«Σιωπές αγαπημένες της σελήνης»: Ζητήματα...

ΚΟΝΔΥΛΟΦΟΡΟΣΕτήσια έκδοση Νεότερης Ελληνικής Φιλολογίας

ΤΟΜΟΣ 132014

Π Ε Ρ Ι Ε ΧΟ Μ Ε Ν Α

Κομνηνή Δ Πηδώνια Εμμανουήλ Κριαράς Αναμνήσεις από τα φοιτητικά μου

χρόνια και από τη συνεργασία μου στο μεγάλο λεξικό του 5

Δηώ Καγγελάρη Ο Δάσκαλος Αποχαιρετώντας τον Δημήτρη Σπάθη 8

Γιώργος Καλλίνης Απόκοπος του Μπεργαδή acuteΕνα αινιγματικό

ποιητικό όνειρο 11

Παναγιώτης Αρ Υφαντής Πολυσημία πεσιμισμός και μεταβατικότητα

Διερευνώντας τη θρησκευτική ταυτότητα του Απόκοπου 21

ΧΛ Καράογλου Για την laquoπολιτική αίσθησηraquo του Καβάφη 55

Κατερίνα Κωστίου Ο γλύπτης ο τεχνίτης το αισθητικό ιδεώδες και

η αγορά στην καβαφική πολιτεία 77

Μιχαήλ Πασχάλης Σιωπές αγαπημένεςτηςσελήνης Ζητήματα

διακειμενικότητας στον laquoΤελευταίο σταθμόraquo του Γιώργου Σεφέρη 111

Αγγέλα Γιώτη Παρατηρήσεις για μια ποιητική της αυτοβιογραφίας

στο έργο του Νικηφόρου Βρεττάκου Έργα και ημέρες

ενός ποιητή-αγρότη 133

Αγάθη Χαραλάμπους Ο διάλογος ποίησης και κριτικής στο έργο

του Μανόλη Αναγνωστάκη Η λέξη εποχή 159

Παναγιώτης Νικολαΐδης Μοντερνισμός και χριστιανισμός Σκέψεις πάνω

σε δύο δοκίμια του Θεοδόση Νικολάου για τον ΤΣ Έλιοτ 183

Γιώργος Μιχαηλίδης Άνθηση και κρίση του βιβλίου στην Ελλάδα

του Μεσοπολέμου 207

Μονοκοντυλιές

Μαργαρίτα Ιωάννου Η συλλογή στιχουργημάτων στο χειρόγραφο 89

της Βιβλιοθήκης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 237

Σταμάτης Μερσινιάς Ένα αδημοσίευτο ποίημα του Ρώμου Φιλύρα 249

Αλέξης Πολίτης Μια υποσημείωση για τον Θεόδωρο Ντόρρο 255

Peter Mackridge Λεπτομέρειες στην Αφρική και στην ΚύπροΠραγματολογικά σχόλια σε δυο ποιήματα του Σεφέρη 257

Μελανοδοχείο

Γιάννης Παπαθεοδώρου Πλανόδιος πωλητής αλλοτινών πραγμάτωνΈλλη Φιλοκύπρου ΈνοχοςμιαςμεγάληςαθωότηταςΗποιητικήπεριπέτειατουΤάσουΛειβαδίτη Αθήνα Νεφέλη 2013 380 σελ 269

Πίνακες

Χρυσούλα Ηλιάδου Το αλεξανδρινό περιοδικό Αργώ (1923-1927) 273

Μαρία Σακελλαρίου Ευρετήρια του περιοδικού Κονδυλοφόρος

τόμοι 1-10 (2002-2011) 00

Μιχαήλ Πασχάλης

Σιωπές αγαπημένες της σελήνης

Ζητήματα διακειμενικότητας

στον laquoΤελευταίο σταθμόraquo του Γιώργου Σεφέρη

Εισαγωγικά

Τ α παρακειμενικά στοιχεία των ποιημάτων και των συλλογών του Σε-

φέρη (τίτλοι χρονολογίες σημειώσεις) αποτελούν σπουδαίο ερμηνευ-

τικό εργαλείο στα χέρια του μελετητή Είναι σημαντικό να παρακολουθήσει

κανείς τις αλλαγές που επιφέρει ο ποιητής στα στοιχεία αυτά ξεκινώντας

από το χειρόγραφο και φτάνοντας μέχρι την οριστική έκδοση Πρόκειται

για αλλαγές που μπορούν να φωτίσουν το ποίημα από διαφορετική σκοπιά

Η προσοχή που έδινε ο Σεφέρης στα παρακειμενικά στοιχεία έχει και πο-

λιτική διάσταση Το κάθε τι που αφορούσε στην έκδοση και στην εμφάνιση

των ποιημάτων του ήταν και ζήτημα πολιτικής με την έννοια της εικόνας

που επιδίωκε να δώσει για τον εαυτό του και το έργο του

Στο παραπάνω πλαίσιο θα με απασχολήσει η ερμηνεία των παρακειμε-

νικών στοιχείων του laquoΤελευταίου σταθμούraquo Για το σκοπό αυτό θα αξιοποιή -

σω συμπληρωματικά πληροφορίες από το Αρχείο Σεφέρη που απόκειται

στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη Επιπλέον πληροφορίες υπάρχουν στη Βιβλιοθήκη

Σεφέρη που απόκειται στη Βικελαία Βιβλιοθήκη του Ηρακλείου αλλά προς

το παρόν τα βιβλία δεν είναι διαθέσιμα στους ερευνητές Θα ξεκινήσω από

τη χρονολόγηση του ποιήματος και θα προχωρήσω στις σημειώσεις με έμ-

φαση στη δεύτερη σημείωση που παραπέμπει σε έναν στίχο από την Αινειά -

δα του Βιργιλίου Η θέση που θα υποστηρίξω είναι ότι η φράση που αντλείται

από την Αινειάδα και τα συμφραζόμενά της αποτελούν δομικό στοιχείο της

σκηνοθεσίας του laquoΤελευταίου σταθμούraquo και υπό την έννοια αυτή λειτουργούν

ως το σημαντικότερο διακείμενο του ποιήματος

To ποίημα του Σεφέρη laquoΤελευταίος σταθμόςraquo δημοσιεύτηκε για πρώτη

φορά τον Μάρτιο του 1947 στο περιοδικό Τετράδιο (τ Α΄ τχ 2 σ 51-54)

