburg gevonden. Dit type was in de noordwestelijke provincies gedurende de hele Romeinse periode gebruikelijk. Literatuur: Riha 2001, 33-35 (met verdere Literatuur); Dewald/Eiden. 1989, 320, afb. 12. Gietsel (vondstnr. 5817; WP1; spoornr. 72, context GEUL5-I) Beschrijving: Gietsel met twee ‘armen’ en een ingeduwde bovenkant. (L= 5,3 cm, B. 1,5 cm). Type, verspreiding en datering: Gietsels zijn restanten van het gietproces. Gietsels zijn van alle metaalwerkplaatsen bekend. Een bijzonder bekend voorbeeld komt uit Nijmegen en is een voorstelling van de godin Luna. Literatuur: Polak 2009, 167, fig. 63. Koperklont (vondstnr. 1600; WP3; spoornr. 4007, context NT3) Beschrijving: Klont (L= 2,1 cm, B. 1,8 cm), waarschijnlijk gietrestant. Werktuig Figuratieve meshandvatten Type, verspreiding en datering: Handvatten van messen konden de vorm van dieren, koppen en benen van dieren, mensen, ledematen van mensen, goden, erotische of jachtscènes of dingen (zoals bijvoorbeeld de knots van Hercules of een asperge) hebben. Een preciezere datering dan algemeen Romeins is niet mogelijk. Literatuur: Zadoks-Josephus Jitta et al. 1973, 93, 98, 101-102, cat. no. 164, 172, 192; Faider-Feytmans 1979, 146, cat. no. 272, pl. 104; Zadocks-Josephus Jitta / Gerhartl-Witteveen, 1983, 92, Kat. Nr. 163; Menzel 1986, 110-115, Kat. Nr. 251-272, Taf. 116-118; Boelicke et al. 2000, 33, 65, Kat. no. B/77, Taf. 8; Hoss 2009, 27. Handvat van een mes in de vorm van een paardenhoofd (vondstnr. 2214; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Het handvat is 6,8 cm lang en heeft een doorsnede van 1,2 cm. De overgang van het lemmet tot het handvat is afgebroken. Aan deze kant is het handvat door een band afgezet. Hierop volgt de paarden- of muildierkop die langgerekt is. Het dier heeft de oren aan de kop gelegd en gevlochten manen. Vergelijkbare handvaten met paardenhoofden zijn bekend uit Bonn, Keulen en Neuss (Menzel 1986, Kat. Nr. 251, 252, 264, 266, 269). Misschien gaat het ook om een handvat van een sleutel. Deze konden ook de vorm van een paardenhoofd hebben. Twee exemplaren van sleutels met een handvat in deze vorm zijn uit Altkalkar en uit het grafveld van Krefeld-Gellep bekend. (Oosterbaan 2007, cat. No. 642), een verdere komen uit Tongeren (Faider-Feytmans cat. nr. 272) en een met een onbekend vindplaats is in de verzameling van het Museum Kam te Nijmegen (Zadocks-Josephus Jitta / Gerhartl-Witteveen, 1983, 92, Kat. Nr. 163). Handvat van een mes in de vorm van een eekhoorn (vondstnr. 507; WP1; spoornr. 42, context Geul3-I) Beschrijving: Het handvat is 3,2 cm lang en heeft een doorsnede van 1,8 cm. De overgang van het handvatuiteinde tot het echte handvat is gedecoreerd met een krans van bladeren,

daarboven zit in kenmerkende hurkende houding een eekhoorn. De brede staart ligt in een mooie S-vorm langs de rug. De snuit van het dier ligt tegen de samengevoegde voorpoten. Het handvat is vrij klein, misschien gaat het maar om een deel van een handvat. Type, verspreiding en datering: Een vergelijkbare vondst is afgebeeld bij Menzel, een ander, dat als muis geïnterpreteerd is, bij Faust. Literatuur: Menzel 1986, 110-115, Kat. Nr. 263; Faust 2005, 189, Kat. Nr. 66. Fragmenten van randbeslagen van een messchede. Type, verspreiding en datering: Omdat de vorm van de mes met behulp van de weinige en bovendien samengevouwen fragmenten niet te achterhalen valt, is een toewijzing aan een type mes niet mogelijk. Literatuur: - (vondstnr. 3290; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: Het gaat om een lange en smalle strook bronsblik (L= 8,4 cm, B. 1 cm) dat langs de lange kant een keer gevouwen is. - (vondstnr. 4228; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: Het gaat om een lange en smalle strook in drieën samengevouwen bronsblik (L= samen 17,6 cm, B. 1 cm) dat langs de lange kant een keer gevouwen is. - (vondstnr. 3288; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: Het gaat om een lange en smalle strook bronsblik dat langs de lange kant een keer gevouwen is (L= 10,5 cm, B. 0,3 cm). Naainaald voor leer of vilt of vacht (vondstnr. 2915; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Het gaat om een 5,5 cm lange en in doorsnede vierkante (B. 24 mm) naald met een rond oog aan de bovenkant. Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare naalden zijn in Oberwinterthur gevonden, maar komen vaker voor. Zij worden vaak niet herkend. Een typologie is zeer moeilijk omdat de verschillenden types zeer lang meegaan, dit belemmert ook de datering. Onze naald hoort bij het type met een vierkante schacht en het oog aan de bovenkant. Omdat de naald vrij dik is wordt zij als naald voor het stikken van leer, vilt of vacht geïnterpreteerd. Literatuur: Deschler-Erb 1997, 44-45, Kat. Nr. ME104-105, Taf. 9. Handvat van een werktuig (vondstnr. 4731; WP1; spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: Het gaat om een klein handvat (L= 2,2 cm) van een onbekend voorwerp. Het handvat bestaat uit een kop in een peltavorm met twee niervormige gaten op een pen met een ronde doorsnede. Deze vertoont aan het uiteinde een rond gat met restanten gecorrodeerd ijzer, wat op het inpassen van een gereedschap van ijzer verwijst. Het kan hierbij bijvoorbeeld om een sleutel of ander gereedschap gaan. Type, verspreiding en datering: Vergelijkingen van handvatten van deze vorm zijn mij tot nu toe niet bekend. Daarom is de enige hulp bij de datering de versieringsvorm. De peltavorm met niervormige gaatjes was bijzonder geliefd tussen het midden van de 2e en het midden van de 3e eeuw. 2.9 Religie Hoofd Cupido (vondstnr. 2398; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Hoofd van een peuter. In het korte, golvende haar van de jongen zit een krans met een versiering (bloem?) boven het voorhoofd. Het gezicht toont de bolle wangen van een

gezonde peuter, een vrij brede neus en fijn gevormde ogen met een duidelijk aangegeven iris. De mond heeft de dikke, maar korte lippen die typerend voor de kunst vanaf de late 2e eeuw zijn. Het hoofd is met een grillige breukvlak aan de achterkant en aan de hals afgebroken. In het hoofd zit nog de gietmassa. Type, verspreiding en datering: Het gaat waarschijnlijk om Cupido, de god van de liefde, die vaak is afgebeeld als peuter of kleuter. Sokkel voor godenbeeldje (vondstnr. 3967; WP1; spoornr. 61, context ME1) Beschrijving: Rechthoekige, holle sokkel (2,7 bij 2,8 cm, H. 2,2 cm). Boven een taps toelopende basis zit een omlopende richel en daarboven een rechthoekig blok. Boven dit stuk zit een dikke plaat die het geheel afsluit. Op de bovenkant van de plaat zijn nog de restanten van de soldeersporen te zien. Type, verspreiding en datering: Sokkels als deze zijn vrij vaak gevonden in alle provincies van het Romeinse Rijk. Op deze kleine sokkels stonden diversen godenbeeldjes van het huisaltaar die in vele huishoudens gebruikelijk was. Godenbeeldjes zijn niet alleen in de geromaniseerde nederzettingen gevonden, maar ook in inheemse nederzettingen buiten de Limes. Een sokkel die op onze lijkt is uit Vechten bekend, maar in Nederland zijn nog zeker tien andere van elkaar verschillende sokkels bekend en uit België veertien. De stukken kunnen tot nu toe niet nader dan algemeen in de Romeinse periode (1e tot 4e eeuw) gedateerd worden. Literatuur: Zadocks-Josephus Jitta et al. 1973, 38, Kat. Nr. 53; Faider-Feytmans 1979, 49-50, 52-53, 57, 59-60, 61, 69, 79, 104-105, 197-198, cat. nos 1, 9, 20, 29, 31, 52, 70, 146-148, A2, A3, pl. 1-3, 6-7, 12, 14-15, 16, 32, 44, 66-67, 187; Zadocks-Josephus Jitta / Gerhartl-Witteveen, 1983, 16, Kat. Nrs. 219-221. 2.10 Overig Eenvoudige ringen Type, verspreiding en datering: Simpele ringen van brons van een doorsnede die te groot is om aan de vinger gedragen te worden, kunnen voor verschillende doeleinden gebruikt zijn. Omdat het materiaal duurder is dan ijzer moet aan een gebruik binnenshuis gedacht worden, bijvoorbeeld aan deuren, luiken en meubels (om deze te openen) of aan een balk of de muur om iets eraan op te hangen of voor een gordijn. Literatuur: Schaltenbrand-Obrecht 1996, 178. - (vondstnr. 2059; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Eenvoudige, in doorsnede platte gefacetteerde ring (buitendiameter 3,3 cm). - (vondstnr. 1269; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Eenvoudige, in doorsnede platte ring (Buitendiam. 3 cm, binnendiameter 2,2 cm). - (vondstnr. 2409; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Eenvoudige, in doorsnede platte ring met een scherpe binnenkant (buitendiameter 2,5 cm, binnendiameter 1,5 cm). - (vondstnr. 455; WP1; spoornr. 34, context GEUL5-I) Beschrijving: Eenvoudige, in doorsnede platte ring (buitendiameter 2,9 cm). - (vondstnr. 5404; WP2D; spoornr. 2058, context NT1) Beschrijving: Eenvoudige, in doorsnede platte ring (buitendiameter 2,5 cm). - (vondstnr. 2227; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Helft van eenvoudige, in doorsnede platte ring (buitendiameter 2,5 cm). - (vondstnr. 2165; WP1; spoornr. 38, context GEUL4-I)

Beschrijving: Ongeveer kwart van een eenvoudige, in doorsnede ronde ring (buitendiameter ca. 4 cm). 3 IJZER 3.1 Militair Kleding Schoenspijkers Type, verspreiding en datering: Schoenspijkers zijn gebruikt voor zowel schoen als sandalen, om in een modderige bodem meer tractie te geven. De genagelde schoen van de soldaten waren spreekwoordelijk, maar ze waren ook bij de civiele bevolking gebruikelijk, bijvorbeeld bij landarbeiders. Literatuur: Goldman 1994, 122-123; Waasdorp 1999, 89-97; Coulston 2005, 141; Phang 2008, 84.

Schoenspijkers (vondstnr. 1474, spoor 130, context GEUL5-I) Beschrijving: De restanten van drie schoenspijkers. Twee van hen zijn aan elkaar gecorrodeert (L. 2,5 cm), eentje is alleen (L. 1,6cm).

Schoenspijkers (vondstnr. 1475, spoor 38, context GEUL4-I) Beschrijving: De restanten van zeven schoenspijkers in twee rijen; een met vier en een met drie stuks (L. 4,3 cm, B. 2,7 cm.).

Schoenspijkers (vondstnr. 1004, spoor 38, context GEUL4-I) Beschrijving: De restanten van acht schoenspijkers in twee rijen ter vier stuks (L. 4 cm, B. 2,7 cm). Wapens Speerpunt (vonstnr. 442, spoor 34, context GEUL5-I) Beschrijving: Sterk gecorrodeerde speerpunt met plat blad en een conisch toelopend hol verbindingsstuk voor de houten schacht. Type, verspreiding en datering: Vanwege het sterk gecorrodeerd blad kan de vorm niet precies gedateerd worden. Bij speren met een plat blad kunnen zulke met een militaire functie niet van de jachtsperen gescheiden worden. Ook lijken de Romeinse speren en de speren van Germanen en andere Barbaren sterk op elkaar. Dit hangt met de functie samen. Literatuur: Bishop/Coulston 2006, 76-78, 130, 151-154, 200-202, fig. 38, 75, 93, 127. 3.2 Vervoer Schepen Bootshaak (vondstnr. 4226, spoornr. 29, context Geul2-I) Beschrijving: Bootshaak met een open halfrond en hol einde om aan een rond houten staaf vast te zetten (gehele L. 15,2 cm). Aan de bovenkant twee haken, de eine is een vrij platte rechte haak, die aan de bovenkant is afgebroken (L. 5,7 cm) en de ander is een platte gebogen haak (L. 8,7). Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare bootshaken zijn in verschillende vindplaatsen in den Noordwestelijke provincies van het Romeinse rijk gevonden. Het exemplaar uit Jagsthausen heeft een gebogen haak die iets gekrommder is dan de haak van onze bootshaak. Literatuur: Thiel 2005, 272-273, Taf. 18, 14; Höckmann 1993, 33-34, 36, Abb. 9, 1 – Abb. 12, 30; Witteyer 1982, 136, Abb. 3.

Bootshaak (vondstnr. 5685, spoornr. 4172, context Stad1) Beschrijving: Bootshaak met een open hol en conisch toelopend einde om aan een rond houten staaf vast te zetten (gehele L. 12,3 cm, doorsnede uiteinde 3,2 cm). Aan de bovenkant een sterk gebogen haay7k. Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare bootshaken zijn in verschillende vindplaatsen in den Noordwestelijke provincies van het Romeinse rijk gevonden. Het exemplaar uit Augst heeft een gebogen haak die iets minder gekrommd is dan de haak van onze bootshaak. Literatuur: Kos 1997, 231, Abb. 204; Höckmann 1993, 33-35, Abb. 8, 4-5. Bootshaak (vondstnr. 5685, spoornr. 4172, context Stad1) Beschrijving: Bootshaak met een haak die met behulp van een vierkant stuk ijzer met een spijkergat aan een rond houten staaf vast is gezet (gehele L. 10,4 cm, maten vierkant stuk 3,6 x 5 cm). Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare bootshaken zijn in verschillende vindplaatsen in den Noordwestelijke provincies van het Romeinse rijk gevonden. Literatuur: Höckmann 1993, 33-35, Abb. 8, 7. Beschoeing van een staakstang (vondstnr. 4238, spoor 29, context Geul2-I) Beschrijving: Taps toelopende beschoeing van een staakstang (L. 16 cm). De beschoeiing van de stang wordt gevormd door een driehoekig stuk ijzeren plaat, dat tot een punt gerold is (diameter bovenkant 3,1 cm). Aan de achterkant zit nog de spijker, met wie de beschoeiing was vat gezet aan de houten stang. Ongeveer op de helft loopt de beschoeing uit tot een plat einde. Type, verspreiding en datering: Beschoeiingen als deze zijn bekend van diverse vindplaatsen, vaak uit rivieren. Zij dateren in de pre/Romeinse LaTène en de Romeinse periode. Literatuur: Höckmann 1993, 34-35, Abb. 6-7. Ijzern beslag met scheepsspijker erin (vondstnr. 5376, spoor 4183, context Stad1) Beschrijving: Het gaat om een rechthoekige en platte beslag (afgebroken), waarin aan een kant nog een zeerl lange spijker met een grote platte kop zit (L. beslag 10,3 cm, B. beslag 3,2 cm, D beslag 0,4 cm, L spijker 14,3 cm, diameter spijkerkop 3,5 cm). Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare beslagen zijn op vele houten gebouwen en voorwerpen te vinden. De spijker daarentegen is een scheepsspijker en geeft reden te vermoeden dat de beslag oorsprongelijk aan/op/in een schip zat. Hierbij is niet alleen aan het schip zelf te denken, maar ook aan deuren, kisten en ander voorwerpen die op het schip gebruikt zijn. Literatuur: Jansma, Morel, 2007, pag. 133-135 (zie ook het hoofdstuk van M. Stolk over de scheepsspijkers). Paard Paardenbit (vondstnr. 1131, spoor 110, context Geul1-I) Beschrijving: Tweedelig (“gebroken”) paardenbit bestaand uit twee schakels: elk bestaand uit een ronde schacht met bijna helemaal tot een lus gebogen twee haken. Een schakel is afgebroken. Type, verspreiding en datering: Zogenoemde gebroken paardenbitten zijn vandaag nog in gebruik in het paardrijden naar western-stil. Ze zijn in de Romeinse tijd zowel in de Noordwestprovincies en het Middelandse Zeegebied veel voorkomend. Literatuur: Simon Ortisi 2003, 49-50, 60-63, Abb. 76-78. Wagens

Beslag van een wagen (vondstnr. 5680, spoornr. 4172, context Stad1) Beschrijving: Platte, stripvormige beslag met zeven gaten voor spijkers (L. 23 cm. B. 2,9 cm, H. 0,7 cm). De beslag is afgebroken, een gat is dicht gecorrodeerd en in een gat zit nog een spijker. Aan een uiteinde is een gebogen staaf met een vierkante doorsnede aangebracht, die op een eendenkop lijkt. Type, verspreiding en datering: Vergelijkbare beslagen hooren bij de opbouw van een wagen, waarschijnlijk als versiering. Ze zaten aan de zijkant van de wagenkast, aan de bovenkant van van de planken. Omdat zij volgens Künzl ook een rol spelen in de bevestiging van de zitplank voor de koetsier, kan het zijn dat zij alleen aan de voorkant van de wagen zaten. Vergelijkbare decoratie’s zijn gevonden in Laufen. Literatuur: Künzl 1993, 301-302, Abb. 10, Cat. No. 218-219, Taf. 494. 3.3 Gebouw Beslag met Scharnier (?) (vondstnr. 1958, spoor 2057, context NT2) Beschrijving: Een platte beslag met vier paarsgewijs aangebrachde spijkergaten (waarvan drie alleen in Röngenfoto zichtbaar) (L. 12,4 cm, B. 5,5 cm, diam. rond deel 2,8 cm) Aan een van de lange kanten zit een massief rond deel, waarin zich iets gedraait heeft (scharnier van deur?). 3.4 Handel en Nijverheid Schrijven Stylus (vondstnr. 1247, spoor 122, context GEUL5-I) Beschrijving: In een rechte hoek krom gebogen schrijfstift van gelijkmatig ronde doorsnede met plat en waaiervormig uiteinde (wisser). Type, verspreiding en datering: Styli als deze horen bij een grote groep die al in de 1e eeuw gebruikelijk is. Literatuur: Schaltenbrand-Obrecht 1996, 171-174 Taf. 54. Gereedschappen Bijl (vondstnr. 115, spoornr. 13, context NT1) Beschrijving: Vrij recht en smal bijl met een licht gebogen scherp einde (L. 18,2 cm, B. uiteinde 5,6 cm, gewicht: 678 G). Het bijl is nog met dikke lagen corrosie bedekt en het gat van de steel kan dus niet beoordeeld worden. Type, verspreiding en datering: Bijlen als deze zijn gedurende de hele Romeinse periode uit de noordwestelijke provincies bekend. Literatuur: Gaitzsch 1980, 343, Kat. Nr. 23, Taf. 5; Manning 1980, 15-16, fig. 3,1; Künzl 1993, 347-348, Kat. Nr. H1-H20, Taf. 552-559, Typentaf. 37, NH 1; Schaltenbrand-Obrecht 1996, 144-146, Kat. Nr. E3, Abb. 121, Taf. 37. Bijl (vondstnr. 6562, spoornr. 1418, context REC2) Beschrijving: Smal en gebogen bijl (L. 19 cm, B. uiteinde 7,5 cm, gewicht: 715 g). Het gat van de steel is ovaal en 4 x 2,5 cm groot en zit 4,3 cm van het achtereinde verwijdert. Type, verspreiding en datering: Bijlen als deze zijn gedurende de hele Romeinse periode uit de noordwestelijke provincies bekend. Literatuur: Gaitzsch 1980, 343, Kat. Nr. 24 en 27, Taf. 5; Manning 1980, 15-16, fig. 3,2.

Bijl (vondstnr. 6142, spoornr. 4007, context NT3) Beschrijving: Smal en gebogen zwaar bijl (L. 19 cm, B. uiteinde 7,5 cm, gewicht: 2028 g). Het gat van de steel is ovaal en 3,6 x 3 cm groot en zit 6,2 cm van het achtereinde verwijdert. Van de steel is nog de ijzeren hus bewaard, die 2,4 cm boven het bijl uitsteekt. Type, verspreiding en datering: Bijlen als deze zijn gedurende de hele Romeinse periode uit de noordwestelijke provincies bekend. Literatuur: Gaitzsch 1980, 343, Kat. Nr. 24 en 27, Taf. 5; Manning 1980, 15-16, fig. 3,2. Lepelboor (vondstnr. 6127, spoor 4201, context Stad1) Beschrijving: De lepelboor heeft een in diameter vierkante schacht, die gebroken is (L. stukken aan elkaar gelegd: 24,5 cm). Het een uiteinde heeft een lepelachtige vorm, dit is de boor, terwijl het andere uiteinde plat geslagen en de vorm van een trapezium heeft. Type, verspreiding en datering: Lepelborer horen bij het gereedschap van timmerlieden en anderen die hout bewerken. Ze zijn van vele vindplaatsen in de Noordwestprovincies en uit het Middelandse Zeegebied (Aquileia, Olympia, Pompeij) bekend. Ze laten zich niet precies dateren. Literatuur: Gaitzsch 1980, 28-33, 363, Kat. Nr. 185-186, Taf. 39; 229-232, Taf. 47; Manning 1980, 26-27, fig. 5, 3; Baitinger/Völling 2007, 25, Taf. 8,45. Hamer (vondstnr. 3149, spoor 29, context Geul2-I) Beschrijving: Hamer met een taps toelopende punt en een stompe vierkante achterkant, die een baard heeft. Het laatse is de naam voor het weggedrukt materiaal dat zich rond de kant van de hamer heeft afgezet. Dit onstaat door lang gebruik. Type, verspreiding en datering: De hamer hoord bij het zogenoemde type “Finnenhammer”. Deze zijn gebruikelijk voor de bewerking van hout en metaal. Van alle Romeinse hamers zijn de Finnenhamers de groep die het vaakst gevonden wordt. Zij zijn zowel in de Noordwestprovincies als het Middelandse Zeegebied bekend. Literatuur: Gaitzsch 1980, 90-91, Kat. Nr. 80-81, Taf. 16; Schaltenbrand-Obrecht 1996, 147-148, Kat. Nr. E 18, Taf. 39; Baitinger/Völling 2007, 30, Taf. 9,57. Hamer (vondstnr. 669, spoor 76, context STORT) Beschrijving: Achterste deel van een hamer met een stompe vierkante achterkant en de aanzet tot het gat voor de steel. Type, verspreiding en datering: De hamer hoord waarschijnlijk bij het zogenoemde type “Finnenhammer”. Deze zijn gebruikelijk voor de bewerking van hout en metaal. Van alle Romeinse hamers zijn de Finnenhamers de groep die het vaakst gevonden wordt. Zij zijn zowel in de Noordwestprovincies als het Middelandse Zeegebied bekend. Literatuur: Gaitzsch 1980, 90-91, Kat. Nr. 80-81, Taf. 16; Schaltenbrand-Obrecht 1996, 147-148, Kat. Nr. E 18, Taf. 39; Baitinger/Völling 2007, 30, Taf. 9,57. Mes (vondstnr. 1958, spoor 2057, context NT2) Beschrijving: Het mes bestaat uit een kort stuk van het lemmet en het grootste gedeelte van het tongvormig heft. Op het heft zitten twee beslagplaten van hertshoorn of been, die met vier klinknagels vast gezet zijn. Type, verspreiding en datering: De grotte van het mes geeft aan dat het voor persoonlijk gebruik bestemd was, van hout snijden tot appels schillen. Vanwegen het afgebroken lemmet is het moeilijk het mes aan een type toe te wijzen, behalve tot de groep van de messen met een tongvormig heft, die in de noodwestelijke provincies van het Romeinse Rijk vrij gewoon waren. Messen zijn meestal niet preciezer te dateren dan Romeins. Literatuur: Manning 1985, 110, fig. 28, type 1b.

Mes (vondstnr. 5618, spoor 2057, context NT2) Beschrijving: Recht en smal mes (L. 19,2 cm). Het lemmet is nog 14 cm lang en van het tongvormige platte heft (L. 4,1 cm) gescheiden door een richel van 0,8 cm. Type, verspreiding en datering: De grotte van het mes geeft aan dat het voor persoonlijk gebruik bestemd was, van hout snijden tot appels schillen. Het kan toegewezen worden aan de groep van de messen met een tongvormig heft en een rechte lemmet. Deze messen waren in de noodwestelijke provincies van het Romeinse Rijk vrij gewoon. Messen zijn meestal niet preciezer te dateren dan Romeins. Literatuur: Manning 1985, 110, fig. 28, type 1b. Mes (vondstnr. 3234, spoor 29, context Geul2-I) Beschrijving: Van het mes is een deel van het lemmet bewaard gebleven. Dit is gebogen. Type, verspreiding en datering: Vanwegen de gefragmenteerde toestand is het mes moeilijk aan een type toe te wijzen, maar vanwegen het gebogen lemmet en de dikte van een deel daarvan kan het misschien tot de groep van de hakmessen gerekend worden. Ze zijn van vele vindplaatsen in de Noordwestprovincies en uit het Middelandse Zeegebied bekend. Ze laten zich niet precies dateren. Literatuur: Manning 1985, 110, fig. 28, type 12b; Baitinger/Völling 2007, 100- 10, Taf. 38,432. Mes met gedraaid heft (vondsnr. 6131, spoornr. 4201) Beschrijving: Een mes met een lemmet met een rechte rug een een gebogen snee. Het heft is in doorsnede vierkante en aan de aanzet tot het lemmt gedraaid (L. 22 cm, B lemmet 3,1 cm, L heft 8,6 cm, waarvan 4,6 cm gedraait). Type, verspreiding en datering: Messen als deze zijn bijvoorbeeld in de keuken gebruikt. Ze zijn van diverse vindplaatsen in de Noordwestprovincies bekend, maar laten zich niet precies dateren. Literatuur: Dolenz 1992, 93-134. Bouw Bevestigingshaak (vondstnr. 5682, spoor 4172, context Stad1) Beschrijving: De haak bestaat uit een massief T-vormig gedeelte en een in doorsnede vierkante pen, die aan de onderkant plat is geslagen en in het platte gedeelte twee gaten voor spijkers heeft. Type, verspreiding en datering: Deze soort T-vormige haken zijn gebruikt om platte tegels aan de plafonds van badgebouwen aan te brengen. Vergelijkbare vondsten zijn bijvoorbeeld uit Niedermberg, Jagsthausen Saalburg (alle D), Augst, Zürich (beiden CH) en Verulamium (GB) bekend. Waarschijnlijk komt ook ons stuk oorsprongelijk uit het badgebouw van Forum Hadriani. Literatuur: Thiel 2005, 269-70, Kat No 6-9, Taf. 16, 6-9 (met verdere Lit.). 4 Lood 4.1 Nijverheid Wegen

Bi-conische loden gewichten Type, verspreiding en datering: De gewichten horen qua vorm bij het type Franzen 5. Dit soort gewichten zijn in de gehele Romeinse tijd gebruikt in de noordwestelijke provincies. De gewichten hadden vaak al in de Oudheid niet het precieze gewicht dat door de merktekens gesugereerd wirdt. Literatuur: Franzen 1999, 38-59, ML66-96, PL. 2-3. - (vondstnr. 3626; WP2; spoornr. 4004, context REC2) Beschrijving: Biconisch loden gewicht van 99,9 gram (Diam. 2,8, H. 1,7). Aan de bovenkant een decoratie van vier driehoekige en met brons gevulde velden met de punt naar het midden. Omdat het gewicht vier merktekens heeft, lijkt het waarschijnlijk dat het oorspronkelijk iets dichter bij het precieze gewicht van 4 unica (109,5 gram) lag. - (vondstnr. 4349; WP3; spoornr. 4007, context NT3) Beschrijving: Bi-conisch loden gewicht van 326 gram (Diam. 3,9 cm, H. 3,1 cm). Aan de bovenkant zit een klompje ijzercorrosie. Het gaat waarschijnlijk om een gewicht van 1 libra (=12 unicea = 327,45 g) - (vondstnr. 5738; WP1; spoornr. 26, context GEUL5-I) Beschrijving: Biconisch loden gewicht van 67,9 gram (Diam. 2,6, H. 1,5). Aan de bovenkant zijn drie gaten, die misschien oorspronkelijk met brons gevuld waren. Omdat het gewicht drie merktekens heeft, lijkt het waarschijnlijk dat het om een gewicht van 2,5 unica (68,22 g) gaat. - (vondstnr. 5633; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Gewicht (309 g, diameter 4 cm, H. 2,4 cm) met strip als merkteken. Het gewicht ligt tussen 11 en 12 unicae (300,16 g en 327,45 g). Omdat 12 unicae = 1 libra is, lijkt het gezien het enkele merkteken waarschijnlijk dat het oorspronkelijk om een gewicht van 1 libra ging. - (vondstnr. 5664; WP1; spoornr. 45, context Geul1-I) Beschrijving: Rond loden gewicht (982 g, diam 6,2 cm, H. 3,4 cm) met aan de bovenkant drie stroken brons ingelaten. Aan de achterkant van het gewicht is een extra prop lood aangebracht. Misschien was deze ertoe bedoeld om het gewicht (weer) op het juiste gewicht te brengen. Het gewicht is vrij precies 3 librae zwaar (982,35 g). Rond loden gewicht (vondstnr. 4211; WP3; spoornr. 4007, context NT3) Beschrijving: Rond loden gewicht (132,33 g, diameter 2,7 cm) met grillig gat aan de bovenkant, waar oorspronkelijk een oog zat. Type, verspreiding en datering: Gewicht van schuifwaag. Literatuur: Franzen 1999, 38-59, XX. Textielbewerking Spinklos (vondstnr. 1661; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Kegelvormige klos van lood met gat (diameter 2 cm, H. 0,7 cm). Type, verspreiding en datering: Spingewichten komen in de Romeinse Tijd in alle noordwestelijke provincies voor. Literatuur: Franzen 1999, 79-80, cat. nr. ML 219-220, pl. 9. Metaalbewerking Loden patrijzen voor het vervaardigen van een mal voor sleutels Loden patrijzen zijn bij het vervaardigen van mallen voor diverse voorwerpen gebruikt. Patrijs voor sleutelring type 6A (vondstnr. 3693; WP3; spoornr. 4004, context REC2) Beschrijving: Eenvoudige loden ring met baard van een sleutel (L= 4,3 cm, buitendiameter ring 2,8 cm).