Κονδυλοφόρος 13 (2014)

Η παρούσα εργασία αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της ανακοίνωσης που παρου-σίασα στη ΙΔ΄ Διεθνή Επιστημονική Συνάντηση του Τομέα ΜΝΕΣ του Τμήματος Φιλολογίαςτου ΑΠΘ (27-30 Μαρτίου 2014) που ήταν αφιερωμένη στη μνήμη του ΞΑ Κοκόλη

με τον εξής τίτλο laquoΓιώργος Σεφέρης ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ Συμπλή-

ρωμα στο ldquoΗμερολόγιο Καταστρώματος Β΄rdquoraquo Στο τέλος του ποιήματος

μνημονεύεται ο τόπος και χρόνος σύνθεσης laquoCava dei Tirreni 15 Οκτω-

βρίου 1944raquo Ακολουθεί μία μόνον υποσημείωση που δηλώνεται με αστε-

ρίσκο δίπλα στη φράση μνησιπήμων πόνος (στ 87) laquoΣτάζει δrsquo ἐν ὕπνῳ

πρὸ καρδίας μνησιπήμων πόνος (Αισχύλος Αγαμ 179)raquo

Στη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του Σεφέρη το 1950 (Ποιή -

ματα 1924-1946) κάτω από τον τίτλο και αριστερά εμφανίζεται η έν-

δειξη laquoCava dei Tirreni 5 Οκτωβρίου rsquo44raquo με την ημερομηνία στοιχισμένη

κάτω από τον τόπο σύνθεσης Αυτή θα είναι η οριστική μορφή με τη δια-

φορά ότι στις επόμενες εκδόσεις χρόνος και τόπος δηλώνονται στο τέλος

του ποιήματος και σε έναν στίχο (laquoCava dei Tirreni 5 Οκτωβρίου rsquo44raquo) Το

θέμα της διπλής χρονολόγησης (5 και 15 Οκτωβρίου 1944) έχει ήδη απα-

σχολήσει τους μελετητές σε συνδυασμό και με την παρακάτω ημερολο-

γιακή σημείωση της Δευτέρας 16ης Οκτωβρίου 1944

Χτες όλο το απόγευμα δοκίμασα να συνεχίσω ένα ποίημα που άρχισα

εδώ και λίγες μέρες (laquoΤελευταίος σταθμόςraquo) Αναγκάστηκα να το

αφήσω βαρύς το βράδυ Σκέπτομαι με φρίκη πως δεν έχω πια την ευ-

κινησία να μπαινοβγαίνω στην ποιητική ατμόσφαιρα που ίσως να είχα

άλλοτε Τώρα πρέπει να σύρω τον εαυτό μου από το σβέρκο κι όταν

μπω και πρόκειται να ξαναγυρίσω στην καθημερινή ζωή μου μου φαί-

νεται πρόκειται να πέσω σrsquo ένα βάραθρο

Φεύγουμε την Τετάρτη Η Κυβέρνηση πρέπει να έφτασε στην

Αθήνα Νέα δεν υπάρχουν μας έχουν πάρει και το ράδιο1

Χρονολογίες απαντούν και στα προσχέδια του ποιήματος και μάλι-

στα δύο φορές Στη μία περίπτωση εμφανίζεται η ένδειξη laquo515 Οκτ 44raquo

δίπλα laquoΙούλ[ιος] 46raquo και από κάτω με κόκκινο χρώμα laquoΤυπώθηκε ldquoΤε-

τράδιοrdquo Μάρτης 1947raquo Στην άλλη περίπτωση υπάρχει μόνον η ένδειξη

laquo515 Οκτ 44raquo Φαίνεται ότι ο Σεφέρης είχε από τον αρχή ανοικτά και τα

δύο σενάρια για τη χρονολόγηση δηλαδή την ημέρα που το άρχισε (5

Οκτωβρίου) και την ημέρα που το ξανάπιασε για τελευταία φορά (15

Οκτωβρίου) χωρίς να το ολοκληρώσει πάντα επί ιταλικού εδάφους και

στον ίδιο τόπο2 Στην τελική έκδοση προέκρινε το πρώτο σενάριο ίσως

112 ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΣΧΑΛΗΣ

1 Γιώργος Σεφέρης Μέρες Δ΄ 1 Γενάρη 1941-31 Δεκέμβρη 1944) Αθήνα 1977 σ 3662 Ο Mario Vitti Φθορά και λόγος εισαγωγή στην ποίηση του Σεφέρη Αθήνα 42006

σ 166-167 υποστήριξε ότι η 5η Οκτωβρίου αποτελεί την παραμονή της εισόδου των Ελ-

επειδή θεώρησε σημαντικότερη την ημέρα που ξεκίνησε τη συγγραφή από

μιαν ένδειξη που δήλωνε τον χρόνο που ξανάπιασε το ποίημα χωρίς να το

ολοκληρώσει

Πιο σημαντική είναι κατά τη γνώμη μου η χρονολογία laquoΙούλιος 46raquo

διότι αποκαλύπτει ότι ο Σεφέρης δούλευε ακόμη το ποίημα είκοσι δύο

μήνες μετά τον Οκτώβριο του 1944 Από τα τυπογραφικά δοκίμια που

έθεσε στη διάθεση του Ξενοφώντα Κοκόλη ο Αλέξανδρος Ξύδης προκύ-

πτει ότι ο Σεφέρης έκανε σημαντικές αλλαγές ακόμη και laquoπάνω στο μάρ-

μαρο του τυπογραφείουraquo μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται η αλλαγή

του αρχικού τίτλου (από laquoCava dei Tirreniraquo σε laquoΤελευταίος σταθμόςraquo) και

η τροποποίηση των στ 58-603

Έχω υποστηρίξει αλλού ότι στην ποίηση του Σεφέρη η ιστορική επι-

καιρότητα διαθλάται κάποιες φορές μέσα από πολλαπλές μετατοπίσεις

ndash κυρίως χωροχρονικές και στοχαστικές4 Είναι προφανές κατά τη γνώμη

μου ότι ο ποιητής δεν θέλησε να κλείσει το ιστορικό κεφάλαιο του laquoΤε-

λευταίου σταθμούraquo λίγο πριν από την επιστροφή του στην Ελλάδα επειδή

περιλάμβανε όχι μόνον ανασκόπηση του παρελθόντος αλλά και προβλέ-

ψεις για το μέλλον Από την άλλη όμως φρόντισε να δώσει την εντύπωση

ότι ήδη τον Οκτώβριο του 1944 είχε εποπτεία και του παρελθόντος και

του μέλλοντος Σχολιάζοντας το ποίημα με βάση την επίσημη χρονολό-

γησή του τον Οκτώβριο του 1944 ο Δημήτρης Μαρωνίτης έκανε την εξής

παρατήρηση

πρέπει να προσθέσουμε στον τόνο του [ποιήματος] και το χαρακτήρα

του προφητικού Έφτασαν δυο μήνες ύστερα από τη σύνθεση του laquoΤε-

λευταίου Σταθμούraquo για να περάσουμε στα Δεκεμβριανά και αργότερα

στον Εμφύλιο Ο δόλος και η απάτη (δικά μας και των ξένων) ξεπού-

λησαν πολύ γρήγορα τη μονέδα του απελευθερωτικού νόστου5

ΣΙΩΠΕΣ ΑΓΑΠΗΜΕΝΕΣ ΤΗΣ ΣΕΛΗΝΗΣ 113

ληνικών Δυνάμεων στην Αθήνα και η 15η Οκτωβρίου αποτελεί την ημέρα που η κυβέρνησηεπιβιβάστηκε σε καράβι στον Τάραντα για την Ελλάδα Ο ίδιος υπενθυμίζει όμως ότι μεβάση το ημερολόγιο του Σεφέρη laquoεν τέλει αποδείχτηκε ότι η πληροφορία [για την αναχώ-ρηση της Κυβέρνησης από τον Τάραντα] δεν ήταν ορθήraquo

3 ΞΑ Κοκόλης Σεφερικά Ι Αθήνα 1982 σ 134-1354 Βλ Μιχαήλ Πασχάλης laquoΗ Ιλιάδα και η διάθλαση της ιστορίας στον Γιώργο Σε-

φέρηraquo περ Νέα Εστία τχ 1831 (Μάρτ 2010) 488-512 Πβ Κοκόλης όπ σ 104-105για άλλες αλλαγές στη χρονολόγηση των ποιημάτων του Σεφέρη και ειδικά για τη χρονο-λογική διεύρυνση στην περίπτωση του ποιήματος laquoΜέρες του Ιουνίου rsquo41raquo από laquo 11 Σεπrsquo41raquo σε laquoΜάης-Σεπτ rsquo41raquo

5 ΔΝ Μαρωνίτης laquoΟ ldquoΤελευταίος σταθμόςrdquo του Γ Σεφέρη δοκιμή ανάγνωσηςraquo περΦιλόλογος τχ 9 (Απρ 1976) 78-84 = Φιλόλογος τχ 118 (Άνοιξη 2004) 51-56 (ιδ σ 55)

Αφού όμως ο ποιητής ολοκλήρωσε το ποίημα μετά τα Δεκεμβριανά και

την έναρξη του Εμφυλίου έχουμε προφανώς να κάνουμε με προφητεία ex

eventu Μήπως τελικά αυτός ήταν ο λόγος που ο Σεφέρης διατήρησε την

πρώιμη χρονολόγηση ενώ τύπωσε το ποίημα δυόμισι χρόνια αργότερα

Νομίζω πως ναι Προς την ίδια κατεύθυνση δείχνει και ένα ακόμη στοιχείο

και οι δύο ημερομηνίες ανάμεσα στις οποίες ταλαντεύτηκε ο Σεφέρης (5

Οκτωβρίου και 15 Οκτωβρίου) τοποθετούν τη σύνθεση του ποιήματος επί

ιταλικού εδάφους λίγο πριν πάρει τον δρόμο της επιστροφής για την Ελ-

λάδα μέσω του Τάραντα (17 Οκτωβρίου) Φαίνεται δηλαδή ότι επιδίωκε

να δώσει την εντύπωση όχι μόνον ότι έβλεπε μακριά αλλά και από μακρινή

απόσταση δηλαδή πριν πατήσει το πόδι του στην Ελλάδα Τo νόημα και

τη σημασία αυτής της χρονολόγησης φωτίζει επίσης όπως θα εξηγήσω

παρακάτω η διακειμενική σύνδεση που υποδεικνύει η δεύτερη σημείωση

αυτή που παραπέμπει σε στίχο της Αινειάδας του Βιργιλίου

Σχετικά με τις σημειώσεις του ποιήματος προκύπτουν τα εξής στοι-

χεία Στην πρώτη αυτοτελή δημοσίευση που έγινε τον Μάρτιο του 1947

υπάρχει όπως ήδη ανέφερα μόνον η παραπομπή στον Αγαμέμνονα του

Αισχύλου σχετικά με τη φράση μνησιπήμων πόνος Στην οριστική συνο-

λική έκδοση των ποιημάτων (8η έκδοση 1972) απαντούν πέντε σημειώ-

σεις τέλους που προέρχονται από το χέρι του Σεφέρη και είναι οι εξής

α΄ Όπως στην Εισαγωγή των Απομνημονευμάτων του Μακρυγιάννη

laquohellipεδώ εις Άργος όπου κάθομαι άνεργοςraquo [Στον στ 6 Τώρα που κά-

θομαι άνεργος και λογαριάζω]