Type, verspreiding en datering: Sleutelringen als deze zijn voor draaisloten bedoeld en horen tot het type 6A van Oosterbaan. Hij geeft aan dat deze sleutels vooral in militaire en urbane contexten gevonden zijn. Volgens de door hem vervaardigde tabel dateren sleutels van dit type in de Germaanse provincies hoofdzakelijk tussen 100 en 250 na Chr. Literatuur: Oosterbaan 2007, 20, 35, 86. Patrijs voor handvat sleutel draaislot (vondstnr. 4834; WP2; spoornr. 2168, context ME1) Beschrijving: Eenvoudige ronde ring aan het uiteinde van een pen met een afgeplatte kant tegenover de aanzet van de pen (L= 6,8 cm, buitendiameter ring 2,3 cm). De pen is rond van doorsnede. De ijzeren baard ontbreekt. Type, verspreiding en datering: Handvatten als deze horen bij draaisleutels (Oosterbaan type 5, voor de datering en verspreiding van deze type zie boven). 45 van de 123 exemplaren van het type draaisleutel in de scriptie van Oosterbaan hebben een handvat met een ronde of ovale ring. De ijzeren baard zou separaat vervaardigd en later in de schacht gezet zijn. Literatuur: Oosterbaan 2007, 33-34, 72-74. 4.2 Bouw Schietlood (vondstnr. 3634; WP2; spoornr. 4004, context ME1) Beschrijving: Kegelvormige voorwerp en een door corrosie dichtgegroeide lus (L= 4,6 cm, diam. bovenkant 2,5 mm). Type, verspreiding en datering: Schietlood van een groma, het ijzer is het restant van een klein oogje, waarmeehet schietlood aan de groma bevestigd is. Soortgelijke schietloden zijn in Nederland uit Woerden, Nijmegen en het Limburgse Nuth bekend. Schietloden worden vaak in vroege militaire contexten gevonden, zoals in de Augustëische legerplaatsen van Haltern, Oberaden en Rödgen en in Kalkriese (alle D). Literatuur: Franzen 1999, 69-70, Kat. Nr. ML154, Pl. 7; Hoss 2008, 251. Loden schijven met gat Type, verspreiding en datering: Loden schijven als deze zijn op enkele plaatsen in Nederland (Nijmegen) en daarbuiten (Dangstetten, Rödgen, Trier) gevonden. Volgens Franzen gaat het niet om gewichten, maar waarschijnlijk om onderlegschijven voor het vastzetten van dakpannen. Literatuur: Franzen 1999, 71, cat. no. ML161-178.

Loden schijf met gat (vondstnr. 3938; WP1; spoornr. 61, context ME1) Beschrijving: Ronde loden schijf (diameter 4,7 cm, H. 0,6 cm) met rond gat in het midden.

Loden schijf (vondstnr. 834; WP1; spoornr. 3, context ME1) Beschrijving: Ronde loden schijf met verdrukt gat, half omgebogen (diameter 2,6 cm, H. 0,1 cm). Reparatie Reparatieproppen Aardewerk Type, verspreiding en datering: Loden proppen ter reparatie van aardewerk. Deze zijn in het hele Romeinse Rijk en van de alle Romeinse periodes gevonden. Literatuur: Franzen 1999, 77, Cat. No. ML 207, 208.

Reparatieprop (vondstnr. 2149; WP1; spoornr. 24, context ME1) Beschrijving: Reparatieprop met pen en plaat boven en onder (10,8 g, H. 1,2 cm, diam. 1,4 cm).

Reparatieprop (vondstnr. 2127; WP1; spoornr. 28, context GEUL5-I) Beschrijving: Reparatieprop met pen en plaat boven en onder (6,6 g, H. 1,1 cm). Reparatieprop (vondstnr. 2151; WP1; spoornr. 11, context REC2) Beschrijving Reparatieprop met pen en plaat boven en onder (13,5 g, Diam. Kop 1,2 cm, H. 1,6 cm). 5. Post-Romeinse vondsten 5.1 Kleding Schijffibula in de vorm van Rad (vondstnr. 746; WP1; spoornr. 15; context NT1) Beschrijving: Het gaat om een platte, ronde fibula met een nog bewaard gebleven scharnier op de achterkant (diameter 1,6 cm). De voorkant heeft een conisch middendeel met een ronde versiering van emaille of glaspasta (kleur door versuikering niet meer achterhaalbaar) in een kommetje op het hoogste punt. Langs de rand zijn op regelmatige afstand zes kleine ronde gaten geplaatst. Type, verspreiding en datering: Het gaat waarschijnlijk om een Karolingische radfibula. Literatuur: Ahlers 2010, Internet pagina Rädchenfibel (last accessed 16-08-2010). Gesp (vondstnr. 305; WP1; spoornr. 26; context GEUL5-I) Beschrijving: De gesp (L 2,5 cm) is van ovale vorm en de beugel is aan de voorkant met een recht stuk voorzien, dat twee afstaande ‘horens’heeft. Dit stuk is voorzien van dwars over de beugel lopende ribbels. Type, verspreiding en datering: Soortgelijke gespen zijn uit de periode tussen 1250 en 1350 bekend. Literatuur: Marshall 2002 (Internet page), part 5, fig 5 (last accessed 16-08-2010). Sluitingsringen kleding Type, verspreiding en datering: Deze ringen zijn sluitingsringen die samen met een ketting gebruikt zijn om las hangende kleding bij elkaar te houden. Zij zijn gevonden in lagen uit de 15de eeuw in Bemmel bij Nijmegen. Literatuur: Thijssen / Wildenberg 2007, 71. - (vondstnr. 5409; WP2C; spoornr. 2057; context NT2) Beschrijving: Kleine dunne ring met twee lussen (diam. 1,3 cm) - Sluitingsring (vondstnr. 6668; WP1; spoornr. 1418; context REC2) Beschrijving: Kleine dunne ring met twee lussen (diam. 1,2 cm) Knoop met Tudor-roos (vondstnr. 4176; WP2C; spoornr. 2057; context NT2) Beschrijving: Knoop (diameter 1,1 cm) met een ingeponste versiering van een Tudor-roos. Op de achterkant een ronde lus. Type, verspreiding en datering: De knopen met de Tudor-roos dateren in de 15de tot 16de eeuw. Vergelijkbaren knopen zijn bijvoorbeeld in Amsterdam opgegraven. Literatuur: Baart 1977, 186-187, Kat. Nr. 262-273. Gesp (vondstnr. 5614; WP2C; spoornr. 2057; context NT2) Beschrijving: De gesp (L 2,4 cm, B. 2 cm) is rechthoekig en licht gebogen. Type, verspreiding en datering: Schoengesp uit de Nieuwe tijd. Literatuur: Marshall 2002 (Internet page), part 5, fig 5 (last accessed 16-08-2010).

5.2 Vervoer Wielnaafeindbeslag (vondstnr. 1467; WP1, spoornr. 130, context Geul5-I) Beschrijving: Een rond beslag met een ribbel en een kraag met zes gaten. Type, verspreiding en datering: De wielnaafeindbeslag is waarschijnlijk van een voertuig uit de Nieuwe Tijd. Romeinse voertuigen hadden wielnaafeindbeslagen gemaakt van een simpele ring van ijzer of afsluitingen die een decoratie dragen. 5.3 Gereedschappen Stalen meetlint in doos (vondstnr. 1015; WP1, spoor 26, context Geul5-I) Beschrijving: Opgerold stalen meetlint in stalen doos, sterk gecorrodeert. Het meetlint is op de Röntgenfotos goed te zien. De doos heeft een diameter van 5,5 cm en is 1,9 cm hoog. Type, verspreiding en datering: Omdat zulke meetlinten pas aan het begin van de 20e eeuw opkwamen is het waarschijnlijk dat het om een door Holwerda tijdens zijn opgraving verloren meetlint gaat. 5.4 Ontspanning Tinnen ruiter (vondstnr. 4178; WP2C; spoornr. 2057; context NT2) Beschrijving: Platte figuur van een ruiter van tin/lood (L= 2,8 cm). Type, verspreiding en datering: Qua stijl is de figuur waarschijnlijk een Franse soldaat uit de Napoleontische oorlogen. Rinkelbellen Type, verspreiding en datering: Rinkelbelletjes zijn misschien al in de Romeinse tijd gebruikt, maar er zijn tot nu toe geen vondsten uit deze tijd bekend. De oudste vondsten van rinkelbelletjes dateren uit de 9e eeuw en komen uit Gotland in Zweden. De belletjes zijn in graven gevonden, als versiering van fibulae van het type Chatelaine. Literatuur: Egan /Pritchard 1991, 1668-1671. - (vondstnr. 4842; WP1; spoornr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Het gaat om een klein en oorspronkelijk bol belletje van tin met een oor aan de bovenkant (L=2,5 cm). Het belletje is nu plat gedrukt. Het is op de bovenkant van de bol met ribbels versiert. De bel is aan elkaar gesoldeerd, de naad is nog zichtbaar. - (vondstnr. 3034; WP1; spoornnr. 29; context Geul2-I) Beschrijving: Het gaat om een klein en oorspronkelijk bol tinnen belletje met een oor aan de bovenkant (L= 2,3 cm). Het belletje is nu plat gedrukt.

Jaar:

2010

Vel nr: 39

UVA-AAC/Projectenbureau

Amsterdam Vondstnr: VB-FH-07 115

Object: Bijl; ijzer

Ontvangen van M. Driessen

Datum: 06-07-2009

Uitgegaan naar: M. Driessen

Datum: 23-11-2010

Beschrijving / toestand:

Werknummer 775

Het voorwerp is overdekt met dikke en

harde aanslag.

Het materiaal is sterk gecorrodeerd en is

onderhevig aan actieve corrosiewerking.

Delen zijn van hun plaats gedrukt en er

zijn openstaande breuken ontstaan.

Het oppervlak is sterk aangetast, er zijn

putjes ontstaan.

Het oppervlak laat laagsgewijs los en

fragmenten ervan ontbreken.

In het geheel zijn breuken aanwezig.

De achterzijde en een deel van de

schacht van de bijl ontbreken.

Foto voor behandeling: 57434

Opmerking:

Onderzoek / behandeling:

Het voorwerp heeft een

ontzoutingsbehandeling ondergaan

volgens de natriumsulfiet-methode.

Losse aanslag is verwijderd met de

airbrasive.

De breuken zijn gefixeerd met

cyanoacrylaat.

Openstaande breuken zijn vullend

verlijmd met epoxy.

Het voorwerp is licht mechanisch

gereinigd.

Ter versteviging is het geheel onder

lichte verwarming geïmpregneerd met

epoxy.

Het oppervlak is behandeld met

microwas.

Foto na behandeling: 69051

Opmerking:

Opdrachtgever:

Volgvel met röntgenopnamenBijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 291

UvA-AAC/Projectenbureau


Object: Vingerring met gem; koperleg., steen


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 765

De ring is overdekt met dikke en harde

aanslag.

Het materiaal is sterk gecorrodeerd.

Het oppervlak is aangetast, er zijn putjes

ontstaan.

Het oppervlak laat los, fragmenten ervan

ontbreken.


Het voorwerp is voorzien van een rode

doorzichtige steen met de afbeelding van

een bepakte legionair.


Opmerking:



cyanoacrylaat.

De aanslag is mechanisch verwijderd

onder het binoculair.

De ring is ter stabilisering van bronsrot

behandeld in benzotriazol onder vacuüm.



epoxy.

Ontbrekende fragmenten van het

oppervlak zijn aangevuld met ingekleurd

polyester.

Het voorwerp is plaatselijk

geretoucheerd met ingekleurde epoxy.


microwas.

Van de afbeelding in de steen is een

afvorming gemaakt in siliconenrubber.


Opmerking:

Opdrachtgever:

VolgvelBijzonderheden:

AAC


Amsterdam Vondstnr. VB-FH-07 0130

Object: Vingerring met gem; koperleg., steenVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

291.1Velnr.

Bovenaanzicht van de ring voor en na

behandeling.

Detailopname van de steen na

behandeling.

Foto's

57417

58612

58613

Jaar:

2009

Vel nr: 231



Object: Beugel van fibula; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 705

De beugel is overdekt met lichte aanslag.

Het materiaal is gecorrodeerd.

Er zijn aanwijzingen voor bronsrot.


ontstaan.

Fragmenten van het oppervlak ontbreken.

De beugel is voorzien van versiering.


Opmerking:


De beugel is licht mechanisch gereinigd.

Het voorwerp is ter stabilisering van

bronsrot behandeld in benzotriazol onder

vacuüm.

Ter versteviging geïmpregneerd met

paraloid B 72 onder vacuüm.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Beugel van fibula; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

231.1Velnr.

Bovenaanzicht van de beugel na

behandeling.

Foto

59211

Jaar:

2009

Vel nr: 251



Object: Knop; koperlegering, lood


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 725

De knop is overdekt met aanslag.

De details zijn niet duidelijk zichtbaar.




ontstaan.

De holle knop is gevuld met lood.

Het lood is gecorrodeerd en drukt de

knop uit elkaar, er is een openstaande

breuk ontstaan.

In het voorwerp is een gat aangebracht.


Opmerking:


De knop is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 295



Object: Sierknop van hengsel; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 769

De sierknop in de vorm van een eikel is

overdekt met lichte aanslag.

Het materiaal is sterk gecorrodeerd,

aangetast door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:




De sierknop is ter stabilisering van


vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 230



Object: Fibula; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 704

De fibula is overdekt met lichte aanslag,

plaatselijk overdekt met harde aanslag.




ontstaan.

Aan het oppervlak bevinden zich

plaatselijk corrosiebultjes.

De fibula is voorzien van versiering.


Opmerking:


De fibula is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 247



Object: Gesp; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 721

De gesp is overdekt met aanslag.



ontstaan.

De gesp is voorzien van versiering.

De doorn ontbreekt.


Opmerking:


De gesp is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 329



Object: Hengsel (van kist); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 499

Het hengsel is overdekt met aanslag.




ontstaan.

Het oppervlak is plaatselijk verpoederd.


Het hengsel is voorzien van een

beslagplaat en een splitpen.

Een uiteinde met beslagplaat en splitpen

ontbreekt.

Het uiteinde is versierd met een sierknop

in de vorm van een eikel.


Opmerking:




Het hengsel is ter stabilisering van


vacuüm.



epoxy.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Hengsel (van kist); koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

329.1Velnr.

Keerzijde van het hengsel voor en na

behandeling.

Foto's

55669

59449

Jaar:

2009

Vel nr: 277



Object: Schijf; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 751

De schijf is overdekt met aanslag.

Het materiaal is gecorrodeerd, aangetast

door bronsrot.


ontstaan.


De schijf is vrij massief.

Aan de keerzijde is geen niet of pen

aanwezig.


Opmerking:


De schijf is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 259


Amsterdam Vondstnr: VB-FH-07 440-dupl

Object: Riemtong?; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 733

Het voorwerp is overdekt met aanslag.



ontstaan.

Het voorwerp is voorzien van een

opengewerkte versiering.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 20



Object: Speerpunt; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 301

Het voorwerp is overdekt met aanslag,

plaatselijk overdekt met dikke aanslag.




ontstaan.



Het voorwerp is niet compleet; de punt,

de snijkanten en fragmenten van de

schacht ontbreken.

In de schacht zijn houtresten aanwezig.


Opmerking:






airbrasive.


gereinigd.



epoxy.


microwas.

Van het hout uit de schacht is een

onbehandeld monster bewaard.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 297



Object: Deel van spiegel; koperlegering, tin


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 771

Het spiegeldeel is plaatselijk overdekt

met harde aanslag.



putjes ontstaan.


corrosiebultjes.

Aan één zijde is het voorwerp versierd

met draaicirkels.

Het voorwerp is vertind.


Opmerking:






vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 296


Amsterdam Vondstnr: VB-FH-07 454-dupl.

Object: Sierknop van hengsel;(Germaan) koperleg.


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 770

De sierknop heeft de vorm van een

'germanenhoofd' met een baard en

haarknot. De achterzijde van de sierknop

is hol.

Het hoofd is overdekt met harde aanslag.

Niet alle details zijn zichtbaar.



ontstaan.


Opmerking:




Het hoofd is ter stabilisering van bronsrot




epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

2 VolgvellenBijzonderheden:

AAC


Amsterdam Vondstnr. VB-FH-07 454-dupl.

Object: Sierknop van hengsel;(Germaan) koperleg.Vindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

296.2Velnr.

Detailopname van het hoofd voor en na

behandeling.

Foto's

57426

58624

Jaar:

2009

Vel nr: 255



Object: Ring; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 729

De ring is overdekt en gevuld met dikke

aanslag.




putjes ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:


De ring is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Volgvel met röntgenopnameBijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 264



Object: Sierknop; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 738

De sierknop is overdekt met aanslag.


door bronsrot.


ontstaan.



ontbreken.


eenvoudige versiering.

Een deel van de pen ontbreekt.


Opmerking:


De sierknop is licht mechanisch

gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 273



Object: Sleutelgreep en knop; koperleg., lood


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 747

Het geheel is overdekt met aanslag.

De sleutel is plaatselijk overdekt met

dikke aanslag.



In de knop zijn aanwijzingen voor

bronsrot aanwezig.


ontstaan.

Enkele fragmenten van het oppervlak

ontbreken.

Enkele fragmenten van de rand van de

knop ontbreken.

De greep is voorzien van een


De knop is gevuld met lood.


Opmerking:


De voorwerpen zijn licht mechanisch

gereinigd.

De voorwerpen zijn ter stabilisering van


vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 173



Object: Voet van vaatwerk; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 442

De voet is overdekt met dikke aanslag,






putjes ontstaan.


corrosiebultjes.


ontbreken.


Het voorwerp is versierd met verticale

groeven.

Aan de onderzijde zijn verdiepte

draairringen aanwezig.


Opmerking:


De voet is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 322



Object: Heft (eekhoorn); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 492

Het heft is overdekt met dikke en harde

aanslag van ijzercorrosie.

De details zijn niet zichtbaar.




ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:




Het heft is ter stabilisering van bronsrot




epoxy.

Enkele ontbrekende fragmenten van het


polyester.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

2 Volgvellen waarvan één met röntgenopnameBijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 235





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 709

De fibula is overdekt met aanslag.




ontstaan.

Het voorwerp is gebroken in twee delen.

De stift van de veer ontbreekt.

Het voorwerp is voorzien van versiering.


Opmerking:


De losse delen zijn op hun plaats

teruggezet en puntsgewijs gefixeerd met

cyanoacrylaat.




vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Fibula; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

235.1Velnr.

Bovenaanzicht van de fibula na

behandeling.

Foto

58531

Jaar:

2009

Vel nr: 239





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 713




ontstaan.

De fibula is niet compleet, de naald

ontbreekt.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

239.1Velnr.


behandeling.

Foto

58539

Jaar:

2009

Vel nr: 281



Object: Platte ring; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 755

Het betreft mogelijk een afdekring.

De ring is overdekt met lichte aanslag.

Het materiaal is licht gecorrodeerd.


ontstaan.

Het voorwerp is versierd met draaicirkels.

Aan de achterzijde zijn geen

bevestigingspunten zichtbaar.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 309



Object: Sierknop van hengsel (Germaan); koperleg.


Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 203

De sierknop heeft de vorm van een

'germanenhoofd' met een baard en

haarknot.

Het germanenhoofd is overdekt met

aanslag.





ontstaan.


Opmerking:






vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Sierknop van hengsel (Germaan); koperleg.Vindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

309.1Velnr.

Keerzijde van het germanenhoofd voor

en na behandeling.

Foto's

53329

59408




2009AAC

309.2Velnr.

Zijaanzicht van het germanenhoof voor

en na behandeling.

Detailopname vooraanzicht na

behandeling.

Foto's

53328

59407

59409

Jaar:

2009

Vel nr: 258



Object: Gespbeugel; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 732

De gespbeugel is overdekt met aanslag.




ontstaan.


Het voorwerp is oudtijds vervormd.

Het voorwerp is niet compleet, de

uiteinden ontbreken.


De doorn ontbreekt.


Opmerking: Keerzijde van de gespbeugel



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking: Keerzijde van de gespbeugel

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 177



Object: Beslag met oog; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 446

Het betreft waarschijnlijk beslag voor

een hengsel.

Het beslag is overdekt met aanslag.


door bronsrot.


ontstaan.


corrosiebultjes.


Het voorwerp is niet compleet, diverse

delen ontbreken.

In de plaat is een klinknagel aanwezig.


Opmerking:


Het beslag is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 219



Object: Vingerring; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 693

De ring is overdekt met harde aanslag.




putjes ontstaan.



Opmerking:





vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 263



Object: Beslag/sierknop; koperlegering, lood


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 737

Het beslag is overdekt met lichte aanslag.




ontstaan.

Het beslag is gevuld met lood.

Het lood is gecorrodeerd en drukt het

beslag uit elkaar, er is een openstaande

breuk ontstaan.

Het voorwerp is niet compleet, enkele

fragmenten ontbreken.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 257



Object: Beslag (vulva); koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 731


Details zijn niet zichtbaar.




putjes ontstaan.


corrosiebultjes.



ontbreken.

Fragmenten van de rand ontbreken.

Het beslag is aan de keerzijde voorzien

van twee nieten.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 265



Object: Sierknop; koperlegering, lood


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 739





putjes ontstaan.


De sierknop is voorzien van een

versiering, hij is ingelegd met lood.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 271



Object: Knop (hol); koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 745

De knop is overdekt met aanslag, hij is

gevuld met dikke aanslag.




ontstaan.


Het voorwerp is plaatselijk vervormd.


Opmerking:



De aarde in de holle knop is verwijderd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 218



Object: Vingerring; zilver


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 692

De ring is overdekt met aanslag.



putjes ontstaan.

Het oppervlak is verpoederd.


Opmerking:



Het voorwerp is voor de zekerheid ter

stabilisering van bronsrot behandeld in

benzotriazol onder vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 274



Object: Beslag/sierschijf; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 748

Het betreft een beslag waarvan twee

tegenover liggende zijden naar beneden

zijn gebogen.

Het beslag is overdekt met aanslag,

plaatselijk overdekt met dikke en harde

aanslag.



ontstaan.


Van het grote oog aan de keerzijde

ontbreekt een deel.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 71



Object: Fibula (schijffibula); koperleg., email


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 337




door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.

De fibula is niet compleet, een gedeelte

van de rand en de sluiting ontbreken.

In de fibula zijn zes gaten aangebracht en

hij is in het midden versierd met email.

Het email is versuikerd.


Opmerking:




De fibula is ter stabilisering van bronsrot




epoxy.

Ontbrekende delen en fragmenten zijn

aangevuld met ingekleurd polyester.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Fibula (schijffibula); koperleg., emailVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

71.1Velnr.

Keerzijde van de fibula voor en na

behandeling.

Foto's

55396

58262

Jaar:

2009

Vel nr: 237





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 711

De fibula is overdekt met aanslag,





ontstaan.


corrosiebultjes.


ontbreken.


De fibula is niet compleet, de naald en

een fragment van de naaldhouder

ontbreken.



Opmerking:




cyanoacrylaat.




vacuüm.



Enkele ontbrekende fragmenten van het

oppervlak zijn ter versteviging aangevuld

met ingekleurd polyester.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

237.1Velnr.

Boven- en onderaanzicht van de fibula na

behandeling.

Foto's

58535

58536

Jaar:

2009

Vel nr: 283





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 757

Het betreft een opengewerkte sierschijf.

Het sierbeslag is overdekt met aanslag.


door bronsrot.


ontstaan.


delen ontbreken.

Aan de achterzijde van het sierbeslag

bevindt zich een pen.


Opmerking:


Het sierbeslag is licht mechanisch

gereinigd.



vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 222



Object: Strook; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 696

De strook is overdekt met aanslag.


door bronsrot.


ontstaan.


In de strook is een klinknagel

aangebracht.


Opmerking:


De strook is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 199



Object: Randfragment (vaatwerk); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 468

Het randfragment is overdekt met lichte

aanslag.


Het oppervlak is licht aangetast, er zijn

putjes ontstaan.

Het breukvlak is licht vervormd.


Opmerking:


Het fragment is licht mechanisch

gereinigd.

Het fragment is ter stabilisering van


vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 254



Object: Beslag (rond); koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 728





ontstaan.


ontbreken.

Het beslag is niet compleet, een gedeelte

ontbreekt.

Aan de keerzijde bevindt zich een niet,

de andere ontbreekt.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 314



Object: Schijf; lood


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 484

Het gewicht is plaatselijk overdekt met

aanslag.


Er zijn aanwijzingen voor loodpest.


ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:


Het gewicht is licht mechanisch

gereinigd.




microwas.

Het gewicht is 18,75 gram.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 260



Object: Riembeslag/riemtong?; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 734






ontstaan.

In het voorwerp is een klinknagel

aangebracht.

In het voorwerp zijn drie gaten

aangebracht.

Het beslag is voorzien van versiering.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 220





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 694




ontstaan.

Het voorwerp is niet compleet, de scheen

en de steen ontbreken.

Enkele fragmenten van de steen zijn nog

in de zetting aanwezig.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 284



Object: Schrijfstift; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 758

De schrijfstift is overdekt met lichte

aanslag.



ontstaan.

Het voorwerp is vervormd.



Opmerking:


De schrijfstift is licht mechanisch

gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 240





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 714

De fibula is overdekt met harde aanslag.



ontstaan.

De fibula is niet compleet, de naald

ontbreekt.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

240.1Velnr.


behandeling.

Foto

59511

Jaar:

2009

Vel nr: 269



Object: Bel; koperlegering, ijzer


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 743

De bel is overdekt met aanslag, hij is

gevuld met dikke aanslag.





ontstaan.

De klepel was vermoedelijk van ijzer,

een fragment hiervan is bewaard

gebleven.

De bel is voorzien van een S-vormig oog

voor de klepel.


Opmerking:


De bel is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Bel; koperlegering, ijzerVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

269.1Velnr.