β΄ Σιωπές αγαπημένες της σελήνης laquoAmica silentia lunaeraquo Βιργίλιος

[Στον στ 23 Ο επιμελητής προσέθεσε την ένδειξη laquoΑινειάδα Β 255raquo]

γ΄ Όπως στον Καβάφη laquoΚι ο Εφέσιος σοφιστής Καλλίστρατοςndash ο κα-

τοικών συχνά εν τω κρατιδίω της Κομμαγηνής hellipraquo [Στους στ 32-33

το κρατίδιο | της Κομμαγηνής που rsquoσβησε σαν το μικρό λυχνάρι Ο επι-

μελητής προσέθεσε τον τίτλο του καβαφικού ποιήματος laquoΕπιτύμβιον

Αντιόχουhellipraquo]

δ΄ Πάλι όπως στον Μακρυγιάννη laquoΚαι τώρα δικαιοσύνη δεν βρίσκο-

μεν από κανένανmiddot όλο δόλο και απάτηraquo [Για τον στ 44 ή μοναχά

κακές συνήθειες δόλο και απάτη]

ε΄ laquoστάζει στον ύπνο μπρος στην καρδιά της συμφοράς ο καημόςraquo

Αγαμέμνων 179 [Στους στ 87-88 στάζει τη μέρα στάζει στον ύπνο |

μνησιπήμων πόνος Ήδη από την έκδοση του 1950 οι στίχοι του Αι-

σχύλου παρατίθενται σε νεοελληνική μετάφραση]


Το πρώτο σημείο που παρατηρεί κανείς είναι ότι και οι πέντε σημειώ-

σεις αφορούν σε λογοτεχνικά διακείμενα του laquoΤελευταίου σταθμούraquo Κάτι

τέτοιο δεν ξενίζει διότι οι περισσότερες σημειώσεις του Σεφέρη στα ποι-

ήματά του είναι αυτής της κατηγορίας Όμως από τα σχεδιάσματα του

συγκεκριμένου ποιήματος ώς την οριστική έκδοση παρατηρούνται διαφο-

ρές και ο μελετητής οφείλει να εξετάσει με ποια κριτήρια επιλέγει κάθε

φορά ο ποιητής τις σημειώσεις που θα περιλάβει στο ποίημά του

Κατά τη γνώμη μου ο οριστικός κατάλογος φιλοδοξεί να απεικονίσει

τα σημαντικότερα αναγνώσματα του Σεφέρη στη διάρκεια της εξορίας

δηλαδή τους συγγραφείς που τον laquoσυνόδευσανraquo την περίοδο αυτή Μεταξύ

αυτών συγκαταλέγονται κείμενα που τον απασχόλησαν ερευνητικά και

κατέληξαν σε διαλέξεις (αυτή για τον Μακρυγιάννη στις 16 Μαΐου 1943

στην Αλεξάνδρεια και η άλλη για τον Καβάφη στις 17 Δεκεμβρίου 1946

στο Βρετανικό Ινστιτούτο Αθηνών) οι οποίες αργότερα τυπώθηκαν Ο Μα-

κρυγιάννης από το 1931 ο Καβάφης από το 1937 και ο Αισχύλος από το

19356 είναι παλιοί σύντροφοι του Σεφέρη Τον συνοδεύουν στη Μ Ανατολή

και τη Νότια Αφρική και ο ίδιος φροντίζει να υπενθυμίζει την επικαιρότητά

τους μέσα από το ημερολόγιο τα δοκίμια κα τα ποιήματά του7

Στο Αρχείο Σεφέρη υπάρχει ένα προσχέδιο των σημειώσεων οι οποίες

ανέρχονται συνολικά σε οκτώ Οι τέσσερις από αυτές δεν εμφανίζονται

σε καμιά έκδοση του ποιήματος Ο Σεφέρης θεώρησε προφανώς υπερβο-

λική μια ακόμη (την τρίτη) παραπομπή στον Μακρυγιάννη ενώ οι υπό-

λοιπες τρεις σημειώσεις είναι ελάσσονος σημασίας8

Τα πράγματα γίνονται πιο σύνθετα όταν εξετάσει ο μελετητής τη δια-

κύμανση του αριθμού των σημειώσεων στις εκδόσεις του ποιήματος Στην

αυτοτελή δημοσίευση του 1947 υπάρχει μία υποσημείωση στη δεύτερη


6 Βλ αντίστοιχα Γιώργος Σεφέρης Μέρες Β΄ 24 Αυγούστου 1931-12 Φεβρουαρίου1934 Αθήνα 1975 σ 32 Μέρες Γ΄ 16 Απρίλη 1934-14 Δεκέμβρη 1940 Αθήνα 1977 σ 48και 13

7 Για τον Αισχύλο τον αγαπημένο του τραγικό δεν έχω παρά να θυμίσω την ημερο-λογιακή σημείωση της 13ης Ιουλίου 1941 laquoΔεν έχω μαζί μου παρά μόνο τις τραγωδίες τουΑισχύλου [hellip] Ύστερα από τόσες μέρες στεναχώρια ήρθε σήμερα μια στιγμή παρηγοριάςΣκέφτηκα ακόμη πως έχω μαζί μου τον Αισχύλο που είναι αρκετός να γεμίσει κάμποσαχρόνια μιας ζωήςraquo (Μέρες Δ΄ όπ σ 120-121)

8 Οι σημειώσεις που παραλείφθηκαν είναι οι εξής σύμφωνα με την αρίθμηση του Σεφέρηστο σχεδίασμα σημ 4 laquoρητορεύουν κτλ ME εσύ τι έκαμες Passimraquomiddot σημ 5 laquoξοδεύονταςδυνάμεις που κανείς δεν αγοράζει Bernard Sp[encer] given such work they can use the merehalf of their strengthraquomiddot σημ 6 laquoγλυκότερα Μακρυγ[ιάννης] δεν ξηγῶμαι γλυκώτεραraquomiddot σημ 8laquoΜιχάληςmiddot ημερολόγιο Αλβανίαςraquo (πβ την ημερολογιακή εγγραφή 11 Φεβρουαρίου 1941)

συνολική έκδοση (1950) υπάρχουν πέντε σημειώσεις τέλους στην τρίτη

(1962) περιορίζονται σε τέσσερις στην όγδοη έκδοση (1972) εμφανίζονται

πέντε σημειώσεις

Ο μπαλαντέρ αυτός που εμφανίζεται και εξαφανίζεται είναι ο Καβά-

φης Η παραπομπή στον Καβάφη απουσιάζει από το προσχέδιο των ση-

μειώσεων και ο ποιητής δεν μνημονεύεται πουθενά στα χειρόγραφα του

ποιήματος Μάλιστα οι στ 32-33 το κρατίδιο | της Κομμαγηνής που rsquoσβησε

σαν το μικρό λυχνάρι εμφανίζονται μόνο στο χρονολογικά τελευταίο σχε-

δίασμα Υποθέτω ότι το 1950 όταν ο Σεφέρης αποφάσισε να εισαγάγει την

καβαφική παραπομπή τελούσε υπό την επήρεια των πρόσφατων καβαφι-

κών ερευνών του που στο διάστημα 1946-1950 έδωσαν μια διάλεξη μια

δημοσίευση και σχέδια για τη συγγραφή βιβλίου που όμως τελικά δεν υλο-

ποιήθηκε Στην επόμενη έκδοση που έγινε δώδεκα χρόνια αργότερα απέ-

συρε την παραπομπή αλλά τελικά την επανέφερε Αυτή είναι και η μόνη

σημείωση στα ποιήματα του Σεφέρη που μνημονεύει τον Αλεξανδρινό παρά

το γεγονός ότι άφησε τα ίχνη του στην ποίησή του και τον απασχόλησε

ερευνητικά για περίπου δεκαπέντε χρόνια


Ο Μακρυγιάννης ο Καβάφης και ο Αισχύλος συγκροτούν μιαν ηχηρή

τριάδα Τί γίνεται όμως με τον τέταρτο της παρέας τον Βιργίλιο Εκ πρώτης

όψεως προκαλεί έκπληξη η σημείωση στον στ 23 laquoΣιωπές αγαπημένες της

σελήνης ldquoAmica silentia lunaerdquo Βιργίλιοςraquo Ήταν τόσο σημαντικός ο Βιργί-

λιος ώστε και να μνημονεύεται στο χειρόγραφο των σημειώσεων και να πα-

ραμείνει σε όλες τις εκδόσεις ενώ αντίθετα ο Καβάφης δεν υπήρχε αρχικά

και αργότερα έμπαινε και έβγαινε από τις σημειώσεις Και ποια είναι η ση-

μασία του συγκεκριμένου χωρίου για την ερμηνεία του ποιήματος

Σεφέρης και Βιργίλιος η διαμεσολάβηση του Δάντη και του Έλιοτ

Θα ξεκινήσω από το πρώτο ερώτημα Η πρώτη αναφορά του Σεφέρη στον

Βιργίλιο απαντά το 1925 σε μιαν ημερολογιακή σημείωση από τις Μέρες

Α΄ Πρόκειται για ένα παράθεμα από τον Anatole France ο οποίος εξηγεί

ότι ο Βιργίλιος και ο Feacutenelon μιμήθηκαν τα ομηρικά έπη στη σύνθεση των

έργων τους9 H εν λόγω μνεία έχει προγραμματική σημασία με την έννοια


9 Γιώργος Σεφέρης Μέρες Α΄ 16 Φεβρουαρίου 1925-17 Αυγούστου 1931 Αθήνα1975 σ 14-15

ότι όλες οι αναφορές στον Βιργίλιο που απαντούν στο έργο του Σεφέρη

αφορούν στην επίδραση και την απήχησή του στη σημασία του για τον

δυτικό κανόνα στη διακειμενικότητα Εδώ οφείλω να διευκρινίσω ότι το

ενδιαφέρον του Σεφέρη για τη λατινική λογοτεχνία προέκυψε μέσω των

αναγνωσμάτων της γαλλικής και της αγγλικής λογοτεχνίας Ενώ όμως

ένιωσε έλξη για ορισμένα κείμενα η λατινομάθειά του ήταν και παρέμεινε

περιορισμένη Στις μεταφράσεις του από τις Μεταμορφώσεις του Απου-

λήιου που επηρέασαν το μυθιστόρημα Έξι νύχτες στην Ακρόπολη και αρ-

γότερα στη μετάφραση του Pervigilium Veneris βοηθήθηκε από γαλλικές

και αγγλικές μεταφράσεις10

Οι συγγραφείς που κυρίως έστρεψαν το ενδιαφέρον του Σεφέρη στην

Αινειάδα του Βιργιλίου υπήρξαν ο Δάντης και ο Τ Σ Έλιοτ Στα Βουκολικά

του Βιργιλίου οδηγήθηκε μέσα από τις μεταφράσεις του των έργων

Paludes και Le Promeacutetheacutee mal enchaicircneacute του Andreacute Gide που δεν ολοκληρώ-

θηκαν και τώρα απόκεινται στη Γεννάδειο O Gide υπήρξε φανατικός ανα-

γνώστης των Βουκολικών του Βιργιλίου και τα αξιοποίησε δημιουργικά σε

όλη σχεδόν τη διάρκεια της συγγραφικής του δραστηριότητας

Οι κριτικές αναφορές του Σεφέρη στον Βιργίλιο ξεκινούν τον Αύγουστο

του 1938 με το δοκίμιο laquoΔιάλογος πάνω στην ποίησηraquo και τελειώνουν πε-

ρίπου τριάντα χρόνια αργότερα με το δοκίμιο laquoΠρολόγισμα στη ldquoΜου-

σική ποιητικήrdquo του Στραβίνσκυraquo (Μάιος 1969) Κορυφώνονται με τα δύο

δοκίμια laquoΞεστρατίσματα από του Ομηρικούς Ύμνουςraquo (Δεκέμβριος 1965)