Röntgenopnamen van de bel voor

behandeling.

Zijaanzicht van de bel na behandeling.

Foto's

010

011

59419

Jaar:

2009

Vel nr: 68



Object: Fibula; koperlegering, email


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 334




door bronsrot.


ontstaan.

Het voorwerp is niet compleet, een

fragment en de naald ontbreken.

De fibula is opengewerkt en ingelegd met

email.

In het email zijn breuken aanwezig en

enkele fragmenten ontbreken.


Opmerking:








epoxy.

Het ontbrekende fragment is aangevuld



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 293



Object: Zegeldoos; koperlegering, email


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 767

De zegeldoos is overdekt met lichte

aanslag.



ontstaan.

Het voorwerp is ingelegd met email.

Het rode email is aangetast, het is

versuikerd.

In het email zijn breuken ontstaan en



Opmerking:






vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

2 Volgvellen waarvan één met röntgenopnamenBijzonderheden:

AAC



Object: Zegeldoos; koperlegering, emailVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

293.1Velnr.

Keerzijde van de zegeldoos voor en na

behandeling.

Foto's

57421

58618

Jaar:

2009

Vel nr: 292



Object: Sleutelring; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 766

De sleutelring is overdekt met aanslag.




ontstaan.


ontbreken.

De sleutelring is versierd.


Opmerking:




De ringsleutel is ter stabilisering van


vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Sleutelring; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

292.1Velnr.

Keerzijde van de sleutelring voor en na

behandeling.

Foto's

57419

58615

Jaar:

2009

Vel nr: 268



Object: Fibula; koperlegring


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 742

De fibula is overdekt met dikke aanslag,






ontstaan.


ontbreken.

Het fragment op de foto betreft aanslag.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 267





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 741





ontstaan.

Het voorwerp is niet compleet, een deel

van de rand ontbreekt.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 250



Object: Sierstuk; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 724





ontstaan.


delen ontbreken.

Het voorwerp is versierd.

Het voorwerp is plaatselijk hol aan de

keerzijde, hier zijn geen nieten aanwezig.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 270



Object: Gesp; koperlegering, ijzer


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 744

De gesp is overdekt met aanslag,


aanslag.




De ijzeren doorn is holgecorrodeerd.


ontstaan.

De doorn is niet compleet, een fragment

ontbreekt.

In het geheel zijn breuken ontstaan.


Opmerking:



cyanoacrylaat.

De gesp is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 280



Object: Slotplaat; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 754

De slotplaat is overdekt met aanslag.



door bronsrot.


ontstaan.


Het voorwerp is versierd.

De achterzijde is hol, er zijn geen

bevestigingspunten zichtbaar.


Opmerking:


De slotplaat is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 279



Object: Schijf of schel; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 753

Het betreft een schijf met in het midden

een rond gat, het centrum van de schijf

ligt verdiept. Dit doet denken aan de

schijven van een tamboerijn.

Het geheel is overdekt met dikke aanslag.




ontstaan.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 183





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 452





putjes ontstaan.


ontbreken.

Het voorwerp is niet compleet, het

uiteinde van de pen is op het gat

gebroken en ontbreekt.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 276



Object: Sierschijf; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 750





ontstaan.



Aan de keerzijde is geen niet of pen

aanwezig.

De schijf is vrij massief.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 37



Object: Deel van paardenbit; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 773

Het voorwerp is overdekt met dikke

aanslag, plaatselijk overdekt met harde

aanslag.




Het materiaal is plaatselijk

holgecorrodeerd.


putjes ontstaan.




Een deel van het mondstuk is geheel

aanwezig, het andere deel ontbreekt

gedeeltelijk.


Opmerking:






airbrasive.


cyanoacrylaat.


gereinigd.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 272



Object: Sleutelgreep; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 746

De sleutelgreep is overdekt met aanslag,


In de aanslag is een fragment van glas

aanwezig.




ontstaan.


ontbreken.




Opmerking:


De greep is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 285



Object: Bel; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 759

De bel is overdekt met aanslag, hij is

gevuld met aarde en aanslag.




putjes ontstaan.


corrosiebultjes.


ontbreken.


Het voorwerp is niet compleet,

fragmenten van de wand ontbreken, de

klepel ontbreekt geheel.

Een deel van de wand is afgebroken.


Opmerking:


Het losse deel van de wand is op zijn

plaats teruggezet en puntsgewijs

gefixeerd met cyanoacrylaat.


cyanoacrylaat.




vacuüm.



epoxy.

Enkele ontbrekende fragmenten van de

wand zijn ter versteviging aangevuld met

ingekleurd polyester.


microwas.

De inhoud van de bel is compleet

bewaard.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Bel; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

285.1Velnr.


behandeling.

Foto's

023

024

Jaar:

2010

Vel nr: 40



Object: Schrijfstift; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 776

De schrijfstift is overdekt met aanslag,





ontstaan.



In het geheel zijn enkele breuken

aanwezig.



Opmerking:


De schrijfstift heeft een




airbrasive.


gereinigd.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 178



Object: Sierknop van hengsel (Germaan); koperleg.


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 447

Het betreft het uiteinde van een hengsel

met de afbeelding van een Germaan, met

baard en knot op het hoofd.

Het 'germanenhoofd' is overdekt met

aanslag.



door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:






vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

178.1Velnr.

Keerzijde van het voorwerp voor en na

behandeling.

Detailopname van het hoofd na

behandeling.

Foto's

55594

58456

58457

Jaar:

2009

Vel nr: 194





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 463


Het materiaal is sterk gecorrodeerd, sterk



putjes ontstaan.

Het oppervlak laat los, het is grotendeels

verdwenen.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 223



Object: Beslag (kruisvormig); koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 697






putjes ontstaan.



Het beslag is aan de keerzijde voorzien

van vier nieten.


Opmerking:





vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Beslag (kruisvormig); koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

223.1Velnr.

Keerzijde van het beslag voor en na

behandeling.

Foto's

57332

58517

Jaar:

2009

Vel nr: 101



Object: Hoofd; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 368

Het hoofd is overdekt met aanslag,


ijzercorrosie.





ontstaan.


ontbreken.

Aan de voorzijde is in de hals een rond

gat aangebracht.


Opmerking:



airbrasive.







epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Hoofd; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

101.1Velnr.

Zijaanzicht van het hoofd voor en na

behandeling.

Achteraanzicht na behandeling.

Het hoofd is aan de onderzijde van de

hals afgewerkt en is mogelijk door

middel van het gat in de hals ergens op

gefixeerd geweest.

Foto's

55450

58326

58328

Jaar:

2009

Vel nr: 188



Object: Hengsel (van kist); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 457

Het betreft een deel van een hengsel met

splitpen van een kist, het uiteinde heeft

de vorm van een eikel.

Het hengsel is overdekt met lichte

aanslag.




ontstaan.

De uiteinden van de splitpen ontbreken.


Opmerking:


Het hengsel is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 158



Object: Beslag; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 426





ontstaan.





delen ontbreken.

Een fragment is afgebroken.

In een van de bevestigingsgaten bevindt

zich nog een klinknagel.


Opmerking:


Het losse fragment is op zijn plaats


cyanoacrylaat.


cyanoacrylaat.




vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 164





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 432





ontstaan.


ontbreken.

Het voorwerp is niet compleet, een groot

gedeelte van de rand ontbreekt.


Opmerking:




Het beslag is ter stabilisering van


vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Beslag (vulva); koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

164.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55567

58435

Jaar:

2009

Vel nr: 165



Object: Beslag met oog; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 433





ontstaan.


Het oog is gebroken en vervormd.

Enkele fragmenten ervan ontbreken.


Opmerking:


De vervorming in het oog is gecorrigeerd

en gefixeerd met cyanoacrylaat.




vacuüm.



De ontbrekende fragmenten van het oog

zijn ter versteviging aangevuld met



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 207





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 476





ontstaan.


ontbreken.


fragment van de rand ontbreekt.

Aan de achterzijde bevindt zich nog een

niet, de andere is afgebroken.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 31



Object: Wielnaaf; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 313

De wielnaaf is overdekt met dikke


aanslag.





ontstaan. Het voorwerp is plaatselijk hol.




Plaatselijk zijn openstaande breuken

aanwezig.

In de vlakke rand van het voorwerp zijn

zeven gaten aangebracht.


Opmerking:






airbrasive.


cyanoacrylaat.


verlijmd met epoxy.

De aanslag is mechanisch verwijderd tot

aan het originele oppervlak.

De details zijn vrijgeprepareerd onder het

binoculair.



epoxy.



polyester.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

3 Volgvellen waarvan 1 met röntgenopnamenBijzonderheden:

AAC



Object: Wielnaaf; ijzerVindplaats/herkomstJaar:

2010AAC

31.3Velnr.

Keerzijde van de wielnaaf voor en na

behandeling.

Foto's

55360

69033

Jaar:

2009

Vel nr: 289



Object: Vingerring met gem ; koperleg., steen


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 763




ontstaan.

De blauwe gelaagde steen is door de

corrosiewerking losgedrukt van de

zetting.

De ring is niet compleet, de scheen

ontbreekt gedeeltelijk.


Opmerking:


De steen is op zijn plaats teruggezet en

gefixeerd met paraloid.







epoxy.


microwas.



In de steen is een vogel afgebeeld.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Vingerring met gem ; koperleg., steenVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

289.1Velnr.


behandeling.


behandeling.

Foto's

57413

58604

58606

Jaar:

2009

Vel nr: 288





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 762

De ring is overdekt met aanslag,




door bronsrot.


ontstaan.

De scheen is voorzien van versiering.

De steen ontbreekt.


Opmerking:








epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Vingerring; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

288.1Velnr.


behandeling.

Foto's

57411

58601

Jaar:

2009

Vel nr: 160



Object: Sierniet, strookfragment, 2x; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 428

Het geheel is overdekt met aanslag.




putjes ontstaan.


De grootste strook is vervormd en er zijn

breuken aanwezig.

Fragmenten van de rand van de sierniet

ontbreken.


Opmerking:


De vervorming van de grootste strook is

gecorrigeerd.


cyanoacrylaat.


gereinigd.



vacuüm.



De grootste strook is ter versteviging

plaatselijk aangevuld met ingekleurd

polyester.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 252



Object: Heft van sleutel; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 726

Het sleutelheft is overdekt met aanslag,


In de aanslag is een stukje leisteen

ingesloten.





ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:


Het heft is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 275



Object: Beslag/sierschijf; koperlegering, zilver


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 749




ontstaan.


ontbreken.



verzilvering.

De schijf is aan de keerzijde voorzien

van een pen, deze is niet compleet.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 130



Object: Fibulabeugel; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 398

De beugel is overdekt met aanslag.


door bronsrot.


ontstaan.


corrosiebultjes.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 241





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 715





ontstaan.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 112



Object: Fibulabeugel; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 379

De fibulabeugel is overdekt met harde

aanslag.




putjes ontstaan.


ontbreken.



sluiting ontbreekt.


Opmerking:


De fibulabeugel is licht mechanisch

gereinigd.



vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 262



Object: Sleutel; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 736

De sleutel is overdekt met lichte aanslag.




ontstaan.


gedeelte van het oog ontbreekt.


Opmerking:


De sleutel is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 245



Object: Deel van spatel; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 719

Het deel is overdekt met lichte aanslag.




ontstaan.



uiteinde ontbreekt.


Opmerking:


Het deel is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 233





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 707





putjes ontstaan.



De fibula is niet compleet, de naald en de

naaldhouder ontbreken.


Opmerking:





vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 229





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 703




ontstaan.


ontbreken.

De veer is gebroken in twee delen.

De fibula is niet compleet, delen van de

de naald, de veer en de naaldhouder

ontbreken.


Opmerking:




cyanoacrylaat.




vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 127



Object: Deel oor van kan; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 394

Het deel is overdekt met aanslag.


door bronsrot.


ontstaan.


corrosiebultjes.





Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 266





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 740

De sierknop is overdekt met dikke en

harde aanslag.


door bronsrot.


ontstaan.



Het voorwerp is gebroken in twee delen,

diverse delen ontbreken.


Opmerking:


Het losse fragment past niet.


gereinigd.



vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 294





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 768




ontstaan.


ontbreken.

Aan de keerzijde van het beslag bevinden

zich twee pennen.


Opmerking:






vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Beslag (vulva); koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

294.1Velnr.


behandeling.

Foto's

57423

58621

Jaar:

2009

Vel nr: 120



Object: Heft?; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 387

Het heft is overdekt met aanslag.




ontstaan.


uiteinde ontbreekt.


Opmerking:


Het heft is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 138





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 406


plaatselijk overdekt met harde anslag.




ontstaan.



fragmenten van de rand, de naald en een

fragment van de naaldhouder ontbreken.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

138.1Velnr.

Onderaanzicht van de fibula na

behandeling.

Foto's

58401

Jaar:

2009

Vel nr: 103



Object: Beslag Medusa; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 370

Het beslag is overdekt met dikke aanslag.

Enkele details zijn niet zichtbaar.




ontstaan.


ontbreken.

Enkele fragmenten van de rand ontbreken.

Aan de achterkant zijn lood/tinresten

aanwezig.


Opmerking:



airbrasive.





vacuüm.



epoxy.

Ontbrekende fragmenten van de rand zijn



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Beslag Medusa; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

103.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55454

58333

Jaar:

2009

Vel nr: 198





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 467





putjes ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:





vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 88



Object: Oorring; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 354

De oorring is plaatselijk overdekt met

lichte aanslag.




ontstaan.



In het voorwerp zijn breuken aanwezig.

Het voorwerp is plaatselijk vervormd, het

materiaal is hier heel zwak.

Het haakje van een uiteinde ontbreekt.


Opmerking:



cyanoacrylaat.

De vervorming is zoveel mogelijk

gecorrigeerd.



De oorring is ter stabilisering van


vacuüm.



epoxy.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 26



Object: Scharnier (deel); ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 307


harde aanslag.




putjes ontstaan.


gedeelte ontbreekt.


Opmerking:






airbrasive.


gereinigd.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 14



Object: Mes; ijzer, been/hertshoorn


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 295

Het betreft een mes met beslagplaten op

het heft.

Het mes is overdekt met aanslag,




putjes ontstaan.

Fragmenten van het oppervlak

ontbreken.



lemmet ontbreekt grotendeels.

In het heft zijn vier klinknagels

aangebracht.

De beslagplaten zijn van hertshoorn of

been.


Opmerking:


Het mes heeft een




airbrasive.


cyanoacrylaat.


gereinigd.

Ter versteviging is het metaal onder


epoxy.

De beslagplaten zijn geïmpregneerd met

PVAc.

Het oppervlak van het metaal is

behandeld met microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Mes; ijzer, been/hertshoornVindplaats/herkomstJaar:

2010AAC

14.2Velnr.

Keerzijde van het mes voor en na

behandeling.

Foto's

55337

69005

Jaar:

2009

Vel nr: 123



Object: Bel; koperlegering, ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 390

De bel is overdekt met aanslag, de

binnenkant is gevuld met dikke aanslag.




In het geheel zijn gaten ontstaan.


ontstaan.


ontbreken.

Het voorwerp is niet compleet, meerdere


In de bel is een ijzeren klepel aanwezig.


Opmerking:



airbrasive.




vacuüm.



epoxy.

Enkele ontbrekende fragmenten zijn ter

versteviging aangevuld met ingekleurd

polyester.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

123.1Velnr.


behandeling.

Foto's

073

074




2009AAC

123.2Velnr.

Bovenaanzicht van de bel voor en na

behandeling.

Foto's

55481

58370

Jaar:

2009

Vel nr: 72



Object: Lepel; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 338

De lepel is overdekt met aanslag.




ontstaan.


corrosiebultjes.


Fragmenten van de lepelbak en de punt

van de steel ontbreken.

De steel is vervormd.


Opmerking:


De lepel is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 106





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 373





ontstaan.


ontbreken.

Het voorwerp is niet compleet, de veer

met de naald en een deel van de



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 290



Object: Vingerring met gem; koperleg., steen


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 764

De ring is overdekt met aanslag,





ontstaan.



Het voorwerp is versierd met een blauwe

steen met de afbeelding van een dolfijn.


Opmerking:



cyanoacrylaat.







epoxy.


microwas.




Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Vingerring met gem; koperleg., steenVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

290.1Velnr.


behandeling.


behandeling.

Foto's

57415

58608

58609

Jaar:

2009

Vel nr: 131





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 399







ontstaan.


ontbreken.

Een fragment van de rand ontbreekt.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

131.1Velnr.


behandeling.

Foto

58384

Jaar:

2009

Vel nr: 121



Object: Kettingschakels 2x, ring; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 388

De voorwerpen zijn overdekt met harde

aanslag.

De ring is overdekt met dikke aanslag.



ontstaan.


De ring is vervormd.

De ring is niet compleet, een gedeelte

ontbreekt.


Opmerking:



airbrasive.





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 225



Object: Beugel van fibula; koperleg., tin/lood


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 699




ontstaan.


corrosiebultjes.

Een deel van de beugel ontbreekt.

De beugel is voorzien van versiering.

De beugel is vertind met een legering van

tin en lood.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 182





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 451

De sierknop is overdekt met aanslag,





putjes ontstaan.



uiteinde van de pen en fragmenten van

de rand ontbreken.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC



Object: Beslag/sierschijf; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

278.1Velnr.

Röntgenopname van de schijf voor

behandeling.

Foto

007

Jaar:

2009

Vel nr: 132





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 400


platselijk overdekt met harde aanslag.




ontstaan.


Het voorwerp is niet compleet, de naald

en de naaldhouder ontbreken.



Opmerking:



cyanoacrylaat.




vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 143



Object: Klinknagel; lood


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 411

De klinknagel is overdekt met aanslag.


aangetast door loodpest.


putjes ontstaan.



In het geheel zijn breuken aanwezig, ook

openstaande breuken.


Opmerking:


De klinknagel is licht mechanisch

gereinigd.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 180



Object: Sierknop; koperlegering, lood/tin


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 449




ontstaan.

In de pen van de sierknop is een gat

aangebracht.

Het voorwerp is ingelegd met lood/tin.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 125





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 392




ontstaan.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 129





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 396

De fibula is overdekt met dikke aanslag.





putjes ontstaan.

Het oppervlak is platselijk verpoederd.


Het voorwerp is niet compleet, de punt

van de naald ontbreekt.


Opmerking:



cyanoacrylaat.


airbrasive.




vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

129.1Velnr.

Röntgenopname van de fibula voor

behandeling.


behandeling.

Foto's

077

58380

Jaar:

2009

Vel nr: 216



Object: Mesheft (paarden- of ezelshoofd); koperleg

.


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 439

Het mesheft is overdekt met aanslag,






putjes ontstaan.

Het oppervlak is gedeeltelijk verpoederd.


ontbreken.

Er is nog een ijzeren fragment van het

mes bewaard gebleven.


Opmerking:








epoxy.



polyester.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

2 Volgvellen waarvan één met röntgenopnameBijzonderheden:

AAC



Object: Mesheft (paarden- of ezelshoofd); koperleg.Vindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

216.1Velnr.

Keerzijde van het heft voor en na

behandeling.

Foto's

55575

59232

Jaar:

2009

Vel nr: 171



Object: Vingerring met gem; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 440

De ring is overdekt met dikke en harde

aanslag.




ontstaan.

De ring is voorzien van een blauwe steen

met de afbeelding van een dolfijn (met

daarop een menselijk figuur?).


Opmerking:




Ter versteviging is de ring onder lichte

verwarming geïmpregneerd met epoxy.


microwas.

Van de gem is een afdruk gemaakt in

siliconenrubber.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Vingerring met gem; ijzerVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

171.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55577

58444

Jaar:

2009

Vel nr: 298





Datum: 24-09-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 777




putjes ontstaan.

In een gat is een nietprop aanwezig.


Opmerking:


De breuk is gefixeerd met cyanoacrylaat.




vacuüm.



Het fragment is ter versteviging



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 184



Object: Hengsel; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 453





ontstaan.



Opmerking:






vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Hengsel; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

184.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55602

58467



Object: Hoofd (van beeld); koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

100.1Velnr.

Zijaanzicht van het hoofd voor en na

behandeling.


Foto's

55447

58322

58324

Jaar:

2009

Vel nr: 100



Object: Hoofd (van beeld); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 367

De buste is overdekt met dikke en harde

aanslag.





ontstaan.


ontbreken.

In de rechterzijkant van het hoofd is een

gat ontstaan. Het hoofd is bij de hals

afgebroken, hier is een grillig breukvlak

ontstaan. Mogelijk is het beeld door

grote hitte verloren gegaan.

De gietmassa in het hoofd is nog

aanwezig.


Opmerking:



airbrasive.







epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 244





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 718




ontstaan.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 36



Object: Schijf met rond gat; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 772





ontstaan.



gedeelte ontbreekt.


Opmerking:


De schijf heeft een




airbrasive.


cyanoacrylaat.


gereinigd.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 140



Object: Hanger; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 408

De hanger is overdekt met aanslag.



ontstaan.


fragment van het oog ontbreekt.



Opmerking:


De hanger is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 77



Object: Spatel of oorlepel; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 343

De spatel is overdekt met aanslag,




ontstaan.



uiteinde ontbreekt.



Opmerking:


De spatel is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 282





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer

Het beslag is overdekt met aanslag



putjes ontstaan.

Enkele fragmenten van de rand

ontbreken.

Het voorwerp heeft aan de achterkant

twee tegenover elkaar liggende ogen en

twee tegenover elkaar liggende nieten.

In het voorwerp is een gat aangebracht,

dit gat zit niet in het midden van de schijf.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Beslag/sierschijf; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

282.1Velnr.


behandeling.

Foto's

57401

58589

Jaar:

2009

Vel nr: 308





Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 202

De sleutelgreep is overdekt met lichte

aanslag.



ontstaan.




Opmerking:




De sleutelgreep is ter stabilisering van


vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 227





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 701





putjes ontstaan.

De naald is vervormd en er ontbreekt een

fragment waardoor hij erg zwak is.

In het geheel zijn enkele breuken

aanwezig.

Een fragment van de beugel ontbreekt.


Opmerking:


De vervorming van de naald is

gecorrigeerd.

De zwakke plek is aangevuld met



cyanoacrylaat.




vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 304



Object: Vingerring met gem; koperlegering


Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 198

De ring is plaatselijk overdekt met lichte

aanslag.



ontstaan.

Enkele fragmenten van de scheen

ontbreken.

Het voorwerp is ingelegd met een

halfedelsteen.

De steen is sterk aangetast, er zijn putjes

ontstaan.

Een fragment van de facetrand ontbreekt.

De oorspronkelijke gravering in de steen

is overschreven door twee grove streken

van een graveerschijf.


Opmerking:


De steen is gereinigd met alcohol.







De ontbrekende fragmenten van de

scheen zijn aangevuld met ingekleurd

polyester.


microwas.

Van de gravering is geen afdruk gemaakt

in verband met het fragiele oppervlak van

de steen.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Vingerring met gem; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

304.1Velnr.


behandeling.

Foto's

53312

59391

Jaar:

2009

Vel nr: 236





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 710

De fibula is overdekt met lichte aanslag.



putjes ontstaan.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

236.1Velnr.


behandeling.

Foto

58533

Jaar:

2009

Vel nr: 221



Object: Fragment van fibula; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 695

Het fragment is overdekt met harde

aanslag.



ontstaan.

Het fragment van het scharnier en een

deel van de beugel is voorzien van

versiering.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 228





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 702

Het deel van de fibula is overdekt met

aanslag, plaatselijk overdekt met dikke

aanslag.




putjes ontstaan.



ontbreken.

De naaldhouder en de naald ontbreken.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 261



Object: Fibula; koperlegering, tin/lood


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 735





putjes ontstaan.


ontbreken.


een fragment van de beugel en de



oppervlaktelaag bestaande uit tin en lood,

enkele fragmenten zijn bewaard gebleven.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 242





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 716




ontstaan.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC



Object: Beslag; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

253.1Velnr.

Röntgenopname van het beslag voor

behandeling

Foto

055

Jaar:

2009

Vel nr: 286



Object: Hoekbeslag; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 760




ontstaan.

Enkele fragmenten van de rand

ontbreken.


Het voorwerp heeft aan de binnenkant

diverse lood/tinproppen.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 82



Object: Vingerring; tin


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 348




ontstaan.

In het geheel zijn enkele recente

beschadigingen aanwezig.

Het voorwerp is sterk vervormd.

De steen ontbreekt.


Opmerking:


De vervormingen zijn niet gecorrigeerd.

De ring is te massief en te sterk

vervormd, hij zou vermoedelijk breken.






microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Vingerring; tinVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

82.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55411

58279

Jaar:

2009

Vel nr: 232





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 706





putjes ontstaan.



De fibula is niet compleet, een gedeelte

van de naald en de naaldhouder

ontbreken.


Opmerking:





vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 234





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 708




putjes ontstaan.



fragmenten van de veer en de



Opmerking:





vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 246



Object: Pen met oog; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 720




ontstaan.



Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 226



Object: Beugel van fibula; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 700

De beugel is overdekt met lichte aanslag.




putjes ontstaan.


Het oppervlak laat los, delen ervan

ontbreken.

De beugel is versierd met groeven.


Opmerking:


Los oppervlak is gefixeerd met

cyanoacrylaat.




vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 238





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 712

De fibula is overdekt met dikke aanslag.



door bronsrot.


putjes ontstaan.


De fibula is niet compleet, de naald en de



Opmerking:


De fibula is mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 307





Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 201

De sleutelring is overdekt met harde

aanslag.



ontstaan.

De sleutelring is versierd.


Opmerking:




De ringsleutel is ter stabilisering van


vacuüm.






microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

307.1Velnr.


behandeling.

Foto's

53321

59402

Jaar:

2009

Vel nr: 243





Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 717





putjes ontstaan.



ontbreken.


Opmerking:





vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 119



Object: Kraal; zilver


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 386

De kraal is overdekt met harde aanslag.



ontstaan.



gedeelte ontbreekt.

Mogelijk is dit voorwerp een vingerring

geweest die is omgevormd tot kraal.


Opmerking:


De kraal is licht mechanisch gereinigd.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC




2009AAC

61.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55380

58246

Jaar:

2009

Vel nr: 204



Object: Deksel (van kan); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 473

De deksel is plaatselijk overdekt met

lichte aanslag.



ontstaan.

Het oog is licht vervormd.

De deksel is voorzien van een opstaande

duimrust.


Opmerking:




De deksel is ter stabilisering van bronsrot





microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Deksel (van kan); koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

204.1Velnr.

Keerzijde van de deksel voor en na

behandeling.

Opname schuin van boven na

behandeling.

Foto's

55632

58498

59420

Jaar:

2009

Vel nr: 186



Object: Rinkelbel; tin


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 455

De rinkelbel is overdekt met lichte

aanslag.



ontstaan.



Opmerking:


De rinkelbel is licht mechanisch

gereinigd.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 29



Object: Hamer; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 311

De hamer is overdekt met dikke en harde

aanslag.




holgecorrodeerd.


ontstaan.


Er zijn mogelijk houtresten in de schacht

bewaard gebleven.


Opmerking:






airbrasive.


cyanoacrylaat.


gereinigd.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 206



Object: Beslag; koperlegering, lood/tin


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 475





ontstaan.


Een fragment van een hoek ontbreekt.


oppervlaktelaag uit lood/tin.

Het voorwerp is opengewerkt in een

meanderpatroon.


Opmerking:






vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Beslag; koperlegering, lood/tinVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

206.1Velnr.


behandeling.

Aan de keerzijde bevinden zich twee

nieten aan een zijde.

Aan de tegenover liggende zijde is het

beslag omgebogen.

Foto's

55636

58502

Jaar:

2009

Vel nr: 174





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 443

De sierknop is overdekt met aanslag, de

binnenkant is geheel gevuld met aanslag.


door bronsrot.


putjes ontstaan.


ontbreken.



In de punt in het midden van de sierniet

is een koperen kern zichtbaar.

De stift aan de onderzijde ontbreekt

grotendeels.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 337



Object: Fibula (swastika); koperlegering, tin


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 507

De fibula is plaatselijk overdekt met

harde aanslag.


Het oppervlak is licht aangetast,

plaatselijk zijn er putjes ontstaan.

De stift door de veer is holgecorrodeerd

en gebroken.

De veer zit los.

De bovenkant van de fibula is vertind (tin

met lood).


Opmerking:


De losse veer is op zijn plaats gefixeerd

met cyanoacrylaat.








microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 142



Object: Spijker met bolle kop; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 410

De spijker is overdekt met lichte aanslag.



ontstaan.



Opmerking:


De spijker is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 27



Object: Lanspunt; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 309

De delen van het voorwerp zijn overdekt

met aanslag.



ontstaan.


Het voorwerp is gebroken in drie delen.

Het voorwerp is niet compleet, grote

delen ontbreken.


Opmerking:






airbrasive.



cyanoacrylaat.


gereinigd.



epoxy.

Het voorwerp is ter versteviging


polyester.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 144





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 412




putjes ontstaan.



ontbreekt.

Het beslag heeft aan de achterzijde een

lip met een gat.


Opmerking: achterzijde van het voorwerp





vacuüm.




microwas.

Dit beslag heeft zeer waarschijnlijk één

geheel gevormd met het beslagdeel met

vondstnummer 4124 (linker- en

rechterhelft).


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 328



Object: Handvat (voor strigilis); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 498

Het betreft vermoedelijk een handvat

waarmee een aantal strigili werden

gedragen.

Het voorwerp is plaatselijk overdekt met

aanslag.




ontstaan.


ontbreken.

Het voorwerp is plaatselijk vervormd,

hier is ook een scheur ontstaan.


Opmerking:



gecorrigeerd.


gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 151



Object: Spijker met bolle kop; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 419

De spijker is overdekt met lichte aanslag.



putjes ontstaan.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 128





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 395


aanslag.


Het oppervlak is licht aangetast.


puntversiering.


Opmerking:


De versiering is licht mechanisch

gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

128.1Velnr.


behandeling.

Foto

58378

Jaar:

2009

Vel nr: 196



Object: Knop; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 465

De knop is plaatselijk overdekt met

aanslag.



putjes ontstaan.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 210



Object: Randbeslag; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 479




ontstaan.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC



Object: Pen; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

205.1Velnr.

Keerzijde en zijaanzicht na behandeling.

In het uiteinde van het verende deel zijn

drie putjes aangebracht.

Foto's

59418

59417



Object: Pen; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

205.2Velnr.

Detailopname van de kop voor en na

behandeling.

Foto's

55634

58500

Jaar:

2009

Vel nr: 167



Object: Schederandbeslag; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 435




putjes ontstaan.

Het voorwerp is vervormd en plaatselijk

ingescheurd.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 64





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 330


aanslag.





Opmerking:






Het oppervlak is gereinigd met de

airbrasive.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

64.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55384

58250

Jaar:

2009

Vel nr: 114





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 381




ontstaan.



Opmerking:









microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

114.1Velnr.

Bovenaanzicht van de fibula voor en na

behandeling.

Keerzijde na behandeling.

Foto's

55470

58352

58353

Jaar:

2009

Vel nr: 169



Object: Bodemfragment; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 437

Het betreft een bodemfragment van

vaatwerk met verdiepte draairingen.


aanslag.




ontstaan.


corrosiebultjes.


ontbreken.

Het fragment is plaatselijk vervormd.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 203



Object: Hengsel (dolfijnen); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 472


De details zijn moeilijk zichtbaar.



ontstaan.


In een oog van het hengsel is een ijzeren

fragment aanwezig.

Het hengsel heeft de vorm van twee

dolfijnen.


Opmerking:






vacuüm.



epoxy.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Hengsel (dolfijnen); koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

203.1Velnr.

Keerzijde van het hengsel voor en na

behandeling.

Foto's

55630

58495

Jaar:

2009

Vel nr: 202





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 471






ontstaan.


Het voorwerp bestaat uit vier peltatekens.

Het voorwerp is in het midden voorzien

van een kapje dat door middel van een

pen is bevestigd.

Aan de keerzijde heeft het beslag vier

nieten.


Opmerking:






vacuüm.

Het oppervlak is gereinigd met de

airbrasive.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

202.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55628

59255

Jaar:

2009

Vel nr: 94



Object: Bel met klepel; koperlegering, ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 361

De bel is overdekt met harde aanslag, de

binnenkant is gevuld met dikke en harde

ijzercorrosie.

De klepel is niet zichtbaar.



ontstaan.

Het patina laat los.


Het oog is plaatselijk uitgesleten.


Opmerking:



cyanoacrylaat.


airbrasive.


onder het binoculair, de klepel is

vrijgeprepareerd.

De bel is ter stabilisering van bronsrot




epoxy.

De bel is plaatselijk aangevuld met



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Bel met klepel; koperlegering, ijzerVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

94.1Velnr.

Röntgenopname van de bel voor

behandeling.

Binnenzijde van de bel na behandeling.

Foto's

071

58304

Jaar:

2009

Vel nr: 136





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 404




ontstaan.


ontbreken.

De fibula is voorzien van puntversiering.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

136.1Velnr.


behandeling.

Foto

58397

Jaar:

2009

Vel nr: 113





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 380


aanslag.



putjes ontstaan.


puntversiering.

De naald is vervormd.

De naald eindigt in een oogje, een

fragment hiervan ontbreekt.


Opmerking:









microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

113.1Velnr.


behandeling.

Bovenaanzicht na behandeling.

Foto's

55468

58349

58350

Jaar:

2009

Vel nr: 84



Object: Fibula; koperlegering, email


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 350


aanslag.




ontstaan.


ontbreken.

De fibula is ingelegd met email.

Het email is sterk aangetast, er zijn

breuken ontstaan en fragmenten

ontbreken.


Opmerking:








epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Fibula; koperlegering, emailVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

84.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55415

58283

Jaar:

2009

Vel nr: 93



Object: Hanger met ring; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 359

De hanger is overdekt met aanslag,




Bewegende delen zijn vastgecorrodeerd.


ontstaan.




Enkele fragmenten van het voorwerp

ontbreken.




Opmerking:



cyanoacrylaat.



Vastgecorrodeerde delen zijn weer

bewegend gemaakt.

De hanger is ter stabilisering van


vacuüm.



epoxy.

De ontbrekende fragmenten zijn





microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Hanger met ring; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

93.1Velnr.

Keerzijde van de hanger voor en na

behandeling.

Foto's

55433

58301

Jaar:

2009

Vel nr: 56



Object: Sleutelgreep; koperlegering, ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 322

Het betreft een opengewerkte greep van

koperlegering met daarin een gedeelte

van de ijzeren steel van een sleutel.

De sleutelgreep is overdekt met dikke en

harde aanslag, plaatselijk overdekt met

harde ijzercorrosie.





ontstaan.


ontbreken.

Door de corrosiewerking van het ijzer

wordt de greep uit elkaar gedrukt en is er

een openstaande breuk ontstaan.


Opmerking:



airbrasive.


onder het binoculair, details zijn

vrijgeprepareerd.

De greep is ter stabilisering van bronsrot




epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 315



Object: Gewicht; lood, tin


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 485


aanslag.



ontstaan.


ontbreken.

Aan de bovenzijde van het gewicht zijn

vier driehoeken ingelegd met tin.


Opmerking:



gereinigd.




microwas.



Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 317



Object: Gewicht; lood


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 487


harde aanslag.


door loodpest.


ontstaan.


ontbreken.

Het gewicht heeft de vorm van een

schietlood.


Opmerking:



gereinigd.




microwas.



Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 306



Object: Hanger (lunula); koperlegering, email


Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 200

De hanger is overdekt met aanslag.




ontstaan.


Het email is sterk aangetast en versuikerd.



De keerzijde van de hanger is hol.


Opmerking:




De hanger is ter stabilisering van


vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 122





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 389


aanslag.



ontstaan.


en een fragment van de naaldhouder

ontbreken.

Het voorwerp is voorzien van

puntversiering.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

122.1Velnr.


behandeling.

Foto

58367

Jaar:

2009

Vel nr: 124





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 391

De lepel is overdekt met aanslag.


door bronsrot.

Het materiaal is zeer broos.


ontstaan.


ontbreken.


Fragmenten van de lepelbak ontbreken.

Het voorwerp is voorzien van een steel

met ornamenten.


Opmerking:


De vervormingen zijn zoveel mogelijk

gecorrigeerd.



De lepel is ter stabilisering van bronsrot




epoxy.

Ontbrekende fragmenten van de lepelbak

zijn aangevuld met ingekleurd polyester.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Lepel; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

124.1Velnr.

Zijaanzicht van de lepel voor en na

behandeling.

Foto's

55483

59246

Jaar:

2009

Vel nr: 212



Object: Sleutelring; lood (model?)


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 481

De sleutelring is plaatselijk overdekt met

lichte aanslag.



ontstaan.

Het oppervlak is beschadigd.


Het voorwerp is plaatselijk ingescheurd.


Opmerking:


De sleutelring is licht mechanisch

gereinigd.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 152





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 420





ontstaan.





naaldhouder ontbreekt.



Opmerking:




cyanoacrylaat.




vacuüm.



Het voorwerp is plaatselijk aangevuld



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

152.1Velnr.


behandeling.

Foto

59252

Jaar:

2009

Vel nr: 109



Object: Beslagplaat van gesp; koperleg., verguld


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 376






putjes ontstaan.



De gespbeugel en een deel van de doorn

ontbreken.

In het beslag zijn vijf klinknagels

aanwezig.

Rond de middelste klinknagel zijn

fragmenten van vergulding aanwezig.

Tusen de beslagplaten zijn leerresten

bewaard gebleven.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.

Van het leer is een onbehandeld monster

bewaard.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 195





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 464






Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 134





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 402




putjes ontstaan.

Enkele fragmenten van de beugel

ontbreken.


van de naald ontbreekt.





Opmerking:


De vervorming is gecorrigeerd.


cyanoacrylaat.







De ontbrekende fragmenten van de fibula



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

134.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55511

59250

Jaar:

2009

Vel nr: 110





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 377




ontstaan.


en de naald ontbreken.


puntversiering.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

110.1Velnr.


behandeling.

Foto's

58345

Jaar:

2009

Vel nr: 313



Object: Schijf met gat (gewicht?); lood


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 483


aanslag.


Er zijn aanwijzingen voor loodpest.


ontstaan.


ontbreken.

Aan een zijde van de schijf zijn rechte

afdrukken zichtbaar.


Opmerking:



gereinigd.




microwas.



Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 168





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 436




ontstaan.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC



Object: Sokkel; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

97.1Velnr.

Bovenaanzicht van de sokkel voor en na

behandeling.

Binnenkant van de sokkel na behandeling.

Bovenop de sokkel zijn voetafdrukken

van een staand figuur in de tinresten te

zien.

Foto's

55442

58309

58310

Jaar:

2009

Vel nr: 78



Object: Hengseloog (attache); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 344

Het hengseloog is overdekt met aanslag.




ontstaan.


ontbreken.


Op de achterzijde zijn soldeertinresten

aanwezig.


Opmerking:



cyanoacrylaat.

Het hengseloog is licht mechanisch

gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 175



Object: Beslag (lunula); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 444





ontstaan.

Een fragment van de onderkant ontbreekt.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 118





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 385




ontstaan.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 192



Object: Sierknop van hengsel (eikel); koperleg.


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 461

De sierknop is plaatselijk overdekt met

harde aanslag.



ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 201





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 470




putjes ontstaan.


ontbreekt.

Het beslag is aan de achterzijde voorzien

van een lip met een gat.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.

Dit beslagdeel vormt zeer waarschijnlijk

één geheel met het beslagdeel met

vondstnummer 3251 (vel 144).


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 106





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 373





ontstaan.


ontbreken.


met de naald en een deel van de



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 190



Object: Leeuwenpoot; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 459

De leeuwenpoot is overdekt met aanslag,





putjes ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:




De leeuwenpoot is ter stabilisering van


vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Leeuwenpoot; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

190.1Velnr.

Keerzijde van de leeuwenpoot voor en na

behandeling.

Foto's

55613

58478

Jaar:

2009

Vel nr: 104



Object: Buste (beeld); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 371

De buste is overdekt met aanslag.



door bronsrot.


ontstaan.




ontbreken.




Opmerking:



cyanoacrylaat.


airbrasive.



De buste is ter stabilisering van bronsrot




epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Buste (beeld); koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

104.1Velnr.


behandeling.

De buste is aan de achterzijde voorzien

van een pen.

Foto's

55457

58337




2009AAC

104.2Velnr.

Zijaanzicht van de buste voor en na

behandeling.

Foto's

55455

58335

Jaar:

2009

Vel nr: 303



Object: Knoop; koperlegering


Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 197

De knoop is plaatselijk overdekt met

lichte aanslag.



putjes ontstaan.

Het voorwerp is voorzien van een reliëf

met een bloemmotief.

De knoop is aan de achterzijde voorzien

van een oog.


Opmerking:




De knoop is ter stabilisering van bronsrot





microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Knoop; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

303.1Velnr.

Keerzijde van de knoop voor en na

behandeling.

Foto's

53310

59389

Jaar:

2009

Vel nr: 187



Object: Paard met ruiter; lood/tin


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 456

Het betreft een voorwerp uit de Franse

tijd.

Het geheel is plaatselijk overdekt met

lichte aanslag.



Rond het zadel zijn fragmenten van rode

verf bewaard gebleven.


Opmerking:



gereinigd.


paraloid B 72, vanwege de rode

verfresten niet onder vacuüm.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Paard met ruiter; lood/tinVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

187.1Velnr.

Keerzijde van het voorwerp na

behandeling.

Foto

58472

Jaar:

2009

Vel nr: 319





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 489


aanslag.

Op het gewicht bevindt zich plaatselijk

ijzercorrosie.


door loodpest.


ontstaan.


ontbreken.

In het gewicht zijn enkele diepe

indrukken aanwezig.


Opmerking:



gereinigd.




microwas.



Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC



Object: Bootshaak; ijzerVindplaats/herkomstJaar:

2010AAC

12.1Velnr.

Keerzijde van de bootshaak voor en na

behandeling.

Foto's

53341

69000

Jaar:

2009

Vel nr: 325



Object: Strookfragment, 3x; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 495

Het geheel is overdekt met lichte aanslag.




ontstaan.


ontbreken.

De fragmenten zijn vervormd.


Opmerking:


De fragmenten zijn licht mechanisch

gereinigd.

De fragmenten zijn ter stabilisering van


vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 24



Object: Bootshaak; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 305

De bootshaak is overdekt met aanslag.






putjes ontstaan.





ontbreekt.



Opmerking:


De bootshaak heeft een




airbrasive.


cyanoacrylaat.


verlijmd met epoxy.





epoxy.



polyester.


microwas.




Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 87



Object: Vingerring; koperlegering, email


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 353



door bronsrot.


ontstaan.

De scheen is gebroken en licht vervormd.

De ring is ingelegd met email.

In het email is een lopend paard

afgebeeld.


breuken en putjes ontstaan.


Opmerking:



cyanoacrylaat.


gecorrigeerd.







epoxy.

De ring is plaatselijk aangevuld met



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Vingerring; koperlegering, emailVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

87.1Velnr.


behandeling.

Van de gem is een afdruk gemaakt van

siliconenrubber (positief).

Foto's

55421

58290

Jaar:

2009

Vel nr: 117





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 384


aanslag.





Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 299



Object: Fibula (vogelfibula); koperleg., email


Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 193


De versiering van email in de vleugels is

niet zichtbaar.



putjes ontstaan.

De ogen zijn versierd met email, in één

oog is het email verdwenen.


Opmerking:




Na het verwijderen van de aanslag bleken

de vleugels en de staart ingelegd te zijn

met email.






microwas.

Foto na behandeling:

Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Fibula (vogelfibula); koperleg., emailVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

299.1Velnr.


behandeling.

Foto's

53298

59378

Jaar:

2009

Vel nr: 320





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 490


aanslag.


door loodpest.


ontstaan.


ontbreken.

Aan de bovenzijde van het gewicht

bevindt nog een rest van een ijzeren oog

of haak.


Opmerking:



gereinigd.




microwas.

Het gewicht is 326 gram.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Gewicht; loodVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

320.1Velnr.

Zijaanzicht van het gewicht na

behandeling.

Het gewicht heeft een dubbelconische

vorm.

Foto

59434

Jaar:

2009

Vel nr: 185





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 454





putjes ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:





vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 115





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 382




ontstaan.


De veer is gebroken.


Opmerking:


De veer is gefixeerd met cyanoacrylaat.




vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

115.1Velnr.


behandeling.

Keerzijde na behandeling.

Foto's

55472

58358

58356

Jaar:

2009

Vel nr: 311



Object: Schrijfstift (stilus); koperlegering


Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 205

De schrijfstift is plaatselijk overdekt met

lichte aanslag.





Opmerking:




De schrijfstift is ter stabilisering van


vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Schrijfstift (stilus); koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

311.1Velnr.

Detailopname van de versiering voor en

na behandeling.

Foto's

53335

59413

Jaar:

2009

Vel nr: 57



Object: Hengsel; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 323


De details zijn moeilijk zichtbaar.




ontstaan.


ontbreken.


fragment van een uiteinde ontbreekt.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 133





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 401




ontstaan.


De naaldhouder is vervormd en een

fragment ervan ontbreekt.


van de veer en de naald ontbreekt.



Opmerking:



De vervorming in de naaldhouder is

gecorrigeerd.



vacuüm.



Het ontbrekende fragment van de

naaldhouder is ter versteviging aangevuld





microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

133.1Velnr.


behandeling.

Foto

58387

Jaar:

2009

Vel nr: 300



Object: Fibula (vogelfibula); koperlegering, email


Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 194


lichte aanslag.




oudtijdse reparatie:

Een oog van het scharnier is afgebroken,

de stift is met tinsoldeer vastgesoldeerd.

De naald is zeer waarschijnlijk secundair.

Het oog is ingelegd met email.


Opmerking:









microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Fibula (vogelfibula); koperlegering, emailVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

300.1Velnr.


behandeling.

Foto's

53303

59382

Jaar:

2009

Vel nr: 90





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 356

Het beslag is plaatselijk overdekt met

aanslag.






Opmerking:






vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

90.1Velnr.


behandeling.

De keerzijde is voorzien van twee

doorboorde lippen.

Foto's

55426

58294

Jaar:

2009

Vel nr: 70





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 336

De lepel is plaatselijk overdekt met

aanslag.



ontstaan.


Opmerking:




De lepel is ter stabilisering van bronsrot




epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Lepel; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

70.1Velnr.

Keerzijde van de lepel voor en na

behandeling.

Foto's

55394

58260

Jaar:

2009

Vel nr: 145



Object: Schijf; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 413

Het betreft een bolle schijf (als een

fietsbel).

De schijf is overdekt met dikke en harde

aanslag.




ontstaan.


ontbreken.

In het midden van het voorwerp is een

afgerond vierkant gat aangebracht.


Opmerking:



airbrasive.

De schijf is ter stabilisering van bronsrot





microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 179



Object: Teugelgeleider; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 448

De teugelgeleider is overdekt met

aanslag.

Het materiaal is gecorrodeerd, plaatselijk



ontstaan.


ontbreken.

Het voorwerp is niet compleet, de pen en

enkele fragmenten van de rand ontbreken.

De teugelgeleider is aan een zijde

uitgesleten door het gebruik.


Opmerking:




De teugelgeleider is ter stabilisering van


vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Teugelgeleider; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

179.1Velnr.

Onderaanzicht van de teugelgeleider

voor en na behandeling.

Foto's

55596

58460

Jaar:

2009

Vel nr: 75





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 341

De greep is overdekt met harde aanslag.



putjes ontstaan.


Opmerking:




De greep is ter stabilisering van bronsrot





microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 301



Object: Fibula (sandaalfibula); koperleg., email


Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 195


De kleuren van het email zijn niet goed

zichtbaar.



putjes ontstaan.


De naaldhouder is versierd met ribbels.


Opmerking:









microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Fibula (sandaalfibula); koperleg., emailVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

301.1Velnr.


behandeling.

Foto's

53305

59384

Jaar:

2009

Vel nr: 213



Object: Sleutel; lood/tin (model?)


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 482

De sleutel is overdekt met harde aanslag.


Er zijn aanwijzingen voor lood/tinpest.


ontstaan.





Het voorwerp is niet compleet, de baard

ontbreekt.


Opmerking:


De sleutel is licht mechanisch gereinigd.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 83



Object: Fibula (radfibula); koperleg., email


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 349




ontstaan.


corrosiebultjes.

Het materiaal is erg dun, enkele


De fibula is opengewerkt en heeft een

verhoogd plateau.




Enkele vakjes zijn leeg.



Opmerking:




De naald is gecorrigeerd.





epoxy.


materiaal en het email zijn aangevuld





microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Fibula (radfibula); koperleg., emailVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

83.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55413

59240



Object: Fibula (radfibula); koperleg., emailVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

83.2Velnr.

Detailopnamen van het midden van de

fibula na behandeling.

In het midden is het zijaanzicht van een

hoofd te zien. Het gezicht is naar links

gericht.

Foto's

59239

59236

Jaar:

2009

Vel nr: 148



Object: Rinkelbel; tin


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 416

De rinkelbel is overdekt met aanslag.



ontstaan.


In het voorwerp zijn enkele openstaande

breuken en een gat aanwezig.

Op de rinkelbel is een goudpatina

aanwezig.


Opmerking:


De rinkelbel is licht mechanisch

gereinigd.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 137





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 405




ontstaan.


ontbreekt.

De veer is licht vervormd.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

137.1Velnr.


behandeling.

Foto

58399

Jaar:

2009

Vel nr: 159





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 427



aanslag.




ontstaan.



van de stift ontbreekt.

Het voorwerp is ingelegd met lood/tin.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 312



Object: Hengsel (van kist), 2x; koperlegering


Datum: 25-01-2008


Datum: 06-01-2010


Werknummer 208

De hengsels zijn overdekt met harde

aanslag.



putjes ontstaan.

Op het oppervlak zijn oudtijdse

bewerkingssporen zichtbaar.

De hengsels zijn voorzien van

beslagplaten en splitpennen.

Bij één greep ontbreken een splitpen en

een beslagplaat.

Bij de andere greep zijn de beslagplaten

licht vervormd.

De voorwerpen zijn voorzien van een



Opmerking:


De aanslag is zover nodig mechanisch

verwijderd onder het binoculair.

De hengsels zijn ter stabilisering van


vacuüm.



epoxy.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Hengsel (van kist), 2x; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

312.1Velnr.

Keerzijde van de hengsels voor en na

behandeling.

Foto's

53346

59415

Jaar:

2009

Vel nr: 149





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 417



door bronsrot.




Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 99





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 366

De buste is overdekt met harde aanslag,






ontstaan.


ontbreken.

Aan de achterkant is een bevestigingspen

aanwezig.


Opmerking:



cyanoacrylaat.


airbrasive.







epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

99.1Velnr.

Zijaanzicht van de buste voor en na

behandeling.


Foto's

55445

58316

58319

Jaar:

2009

Vel nr: 326





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 496





ontstaan.


ontbreken.

In het voorwerp zijn gaten ontstaan.

Verschillende fragmenten van het beslag

ontbreken.

Het beslag is versierd met concentrische

cirkels.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 59



Object: Greep en fragment; koperlegering, ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 325

Het betreft de greep van een spatel met

facetten uit koperlegering en een

versmolten fragment.

Het geheel is overdekt met harde aanslag.


door bronsrot.


ontstaan.


Op het oppervlak van de greep zijn

oudtijdse bewerkingssporen zichtbaar.

De ijzeren spatel is afgebroken, een

gedeelte zit nog in de greep.

Het fragment is onherkenbaar versmolten.


Opmerking:



airbrasive.


gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 74



Object: Zegeldoos; koperlegering, email


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 340

De zegeldoos is overdekt met harde

aanslag.





ontstaan.





Opmerking:




De zegeldoos is ter stabilisering van


vacuüm.



epoxy.



polyester.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Zegeldoos; koperlegering, emailVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

74.1Velnr.

Keerzijde van de zegeldoos voor en na

behandeling.

Zijaanzicht na behandeling.

Op het zijaanzicht is zichtbaar dat één

zijde een ronde welving heeft, zoals de

rug van een boek.

Foto's

55400

58266

58867

Jaar:

2009

Vel nr: 153



Object: Ring, 2x; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 421

De smalle ring is mogelijk een vingerring.

De ringen zijn plaatselijk overdekt met

lichte aanslag.



putjes ontstaan.


Opmerking:


De ringen zijn licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 215



Object: Schijffibula; koperlegering, tin


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 397



aanslag.





putjes ontstaan.


ontbreken.

In het geheel zijn breuken aanwezig, ook

openstaande breuken.

Het voorwerp is vervormd, het materiaal

wordt plaatselijk omhoog gedrukt en de

veer is scheef.

De naald en de naaldhouder zijn

gebroken in twee delen.

De fibula is aan de bovenzijde vertind.


Opmerking:




cyanoacrylaat.


cyanoacrylaat.







epoxy.


oppervlak en openstaande breuken zijn





microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Schijffibula; koperlegering, tinVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

215.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55505

59235

Jaar:

2009

Vel nr: 98





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 365

De buste is overdekt met dikke en harde

aanslag.





ontstaan.


ontbreken.

De achterzijde is plaatselijk overdekt met

een harde aanslag die op slak van

gesmolten brons lijkt.


Opmerking:



cyanoacrylaat.


airbrasive.



De aanslag aan de achterzijde is niet

verwijderd.





epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

98.1Velnr.

Keerzijde van de buste voor en na

behandeling.

Zijaanzicht na behandeling.

Foto's

55443

58312

58314

Jaar:

2009

Vel nr: 302



Object: Gesp (ringgesp); koperlegering


Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 196

De gesp is overdekt met aanslag.




putjes ontstaan.


ontbreken.

Enkele fragmenten van de naald

ontbreken.


Opmerking:




De gesp is ter stabilisering van bronsrot




epoxy.

De ontbrekende fragmenten van de naald



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 176





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 445




ontstaan.


Het beslag is gebroken in vier delen.

De beslagdelen zijn sterk vervormd en er

zijn breuken aanwezig.

Het beslag is niet compleet, diverse delen

ontbreken.

Aan de achterzijde bevindt zich nog een

van de nieten.


Opmerking:



gecorrigeerd.



cyanoacrylaat.


cyanoacrylaat.




vacuüm.



epoxy.

Enkele ontbrekende fragmenten zijn ter

versteviging aangevuld met ingekleurd

polyester.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 327



Object: Rand (van bord); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 497

De rand is overdekt met aanslag.





ontstaan.


ontbreken.

In het voorwerp zijn scheuren en gaten

ontstaan.



Opmerking:


De rand is licht mechanisch gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 161





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 429





ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 30



Object: Strook met spijker; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 30

De strook en de spijker zijn overdekt met


aanslag.




putjes ontstaan.




De voorwerpen zijn niet compleet, de

uiteinden van de strook ontbreken.

Enkele fragmenten van de spijker

ontbreken waardoor er zwakke punten

zijn ontstaan.


Opmerking:


De voorwerpen hebben een




airbrasive.


cyanoacrylaat.


gereinigd.



epoxy.

De spijker is ter versteviging plaatselijk



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 170



Object: Klinknagel; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 438

De klinknagel is overdekt met aanslag,

plaatselijk overdekt harde aanslag.



ontstaan.

Het voorwerp is versierd met

concentrische cirkels.


Opmerking:


De klinknagel is licht mechanisch

gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 162



Object: Beslag (schelpvormig); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 430


Het materiaal is gecorrodeerd, plaatselijk



ontstaan.


Het voorwerp is plaatselijk beschadigd,

het materiaal is ingescheurd en vervormd.

Fragmenten van het beslag ontbreken.


Opmerking:



gecorrigeerd.


cyanoacrylaat.





vacuüm.



Ontbrekende fragmenten van het beslag



geretoucheerd met ingekleurde paraloid.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Beslag (schelpvormig); koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

162.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55564

58431

Jaar:

2009

Vel nr: 163





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 431



aanslag.



ontstaan.


In het oppervlak zijn enkele krassen

aanwezig.

Het voorwerp is plaatselijk licht

vervormd.



Opmerking:



airbrasive.




vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

163.1Velnr.

Keerzijde van het beslag na behandeling.

Foto

58433

Jaar:

2009

Vel nr: 116





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 383





ontstaan.


ontbreken.

De veer is gebroken.



van de naald en naaldhouder ontbreekt.