και laquoΣτα 700 χρόνια του Δάντηraquo (Μάρτιος 1966) Απαντούν και σε άλλα

δοκίμια και το σημαντικό είναι ότι εμφανίζονται κατά την περίοδο πριν

από τη σύνθεση και τη δημοσίευση του laquoΤελευταίου σταθμούraquo στον laquoΠρό-

λογο για μια έκδοση των ldquoΩδώνrdquoraquo (σ 186 12-21 Δεκεμβρίου 1941) στον

laquoΚωστή Παλαμάraquo (σ 223 ομιλία στο Κάιρο και την Αλεξάνδρεια το 1943)

και στον laquoΕρωτόκριτοraquo (σ 294 και 306 ομιλία στον laquoΠαρνασσόraquo στις 11

Μαρτίου του 1946)11 Πριν ξεκινήσει να γράφει τον laquoΤελευταίο σταθμόraquo

ο Σεφέρης έχει ήδη διαμορφώσει αντίληψη για τη σπουδαιότητα του Βιρ-

γιλίου και μάλιστα τον έχει ήδη εντάξει και στα ελληνικά δεδομένα12


10 Βλ Μιχαήλ Πασχάλης laquoΣεφέρης και Απουλήιος η μετάφραση των Μεταμορφώσεωνκαι οι Έξι νύχτες στην Ακρόποληraquo περ Δωδώνη τ 30 (2001) 81-106 του ιδίου laquoΟ Σεφέρηςως μεταφραστής και αναγνώστης του Pervigilium Veneris (στ 86-93) από τον Έλιοτ στον SirCecil Clementi και τον Walter Paterraquo στα Πρακτικά του Ζ΄ Πανελλήνιου Συνεδρίου ΛατινικώνΣπουδών ΕΕΦΣΠΘ (Τμήμα Φιλολογίας) τ 10 (2002-2003) Θεσσαλονίκη 2003 σ 436-454

11 Όλες οι παραπομπές γίνονται στις Δοκιμές Πρώτος τόμος (1936-1947) Αθήνα 5198412 Στην ομιλία που έκανε ο Σεφέρης για τον θάνατο του Παλαμά στις 10 Μαρτίου

του 1943 στο Κάιρο και στις 12 Ιουνίου στην Αλεξάνδρεια προκειμένου να αναδείξει την

Η πρώιμη γνωριμία του Σεφέρη με τη Θεία Κωμωδία όπου ο Βιργίλιος

εμφανίζεται ως οδηγός του Δάντη στο ταξίδι του στην Κόλαση και το Κα-

θαρτήριο υπήρξε καθοριστική για την εικόνα που διαμόρφωσε ως προς τη

θέση του Βιργιλίου στη δυτική λογοτεχνική παράδοση Στον δαντικό ρόλο

του Βιργιλίου ο Σεφέρης επανέρχεται ξανά και ξανά ξεκινώντας από τις

Έξι νύχτες στην Ακρόπολη Γνωρίζει επίσης και επισημαίνει την οφειλή της

Αναγέννησης στον Βιργίλιο και στην κλασική λατινική ποίηση ενώ κάπου

περιγράφει τη διακειμενική αλυσίδα μιας παρομοίωσης του Κορνάρου που

ανάγεται στον Orlando furioso του Ariosto και μέσω αυτού στην Αινειάδα

του Βιργιλίου13 Οι μνείες στον δαντικό Βιργίλιο υπερτερούν αριθμητικά

έναντι όλων των άλλων αναφορών στον Βιργίλιο Μάλιστα το χωρίο του

Καθαρτηρίου όπου ο Ρωμαίος επικός ποιητής Στάτιος πέφτει να φιλήσει

τα πόδια του Βιργιλίου ενώπιον του Δάντη εξηγώντας ότι από τη μεγάλη

του αγάπη για τον δάσκαλό του laquoμεταχειρίζεται τους ίσκιους σαν να ήταν

πράγμα στερεόraquo (21136 trattando lrsquoombra come cosa salda) επανέρχεται

τρεις φορές στον Σεφέρη14 Θα έλεγα ότι αποτελεί την εμβληματική συμ -

πύκνωση της εικόνας που είχε σχηματίσει ο ποιητής για τον ρόλο του Βιρ-

γιλίου στη διαμόρφωση του δυτικού κανόνα Ας τον ακούσουμε

Όμως δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι η Ελλάδα που έδωσε τόσα

στο Χριστιανισμό δεν κληροδότησε τίποτε στη Δύση σαν το Δ΄ Βου-

κολικό του Βιργιλίου [hellip] Ο Βιργίλιος δεν έπαψε να έχει από τον καιρό

του θανάτου του μια τεράστια επιβολή στη Δύση Έμεινε πάντα στην

κορυφή της πυραμίδας της δυτικής παράδοσης [hellip] Όμως ο Βιργίλιος

μένει το πιο σημαντικό σημείο αναφοράς που έχουμε όταν θέλουμε να

συγκρίνουμε την παράδοση της δυτικής Ευρώπης και την ελληνική ndash

εννοώ τώρα όχι μόνο την αρχαία αλλά ολόκληρη την ελληνική παρά-

δοση [hellip] Ναι δεν αισθάνομαι ούτε τον Έλιοτ ούτε τον Auden να ανή-

κουν στον κόσμο του Ομήρου αλλά στον κόσμο του Βιργιλίου που


αξία του παλαμικού laquoΑσκραίουraquo παραθέτει τη γνώμη του Αριστείδη Φουτρίδη (Παλαμάςκαι Ησίοδος Αθήνα 1929 σ 14) ο οποίος τον συγκρίνει με τα Γεωργικά του Βιργιλίου καιυποστηρίζει ότι αποτελεί laquoτο μεγαλύτερο ποίημα που πήρε πνοή από τον ταπεινό ποιητήτης Άσκρας ύστερα από τα χρόνια του Βιργιλίουraquo Βλ Δοκιμές Α΄ όπ σ 223 Πρόκειταιγια ανάμνηση του Σεφέρη από τα εφηβικά του χρόνια μια από τις εξαιρέσεις στον laquoκα-νόναraquo σύμφωνα με τον οποίο το ενδιαφέρον του Σεφέρη για τη λατινική λογοτεχνία έχειτην αφετηρία του στη δυτική παράδοση

13 Δοκιμές Α΄ όπ σ 306 14 Βλ την προμετωπίδα του μυθιστορήματος Έξι νύχτες στην Ακρόπολη Αθήνα 1974

Δοκιμές Α΄ όπ σ 294-295 Δοκιμές Δεύτερος τόμος (1948-1971) Αθήνα 41981 σ 260

ήταν ndashκαι ακόμη περισσότερο με το πέρασμα του καιρού έγινανndash

πολύ διαφορετικοί15

Βαθύτατη επίδραση άσκησε επίσης στον Σεφέρη ο ΤΣ Έλιοτ ειδικά

με τα δοκίμιά του laquoWhat is a Classicraquo (1945) και laquoVirgil and the Christian

Worldraquo (1957) Αντίτυπα και των δύο έργων του Έλιοτ απόκεινται στη Βι-

βλιοθήκη Σεφέρη στη Βικελαία Βιβλιοθήκη του Ηρακλείου και φέρουν ιδιό-

χειρες σημειώσεις του ποιητή Στο δοκίμιό του laquoWhat is a Classicraquo ο Έλιοτ

υποστήριξε ότι ο Βιργίλιος αποτελεί το πρότυπο του καθολικά κλασικού

κειμένου επειδή συνόψισε την ιστορική συνείδηση της ρωμαϊκής αυτο-

κρατορίας στην ωριμότερη στιγμή της και διαμόρφωσε την ωριμότερη έκ-

φραση της λατινικής γλώσσας Αυτοκρατορία και γλώσσα υπήρξαν τα

δύο θεμέλια του δυτικού πολιτισμού Παρά τον θαυμασμό του για τον

Έλιοτ ο Σεφέρης ήλθε σε αντιπαράθεση μαζί του με αφετηρία το δοκίμιό

του laquoVirgil and the Christian Worldraquo Ο Έλιοτ έγραψε ότι laquoη ευαισθησία

του Λατίνου ποιητή είναι πλησιέστερη προς τη χριστιανική από την ευαι-

σθησία οποιουδήποτε άλλου ποιητή είτε Ρωμαίου είτε Έλληναraquomiddot για να

του απαντήσει ως εξής ο Σεφέρης στο δοκίμιό του laquoΞεστρατίσματα από

τους Ομηρικούς Ύμνουςraquo laquoΣε τούτο το δοκίμιο ο Έλιοτ μοιάζει να παρα-

γνωρίζει μέρη του Ομήρου όπως λχ το Ζ ή το Ω της Ιλιάδας που μου

φαίνουνται τόσο κοντά στην ψυχή του ανθρώπου ώστε δεν μπορεί να είναι

ξένα από τη βαθύτερη έννοια του Χριστιανισμούraquo16

Amica silentia lunae

Το δεύτερο ερώτημα που έθεσα παραπάνω σχετικά με τη σημασία της πα-

ραπομπής στον Βιργίλιο αφορά στη λατινική φράση amica silentia lunae

Προέρχεται από το δεύτερο βιβλίο της Αινειάδας του Βιργιλίου που έχει ως

θέμα του την άλωση της Τροίας και την αναχώρηση του Αινεία σε αναζήτηση

νέας πατρίδας Η φράση αποτελεί το δεύτερο ήμισυ του στ 255 και αναφέ-

ρεται στη στιγμή που οι Αχαιοί επιστρέφουν στη διάρκεια της νύχτας στην

Τροία από την Τένεδο όπου είχε κρυφτεί ο στόλος τους ενώ οι Τρώες πί-

στευαν πως είχαν πάρει τον δρόμο του γυρισμού για την Ελλάδα17 Ο στόλος


15 Δοκιμές Β΄ όπ σ 243-24516 Για τα κείμενα του Έλιοτ βλ Selected Prose of TS Eliot έκδ Frank Kermode Νέα

Υόρκη 1975 σ 115-131 Για την απάντηση του Σεφέρη βλ Δοκιμές Β΄ όπ σ 24417 Για τη σύνδεση της φράσης του Σεφέρη με το χωρίο της Αινειάδας βλ Γιώργης

Γιατρομανωλάκης laquoΠαράρτημα-ΙΙ Λατινικά μεταφράσματαraquo στο Γιώργος Σεφέρης Με-

ενεργεί σε συνεννόηση με τους πολεμιστές που καιροφυλακτούν κρυμμένοι

στον Δούρειο Ίππο τον οποίο οι άφρονες Τρώες είχαν σύρει μέσα στην

πόλη τους και τοποθετήσει στην Ακρόπολη Αμέσως μετά οι επίλεκτοι πο-

λεμιστές θα βγουν από το ξύλινο άλογο θα σφάξουν τους φρουρούς της

κεντρικής πύλης και θα την ανοίξουν διάπλατα για να εισέλθει στην πόλη

το κύριο σώμα του στρατού των Αχαιών που έχει καταπλεύσει από την

Τένεδο Παραθέτω το σχετικό χωρίο (250-261)