Opmerking:


De veer is gefixeerd met cyanoacrylaat.




vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

116.1Velnr.

Keerzijde van de fibula na behandeling.

Foto's

58360

Jaar:

2009

Vel nr: 197





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 466






putjes ontstaan.


ontbreken.



Aan de keerzijde is het beslag voorzien

van twee nieten.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 200



Object: Armband; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 469

De armband is overdekt met aanslag.




ontstaan.


ontbreken.



Opmerking:


De armband is licht mechanisch

gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 58





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 324


aanslag.




putjes ontstaan.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 147



Object: Deel van hengsel (dolfijn?); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 415




ontstaan.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 63



Object: Haarspeld; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 329

De haarspeld is plaatselijk overdekt met

lichte aanslag.



ontstaan.

Het oppervlak laat los, enkele fragmenten

ervan ontbreken.



ontbreekt.


Opmerking:


De haarspeld is licht mechanisch

gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 73





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 339

Het betreft een armband met knop, die

voor ongeveer de helft nog aanwezig is.

Het geheel is plaatselijk overdekt met

lichte aanslag.



ontstaan.

In het uiteinde met het breukvlak is een

sleuf aanwezig.


Opmerking:


De armband is licht mechanisch

gereinigd.

De armband is ter stabilisering van


vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 305



Object: Vingerring met steen; koperlegering


Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 199




ontstaan.

Het voorwerp is niet compleet, de scheen

ontbreekt grotendeels.

Het voorwerp is voorzien van een ronde

blauwe halfedelsteen.


Opmerking:


De steen is gereinigd met alcohol.







epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 32



Object: Mes; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 317






putjes ontstaan.



Enkele fragmenten van het snijvlak

ontbreken.

Het mes is voorzien van een in één stuk

gesmede heftbeschermer.

In het heft zijn twee gaten voor een

klinknagel aangebracht.

Een deel van het heft ontbreekt.


Opmerking:


Het mes heeft een




airbrasive.


gereinigd.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 102



Object: Beslag Medusa; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 369

Het beslag is overdekt met harde aanslag,






ontstaan.


ontbreken.

Diverse fragmenten van de rand

ontbreken.


Opmerking:






vacuüm.



epoxy.

De ontbrekende fragmenten van de rand



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Beslag Medusa; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

102.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55452

58331

Jaar:

2009

Vel nr: 107





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 374





Het lood/tin dat in de bovenzijde van de

knop is aangebracht is sterker

gecorrodeerd, het is aangetast door

lood/tinpest.


ontstaan. Enkele fragmenten van het

oppervlak ontbreken.


Een deel van de pen ontbreekt.


Opmerking:



cyanoacrylaat.


gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 332



Object: Fragment (vaatwerk), plaatje; koperleg.


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 502



door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 310





Datum: 02-12-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 204






putjes ontstaan.

De uiteinden zijn versierd met gestileerde

slangenkoppen.


Opmerking:






vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Armband; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

310.1Velnr.

Bovenaanzicht van de armband voor en

na behandeling.

Foto's

53331

59410

Jaar:

2009

Vel nr: 334



Object: Fragment; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 504


aanslag.


door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 331



Object: Randfragment (van vaatwerk); koperleg.


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 501


aanslag.


door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 76





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 342

De sierknop is overdekt met harde

aanslag.




ontstaan.

Aan het oppervlak bevinden zich enkele

corrosiebultjes.


ontbreken.


cirkelvormige versiering.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.

De sierknop is aan de achterzijde

voorzien van een pen met een

rechthoekig plaatje.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 126



Object: Heft van spatel; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 393

Het heft is overdekt met dikke aanslag,






ontstaan.



versiering en een vierkant uiteinde.

Een fragment van de ijzeren spatel is

bewaard gebleven.


Opmerking:



airbrasive.







epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Heft van spatel; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

126.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55486

58375

Jaar:

2009

Vel nr: 333



Object: Fragment, 2x; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 503



door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 150



Object: Sleutelgreep; koperlegering, vertind


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 418

De greep is overdekt met aanslag,





ontstaan.


Het voorwerp is opengewerkt en vertind.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 335



Object: Fragment, 3x; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 505



door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 321



Object: Gewicht; lood, koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 491

Het gewicht is overdekt met harde

aanslag.


door loodpest.


ontstaan.


ontbreken.

In de bovenzijde van het gewicht zijn

drie stroken koperlegering ingelegd.


Opmerking:



gereinigd.




microwas.



Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Gewicht; lood, koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

321.1Velnr.

Onderaanzicht van het gewicht na

behandeling.

Aan de onderzijde van het gewicht is een

extra prop lood aangebracht, zeer

waarschijnlijk om het voorwerp op het

juiste gewicht te brengen.

Foto

59440

Jaar:

2009

Vel nr: 330



Object: Fragment (van vaatwerk); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 500

Het betreft een fragment van gegoten

(dikwandig) vaatwerk.

Het fragment is overdekt met aanslag,



door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC



Object: Beslag met haak; ijzerVindplaats/herkomstJaar:

2010AAC

25.1Velnr.

Röntgenopnamen van de delen van het

voorwerp voor behandeling.

Boven- en zijaanzicht.

In een van de gaten bevindt zich

mogelijk nog een deel van een spijker,

hier bevindt zich een grote corrosiebult.

Foto's

106

107

Jaar:

2010

Vel nr: 25



Object: Beslag met haak; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 306

De delen van het voorwerp zijn overdekt

met dikke aanslag, plaatselijk overdekt

met harde aanslag.




holgecorrodeerd.

Het oppervlak sterk aangetast, er zijn

putjes ontstaan.




Het voorwerp is gebroken in drie delen.


gedeelte ontbreekt.

In het voorwerp zijn zeven gaten

aangebracht.


Opmerking:






airbrasive.


cyanoacrylaat.



cyanoacrylaat.


gereinigd.



epoxy.

Het voorwerp is ter versteviging


polyester.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 21



Object: Ankerijzer; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 302

Het ankerijzer is overdekt met aanslag,





ontstaan.




In het voorwerp zijn twee gaten

aangebracht.


Opmerking:


Het ankerijzer heeft een




airbrasive.


cyanoacrylaat.





epoxy.



polyester.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 23



Object: Bootshaak; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 304

De bootshaak is overdekt met aanslag.




ontstaan.


ontbreken.


Een deel van de schacht ontbreekt.



Opmerking:


De bootshaak heeft een




airbrasive.


gereinigd.



epoxy.



polyester.


microwas.




Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Bootshaak; ijzerVindplaats/herkomstJaar:

2010AAC

23.1Velnr.

Keerzijde van de bootshaak voor en na

behandeling.

Foto's

55349

69019

Jaar:

2009

Vel nr: 67





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 333




ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 89





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 355


plaatselijk overdekt met hardere aanslag.




ontstaan.



Opmerking:









microwas.

De fibula is plaatselijk voorzien van een

oppervlaktelaag (XRF: zilver, tin, lood)


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

89.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55424

58292




2009AAC

86.1Velnr.


behandeling.

Van de gem is een afdruk gemaakt van


Foto's

55419

58287

Jaar:

2009

Vel nr: 66



Object: Fibula; koperlegering, verzilverd


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 332






putjes ontstaan.


corrosiebultjes.


ontbreken.

In het geheel zijn openstaande breuken

aanwezig.


en enkele fragmenten ontbreken.

De fibula is verzilverd, enkele

fragmenten hiervan zijn bewaard

gebleven.


Opmerking:





vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 172





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 441

De sleutelring is overdekt met dikke


aanslag.





ontstaan.



De sleutel is versierd.


Opmerking:



cyanoacrylaat.


airbrasive.



De sleutelring is ter stabilisering van


vacuüm.



epoxy.



polyester.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

172.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55579

58446

Jaar:

2009

Vel nr: 316





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 486


aanslag.


door loodpest.


ontstaan.


ontbreken.

In de bovenzijde van het gewicht zijn

diverse indrukken zichtbaar.


Opmerking:



gereinigd.




microwas.



Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 323



Object: Hoekbeslag; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 493

Het beslag is plaatselijk overdekt met

lichte aanslag.


door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.


In het voorwerp zijn gaten ontstaan.

Verschillende fragmenten van het beslag

ontbreken.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 156



Object: Heft of greep; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 424





ontstaan.



gedeelte ontbreekt.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 91



Object: Fragment; goud


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 357

Het fragment is plaatselijk overdekt met

aanslag.


ontstaan.


Het fragment is sterk vervormd.

Het fragment is voorzien van versiering.


Opmerking:


De vervorming is zover mogelijk

gecorrigeerd.




microwas.

Mogelijk betreft het de zetting voor een

siersteen.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Fragment; goudVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

91.1Velnr.

Keerzijde van het fragment voor en na

behandeling.

Foto's

55429

59243

Jaar:

2009

Vel nr: 146



Object: Standring van vaatwerk; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 414

Het betreft mogelijk de standring van een

kom of schaal.

De standring is overdekt met aanslag.




ontstaan.

Aan het oppervlak bevinden zich enkele

corrosiebultjes.

Het grote fragment is een bodemfragment

met het centerpunt.

Het kleinste fragment op de foto is

aanslag, het fragment rechtsboven is een

schelp.


Opmerking:


De standring is licht mechanisch

gereinigd.



vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 65



Object: Spijker; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 331

De spijker is plaatselijk overdekt met

lichte aanslag.



ontstaan.


ontbreken.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC




2009AAC

80.1Velnr.

Bovenaanzicht van ring voor en na

behandeling.

Van de gem is een afdruk gemaakt met


Foto's

55407

58275

Jaar:

2009

Vel nr: 111



Object: Ring (vingerring?); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 378

De ring is overdekt met dikke aanslag.



ontstaan.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 34



Object: Lepelboor; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 319

De delen van de lepelboor zijn overdekt

met dikke aanslag, plaatselijk overdekt

met harde aanslag.






putjes ontstaan.






gedeelte in het midden ontbreekt.


Opmerking:


De lepelboor heeft een




airbrasive.


cyanoacrylaat.

De losse delen passen niet.


verlijmd met epoxy.





epoxy.



polyester.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2010

Vel nr: 33



Object: Mes; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 318

Het mes is overdekt met dikke aanslag.


Het materiaal is zeer sterk gecorrodeerd

en is onderhevig aan actieve

corrosiewerking.




putjes ontstaan.





ontbreekt.


gesmede en getordeerde greep.


Opmerking:


Het mes heeft een




airbrasive.


cyanoacrylaat.


verlijmd met epoxy.



De details zijn vrijgeprepareerd onder het

binoculair.



epoxy.

De punt en ontbrekende fragmenten van

het oppervlak zijn aangevuld met



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 85





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 351



door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.


versiering.


uiteinde ontbreekt.


Opmerking:






vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Armband; koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

85.1Velnr.

Detailopname van het uiteinde van de

armband voor en na behandeling.

Foto's

55417

58285

Jaar:

2009

Vel nr: 92



Object: Fibula (schijffibula); koperlegering, email


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 358




door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.

De fibula is niet compleet, twee knoppen

en de naald ontbreken.




breuken ontstaan en enkele fragmenten

ontbreken.


Opmerking:



cyanoacrylaat.







epoxy.

De twee ontbrekende knoppen zijn



microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Fibula (schijffibula); koperlegering, emailVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

92.1Velnr.


behandeling.

Foto's

55431

58299

Jaar:

2010

Vel nr: 35



Object: Bijl; ijzer


Datum: 06-07-2009


Datum: 23-11-2010


Werknummer 320


harde aanslag.






putjes ontstaan.




In de schacht zijn houtresten aanwezig,

deze zijn echter doordrongen met oxide.

Het bovenste deel van de steel is nog

aanwezig in de corrosieaanslag.


Opmerking:


De bijl heeft een ontzoutingsbehandeling

ondergaan volgens de natriumsulfiet-

methode.


airbrasive.


cyanoacrylaat.


verlijmd met epoxy.





epoxy.



polyester.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Bijl; ijzerVindplaats/herkomstJaar:

2010AAC

35.1Velnr.

Keerzijde van de bijl voor en na

behandeling.

Foto's

55370

69044

Jaar:

2009

Vel nr: 62



Object: Sierspijker (met bolle kop); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 328

De sierspijker is gedeeltelijk overdekt

met aanslag.



ontstaan.


ontbreken.

In het geheel zijn openstaande breuken

aanwezig.


Opmerking:


De sierspijker is licht mechanisch

gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 214



Object: Kandelaar (kantharos); koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 360

De kandelaar is plaatselijk overdekt met

aanslag.



ontstaan.

De rand is al eerder langs een draaicirkel

gebroken . De breuk is aan de buitenzijde

gesoldeerd met lood/tin. Het materiaal is

hier verkleurd. Het voorwerp is op

dezelfde plaats opnieuw gebroken.

De bovenrand is scheefgezakt en

samengedrukt. In de breukranden zijn

enkele scherpe vouwen onstaan.

Het materiaal is plaatselijk naar binnen

of naar buiten omgevouwen. De voet is

op meerdere plaatsen vervormd.

De oren van de kantharos zijn

verdwenen, de aanzetten zijn nog wel

bewaard gebleven.


Opmerking:



gecorrigeerd, het materiaal is echter vrij

stug en stevig.

De rand is op zijn plaats teruggezet en

puntsgewijs gefixeerd met cyanoacrylaat.

De oudtijdse soldering is niet verwijderd,

er is een onbehandeld monster bewaard.



De kandelaar is ter stabilisering van


vacuüm.



epoxy. Ontbrekende fragmenten en

openstaande breuken zijn aangevuld met





microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC



Object: Kandelaar (kantharos); koperlegeringVindplaats/herkomstJaar:

2009AAC

214.1Velnr.

Keerzijde van de kandelaar voor en na

behandeling.

Foto's

55435

59225




2009AAC

214.2Velnr.

Bovenaanzicht van de kandelaar voor en

na behandeling.

Foto's

55435

59224




2009AAC

214.3Velnr.

Detailopnamen na behandeling.

Opname van de oudtijdse reparatie met

tinsoldeer. Van het soldeer is een


De kandelaar heeft het model van een

kantharos. De twee oren zijn verdwenen,

maar de aanzetten zijn bewaard

gebleven.

Foto's

59227

59229

Jaar:

2009

Vel nr: 96





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 363


aanslag.



ontstaan.


ontbreken.



naaldhouder en een fragment van de rand

ontbreken.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 108





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 375





ontstaan.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 105





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 372

De greep is overdekt met aanslag.



door bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.



Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 95



Object: Beslag; zilver


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 362





putjes ontstaan.

Het voorwerp heeft de vorm van een

schelp.


Opmerking:






microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 122





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 389


aanslag.



ontstaan.


en een fragment van de naaldhouder

ontbreken.

Het voorwerp is voorzien van

puntversiering.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC




2009AAC

122.1Velnr.


behandeling.

Foto

58367

Jaar:

2009

Vel nr: 166





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 434





ontstaan.




naaldhouder ontbreekt.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC




2009AAC

135.1Velnr.


behandeling.

Onderaanzicht na behandeling.

Foto's

55513

58392

58394

Jaar:

2009

Vel nr: 69





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 335


aanslag.




De naald is licht vervormd en het puntje

ontbreekt.


Opmerking:



gecorrigeerd.








microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 60





Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 326

Het betreft een fibula met de letter 'R'.


aanslag.




Opmerking:









microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 81



Object: Schrijfstift; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 347

De schrijfstift is overdekt met harde

aanslag.



putjes ontstaan.





Opmerking:



cyanoacrylaat.


gecorrigeerd.



De schrijfstift is ter stabilisering van


vacuüm.



epoxy.


microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:


AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 318



Object: Gewicht; lood, koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 488


harde aanslag.


door loodpest en plaatselijk door

bronsrot.


ontstaan.


ontbreken.

In de bovenzijde van het gewicht is een

strook koperlegering ingelegd.


Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.



Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 193



Object: Sierknop van hengsel (eikel); koperleg.


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 462

De sierknop is plaatselijk overdekt met

lichte aanslag.




Opmerking:



gereinigd.



vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Jaar:

2009

Vel nr: 139


Amsterdam Vondstnr: VB-FH-07-dupl.

Object: Gespbeugel?; koperlegering


Datum: 06-07-2009


Datum: 06-01-2010


Werknummer 407




ontstaan.



ontbreekt.


Opmerking:





vacuüm.




microwas.


Opmerking:

Opdrachtgever:

Bijzonderheden:

AAC

Bijlagen II‐10 Leer

Bijlage II‐10.1: Selectieve leercatalogus Bijlage II‐10.2: Tabel totale leercomplex Bijlage II‐10.3: Correlatie catalogus‐, vondst‐,segment‐ en spoornummers Bijlage II‐10.4: Tekeningen selectieve leercatalogus

Bijlage II-10.1: Selectieve leercatalogus met tekeningen

In deze catalogustekst zijn beschrijvingen opgenomen van de meest interessante vondsten, eerst uit Werkput 1, gevolgd door Werkput 2 en 3. Voor het totale overzicht van alle leervondsten zie Bijlage II-10.2. De afmetingen van schoenzolen worden als volgt weergegeven: totale lengte/breedte bij de bal van de voet/breedte bij het smalste deel van de voet/breedte bij de hiel (afgerond tot 0.5cm): onvolledige maten staan tussen haakjes. Voor de spijkerpatronen zie Fig. II-10.15. Zo niet anders aangegeven zijn alle voorwerpen van de nerfkant getekend. Werkput 1 I.1 Carbatinae 1. Achterfragment met overhandse naad en deel van de zool, uitgescheurde driehoekige sluitingslus bij de enkel. Afmetingen: 12x9. Context: WP1; S29; Vl. 5; Segm. B1; V642. 2. Fragment met resten sluitingslussen en een achtergedeelte versierd met uitgesneden driehoeken en een opstaand ‘bolletje’. Afmetingen: 11x5. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. D3; V3032. 3. Middenstuk van het zoolgebied met lus aanzetten zichtbaar. Zware slijtage. Afmetingen: 10,5x10,5. Context: Wp1; S29; Vl. N6; Segm. E13; V4113. 4. Aan elkaar passende achterstukken, genaaid met overhandse steek. Een vooruit getrokken ovale lus vormt de enkelsluiting, deels uitgescheurd. Afmetingen: 12x7 en 10x5. Context: WP1;S29; Vl. N6; Segm. E11; V4570. 5. Achterstuk van een carbatina met diep uitgesneden sluitingslus, grotendeels uitgescheurd. Net zichtbaar is een decoratief bolletje in de aanzet van de lus. Afmetingen: 9,5x4,5. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. B9; V3867. I.2 Sandalen 6. Drie losse fragmenten van een bespijkerde en geregen rechtersandaal, de achterkant waarvan ontbreekt. De sandaal heeft een smalle vorm met aan de voorkant de contour van de kleine teen en spleten voor de teenband. Spijkerpatroon 1a met een verdubbeling onder de bal van de voet. Het leer van de zolen is gespleten en deels vergaan, vooral de nerfkant van de buitenzool is in slechte staat. Afmetingen: (16,5)/7,8/4,6/- cm. Maat 39/40. Context: WP1; S71; Vl. 6; V4524. 7. Rechter sandaal bestaand uit twee lagen, de binnenzool beschadigd. De sandaal heeft een smalle vorm met aan de voorkant de contour van de kleine teen, van iets ander vorm dan cat. nr. 6, en spleten voor de teenband. Spleten van de rijgconstructie aanwezig, hoewel moeilijk te zien wegens vele barstjes in het oppervlak. De zoollagen zijn van uitzonderlijk dik rundleer en hoewel het merendeel van het loopvlak weggesleten is, heeft de zool in uitgedroogde staat nog altijd een

1

dikte van meer dan 1.5 cm. De binnenzool vertoont zware slijtage, zelfs tot het uiterste van de teen, waar een kleine wig ter versteviging tussen de twee leerlagen geschoven is. Bespijkerd, 1a identiek aan cat. nr. 6. Spijkergrootte: 10 mm. Afmetingen: 26,5/8,5/5,0/6,0 cm. Maat 40. Context: WP1; S29; Vl. 5; Segm. E2; V579. 8. Complete linkersandaal bestaand uit twee lagen, rondom bespijkerd. De voorkant van de zool heeft een brede vorm met de grote teen apart aangegeven. Een ingedrukte richtlijn midden op de binnenzool eindigt bij golvende lijnen dwars over de wreef, en op de buitenzool lopen licht ingedrukte lijnen langs de spijkers. Andere indrukken zijn grotendeels weggesleten maar de resten van een letter stempel onder de hiel worden verder beschreven in par. II-10.2.2. In de spleten voor de teenband zijn nog enkele resten van de band zichtbaar, met een pengat voor. De binnenzool is zwaar versleten, met een diepe slijtageplek onder de bal van de voet. De leerlagen zijn gespleten en gedeeltelijk los en vervormd. De zool is waarschijnlijk behoorlijk gekrompen. Afmetingen binnenzool: 20,8/7,3/4,2/4,6 cm. Maat 33. Afmetingen buitenzool: 21,5/7,8/4,4/4,7. Context: WP1; S43; Segm. A9; V500. 9. Buitenzool van een linkersandaal van zeer dik leer met duidelijke spleetjes van zigzag rijgband, op het loopvlak doorgesleten en met breder uitstaande spleetparen op de binnenkant. Rondom bespijkerd, zonder spijkers onder de voet, maar met drie kleine pengaten van tijdelijke bevestiging van de zoollagen. Getekend van de vleeskant. Spijker diameters 4mm en 6mm. Afmetingen: 23,3/8,7/4,9/5,1 cm. Maat 36. Context: WP1; S43; Segm. A9; V504. 10. Bijna complete binnen- en tussenzool van een linkersandaal die oorspronkelijk uit drie lagen bestond, aan elkaar geregen met de ‘zigzag’-methode. Smalle symmetrische vorm, de teen waarschijnlijk afgerond (vgl. cat. nr. 17). Spleten voor de voetband bij de teen en op de vleeskant van de binnenzool zijn indrukken van de wreefbanden zichtbaar. Geregen en bespijkerd, 1d met een vierpas onder de hiel en een cirkeltje rond een spijkerrij onder de bal van de voet. Diepe voetindruk zichtbaar, vooral de bal en de hiel werden zwaar belast. Afmetingen: (21,4)/7,0/4,2/4,8 cm. Maat 33/34. Context: WP1; S24; Vl. N6; Segm. D3; V2990. 11. Binnenzool van een kleine rechtersandaal, van dik rundleer, mediale zijde beschadigd, maar de spleet van de voetband is nog net zichtbaar. Licht verbreed model met een gidslijn midden over de zool. Rondom bespijkerd. Precies op de plek waar elke spijkerpunt de binnenzool raakt is een puntcirkel stempel geslagen (diam. 0.25cm): deze zijn zeer moeilijk zichtbaar wegens het gebarsten nerfoppervlak. Afmetingen: 17,5/(6,2)/4,2/4,0 cm. Maat 26. Context: WP1; S27; Vl. N5; Segm. B9; V3892. 12. Een bijna complete zool van een linkersandaal, bestaande uit drie lagen, en hoewel de voorkant beschadigd is, geven de contouren een teenvorm vergelijkbaar met cat. nr. 17 aan. Op de binnenzool is een rond pengat voor de bevestiging van de voetband nog net bewaard en op de onderkant van de binnenzool zijn de indrukken van een hielomsluiting. Versleten gids- en sierindrukken lopen over het oppervlak en op de vleeskant zijn er enkele diepe meshalen. De tussenzool bestaat uit een doorgesneden, uit elkaar getrokken strook met in de openingen losse stukken leer.

2

De buitenzool is sterk vervormd door de bodemomstandigheden. Rondom bespijkerd met een puntcirkel onder de voorvoet en maar enkele spijkers elders, 1d, niet geregen. Afmetingen binnenzool: (21,5)/8,6/4,8/5,5; buitenzool: (20,5)/(8)/5,4/(5,5) cm. Maat 34/5. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. F5; V3057. 13. Buitenzool van een rechtersandaal, zeer breed van voren. Alleen rondom dicht bespijkerd (diameter 7mm). Op de vleeskant loopt langs de achterste spijkers de indruk van een hielomsluiting. Enkele diepe meshalen van onzorgvuldige ontvlezing lopen over de zool en zijn op verschillende plekken opengescheurd. De zool is zwaar belast, zelfs de spijkers onder de grote teen zijn weggesleten, waar uit op te maken is dat de teen over het tipje van de zool stak. Afmetingen: (21,7)/10,2/(4,4)/(5,6) cm. Maat 35/36. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. D9; V3972. 14. Vrijwel complete sandaalzool (links) met voorfragment van de buitenzool, leerlagen gespleten en vergaan. Licht verbreed model, met een gidslijn en spleten voor de voetband op de binnenzool. Niet geregen, rondom bespijkerd met twee rechte rijen onder de voorvoet. Afmetingen binnenzool: 23,6/8,3/(4)/4,8; buitenzool: (11)/8,4/-/- cm. Maat 36. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. E9; V4188. 15. Resten van een zeer brede sandaal, zonder teenmarkering. Het leer is gespleten en slechts de vleeskant met een paar schilfers van de nerfkant is bewaard gebleven. Rondom bespijkerd, de voorkant uitgescheurd langs de split voor de voetband. Er zijn geen spijkers onder de voet, maar wel twee kleine pengaten. Er is één losse spijker bij gevonden met een diameter van 9 mm. Afmetingen: (17)/11,2/6,0/- cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. C16 ;V4084. 16. Fragmenten van een brede binnenzool, links, het leer is gespleten en de lagen zijn los. Resten van de voetband lopen door de spleten bij de teen en onder de zoollaag. Indrukken van bespijkering rondom, zonder spijker onder de voet. Afmetingen: (17)/9,5/(3,5)/- cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; V3156. 17. Voorkant van een rechtersandaal binnen- (of tussen-)zool, licht ovaal van vorm en met spleten van de voetband. Bespijkerd, maar niet geregen. Afmetingen: (8,9)/7,5/- cm. Context: WP1; S29; Segm. D3; V3032.3. 18. Twee fragmenten van de voorkant van de binnenzool van een rechtersandaal, zeer breed, met spleten voor de voetband. Rondom bespijkerd en geregen met de ‘zigzag’-methode. Dikke leerlaag, door gebruik zwaar ingesleten, de indruk van de grote teen reikt tot over het einde van de zool. Afmetingen: (8,5)/13,1/-/- cm. Context: WP1;S29;Vl. N6; Segm. F22;V5936. 19. Voor segment van een zeer brede sandaal, vermoedelijk bestaand uit één enkele laag leer, zonder enig teken van spijkers of rijgband, en met een bijna driehoekige vorm. Uitgescheurd langs de split voor de voetband. Afmetingen: (3,5)/10/-/- cm.

3

Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. E10; V4332. 20. Midden fragment van de binnenzool van een zeer klein sandaaltje. Langs de randen loopt een lijn met daarlangs een patroon van kleine S-vormen, met een radstempel aangebracht. Over de lengte loopt een (richt)lijn. Afmetingen: (4,5)/-/3/- cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. F12; V4650. 21. Fragment van een binnenzool, het leer is gespleten in twee losse lagen. Geregen en spaarzaam bespijkerd, 1d. De buitenrand is compleet doorgesleten bij de hiel, wat zeer intensief gebruik aangeeft. Afmetingen: 10,5+/-/5/5,5 cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. E12; V4609. I.3 Genaaide zolen 22. Bijna complete binnenzool (?) met een licht gepunte voorkant. Langgerekte tunnel steken aan de vleeskant, zware slijtage over het hele oppervlak. Afmetingen: (22,4)/7,8/5,3/5,5 cm. Maat 34.5. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. D12; V4568. 23. Complete binnenzool van een kind, klein en gepunt. Aan de vleeskant zijn kleine overhandse tunnelsteken zichtbaar van het bevestigen van het bovenleer. Stug rundleer, ca 4mm dik. Afmetingen: 16,0/5,0/4,0/3,5 cm. Maat 24. Context: WP1; S29; Vl. 5; Segm. B9; V3900. 24. Hielfragment van een binnenzool, met naaigaten zichtbaar op de vleeskant. Afmetingen: (10,0)/-/-/5,5 cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. E13; V4366. 25. Hielfragment van een buitenzool, met twee kleine pengaten in het midden en op de vleeskant tunnel steken. Een ronde stempel met lettertekens, deels weggesleten, is op het loopvlak zichtbaar (zie voor beschrijving van de stempel paragraaf II-10.2.2). Afmetingen: (7,0)/-/-/5,0 cm. Context: WP1; S29; Vl. 5; Segm. B1; V650. I.4 Bespijkerde zolen 26. Binnen- en buitenzool van een linkerschoen met een gepunte voorkant. Op de vleeskant van de binnenzool zijn naaigaten van de bevestiging van de hielversterker, en indrukken van het bovenleer zijn ook zichtbaar. Twee paar spleetjes geven de bevestiging van een (niet meer aanwezige) lamina onder de hiel aan. De leerlagen zijn gespleten, de overgebleven spijkers hebben een diameter van tussen 5-8 mm, in een dicht spijkerpatroon 2c met dubbele spijkers onder de wreef. Enkele zeer grote spijkers duiden wellicht op reparaties. Afmetingen binnenzool: 27,4/9,2/5,4/6,0; buitenzool: (27,5)/(8,6)/(5,4)/6,4 cm. Maat 41.5. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. B9; V4067. 28. Complete binnenzool van een linkerschoen van dik, nog soepel leer met een sterk gepunte voorkant. De zool is rondom bespijkerd in patroon 1d, blijkbaar zonder spijkers onder de voorvoet en maar twee kleine spijkergaten onder de wreef/hiel. Afmetingen: 25,0/9,0/5,5/5,0 cm. Maat 37/38.

4

Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. C10; V4070. 29. Complete schoenzool (links), bestaande uit binnenzool, buitenzool en een hielversterker. Het bovenleer en de hielversterker zijn aan de onderkant van de binnenzool genaaid met een overhandse steek. De binnenzool is duidelijk sterker gekrompen dan de buitenzool. De zool bezit een zeer sierlijke bespijkering, met ruitpatronen zowel voor als onder de hiel (zie paragraaf 2.2.1). Spijker diameter 8 mm, met enkele zeer grote spijkers voor, wellicht van reparaties. Binnenzool van vleeskant getekend. Afmetingen binnenzool: 21,5/7/4/3,5; buitenzool: (23,1)/7,5/4,8/5,4 cm. Maat 33/34. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. D6; V3366. 30. Brede buitenzool van vermoedelijk een rechterschoen. Spaarzame bespijkering, 1d, diameter 8 mm, met een vierpas onder de voorvoet. De hiel is gerepareerd door middel van een wig tussen de zoollagen, bevestigd met enkele grote spijkers. Enkele stukken restleer van de tussenvulling, met spleetjes voor bevestiging aan de ontbrekende binnenzool, vertonen naaigaatjes van het bevestigen van het bovenleer. Afmetingen: (21,6)/8,5/6,1/6,7 cm. Maat 36. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. B9; V3862. 32. Beschadigde binnenzool van vermoedelijk een linkerschoen met een hielversterker. De zool is genaaid en bespijkerd geweest. Spijkerpatroon onduidelijk maar mogelijk met decoratieve boogjes. Bij deze zool is een stuk leer gevonden met twee naaigaten, wellicht bovenleer. Afmetingen: (22)/(6,8)/4,4/4,4 cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. D 13; V4512.1. 33. Binnen en buitenzool van een zeer slecht bewaard gebleven schoen. Beide zolen zijn krom getrokken en de leer lagen zijn gespleten. Aan de binnenzool zit een lamina nog vast en er is ook een fragment van de hielversterker. Op de buitenzool is een dicht, regelmatig spijkerpatroon zichtbaar van type 2c met twee extra spijkergaten onder de hiel. Er zijn geen spijkers overgebleven. Afmetingen binnenzool: (21,4)/(7,5)/3,9/4,7; buitenzool: (24,5)/-/5,4/6,2 cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. D8; V3254. 34. Binnen- en buitenzool van een linkerschoen met hielversterker, de verschillende lagen zitten nog aan elkaar. De zool is in slechte staat, vooral de buitenzool is erg vergaan, het spijkerpatroon is vermoedelijk type 2c met een kruisje bij de hiel. Veel spijkers zijn nog aanwezig, diameter 8mm. Afmetingen: (23,4)/(7,3)/6,4/6,7 cm. Maat 37/8. Context: WP1; S43; Segm. A5; V527. 35. Vergane linkerschoen, met hielversterker genaaid aan een lamina die onder de hiel van de binnenzool werd geregen door paarsgewijs geplaatste rijggaatjes. Spijkerpatroon 1b met een vierpas onder de hiel. Spijker diameter 8 mm, met enkele reparatiespijkers van 13 mm. Afmetingen: (18,9)/(7,0)/6,0/6,4 cm. Context: WP1; S29;Vl. N6; Segm. B5; V2980. 38. Bijna complete binnenzool met fragmenten van de buitenzool en verschillende laminae er tussen, zowel onder de voorvoet als de hiel, maar zonder sporen van bevestiging aan de zool. Spijkerpatroon 3c.

5

Afmetingen: (23,0)/(8,5)/5,0/5,5 cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. E14; V4813. 39. Verschillende losse fragmenten van zowel binnen- als buitenzool van een linkerschoen met resten bovenleer, blijkbaar van een dichte schoen, hoewel het soort niet identificeerbaar is. Spijkerpatroon waarschijnlijk type 3c met spijker diameters 5 mm en 7 mm. Afmetingen: (17)/(8,0)/6,8/- cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. D3; V3032. 39A. Verschillende losse fragmenten geitenleer, met naaigaten van naden en van opgenaaide versterkingstukken. Functie onbekend. Afmetingen: ca. (12) x (8) cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. D3; V3032.2. 41. Fragmenten van een slecht bewaarde buitenzool, indrukken van zwikgaren onder de wreef. Regelmatige bespijkering, patroon 2c. Afmetingen: (10,5)/-/(6,7)/- cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. E7; V3462. 43. Totaal vergane zool, bestaat uit binnen- en buitenzool, gepunte vorm. Spijkerpatroon 3c met drie spijkers onder de wreef, diameters 6mm, met enkele grotere reparatie spijkers van 8mm. Afmetingen binnenzool: (13)/-/6,5/-; buitenzool: (19,2)/(5,5)/(2,5)- cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. F12; V4650. 49. Voorfragment van bij elkaar passende binnen- en buitenzool bespijkerd met een rankenpatroon. Licht gepunt model. De hielversterker cat. nr. 88 hoort hier misschien bij. Afmetingen binnenzool: (15,0)/8,0/-/-: buitenzool: (12,0)/9,0/-/- cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. F6; V3423. 49A. Ovaal reparatiestuk met draadindrukken aan de nerfkant. Afmetingen: ca. (6) x (8) cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. F6; V3423.2. 65. Vervormd voorfragment van een linker buitenzool, zeer spaarzaam bespijkerd en met enkele tunnel steken binnen. De zool is geheel doorgesleten bij de grote teen, die helemaal over de zool heen uitstak. Dit is de oorzaak van de vreemde vorm. Afmetingen: (10,5)/-/-/(5,5) cm. Context: WP1; S43; Segm. A11; V508. 72. Fragment van een buitenzool, met daarnaast nog meer losse fragmenten van een buitenzool en losse spijkers (5-6 mm). De fragmenten zijn erg vergaan, maar er is een deel van een spijkerpatroon met een kleine ruit zichtbaar. Afmetingen: (10,0)/-/(6,0)/- cm. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. E13; V4605. I.5 Bovenleer 85. Schacht van een laars met voorsluiting, vier paar lussen met paarsgewijze gaatjes van een ingenaaide voering (zie paragraaf 2.1.5). Middenachter, boven de hiel zitten drie decoratieve uitgesneden bolletjes, zoals ook te zien is op de

6

reconstructie van fig. II-10.5. Mooi, nog soepel geitenleer. Getekend van de vleeskant. Afmetingen: 15/(10,5) cm. Context: WP1; S76; Stortvondst; V5993. I.6 Overige leervondsten 94. Een groot stuk hergebruikt leer, waarschijnlijk afkomstig van een hoes of tas. Oorspronkelijk ovaal van vorm, waaruit een rechthoekig stuk gesneden is, verder met gescheurde randen, versleten en verweerd. Het ronde uiteinde vertoont een simpele naad (naad 1, doorlopende draadindrukken op de vleeskant), dat op verschillende plaatsen uitgescheurd is. Langs de rand, op zowel vlees als nerf kant, zijn reparatie- of versterkingstroken bevestigd en de randen van een lange scheur zijn grof aan elkaar genaaid met een overhandse steek. Ook zijn verschillende andere gaten en scheuren gerepareerd. Waarschijnlijk zijn de nog goede delen van het stuk leer weggesneden en voor andere doeleinden gebruikt en is dit stuk, door de diverse beschadigingen en reparaties, onbruikbaar bevonden en weggegooid. Afmetingen: 42 x 42 cm. Context: WP1; S381; V6557. 95. Grote rechthoekige lap nog soepel geitenleer met resten van naden langs drie kanten (NRb, boven en links, NRa, rechts, met halve leersteekjes van de versterkingsband ca 10mm onder de gevouwen rand). De naden zijn onregelmatig genaaid, en zijn mogelijk verschillende malen hersteld. De lap is in een later stadium bijgesneden en in de lengte dubbel gevouwen. Aan weerskanten van de vouw zijn twee gaten ruw ingesneden en het voorwerp is mogelijk tot een soort koker gevormd. Wellicht is de lap opnieuw gebruikt als een tas of zak en zijn de gaten gebruikt om het aan op te hangen. Afmetingen: 46 x (40) cm. Context: WP1; S43; V5196. 98. Twee gescheurde stukken leer met omgeslagen randen met naaigaten (naad NRa) en het bijbehorende versterkingsband. De stukken passen (waarschijnlijk) aan elkaar. Hierbij zijn enkele strookjes leer gevonden die als versteviging voor naden dienden. Afmetingen: (23) x 8 en (25,5) x 12,5 cm. Context: WP1; S29; V4071. 99. Uitgescheurd fragment geitenleer met resten van een versterkte naad langs de bovenrand en een dubbel rij naaigaten (draad indrukken op de vleeskant) er schuin onder. In het midden loopt een diepe snede vanaf de naad en het geheel is waarschijnlijk verwijderd van een groter stuk om de rest te hergebruiken. Afmetingen: (18,5) x (11,2) cm. Context: WP1; S29; V3004. 100. Twee kleine stukken leer, beide met naaigaten langs de rand. Mogelijk de twee kanten van een bedekte naad (NR). Afmetingen: (11) x (4,5) en (6 x (2,5) cm. Context: WP1; V970. 101. Een lus van dik gespleten rundleer, is waarschijnlijk onderdeel geweest van een bevestiging of sluiting van bijvoorbeeld een tas of tent. De lus heeft drie ronde bevestigingsgaten. Niet Romeins? Afmetingen: 3,6 x 7,7 cm.

7

Context: WP1; S28; V2299. 102. Verzamelvondst met verschillende secundaire afsnijdsels met de typische vormen voor schoenmakersafval. Daarnaast bevat dit vondstnummer een hielversterker en een heleboel kleine fragmentjes leer, soms met naaigaten, als ook enkele genaaide strookjes voor het versterken van naden. Deze verschillende stukjes leer bij elkaar zijn wellicht afkomstig van een leerbewerkingsplaats. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. D7; V3279. 103. Twee grote stukken van primaire afsnijdsels. Beide stukken zijn gespleten. Aan een stuk is duidelijk te zien dat het een stuk van de buik van de huid betreft, door de aanwezigheid van twee tepels. Afmetingen: (10) x (11) en 14 x (6) cm. Context: WP1; S43; Segm. A7; V494. 105. Ongeveer vijftien secundaire afsnijdsels. Zeer dik leer, waarschijnlijk gebruikt voor het vervaardigen van schoenzolen. Het betreft hier schoenmakersafval. Context: WP1; S29; Vl. N6; Segm. C22; V5741. 106. Dit vondstnummer bestaat uit een stuk soepel leer en verschillende zeer kleine stukjes leer. Het grotere stuk is een primair afsnijdsel van een geitenhuid. Afmetingen: (13) x (7) cm. Context: WP1; S381; V6549. Werkput 2 II.1 Carbatinae 118. Een bijna complete kinder-carbatina. De zool van de schoen is volledig aanwezig, maar deel van het achterstuk en enkele lussen zijn beschadigd. De achterkant is opengewerkt en versierd met opstaande ‘besjes’. Afmetingen: 13 x 6,5 cm. Maat 19. Context: WP2; S2006; V5969. 119. Vrijwel complete schoen met achternaad, en opengewerkte achter stukken. Alle zijlussen zijn uitgescheurd. Afmetingen: 15,5 x 8 cm. maat 23. Context: WP2; S2006; V6659. II.2 Sandalen 120. Voorfragment van een rechtersandaal bestaand uit binnen- en buitenzool, met inkepingen die de tenen aangegeven. Op de binnenzool zijn licht ingedrukte gidslijnen zichtbaar, alsmede de spleten voor bevestiging van de teenband. Spijkerpatroon 1a, met een ruit onder de voorvoet. Afmetingen: (16)/6,5/4/5 cm. Context: WP2; S2006; V5970.1. II.4 Bespijkerde zolen 124. Vrijwel complete linkerzool bestaand uit binnen- en buitenzool en hielversterker met een grote lamina onder de hiel. Spijkerpatroon 3c. Spijkergrootte: 10 mm. Buitenzool van vleeskant getekend. Afmetingen: 25,5/10/5,5/6 cm. Maat 38. Context: WP2; S2006; V6167.

8

124A. Linker binnenzool met een hielversterker en een grote lamina, gemaakt van restleer, onder de wreef/hiel gebied. Spaarzaam bespijkerd, met vierpas onder hiel en twee rijen onder de voorvoet, 1c. Afmetingen: (19)/6,5/4,5/4,5 cm. Maat ca 30/31. Context: WP2; S2006; V6167. 125. Twee aan elkaar passende losse fragmenten die samen één rechter binnenzool vormen, daarnaast nog enkele losse fragmenten en spijkers. Spleetjes onder de wreef voor het bevestigen van een lamina. Spijkerindrukken zichtbaar in de zool suggereren 1a, met een duidelijke ruit onder de voorvoet. Afmetingen: 23/7/4,5/4 cm. Maat 34,5. Context: WP2; S2006; V6376. 126. Complete linker binnenzool, spijkerpatroon 2c. Naast deze zool zijn er nog enkele losse leerfragmenten aanwezig. Niet getekend. Afmetingen: 26/9/(6)/6 cm. Maat 39. Context: WP2; S2006; V6374. 127. Rechter binnenzool, fragment van buitenzool en hielversterker. Spijkerpatroon 1c met onder de voorvoet, een ingewikkelde ruitpatroon met uit uitstekende ‘antennae’. Afmetingen: 23/7,5/5/4,5 cm. Maat 34,5. Context: WP2; S2006; V6394. 128. Vrijwel complete linker binnen- en buitenzool, met hielversterker. Loopvlak gedeeltelijk weggesleten. Onregelmatig spijkerpatroon met een aantal grote onregelmatige reparatie spijkers, diameter ca. 10 mm. Afmetingen: 24,5/9,5/6/6 cm. Maat 37. Context: WP2; S2006; V6616. 129. Groot fragment linker binnen- en buitenzool, met lamina onder hiel en een hielversterker. Slanke vorm met scherpe puntneus. Spijkerpatroon: 1c met decoratief rankenpatroon onder de voorvoet en een groepje van drie spijkers onder de wreef, en mogelijk een kruis onder de hiel. Spijkergrootte: 4-8mm. Afmetingen: (24)/7/4,5/5 cm. Context: WP2; S2006; V 3330. 130. Grote fragmenten van een binnenzool, daarnaast nog meer losse fragmenten van zolen en een hielversterker met enkele zeer kleine spijkers. De grootste was 5 mm. Spijkerpatroon 3c. Afmetingen: (22)/(7,5)/(7,5)/(6,5) cm. Context: WP2; S2006; V5268. 131. Verschillende fragmenten van een binnenzool, met spleetjes voor bevestiging van laminae, spijkerpatroon 3c (?). Afmetingen: (19)/-/6/(4) cm. Context: WP2; S2006; V5135. 132. Groot deel van een binnenzool, met daaraan nog enkele fragmenten van een buitenzool bijeen gehouden door één grote spijker. Daarnaast nog los een groot fragment van een hielversterker. Spijkerpatroon: 2c. Spijkergrootte: 10 mm. Afmetingen: (21,5) cm. Context: WP2; S2006; V3373.

9

133. Fragmenten van een binnen- en een buitenzool, met wat kleine losse fragmenten en een aantal spijkers (8 mm.). Spijkerpatroon: 3c. Afmetingen: (19,5)/?/ 5,5/? cm. Context: WP2; S2006; V6172. 134. Beschadigde voorkant van een zeer licht bespijkerde linkerzool. Mogelijk een ruitvorm. Afmetingen: (12,5)/6/4/- cm. Context: WP2; S2006; V6087. 136. Drie grote fragmenten dik rundleer waarvan er 2 op elkaar passen en deel lijken te vormen van een voorwerp dat uit meerdere lagen bestond. Deze werden verbonden met touw of pezen geleid door grote, ronde gaten. De randen van beide stukken zijn beschadigd en het voorwerp is niet compleet. Van één stuk is de rand naar beneden gekruld, alsof het om nog meer stukken gevouwen was. Hierbij is een kleine binnenzool, met spijkergaten, enkele waarvan vergroot zijn door doorgang van reparatietouw, wat lijkt aan te geven dat het op een of andere wijze geassocieerd is met de andere twee stukken. Mogelijk secundair gebruik van een zool en stukken restleer voor een of ander doel. Afmetingen: (16)x5,5 cm. Context: WP2E; S2006; V6209. 140. Enkele fragmenten binnenzool, met een lamina, waarop indruk van bevestigingsband. Naast deze nog meer fragmenten van een binnenzool en van afsnijdsels. Afmetingen: (7) x (4) cm. Context: WP2; S2006; V6077. 141. Achterfragment bespijkerde binnen- en buitenzool met hielversterker. Afmetingen: (6.5)/-/-/5.5cm. Context: WP2; S2006; V5970.2. Werkput 3 III.1 Sandalen 121. Een complete rechterzool van een sandaal bestaand uit een enkele laag dik rundleer (in droge toestand 5mm), met op het loopvlak diepe sneden van het ontvlezen. De zool loopt aan de voorkant erg breed uit en is versierd met zowel ingedrukte lijnen als een strook lichte krasjes in imitatie van een geregen leerband. Details van de versiering zijn vervaagd door slijtage. Een voetindruk, waarbij de grote teen tot het uiterste punt van de zool reikt, is duidelijk zichtbaar. Onder de hiel is het loopvlak niet gesleten: er is geen extra versterkingstuk bewaard en roestsporen en indrukken van spijkerkoppen op het leer suggereren dat alleen de spijkers voor bescherming zorgden. Onder de spleetjes voor de teenband is een ruw stukje leer met 8 spijkers (diam.7mm) op het loopvlak bevestigd. De teenband is uitgescheurd en vertoont grote naaigaten van herstelpogingen. De korte schachten van de spijkers steken door het leer en zijn platgeslagen. Enkele schilfers van een vergane, bespijkerde zool in het zelfde vondstenzakje horen hier niet bij (121A). Afmetingen: 25/16/7/6 cm. Voetindruk: 25 cm. Context: WP3; S4172; V5683.

10

122. Afgescheurde voetbanden van een sandaal. Twee repen dik, niet geglad rundleer, elk met één gat erin, hoekig uitgesneden en diagonaal op elkaar passend. Op de bovenste band is het leer rond het pengat iets beter bewaard en was waarschijnlijk beschermd door een sierelement. Afmetingen: (15) x 3,5 cm. en (10,5) x 4 cm Context: WP3; S4321; V6730. III.2 Genaaide zolen 123. Een voorfragment van een binnenzool, met aan de nerfkant, aan de rand van de zool een stempel: QV. Indrukken van zwikgaren voor de bevestiging van het bovenleer op de vleeskant. Afmetingen: (10,5)/7,5/-/- cm. Context: WP3; S4172 (stort); V6591. III.3 Bespijkerde zolen 142. Fragmenten van een brede binnenzool met een grote lamina, spijkerpatroon 2c, met twee spijkers onder de wreef. Afmetingen: (19)/(9)/-/- cm. Context: WP3; S4201; V5770. 143. Middensegment van een binnenzool met spleetjes voor bevestiging van een lamina. Afmetingen: (13,5)/-/6/- cm. Context: WP3; S4048 vulling 3; V5524. 144. Verschillende fragmenten van zowel binnen- als buitenzolen. De vorm en groottes verschillen onderling en de stukken zijn waarschijnlijk afkomstig van meerdere, fragmentarische zolen. Context: Wp 3; S4042, vulling 5; V2432. Catalogus recente leervondsten De nummering van de recente vondsten begint bij 201. 201: Complete zool van een genaaide schoen. Slanke, symmetrische binnen- en buitenzool met een tussenstuk en een kleine inleg onder de hiel. De complete rand – de strook waaraan het bovenleer genaaid werd – is aanwezig, maar er is geen spoor van het bovenleer zelf. Afmetingen: 21/5/3/4,5 cm., schoenmaat 32. Daarnaast zijn er nog onderdelen aanwezig van een tweede schoen van hetzelfde soort namelijk twee grote fragmenten van een binnenzool en een extra zoolrandje. Afmetingen: (11,5)/?/3,5/4 cm. Context: WP2; S2057; V4782.

202: Complete slof. Het was waarschijnlijk ooit een gesloten schoen, maar het bovenleer aan de achterkant is er later afgesneden (tussen de verschillende zoollagen zijn de afgesneden stukken bovenleer nog aanwezig) en zo hergebruikt als slof of slipper. Complexe constructie met meerdere lagen en pengaten van de bevestiging van een apart opgebouwde hak. Buitenzool afwezig. Indrukken van de zwikgaren die gebruikt zijn om de rand met bovenleer over de zool te spannen zijn duidelijk zichtbaar. Afmetingen: 24,5/9/7/7 cm. Context: WP2; S2057; V5115.

11

203: Achterstuk van een zware zool met apart aangezette hak en voorzool die versterkt is met veel kleine ijzeren spijkers. Gemaakt uit meerdere lagen. Laat 19e vroeg 20e eeuw. Afmetingen: (17)/-/6,5/7 cm. Context: WP3; S4034; V893.

204: Voorsluiting van een Blucher-type laars met vetergaten versterkt met metalen oogjes en machinaal stiksel langs de aanhechting aan het voorblad. Laat 19e/vroeg 20e eeuw. Afmetingen: Context: WP3; V5052.

205: Twee kleine leerfragmenten met naaigaten, onduidelijke functie. Afmetingen: (8) x (1,5) cm. Context: WP2; S2018; V1935.

12

13

Bijlage II-10.2 Totaal bestand leervondsten Voorburg-Arentsburg De catalogusnummers van geïllustreerde vondsten zijn in vet gedrukt. Catalogusnummers met een onderstreping worden in de catalogus Bijlage II-10.1 verder beschreven. Afmetingen in cm. (waar relevant). In kolom ‘compleet’ wordt de compleetheid van een voorwerp uitgedrukt in cijfers: 1 – min of meer compleet; 2 – ongeveer driekwart van het origineel; 3 – de helft; 4 – kwart of minder. De kolom ‘patroon’ verwijst naar de spijkerpatronen op Fig. II-10. 8. Excel bestanden

Bijlage II-10.3 Concordance op spoornummer volgorde excel bestand: Spoornummer, Vaknummer, werkput, catalogus nummer, vondstnummer

Catalogusnr. Werkput Spoornr. Segmentnr. Vondstnr. Type Afmetingen Compleet Links/rechts Spijkers patroon Beschrijving

1 1 29 B1 642 Carbatina 12x9 3 achterkant met naad, deel zool, uitgescheurde sluitingslus

2 1 29 D3 3032 Carbatina 11x5 3 fragment met resten sluitingslussen

3 1 29 E13 4113 Carbatina 10,5x10,5 3 middenstuk zool met uitgescheurde zijlussen

4 1 29 E11 4570 Carbatina 12x7 en 10x5 2 beide achterpanden met naad en langgerekte sluitingslus

5 1 29 B9 3867 Carbatina 9,5x4,5 4 fragment achterpand met naad en uitgescheurde sluitingslus

6 1 71 4524 Sandaal 16,5+/7,8/4,6/‐ 2 rechts 8mm 1a 2 lagen, geregen en bespijkerd, teenknik

7 1 29 E2 579 Sandaal 26,5/8,5/5/6 1 Rechts 10mm 1a 2 lagen, geregen en bespijkerd, teenknik

8 1 43 A9 500 Sandaal 20,8/7,3/4,2/4,6 1 Links 3.5/7 1d 2 lagen, leer gespleten, gidslijnen en stempel, resten teenband

9 1 43 A9 504 Sandaal 23,3/8,7/4,9/5,1 1 Links 4/6mm 1d buitenzool, bespijkerd en geregen

10 1 24 D3 2990 Sandaal 21,4+/7/4,2/4,8 1 Links 1d 2 van 3 lagen, geregen en bespijkerd

11 1 27 B9 3892 Sandaal 17,5/6,2+/4,2/4 1 Rechts 7mm 1d binnenzool, bespijkerd niet geregen

12 1 29 F5 3057 Sandaal 21,5+/8,6/4,8/5,5 1 Links 1d 3 lagen, niet geregen, tussenzool 'cut and expanded'

13 1 29 D9 3972 Sandaal 21,7+/10,2/4,4+/5,6+ 1 Rechts 1d buitenzool, randbespijkering, diepe krassen van het ontvleezen

14 1 29 E9 4188 Sandaal 23,6/8,3/4+/4,8 1 Links 1a/d 2 lagen, alleen voorkant buitenzool

15 1 29 C10 4084 Sandaal 17+/11,2/6/‐ 2 9mm 1d binnenzool, rondom bespijkerd

16 1 29 C8 3156 Sandaal 17+/9,5/3,5+/‐ 2 Links 1? 2 lagen, deel van teenband nog aanwezig

17 1 29 D3 3032 Sandaal 8,9+/7,5/‐/‐ 3 Rechts 7mm 1? voorfragment binnenzool

18 1 29 F22 5936 Sandaal 8,5+/13,1/‐/‐ 3 Rechts 1d voorfragment binnenzool, zeer breed, bespijkerd en geregen

19 1 29 E10 4332 Sandaal 3,5+/10/‐/‐ 4 Rechts teensegment zeer brede, eenlagige zool

20 1 29 F12 4650 Sandaal 4,5+/‐/3/‐ 3 radstempel decoratie, kinderzool

21 1 29 E12 4609 Sandaal 10,5+/‐/5/5,5 2 1d binnenzool, gespleten, bespijkerd en geregen

22 1 29 D12 4568 Genaaid 22,4+/7,8/5,3/5,5 1 binnenzool? Met tunnelsteek

23 1 29 B9 3900 Genaaid 16/5/4/3,5 1 Links binnenzool met overhandse naaigaatjes.

24 1 29 E13 4366 Genaaid 10+/‐/‐/5,5 3 hielfragment genaaide binnenzool

25 1 29 B1 650 Genaaid 7,0+/‐/‐/5,0 3 hielfragment genaaide buitenzool met stempel op nerfkant, tunnelsteek vleeskant

26 1 29 B9 4067 Bespijkerd 27,4/9,2/5,4/6,0 1 Links 5/8mm 2c Binnenzool, buitenzool en hielversterker

27 1 29 C9 4068 Bespijkerd 24,5+/8,9/5,6/6,7 2 Rechts 2c buitenzool, weinig spijkers onder voet, met reparatie spoijkers, leer in slechte staat

28 1 29 C10 4070 Bespijkerd 25/9/5,5/5 1 Links 1d binnenzool, spaarzaam bespijkerd

29 1 29 D6 3366 Bespijkerd 21,5/7/4/3,5 1 Links 8mm 1P binnenzool met stiksel van bevestging bovenleer, buitenzool met decoratieve bespijkering, hielversterker.

30 1 29 B9 3862 Bespijkerd 21,6+/8,5/6,1/6,7 1 Rechts 8mm 1d buitenzool met versterkingstuk bij de hiel, en verschillende tussenstukjes

31 1 381 6558 Bespijkerd 23,9+/8,4/4,5+/5,1 1 Rechts 7mm 3c fragmenten gespleten binnen en buitenzool

32 1 29 D13 4512 Bespijkerd 22+/6,8+/4,4/4,4 2 Links 3c? Binnenzool, hielversterker en fragment bovenleer

33 1 29 D8 3254 Bespijkerd 21,4+/7,5+/3,9/4,7 2 2c Binnenzool, buitenzool, lamina en hielversterker

34 1 43 A5 527 Bespijkerd 23,4+/7,3+/6,4/7,7 2 Links 8mm 2c binnen en buitenzool, hielversterker, leer gespleten en in slechte staat

35 1 29 B5 2980 Bespijkerd 18,9+/7+/6/6,4 2 Links 8/13mm 1b binnen en buitenzool, lamina aan binnenzool geregen, hielversterker

36 1 29 E6 3411 Bespijkerd 21,2+/6,5/5/5 1 Rechts 1c Beschadigde binnenzool, spijker indrukken van een punt cirkel onder de hiel

37 1 29 D3 2982 Bespijkerd 20,5/6,7/4,6/4,9 1 Rechts 1c Binnenzool

38 1 29 E14 4813 Bespijkerd 23+/8,5+/5/5,5 2 3c binnen en buitenzool met tussen stukjes

39 1 29 D3 3032 Bespijkerd 17+/8+/6,8/‐ 2 5/7mm 3c zeer fragmentarisch, binnen en buitenzool, enkele snippers bovenleer/laminae?

39A 1 29 D3 3032,2 overig 12+ x 8+ vier fragmenten met resten stiksel.

40 1 29 E11 4277 Bespijkerd 15,5+/6+/‐/‐ 3 Rechts 7mm Fragmenten binnenzool

41 1 29 E7 3462 Bespijkerd 10,5+/‐/6,7+/‐ 2 6mm 2c Twee fragmenten buitenzool

42 1 381 6560 Bespijkerd 16+/‐/8+/‐ 3 3c Vergane zool, twee lagen, zwaar bespijkerd

43 1 29 F12 4650 Bespijkerd 13+/‐/6,5/‐ 3 Links? 6/8mm 3c fragmenten gespleten binnnen en buitenzool

44 1 381 6559 Bespijkerd 19+/7+/4+/5,5+ 2 3c Fragmenten binnenzool en buitenzool, lamina en hielversterker

45 1 29 D3 2982 Bespijkerd 13,5+/5,5+/4,5+/‐ 3 1d Buitenzool

46 1 29 D9 4187,1 Bespijkerd 14,6+/‐/6,2/5+ 3 7mm Binnenzool

47 1 29 D9 4187,2 Bespijkerd 10,2+/‐/4,5+/‐ 3 3c Buitenzool

48 1 29 D9 4187,3 Bespijkerd 13,5+/‐/4,6/5,2 3 1d buitenzool, spaarzaam bespijkerd

49 1 29 F6 3423,1 Bespijkerd 15+/8/‐/‐ 3 1P Voorfragmenten zool en reparatiestuk

49A 1 29 F6 3423,2 overig 6 x 8 fragment verstelstuk met naaigaaten rondom, geitenleer

50 1 29 E7 3421 Bespijkerd 12,5+/‐/4/5 3 1c spaarzaam bespijkerde buitenzol, leer gespleten, sandaal?

51 1 29 E12 4559 Bespijkerd 9+/‐/‐/4,2+ 3 7mm 2 Fragmenten binnen en buitenzool, hielversterker

52 1 29 F2 563 Bespijkerd 6,5+/‐/‐/5,8+ 4 Fragmenten tussenzool en buitenzool, hielversterker

53 1 29 A2 639 Bespijkerd 13,5+/6,7/‐/‐ 4 fragmenten binnen en buitenzool, met tussenstukjes, leerlagen gespleten

54 1 29 B7 3000 Bespijkerd 8,5+/‐/5,5+/‐ 4 11mm Fragment buitenzool, lamina en hielversterker

55 1 42 C12 4425 Bespijkerd 4 7/10mm Vergane binnen en buitenzool, met hielversterker cat. nr. 91

56 1 29 D4 3058 Bespijkerd 9+/‐/‐/‐ 4 Fragment binnenzool

57 1 29 E13 4446 Bespijkerd 16,7+/5,5+/3,8+/3,2+ 3 1d fragment spaarzaam bespijkerde binnenzool, hielversterker met stiksel van reparatie aan het bovenleer.

58 1 29 E12 4510 Bespijkerd 9,9+/‐/4,6/4,8 3 1d Binnenzool, lamina en hielversterker

59 1 29 E16 3283 Bespijkerd 5+/‐/‐/‐ 4 9mm Klein fragment buitenzool

60 1 29 C9 4064 Bespijkerd 10,7+/‐/5,8/‐ 4 vergane zool, gespleten fragmenten binnen en buitenzool, laminae

61 1 29 D13 4514 Bespijkerd 8,3+/‐/4,3/‐ 3 Kleine fragmenten binnenzool en hielversterker

62 1 29 E13 4654 Bespijkerd 12,8+/‐/4,2/4,3+ 3 Fragment binnenzool

63 1 29 C5 1529 Bespijkerd 13+/‐/5,5/5 3 1d Fragment binnenzool

64 1 1418 6758 Bespijkerd 10,5/‐/‐/6 3 1d Fragment buitenzool

65 1 43 A11 508 Bespijkerd 10,9+/7,8+/‐/‐ 3 Rechts voorfragment buitenzool, met maar enkele spijkers, vervormd, teen doorgesleten

66 1 29 E9 4107 Bespijkerd 6,4+/‐/‐/6,3 4 Fragment binnenzool

67 1 45 3236 Bespijkerd 6,5+/‐/4,5+/‐ 4 Klein fragment buitenzool

68 1 29 G15 4815 Bespijkerd 7,5+/‐/5/‐ 4 Fragment buitenzool

69 1 29 A10 5353 Bespijkerd 3 8mm Fragment binnenzool70 1 29 D5 2872 Bespijkerd 3,5+/‐/4,5/‐ 4 Klein fragment buitenzool?

71 1 29 E10 4336 Bespijkerd 14+/‐/6+/‐ 3 fragment binnen en buitenzool met lange lamina, en hielversterker cat. nr. 90

72 1 29 E13 4605 Bespijkerd 10+/‐/6+/‐ 4 5/6mm Verschillende zool fragmenten, buitenzool bespijkerd met kleine ruit, losse spijers

73 1 29 E12 4960 Bespijkerd 9+/‐/5+/‐ 4 5/10mm Fragment binnenzool

74 1 29 A3 2938 Bespijkerd 7,5+/‐/5+/‐ 4 7/10mm buitenzool, gespleten leer

75 1 29 E5 3046 Bespijkerd 4,5+/‐/‐/4,5 4 Fragmentjes binnenzool

76 1 29 F11 4649 lamina 4+/‐/2,5+/‐ 4 5mm lamina fragment

77 1 29 B7 3170 Bespijkerd 4 Zeer fragmentarisch, stukken bovenleer aanwezig

78 1 29 C9 2064 Bespijkerd 4 Binnenzool, fragmetarisch

79 1 29 G11 4574 Bespijkerd 4 6/8/13mm Alleen kleine fragmenten en spijkers

80 1 29 ? Bespijkerd 4 Alleen kleine fragmenten

81 1 29 C9 4064 Bespijkerd 8,5+/‐/4,5+/‐ 4 5/10mm Fragmentjes binnen en buitenzool

82 1 291 3876 Bespijkerd 4 Fragment binnenzool

83 1 29 G6 3426 Bespijkerd 4 Fragment buitenzool

84 1 29 E9 4292 Bespijkerd 3 Fragmenten binnen en buitenzool

85 1 76 5993 Bovenleer Laarsschacht met versterkte vetergaten, geitenleer

86 1 29 F15 4683 Bovenleer 7,5 Fragment bovenleer, daarnaast nog fragmenten schoenzool

87 1 29 F10 4334 lamina versneden zool/lamina

88 1 29 F6 3423,3 Hielversterker Naai‐ en spijkergaten zichtbaar

89 1 168 3616 Hielversterker Zeer dik leer

90 1 29 E10 4192 Hielversterker Afgescheurd bij de spijkergaten, hoort bij zool cat. nr. 71

91 1 42 C12 4413 Hielversterker met stiksel van reparatie aan bovenleer, hoort bij zool cat. Nr. 55,

92 1 29 D11 4499 Hielversterker fragment

93 1 29 D13 4512,2 Hielversterker losse hielversterker

94 1 381 6557 vlak voorwerp 42x42 Groot rond stuk leer met diverse naaigaten en reparaties

95 1 29 5196 vlak voorwerp 46x40+ Groot stuk leer met aan de boven‐ en zijkanten naaigaten en met twee grote gaten in het midden

96 1 140 1548 vlak voorwerp 23+ x 10+ Fragment gescheurd van groter stuk achter gelaten in het profiel.

97 1 29 C5 1530 vlak voorwerp 16+ x 15,5+ Stuk afgescheurd leer met naaigaten aan een kant

98 1 29 C9 4071 vlak voorwerp 23+x8 en 25,5+x12,5 Twee stukken leer met omgeslagen rand en strookjes voor de naden, wellicht tertiaire afsnijdsels

99 1 29 C4 3004 vlak voorwerp 18,5+x11,2+ Restleer, wellicht gebruikt als versterking, wellicht tertiare afsnijdsels

100 1 970 vlak voorwerp 11+x4,5+ en 6+x2,5+ Twee kleine stukken leer met naaigaten, een heeft een omgeslagen rand

101 1 28 B15 2299 lus 3,6x7,7 Onderdeel van een bevestiging

102 1 29 D7 3279 afsnijdsel Secundaire afsnijdsels, hielversterker en een heleboel kleine fragmenten

103 1 43 A7 494 afsnijdsel 10+x11+ en 14x6+ Twee grote stukken primair afsnijdsels van de buik

104 1 29 C9 4022 afsnijdsel 10x6 Kromgetrokken en gespleten stukje leer, waarschijnlijk secundair afsnijdel

105 1 29 C22 5741 afsnijdsel Ongeveer 15 dunne reepjes leer en stukjes zeer dik leer, secundaire afsnijdsels

106 1 381 6549 afsnijdsel 13+x7+ Stuk soepel leer, primair afsnijdsel, gevonden met verschillende kleine indet stukjes

107 1 29 D9 3972 afsnijdsel Verschillende secundaire afsnijdsels

108 1 42 B9 4063 afsnijdsel Twee kleine smallefragmentjes, wellicht secundaire afsnijdsels

109 1 29 D14 4800 leerresten Verschillende zeer kleine fragmentjes, erg vergaan

110 1 29 H12 4750 leerresten Enkele kleine losse leerfragmenten

111 1 29 E6 3430 leerresten Een klein afgebroken leerfragment

112 1 45 C7 3256 leerresten Afsnijdsel, geit

113 1 29 E11 4652 leerresten Een zeer klein fragment

114 1 29 A2 639 leerresten Alleen zeer kleine fragmenten over

115 1 29 H7 3493 leerresten Twee zeer kleine fragmenten met naaigaten langs de randen

116 1 140 1548 leerresten Zeer kleine leerfragmenten

117 1 29 D6 3205 Leeg vondstzakje

118 2 2006 5969 Carbatina 13x6,5 1 Rechts compleet kinder schoentje

119 2 2006 6659 Carbatina 15,5x8 1 Links vrijwel complete schoen

120 2 2006 5970 Sandaal 16+/6,5/4/5 2 Rechts 1a 2 lagen, smalle zool met teencontour aangegeven, ruitbespijkering, gidslijnen

121 3 4172 5683 Sandaal 25/14/7/6 1 Rechts 7 mm een laag, versterkte hiel, versierd, reparatiestuk

122 3 4321 6730 Sandaalriem 15+ x 3,5 2 twee voet banden

123 3 4172 6591 Genaaid 10,5+/7,5/‐/‐ 4 Rechts Fragment binnenzool voorvoet, met inscriptie QV

124 2 2006 6167 Bespijkerd 25,5/10/5,5/6 1 Links 10 mm 3c? binnen en buitenzool, hielversterker, lamina ondr hiel

124A 2 2006 6167,2 Bespijkerd 19+/6,5/4,5/4,5 1 Links 1a binnenzool, hielversterker, spaarzaam bespijkerd

125 2 2006 6376 Bespijkerd 23/7/4,5/4 1 Rechts 1a binnenzool met ruitvormige bespijkering

126 2 2006 6374 Bespijkerd 26/9/6+/6 1 Links 2c binnenzool

127 2 2006 6394 Bespijkerd 23/7,5/5/4,5 1 Rechts 1c Binnenzool, fragment buitenzool, hielversterker, ruitvormige bespijkering

128 2 2006 6616 Bespijkerd 24,5/9,5/6/6 1 Links 10 mm 3c Binnenzool, fragment buitenzool en hielversterker

129 2 2006 3330 Bespijkerd 24+/7/4,5/5 1 Links 4‐8 mm 1P binnen en buitenzool, hielversterker, lamina, ranken bespijkering

130 2 2006 5268,1 Bespijkerd 21,8+ 2 3c? Fragment binnenzool en hielversterker, zeer kleine spijkers

131 2E 2006 5135 Bespijkerd 19+/‐/6/4+ 2 3c? binnenzool met spleetjes voor bevestigiing lamina

132 2 2006 3373 Bespijkerd 21,5+ 2 10 mm 3c? Fragmenten binnenzool, met buitenzool en hielversterker

133 2 2006 6172 Bespijkerd 19,5+/5,5 2 8 mm 3c Fragmenten van binnenl en buitenzool, losse spijkers

134 2 2006 6087 Bespijkerd 12,5+/6/4/‐ 3 Links 1d fragment binnen en buitenzool, spaarzaam bespijkerd

135 2 2006 6402 Bespijkerd 15+/‐/6/5 3 9 mm Vergane binnenzool

136 2 2006 6209 schoeisel ? 16+/5,5/4,3/‐ 3 Drie fragmenten leer met spijker en rijggaten.

137 2 2006 6282 Bespijkerd 14+ 4 3c fragementen binnen en buitenzool met een grote lamina, indrukken rijggaren

138 2 2006 3524 Bespijkerd 9,5+/‐/‐/‐ 4 5 mm Vergane zool, meerdere fragmenten binnenzool, hielversterker en spijkers

139 2C ? 2856 Bespijkerd 7+/5/‐/‐ 4 1c Fragment buitenzool

140 2 2006 6077 Bespijkerd 4 fragmenten binnenzool en lamina met rindruk spangaren

142 3 4201 5770 Bespijkerd 19+/9+/‐/‐ 3 2c zwaar bespijkerde binnenzool met grote lamina

141 2 2006 5970,2 Bespijkerd 6.5+/‐/‐/5,5 4 Hielvragment binnen en buitenzool, met hielversterker

143 3 4048 5524 Bespijkerd 13,5+ 3 1a binnenzool met spleetjes voor bevestigiing lamina

144 3 4042 2432 Bespijkerd 7,5+/4,5/‐/‐ 3 5 mm meerdere fragmenten binnen en buitenzool

145 3 4048 5750 Bespijkerd 12+/8/‐/‐ 4 Fragment van een binnenzool en een afsnijdsel

146 3 4201 6136 Bespijkerd 16+ 4 Vergane binnenzool in vele fragmenten

147 3 4172 5680 Bespijkerd 4 Verschillende vergane zoolresten

148 3 4199 5382 Bespijkerd 6+ 4 hiel fragment binnenzool

149 2 2006 5268,2 Bespijkerd 22+/7,5+/7,5+/6,5+ 2 5 mm Fragmenten binnenzool met deel hielversterker en enkele kleine spijkers

150 2 2006 6078 Bespijkerd 10,5+ 4 8 mm fragmenten binnenzool met hielversterker

151 2 2006 6375 Bespijkerd 7,5+ x 6 4 zoolresten

152 2E 2006 4191 Bespijkerd 1 Smalle leerfragmenten, met spijkergaten

153 ? 77(?) 616(?) Bespijkerd 12+/‐/5+/‐ 4 Fragment binnenzool, daarnaast nog fragmenten hielversterker

154 2 2006 3770 Bespijkerd 20,5+ 3 Verschillende zoolresten

155 3 4201 5767 Bespijkerd 3 Vergane binnen en buitenzool met laminae, niet geconserveerd

156 3 4172 6591,2 Bespijkerd 4 6 mm zoolresten

157 3 4201 6126 Bespijkerd 11+ (6+5) 3 Midden/achter fragment binnenzool, met losse fragmenten

158 ? ? 6376 Bespijkerd 4 6 mm zoolresten

159 2 2006 6084 Hielversterker 15,5+ 4 Hielversterker, afescheurd

160 2 2006 5998 schoeisel 4 Zeer fragmentarisch, misschien binnenzool

161 3 4172 5774 schoeisel 4 zoolresten

162 ? 4172 5689? schoeisel 4 Verschillende zoolresten

163 3 4201 5772 afsnijdsel primaire afsnijsel

164 3 4048 5864 afsnijdsel 25 x 2,5 primaire afsnijsdel, met enkele spangaten, geitenhuid

165 2 2004 5601 vervalt

166 3 4048 5796 overig leerresten




205 2 2018 1935 Modern Twee fragmenten met naaigaten

171 3 4172 5822 overig Klein leerfragment

172 3 4199 5575 overig Een vervormd fragment



201 2 2057 4782 Modern 21/5/3/4,5 1 Genaaide schoen, daarnaast nog onderdelen van andere genaaide schoen ca 1830

204 3 ? 5052 Modern 4 Fragment van de sluiting met versterkte vetergaten, 19de eeuw

203 3 4034 893 Modern 17+/‐/6,5/7 2 achterfragment schoen met spijkers en halve zolen, 19/20e eeuw?

202 2E 2057 5115 Modern 24,5/9/7/7+ 1 Complete slof, 17/18e eeuw?

Catalogusnr. Werkput Spoornr. Segmentnr. Vondstnr.

10 1 24 D3 2990

11 1 27 B9 3892

101 1 28 B15 2299

52 1 29 F2 563

7 1 29 E2 579

53 1 29 A2 639114 1 29 A2 6391 1 29 B1 642

25 1 29 B1 650

63 1 29 C5 152997 1 29 C5 153078 1 29 C9 206470 1 29 D5 2872

74 1 29 A3 2938

35 1 29 B5 2980

37 1 29 D3 2982

45 1 29 D3 2982

54 1 29 B7 3000

99 1 29 C4 3004

2 1 29 D3 3032

17 1 29 D3 3032

39 1 29 D3 3032

39A 1 29 D3 3032,2

75 1 29 E5 3046

12 1 29 F5 3057

56 1 29 D4 3058

16 1 29 C8 315677 1 29 B7 3170117 1 29 D6 320533 1 29 D8 3254

102 1 29 D7 3279

59 1 29 E16 3283

29 1 29 D6 3366

36 1 29 E6 3411

50 1 29 E7 3421

49 1 29 F6 3423,1

49A 1 29 F6 3423,2

88 1 29 F6 3423,3

83 1 29 G6 3426111 1 29 E6 343041 1 29 E7 3462115 1 29 H7 349330 1 29 B9 3862

5 1 29 B9 3867

23 1 29 B9 3900

13 1 29 D9 3972

107 1 29 D9 3972104 1 29 C9 4022

60 1 29 C9 406481 1 29 C9 406426 1 29 B9 4067

27 1 29 C9 4068

28 1 29 C10 4070

98 1 29 C9 4071

15 1 29 C10 4084

66 1 29 E9 4107

3 1 29 E13 4113

46 1 29 D9 4187,1

47 1 29 D9 4187,2

48 1 29 D9 4187,3

14 1 29 E9 4188

90 1 29 E10 4192

40 1 29 E11 4277

84 1 29 E9 4292

19 1 29 E10 4332

87 1 29 F10 4334

71 1 29 E10 4336

24 1 29 E13 4366

57 1 29 E13 4446

92 1 29 D11 4499

58 1 29 E12 4510

32 1 29 D13 451293 1 29 D13 451261 1 29 D13 4514

51 1 29 E12 4559

22 1 29 D12 4568

4 1 29 E11 457079 1 29 G11 457472 1 29 E13 4605

21 1 29 E12 4609

76 1 29 F11 4649

20 1 29 F12 4650

43 1 29 F12 4650113 1 29 E11 465262 1 29 E13 4654

86 1 29 F15 4683110 1 29 H12 4750109 1 29 D14 480038 1 29 E14 4813

68 1 29 G15 4815

73 1 29 E12 4960

95 1 29 5196

69 1 29 A10 5353105 1 29 C22 574118 1 29 F22 5936

80 1 29 ?108 1 42 B9 4063

91 1 42 C12 4413

55 1 42 C12 4425

103 1 43 A7 494

8 1 43 A9 500

9 1 43 A9 504

65 1 43 A11 508

34 1 43 A5 527

67 1 45 3236

112 1 45 C7 3256

6 1 71 4524

85 1 76 599396 1 140 1548116 1 140 154889 1 168 3616

82 1 291 3876

106 1 381 6549

94 1 381 6557

31 1 381 6558

44 1 381 6559

42 1 381 6560

64 1 1418 6758

165 2 2004 5601

129 2 2006 3330

132 2 2006 3373

138 2 2006 3524

154 2 2006 3770

152 2E 2006 4191

131 2E 2006 5135

130 2 2006 5268

149 2 2006 5268,2

118 2 2006 5969

120 2 2006 5970

120A 2 2006 5970

160 2 2006 5998

140 2 2006 6077

150 2 2006 6078

159 2 2006 6084

134 2 2006 6087

124 2 2006 6167

124A 2 2006 6167,2

124B 2 2006 6167,3

133 2 2006 6172

136 2 2006 6209

137 2 2006 6282

126 2 2006 6374

151 2 2006 6375

125 2 2006 6376

127 2 2006 6394

135 2 2006 6402

128 2 2006 6616

119 2 2006 6659205 2 2018 1935,1170 2 2018 1935,2

201 2 2057 4782

204 2E 2057 5115

169 3 2172 5703174 3 2172 5703203 3 4034 893

143 3 4048 5524

145 3 4048 5750

166 3 4048 5796173 3 4048 5796164 3 4048 5864

168 3 4148 6024

147 3 4172 5680

121 3 4172 5683

141 3 4172 5683,2

167 3 4172 5689

161 3 4172 5774

171 3 4172 5822

123 3 4172 6591

156 3 4172 6591,2

162 ? 4172 5689?

148 3 4199 5382

172 3 4199 5575

155 3 4201 5767

142 3 4201 5770

163 3 4201 5772

157 3 4201 6126

146 3 4201 6136

122 3 4321 6730

139 2C ? 2856

202 3 ? 5052

158 ? ? 6376

144 3 4042‐5 2432

153 ? 77(?) 616(?)

100 1 970

Bijlagen II‐11 Zoogdieren en vogels

Bijlage II‐11.1: Afkortingen gebruikt in tabellen en bijlagen Bijlage II‐11.2: Codering skeletindeling Bijlage II‐11.3‐36: Diverse tabellen

AFKORTING ELEMENTAS astragalusAT atlasAX axisCA calcaneumCAR carpaliaCAT carpalia/tarsaliaCC costal cartilageCL claviculaCO costaCR craniumDE dentesDEI dentes inferiorDES dentes superiorFE femurFI fibulaGE geweiHO hoornpitHU humerusHY hyoidIND indet.MAN mandibulaMAX maxilla (+ praemaxillare)MC metacarpusMC1 metacarpale 1MC2 metacarpale 2MC3 metacarpale 3MC4 metacarpale 4MC5 metacarpale 5MCP perifere metac.MP metapodiumMPP perifere metap.MT metatarsusMT1 metatarsale 1MT2 metatarsale 2MT3 metatarsele 3MT4 metatarsale 4MT5 metatarsale 5MTP perifere metat.OP os penisP phalanxP1 phalanx 1P2 phalanx 2P3 phalanx 3PA patellaPB pijpbeen indet.PE pelvisPXA phalanx x=1,2,3 anteriorPXP phalanx x=1,2,3 posteriorRA radiusSA sacrum

SC scapulaSE sesamoideaST sternumTAR tarsalia (overig)TI tibiaUL ulnaV vertebra indet.VCA vert. caudalesVCE vert. cervicales (overige)VLU vert. lumbalesVTH vert. thoracales

Afkortingen gebruikt bij tabellen met skeletindeling

KLASSE CODE ELEMENT ELEM ELEMENT ELNUMAVE AT atlas 1 ATLAS Atlas 5AVE AX axis 2 AXIS Axis 6AVE CAR carpalia 3 CARP Carpale 20AVE CMC carpometacarpus 4 CMC Carpometacarpus 21AVE CO costa 5 COSTA Costa 13AVE COR coracoid 6 CORAC Coracoid 15AVE CR cranium 7 CRAN Cranium 1AVE FE femur 8 FEM Femur 24AVE FI fibula 9 FIB Fibula 27AVE FU furcula 10 FURC Furcula 14AVE HU humerus 11 HUM Humerus 17AVE HY hyoid 12 HYOID Hyoid 4AVE IND indet. 13 INDET Indet 30AVE MAN mandibula 14 MAND Mandibula 3AVE MAX maxilla (+ praemaxillare) 15 MAX Maxilla 2AVE PB pijpbeen indet. 16AVE PE pelvis 17 PELV Pelvis 23AVE PXA phalanx x=1,2,3 anterior 18 PHM Phalanx manus 22AVE PXP phalanx x=1,2,3 posterior 19 PHP Phalanx pedis 29AVE RA radius 20 RAD Radius 18AVE SA sacrum 21 SACR Sacrum 11AVE SC scapula 22 SCAP Scapula 16AVE ST sternum 23 STERN Sternum 12AVE TIT tibiotarsus 24 TIBT Tibiotarsus 26AVE TMT tarsometatarsus 25 TMT Tarsometatarsus 28AVE UL ulna 26 ULNA Ulna 19AVE V vertebra indet. 27 VERT Vertebra 10AVE VCA vert. caudales 28 CAUD Caudale vertebra 9AVE VCE vert. cervicales (overige) 29 CERV Cervicale vertebra 7AVE VTH vert. thoracales 30 THOR Thoracale vertebra 8

PATEL Patella 25

KLASSE CODE ELEMENT ELEM ELEMENT ELNUMPIS neu (neuro)cranium, schedel, algem 26 CRAN Cranium 1

ADNAS Adnasale 2BASS Basisphenoid 3

PIS bas basioccipitale 4 BOCCI Basioccipitale 4DERMET Dermethmoid 5EOCCI Exoccipitale 6EPI Epiothicum 7ETM Ethmoid 8

PIS fro frontale 16 FRONT Frontale 9LACRI Lacrimale 10MES Mesethmoid 11NAS Nasale 12OPIO Opisthoticum 13ORB Orbitale 14ORBIS Orbitosphenoid 15

PIS par parasphenoid 31 PARA Parasphenoid 16PIS pat parietale 32 PARIE Parietale 17

PROO Prooticum 18PIS pos posttemporale 38 PTEMP Posttemporale 19

PTERO Pterothicum 20PTERS Pterosphenoid 21

PIS suo supraoccipitale 47 SOCCI Supraoccipitale 22SORBI Supraorbitale 23SPHO Sphenoticum 24STEMP Supratemporale 25

PIS vom vomer 57 VOM Vomer 26PIS max maxillare 24 MAX Maxillare 27PIS pal palatinum 30 PAL Palatinum 28PIS prm praemaxillare 39 PMAX Premaxillare 29

PTER Pterygoideum 30PIS ect ectopterygoid 13PIS ent entopterygoid 14PIS met metapterygoid 25PIS qua quadratum 42 QUAD Quadratum 31

SMAX Supramaxillare 32ANGU Angulare 33

PIS art articulare 2 ART Articulare 34PIS den dentale 12 DENT Dentale 35PIS de dentes, tand, los 11 DENTES Losse tanden 36PIS bra branchiostegale 5 BRAN Branchiostegale 37PIS int interoperculum 21 IOPER Interoperculum 38PIS ope operculum 28 OPER Operculum 39PIS pro praeoperculum 40 POPER Preoperculum 40PIS sub suboperculum 45 SOPER Suboperculum 41

BHYA Basihyale 42PIS cer ceratohyale 7 CHYA Ceratohyale 43PIS epi epihyale 15 EHYA Epihyale 44PIS hya hyale 18PIS hyo hyomandibulare 19 HYOM Hyomandibulare 45

IHYA Interhyale 46PIS sym sympleticum 49 SYMP Symplecticum 47PIS uro urohyale 51 URO Urohyale 48PIS kie element van kieuwboog, kieuwbo 22 KIEUW Kieuwskelet 49PIS opi os pharyngeum inferius 29 KTAND Keeltand 50

OTO Otoliet 51CLAVI Claviculare 52

PIS cle cleithrum 8 CLEI Cleithrum 53PIS cor coracoid 10 CORAC Coracoideum 54PIS lep lepidotriche, vinstraal 23 LEPI Lepidotriche 55PIS poc postcleithrum 37 PCLEI Postcleithrum 56

RAD Radiale 57PIS sc scapula 43 SCAP Scapula 58PIS suc supracleithrum 46 SCLEI Supracleithrum 59

SPINA Spina 60

PIS pel basipterygium (pelvis) 33 PELV Pelvis 61PINNA Pinna 62

PIS aca acanthotriche, dorsale vinstek 1 ACAN Acantotriche 63PIS at atlas 3 ATLAS Atlas 64PIS vpc vert. praecaudales 58 PCAUD Precaudale vertebra 65

CERV Cervicale vertebra 66THOR Thoracale vertebrae 67

PIS vca vert. caudales 55 CAUD Caudale vertebra 68PIS v vertebra 54 VERT Vertebra 69PIS cen centrum, wervellichaam 6PIS vnh vert.: neuro- & hemacanthe, we 56PIS co costa, rib 9 COSTA Costa 70PIS oan os anale 27 OSAN Os anale 71PIS web apparatus weberianus, Weber's 59 OSWEB Ossa weberi 72PIS sus suspensorium, ossae weberi 48PIS tri tripus, ossae weberi 50PIS pte pterygiophore, vinstekeldrager 41 PTERY Pterygiophore 73

EPU Epuralia 74HYPU Hypuralia 75

PIS urp urophore (+epurale & hyporale) 52PIS urs urostylus, laatste staartwerve 53 URST Urostylus 76PIS squ squama, schub 44 SQUA Squama 77PIS pla 'plaat' 35 DERM Dermale plaat 78

CDERM Craniale dermale plaat 79DDERM Dorsale dermale plaat 80LDERM Laterale dermale plaat 81FULC Fulcrale dermale plaat 82DORS ??? 83DENTIC Dermale denticuli 84

PIS pin pinnae fragment, fragm. co/lep 34 PINN rechte stekels 85PIS ind indet. 20 INDET Indet 86PIS gra 'graat', intermusculair bot 17PIS poa postabdominalis 36

KLASSE CODE ELEMENTREP as astragalusREP at atlasREP ax axisREP ca calcaneumREP car carpaliaREP co costaREP cor coracoidREP cr craniumREP fe femurREP hu humerusREP il iliumREP ind indet.REP is ischiumREP man mandibulaREP max maxillaREP mp metapodiumREP p phalanxREP pb pijpbeen indet.REP pu pubisREP rul radio-ulnaREP sa sacrumREP sc scapulaREP st sternumREP tar tarsaliaREP tif tibio-fibula

KLASSE CODE ELEMENTAMP as astragalusAMP at atlas

AMPAMP

axca

axiscalcaneum

AMP car carpaliaAMP co costaAMP cor coracoidAMP cr craniumAMP fe femurAMP hu humerusAMP il iliumAMP ind indet.AMP is ischiumAMP man mandibulaAMP max maxillaAMP mp metapodiumAMP p phalanxAMP pb pijpbeen indetAMP pu pubisAMP rul radio-ulnaAMP sa sacrumAMP sc scapulaAMP st sternumAMP tar tarsaliaAMP tif tibio-fibulaAMP v vertebra indet.

Afkortingen skelet indeling

kop MAN Mandibula

MAX Maxilla

CR Cranium

DE Dentes

HO Hornpit

HY Hyoid

nek AT Atlas

AX Axis

VCE Vertebra cervicalis

romp CO Costa

VLU Vertabra lumbalis

VTH Vertebra thoracalis

voorpoot SC Scapula

HU Humerus

RA Radius

UL Ulna

CAR Carpalia

MC Metacarpus

achterpoot PE Pelvis

FE Femur

PA Patella

TI Tibia

FI Fibula

TAR Tarsalia

CA Calcaneum

MT Metatarsus

poot divers MP Metapodia

P Phalanx

SE Sesamoidae

PB Pijpbeen

staart SA Sacrum

divers V Vertebra

IND Indet

Bijlagen II-11.3-36 Zoogdieren

rund % leeftijd paard % leeftijd

vroeg 0,5 <18 Vroeg 0,0 < 15

midden 18,7 18-36 midden 0,0 15-24

laat 77,1 18-36 Laat 87,5 24-36

oud 3,6 >36 Oud 12,5 >36

N 745 N 11

ovicapriden % leeftijd hond % leeftijd

vroeg 0,8 < 10 Vroeg 2,9 <7

midden 28,8 10-28 midden 0,0 7-12

laat 63,3 10-28 Laat 37,1 7-13

oud 7,1 >28 Oud 60,0 >13

N 127 N 35

varken % leeftijd

vroeg 18,8 < 12

midden 54,8 12-36

laat 24,4 12-36

oud 2,1 >36

N 48

Bijlage II-11.3 Postcraniale leeftijdverdeling voor de context Geul (leeftijden zijn in maanden aangegeven).

leeftijd Geul1 % Geul2 % Geul3 % Kade % totaal % 0-9 - - 2 0,7 - - - - 2 0,6

8_16 - - 2 0,7 1 5,9 - - 3 0,9

16-26 1 14,3 17 5,7 1 5,9 1 16,7 20 6,1

24-30 1 14,3 23 7,8 - - - - 24 7,4

22-36 - - 4 1,4 - - - - 4 1,2

30-40 1 14,3 77 26,0 7 41,2 1 16,7 86 26,4

30-50 - - 12 4,1 4 23,5 1 16,7 17 5,2

40-50 4 57,1 158 53,4 4 23,5 3 50,0 169 51,8

>50 - - 1 0,3 - - - - 1 0,3 totaal 7 296 17 6 326

Bijlage II-11.4 Craniale Leeftijdsverdeling rund voor de context Geul (leeftijd aangegeven in maanden).

Bijlage II-11.11 Skeletindeling van rund, schaap/geit, varken en hond uit de context Geul1.

aantal Geul1 R % SG % V % H %

kop MAN 10 13,0 2 18,2 - -

MAX 1 1,3 1 9,1 - -

CR 7 9,1 1 9,1 - -

DE 2 2,6 - - 1 -

HO 7 9,1 - - -

totaal kop 27 35,1 4 36,4 - - 1 -

romp CO 23 29,9 2 18,2 - -

VLU 1 1,3 - - -

totaal romp 24 31,2 2 18,2 - - - -

voorpoot SC 14 18,2 - - -

HU - - 1 50,0 -

RA - 1 9,1 - -

CAR 1 1,3 - - -

MC 2 2,6 - - -

totaal voorpoot 17 22,1 1 9,1 1 50,0 - -

achterpoot PE 3 3,9 1 9,1 1 5- -

FE 1 1,3 - - -

TI - 1 9,1 - -

AS 1 1,3 - - -

MT - 2 18,2 - -

totaal achterpoot 5 6,5 4 36,4 1 50,0- - -

poot divers MP 2 2,6 - - -

P2 1 1,3 - - -

SE 1 1,3 - - -

totaal poot divers 4 5,2 - - - - - -

totaal 77 11 2 1

aantal Geul1 indet % lm % mm %

kop MAN - 1 1,0 -

MAX - - -

CR 6 31,6 54 54,5 -

DE - - -

HO - - -

kop totaal 6 31,6 55 55,6 - -

nek AT - - -

AX - - -

VCE - 1 1,0 -

nek totaal - - 1 1,0 - -

romp CO - 21 21,2 1 33,3

VLU - 3 3,0 -

VTH - - -

romp totaal - - 24 24,2 1 33,3

voorpoot SC - 1 1,0 -

HU - - 2 66,7

RA - 1 1,0 -

UL - - -

MC - - -

voorpoot totaal - - 2 2,0 2 66,7

achterpoot PE - 1 1,0 -

FE - 1 1,0 -

TI - 1 1,0 -

FI - - -

CA - - -

MT - 1 1,0 -

achterpoot totaal - - 4 4,0 - -

divers MP - - -

P - - -

P2 - - -

SE - - -

PB 4 21,1 7 7,1 -

poot divers totaal 4 21,1 7 7,1 - -

staart SA - - -

staart totaal - - -

divers V - 5 5,1 -

IND 9 47,4 1 1,0 -

divers totaal 9 47,4 6 6,1 - -

totaal 19 99 3 Bijlage II-11.12 Skeletindeling van niet gedetermineerde, large mammals and medium mammals resten uit de context Geul1.

Geul1

R % SG % V %

Hak 140 181,8 2,0 18,2 -

Snij 48 62,3 1,0 9,1 -

Zaag 1 1,3 - - -

Schraap 8 10,4 1,0 9,1 -

bewerking totaal 197 255,8 4 36,4 - -

Partieel verbrand 3 3,9 - -

Partieel gecalcineerd - - -

brand totaal 3 3,9 - - - -

Vraat 12 15,6 3,0 27,3 1 50,0

Vraat hond 34 44,2 - -

Vraat knaag - - -

vraat totaal 46 59,7 3 27,3 1 50,0

Pathologie 2 2,6 - -

Bijlage II-11.13 Taphonomische sporen en pathologische aandoeningen (aantal) op botmateriaal uit de context Geul1.

Geul1

LM % MM % IND %

Hak 21 21,2 2,0 66,7 -

Snij 9 9,1 1,0 33,3 -

Zaag - - -

Schraap - - -

bewerking totaal 30 30,3 3 100,0 - -

Partieel verbrand 1 1,0 - -

Partieel gecalcineerd 1 1,0 - -

brand totaal 2 2,0 - - - -

Vraat 1 1,0 - -

Vraat hond 9 9,1 - 1 5,3

Vraat knaag 1 1,0 - -

vraat totaal 11 11,1 - - 1 5,3

Pathologie - - -

99 3 19

120 3 19 Bijlage II-11.14 Taphonomische sporen en pathologische aandoeningen (aantal) op botmateriaal uit de context Geul1.

aantal Geul2

R % SG % V % P % H %

kop MAN 466 13,6 105 23,8 81 28,0 - 4 7,4

MAX 98 2,9 16 3,6 21 7,3 - 1 1,9

CR 247 7,2 44 10,0 51 17,6 3 9,4 5 9,3

DE 54 1,6 5 1,1 11 3,8 - 1 1,9

HO 167 4,9 - - - - -

HY 8 0,2 2 0,5 - - -

totaal kop 1040 30,3 172 39,0 164 56,7 3 9,4 11 20,4

nek VCE 24 0,7 8 1,8 6 2,1 - 7 13,0

AT 22 0,6 - - 8 2,8 1 3,1 -

AX 9 0,3 1 0,2 2 0,7 - -

totaal nek 55 1,6 9 2,0 16 5,5 1 3,1 7 13,0

romp CO 972 28,3 64 14,5 25 8,7 4 12,5 9 16,7

VLU 9 0,3 6 1,4 1 0,3 2 6,3 1 1,9

VTH 62 1,8 10 2,3 1 0,3 1 3,1 1 1,9

totaal romp 1043 30,3 80 18,1 27 9,3 7 21,9 11 20,4

voorpoot SC 593 17,2 16 3,6 8 2,8 2 6,3 1 1,9

HU 46 1,3 14 3,2 7 2,4 - 1 1,9

RA 35 1,0 13 2,9 7 2,4 2 6,3 2 3,7

RUL 11 0,3 - - - - -

UL 23 0,7 4 0,9 9 3,1 - 3 5,6

CAR 8 0,2 3 0,7 - - -

MC 94 2,7 32 7,3 - 9 28,1 1 1,9

totaal voorpoot 810 23,6 82 18,6 31 10,7 13 40,6 8 14,8

achterpoot PE 100 2,9 23 5,2 13 4,5 2 6,3 4 7,4

FE 47 1,4 13 2,9 16 5,5 1 3,1 5 9,3

PA 6 0,2 - - - - -

TI 60 1,7 14 3,2 9 3,1 1 3,1 2 3,7

FI - - - 7 2,4 - -

AS 5 0,1 - - 1 0,3 - -

CA 16 0,5 1 0,2 - 1 3,1 1 1,9

TAR 6 0,2 - - - - -

MT 116 3,4 38 8,6 1 0,3 2 6,3 4 7,4

totaal achterpoot 356 10,4 89 20,2 47 16,3 7 21,9 16 29,6

staart SA 12 0,3 1 0,2 - - -

VCA 4 0,1 1 0,2 - - -

totaal staart 16 0,5 2 0,5 - - - - - -

poot divers MP 10 0,3 1 0,2 1 0,3 - -

P1 56 1,6 4 0,9 1 0,3 1 3,1 -

P2 28 0,8 2 0,5 1 0,3 - -

P3 14 0,4 - - 1 0,3 - 1 1,9

SE 7 0,2 - - - - -

V 3 0,1 - - - - -

totaal poot divers 118 3,4 7 1,6 4 1,4 1 3,1 1 1,9

Bijlage II-11.15 Skeletindeling van rund, schaap/geit, varken, paard en hond uit de context Geul2.

Geul3

R % SG % V % P % H % CAC %

Hak 401 116,9 3 21,4 6 30,0 1 50,0 - -

Snij 81 23,6 1 7,1 - - - -

Schraap 16 4,7 - - - - -

bewerking totaal 498 145,2 4 28,6 6 30,0 1 50,0 0 - 0 -

Verkoold - - - - - -

Partieel verbrand 9 2,6 - - - 1 4,0 -

Partieel gecalcineerd 0,0 - - - - -

brand totaal 9 2,6 0 - 0 - 0 - 1 4,0 0 -

Vraat 41 12,0 3 21,4 - - - -

Vraat hond 72 21,0 2 14,3 3 15,0 1 50,0 - -

Vraat knaag 1 0,3 1 7,1 - - 1 4,0 -

vraat totaal 114 33,2 6 42,9 3 15,0 1 50,0 1 4,0 0 -

Pathologie 5 1,5 - - - 3 12,0 -Bijlage II-11.20 Taphonomische sporen en pathologische aandoeningen (aantal) op botmateriaal uit de context Geul3.

aantal Geul 3

R % SG % V % P % H % K %

kop MAN 41 12,0 1 7,1 1 5,0 - 3 12,0 -

MAX 5 1,5 - - - - 1 -

CR 100 29,2 - 2 10,0 - 1 4,0 -

DE 8 2,3 2 14,3 2 10,0 - 2 8,0 -

HO 5 1,5 - - - - -

totaal kop 159 46,5 3 21,4 5 25,0 0 - 6 24,0 1 -

nek VCE 9 2,6 - - 1 50,0 1 4,0 -

AT 3 0,9 - - - - -

AX 1 0,3 1 7,1 1 5,0 - - -

totaal nek 13 3,8 1 7,1 1 5,0 1 50,0 1 4,0 0 -

romp CO 61 17,8 4 28,6 1 5,0 - 2 8,0 -

VLU 2 0,6 - - - - -

VTH 6 1,8 - - - - -

totaal romp 69 20,2 4 28,6 1 5,0 0 - 2 8,0 0 -

voorpoot SC 38 11,1 - - - 1 4,0 -

HU 3 0,9 1 7,1 1 5,0 - 2 8,0 -

RA 3 0,9 3 21,4 - - 1 4,0 -

UL - - 1 5,0 - - -

CAR 1 0,3 - - - 1 4,0 -

MC 6 1,8 - 1 5,0 - - -

totaal voorpoot 51 14,9 4 28,6 3 15,0 0 - 5 2- 0 -

achterpoot PE 8 2,3 - 1 5,0 - 1 4,0 -

FE 7 2,0 - 2 1- - 1 4,0 -

PA - - - 1 5- - -

TI 12 3,5 - 3 15,0 - 2 8,0 -

FI - - 1 5,0 - - -

CA 1 2,5 1 10- - - 1 4,0 -

TAR - - 1 5,0 - 2 8,0 -

MT 12 3,5 - 1 5,0 - 4 16,0 -

totaal achterpoot 40 11,7 1 7,1 9 45,0 1 5- 11 44,0 0 -

poot divers MP 2 0,6 - - - - -

P1 3 0,9 1 7,1 1 5,0 - - -

P2 3 0,9 - - - - -

P3 1 0,3 - - - - -

SE 1 0,3 - - - - -

totaal poot divers 10 2,9 1 7,1 1 5,0 0 - 0 - 0 -

Bijlage II-11.22 Skeletindeling van rund, schaap/geit, varken, paard, hond en kat uit de context Geul3.

Geul 2

LM % MM % IND %

Hak 621 52,2 27 16,2 20 2,8

Snij 274 23,0 15 9,0 9 1,2

Zaag - - -

Schraap 12 1,0 - -

Polijst - - -

bewerking totaal 907 76,2 42 25,1 29 4,0

Brand 1 0,1 - -

gecalcineerd - - 19 2,6

verkoold 8 0,7 - 5 0,7

partieel brand 8 0,7 4 2,4 6 0,8

partieel gecalcineerd - 1 0,6 4 0,6

brand totaal 17 1,4 5 3,0 34 4,7

Vraat 141 11,8 21 12,6 11 1,5

Vraat hond 217 18,2 11 6,6 3 0,4

Vraat knaag 10 0,8 3 1,8 -

vraat totaal 368 30,9 35 21,0 14 1,9

Pathologie 1 0,1 1 0,6 -

Bijlage II-11.23 Taphonomische sporen en pathologische aandoeningen (aantal) op botmateriaal uit de context Geul2.

aantal Kade

R % SG % H %

kop MAN 6 17,1 - -

MAX 1 2,9 - -

CR 1 2,9 2 28,6 -

DE 4 11,4 - 1 -

totaal kop 12 34,3 2 28,6 1 -

nek VCE 1 2,9 - -

AX 1 2,9 - -

totaal nek 2 5,7 0 - 0 -

romp CO 5 14,3 2 28,6 -

totaal romp 5 14,3 2 28,6 0 -

voorpoot SC 4 11,4 - -

RA 1 2,9 - -

UL 1 2,9 - -

MC 1 2,9 - -

totaal voorpoot 7 2- 0 - 0 -

achterpoot PE - 2 28,6 -

FE 1 2,9 - -

TI 1 2,9 - -

AS 1 2,9 - -

MT 1 2,9 1 14,3 -

totaal achterpoot 4 11,4 3 42,9 0 -

staart VCA 1 2,9 - -

totaal staart 1 2,9 0 - 0 -

poot divers MP - - -

P1 3 8,6 - -

P2 1 2,9 - -

totaal poot divers 4 11,4 0 - 0 -

totaal 35 7 1 Bijlage II-11.24 Skeletindeling van rund, schaap/geit en hond uit de context Kade.

aantal Geul 4

R % SG % V % P % H % K %

kop MAN 66 5,1 6 19,4 7 16,7 3 23,1 12 8,8 -

MAX 17 1,3 - 3 7,1 - 6 4,4 1 -

CR 52 4,0 - 3 7,1 2 15,4 7 5,1 -

DE 21 1,6 - 1 2,4 - 5 3,6 -

HO 35 2,7 - - - - -

kop totaal 191 14,7 6 19,4 14 33,3 5 38,5 30 21,9 1 -

nek AT 12 0,9 - 1 2,4 - 2 1,5 -

AX 7 0,5 1 3,2 - - 2 1,5 -

VCE 12 0,9 - 1 2,4 - 10 7,3 1 -

nek totaal 31 2,4 1 3,2 2 4,8 0 - 14 10,2 1 -

romp VTH 20 1,5 - - - 8 5,8 1 -

VLU 3 0,2 - 1 2,4 - 9 6,6 -

CO 290 22,4 - - 1 7,7 17 12,4 -

romp totaal 313 24,2 0 - 1 2,4 1 7,7 34 24,8 1 -

voorpoot SC 185 14,3 2 6,5 1 2,4 - 3 2,2 -

HU 59 4,6 3 9,7 1 2,4 1 7,7 8 5,8 4 -

RA 22 1,7 3 9,7 2 4,8 - 9 6,6 -

RUL 21 1,6 - - - - -

UL 14 1,1 - 2 4,8 - 5 3,6 -

CAR 20 1,5 - - 1 7,7 - -

MC 32 2,5 6 19,4 1 2,4 - 3 2,2 -

voorpoot totaal 353 27,2 14 45,2 7 16,7 2 15,4 28 20,4 4 -

achterpoot PE 102 7,9 - 2 4,8 1 7,7 3 2,2 -

FE 53 4,1 4 12,9 3 7,1 3 23,1 3 2,2 2 -

PA 2 0,2 - - - - -

TI 73 5,6 1 3,2 8 19,0 - 8 5,8 -

FI 1 0,1 - - - - -

AS 24 1,9 1 3,2 - - - -

CA 22 1,7 1 3,2 1 2,4 - 3 2,2 -

TAR 13 1,0 - - - - -

MT 44 3,4 3 9,7 1 2,4 - 3 2,2 -

achterpoot totaal 334 25,8 10 32,3 15 35,7 4 30,8 20 14,6 2 -

penisbeen OP - - - - 1 0,7 -

staart SA 4 0,3 - - - 3 2,2 -

VCA 3 0,2 - - - 1 0,7 -

staart totaal 7 0,5 - - - 4 2,9 -

poot divers MP 7 0,5 - 1 2,4 1 7,7 4 2,9 1 -

P - - - - - -

P1 35 2,7 - 1 2,4 - 2 1,5 -

P2 13 1,0 - 1 2,4 - - -

P3 10 0,8 - - - - -

SE 2 0,2 - - - - -

poot divers totaal 67 5,2 0 - 3 7,1 1 7,7 6 4,4 1 -

Bijlage II-11.25 Skeletindeling van rund, schaap/geit, varken, paard, hond en kat uit de context Geul4.

Kade

R % SG % LM % Totaal %

Hak 45 128,6 3 42,9 1 16,7 49 87,5

Snij 10 28,6 - - 10 17,9

bewerking totaal 55 157,1 3 42,9 1 16,7 59 105,4

Partieel brand 2 5,7 - - 2 3,6

brand totaal 2 5,7 0 - 0 - 2 3,6

Vraat 5 14,3 - - 5 8,9

Vraat hond 7 20,0 2 28,6 - 9 16,1

vraat totaal 12 34,3 2 28,6 0 - 14 25,0 Bijlage II-11.26 Taphonomische sporen op botmateriaal uit de context Kade.

schofthoogte element V. nr sub S. nr CONTEXT formaat

145 MT 6123 19 4201 Stad1 gemiddeld

134 MC 3399 6 4130 Stad2 zeer klein Bijlage II-11.27 Schofthoogteverdeling van de paarden uit de context Stad (schofthoogte aangegeven in centimeters).

ovicapriden Stad

0-5 -

5_10 1

10_21 2

21-28 3

30-50 -

geslachtsrijp 1

7 Bijlage II-11.29 Leeftijdverdeling ovicapriden op basis van mandibulae voor de context Stad (leeftijd aangegeven in maanden).

Stad

rund % leeftijd

vroeg 2,7 <18mnd

midden 17,3 18-36 mnd

laat 71,9 18-36 mnd

oud 8,1 >36maanden

N 148

Ovicapriden % leeftijd

vroeg - < 10 mnd


laat 46,2 10-28 mnd

oud 7,7 >28 mnd

N 13

varken % leeftijd

vroeg 3,3 < 12 mnd


laat 4,8 12-36 mnd

oud - >36maanden

N 25

paard % leeftijd

vroeg - < 15 mnd

midden - 15-24 mnd

laat 10- 15-36 mnd

oud - >36maanden

N 17

hond % leeftijd

vroeg - <7mnd


laat 42,2 7-13 mnd

oud 22,6 >13 maanden

N 31 Bijlage II-11.31 Postcraniale leeftijdsbepaling voor de context Stad. Stad

Ontbreken derde lob m3i 1

Oligodontie 2

Sporen van slijtage/ouderdom 38

Tandverlies 4

Breuken 8

Ziekten divers 1

Totaal pathologie 54 Bijlage II-11.32 Voorkomen van pathologie voor de context Stad.

R % SG % V % P % H %

kop MAN 89 8.9 13 14,3 9 8,8 1 1,9 3 2,6

MAX 21 2,1 3 3,6 1 1,0 - 1 0,9

CR 150 15,0 12 14,3 3 2,9 1 1,9 4 3,5

DE 42 4,1 7 8,3 6 5,9 - 3 2,6

HY 1 0,1 - - - 1 0,9

HO 129 13,1 1 1,2

totaal kop 432 52.2 36 41,7 19 18,6 2 3,8 12 10,5

nek AT 9 0,8 - - - -

AX 7 0,7 - - 1 1,9 -

VCE 22 2,2 - - - 9 7,9

totaal nek 38 3,8 - - - - 1 1,9 9 7,9

romp VLU 14 1,4 1 1,2 1 1,0 3 5,8 11 9,6

VTH 34 3,4 2 2,4 1 1,0 6 11,5 11 9,6

CO 62 6,3 1 1,2 1 1,0 10 19,2 20 17,5

ST 1 0,1 - - - -

totaal romp 111 11,3 4 4,8 3 2,9 19 36,5 42 36,8

voorpoot SC 55 5,2 5 6,0 1 1,0 - 2 1,8

HU 20 2,0 4 4,8 4 3,9 1 1,9 3 2,6

RA 12 1,2 4 3,6 7 6,9 - 4 2,6

RUL 3 0,3 - - 1 1,9 -

UL 6 0,6 - 4 3,9 - 4 3,5

CAR 4 0,4 2 2,4 3 2,9 - 5 4,4

MC 54 5,5 5 6,0 8 7,8 1 1,9 12 8,8

totaal voorpoot 154 15,2 20 22,6 27 26,5 3 5,8 30 23,7

achterpoot PE 57 5,6 2 2,4 4 3,9 4 7,7 -

FE 10 1,0 5 6,0 3 2,9 5 9,6 1 0,8

PA 4 0,4 - - 3 5,8 -

TI 11 1,1 4 3,6 8 7,8 2 3,8 4 3,5

FI 3 0,3 - 1 1,0 - -

AS 3 0,3 1 1,2 1 1,0 - -

CA 13 1,3 - 2 2,0 - -

TAR 12 1,2 - - 1 1,9 -

MT 61 6,1 7 8,3 3 2,9 5 9,6 7 6,1

achterpoot totaal 174 17,3 19 21,4 22 21,6 20 38,5 12 10,5

poot divers MP 17 1,7 - 2 2,0 1 1,9 3 1,8

P 1 0,1 - - - 6 5,3

P1 38 3,9 3 3,6 8 7,8 2 3,8 1 0,8

P2 12 1,2 2 2,4 9 8,8 2 3,8 -

P3 16 1,6 2 2,4 6 5,9 1 1,9 4 2,6

SE 2 0,2 1 1,2 5 4,9 - -

poot divers totaal 86 8,7 8 9,5 30 29,4 6 11,5 14 9,6

staart SA 4 0,4 - 1 1,0 - -

VCA 2 0,2 - - 1 1,9 1 0,8

staart totaal 6 0,6 0 - 1 1,0 1 1,9 1 0,8

totaal 1001 87 102 52 121 Bijlage II-11.33 Skeletindeling van rund, schaap/geit, varken, paard en hond uit de context Stad.

schofthoogte Stad % <30 2 66,6

30-40 1 33,3

40-50 - -

50-60 - -

60-70 - -

>70 - - totaal 3 100,0

Bijlage II-11.35 Schofthoogteverdeling van de honden uit de context Stad1 (schofthoogte aangegeven in centimeters). schofthoogte Stad totaal %

55-60 - -

60-65 1 1 -

65-70 - -

70-75 - -

totaal 1 1

gemiddeld 61,7 Bijlage II-11.36 Schofthoogteverdeling van de ovicapriden uit de context Stad1 (schofthoogte aangegeven in centimeters).

Voorburg-Arentsburg: Een Romeinse havenstad tussen Rijn en Maas. dl. 3 - Bijlagen...

Documents

Transcript of Voorburg-Arentsburg: Een Romeinse havenstad tussen Rijn en Maas. dl. 3 - Bijlagen...