Vertitur interea caelum et ruit Oceano nox

involuens umbra magna terramque polumque

Myrmidonumque dolos fusi per moenia Teucri

conticuere sopor fessos complectitur artus

et iam Argiua phalanx instructis nauibus ibat

a Tenedo tacitae per amica silentia lunae

litora nota petens flammas cum regia puppis

extulerat fatisque deum defensus iniquis

inclusos utero Danaos et pinea furtim

laxat claustra Sinon Illos patefactus ad auras

reddit equus laetique cauo se robore promunt

Thessandrus Sthenelusque duces et dirus Ulixeshellip

Στο μεταξύ στρέφεται ο ουρανός και η νύχτα φτάνει ορμητικά

απrsquo τον Ωκεανό

τυλίγοντας με την πελώρια σκιά της τη γη τον ουρανό

και τα δόλια σχέδια των Μυρμιδόνωνmiddot μέσα στην πόλη οι Τρώες

ξάπλωσαν και σώπασανmiddot ο ύπνος αγκάλιασε τα κατάκοπα

μέλη τους

Ήδη ο αργείτικος στόλος έπλεε σε πολεμική διάταξη

κάτω από τη φιλική σιγή της σιωπηλής σελήνης πηγαίνοντας

από την Τένεδο πίσω στη γνωστή ακτή όταν η ναυαρχίδα

έστειλε σήμα

με δαυλό Τότε ο Σίνωνας έχοντας με το μέρος του την άδικη

βούληση


ταγραφές Αθήνα 1980 (ανατ 2000) σ 321-322 David Ricks laquoSeferis and the classics anoteraquo Classical and Modern Literature [Classical Reflections A Special Issue Devoted to Mod-ern Greek and Classical Literature] τ 9 (1989) 359-362 (σύντομη αλλά περιεκτική σημείω -ση) Irene Loulakaki-Moore Seferis and Elytis as Translators Βέρνη 2010 σ 310-312

των θεών άνοιξε κρυφά την πεύκινη κοιλιά του Ίππου που

έκρυβε τους Αχαιούς

Ορθάνοικτος πια ο Ίππος ελευθερώνει τους πολεμιστές

που ξεπροβάλλουν χαρούμενοι από τη δρύινη κοιλότητα

πρώτα ο Θέρσανδρος και ο Σθένελος οι αρχηγοί και ο κατα-

ραμένος Οδυσσέαςhellip18

Όπως φαίνεται η πλήρης μορφή της λατινικής φράσης είναι tacitae per

amica silentia lunae η οποία σημαίνει κατά λέξη laquoκάτω από τις φιλικές

σιωπές της βουβής σελήνηςraquo Η φράση όμως αποσπάστηκε από το κεί-

μενο και καθιερώθηκε στη λογοτεχνία ως per amica silentia lunae ενώ στον

Σεφέρη απαντά χωρίς την πρόθεση per ως amica silentia lunae Σχετικά με

την ενσωμάτωσή της στον laquoΤελευταίο σταθμόraquo ως Σιωπές αγαπημένες

της σελήνης τίθενται τα εξής ερωτήματα α΄) γιατί ο Σεφέρης επέλεξε τον

συγκεκριμένο στίχο β΄) ποια είναι η διακειμενική σχέση του laquoΤελευταίου

σταθμούraquo με το σχετικό επεισόδιο της Αινειάδας γ΄) ποια έννοια αποδίδει

ο Σεφέρης στη συγκεκριμένη φράση και δ΄) πώς μετάφρασε ο Σεφέρης

τη συγκεκριμένη φράση

Hugo και Borges

Όπως ήδη ανέφερα η φράση per amica silentia lunae αποσπάστηκε από

το κείμενο της Αινειάδας και αξιοποιήθηκε λογοτεχνικά κυρίως στο πρω-

τότυπο αλλά και σε μετάφραση (βλ παρακάτω) Εμφανίζεται πχ στον

Hugo ως υπότιτλος στο ποίημα laquoClair de luneraquo (1828) στον Gide δύο φορές

ως παράθεμα19 στον Yeats ως τίτλος έργου (1918) και δυο φορές στον

Borges (1951 1981) Ξεχωρίζει ο Hugo γιατί μας άφησε την πιο γνωστή

και παραστατική ποιητική μεταγραφή της βιργιλιανής φράσης Στο ποίη -

μα του Hugo το φεγγαρόφωτο πλαισιώνει το ποίημα σε σχήμα κύκλου

φωτίζοντας το έγκλημα που συντελείται ενώ το ίδιο παίζει με τους κυμα-

τισμούς της θάλασσας Βρισκόμαστε αρκετά κοντά στη λειτουργία του

βιργιλιανού διακειμένου με την έννοια ότι η φύση παραμένει αδιάφορη

αν δεν είναι φιλική Παραθέτω το ποίημα


18 Οι μεταφράσεις όλων των ξενόγλωσσων παραθεμάτων είναι δικές μου19 Journal I (1887-1925) Παρίσι 1996 σ 58 Andreacute Gide-Henri de Reacutegnier Corre -

spondance (1891-1911) Παρίσι 1997 σ 97

CLAIR DE LunE

Per amica silentia lunae

Virgile

La lune eacutetait sereine et jouait sur les flots

La fenecirctre enfin libre est ouverte agrave la brise

La sultane regarde et la mer qui se brise

Lagrave-bas drsquoun flot drsquoargent brode les noirs icirclots

De ses doigts en vibrant srsquoeacutechappe la guitare

Elle eacutecoutehellip Un bruit sourd frappe les sourds eacutechos

Est-ce un lourd vaisseau turc qui vient des eaux de Cos

Battant lrsquoarchipel grec de sa rame tartare

Sont-ce des cormorans qui plongent tour agrave tour

Et coupent lrsquoeau qui roule en perles sur leur aile

Est-ce un djinn qui lagrave-haut siffle drsquoune voix grecircle

Et jette dans la mer les creacuteneaux de la tour

Qui trouble ainsi les flots pregraves du seacuterail des femmes

Ni le noir cormoran sur la vague berceacute

Ni les pierres du mur ni le bruit cadenceacute

Du lourd vaisseau rampant sur lrsquoonde avec des rames

Ce sont des sacs pesants drsquoougrave partent des sanglots

On verrait en sondant la mer qui les promegravene

Se mouvoir dans leurs flancs comme une forme humainehellip


Septembre 1828

ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΟΦΩΤΟ


Virgile

Η σελήνη ήταν γαλήνια κι έπαιζε με το κύμα

Διάπλατο ανοίγει το καφάσι στο δροσερό αεράκιmiddot

κοιτάζει η σουλτάνα κι η θάλασσα που εκεί κάτω

σπάει με κύμα ασημένιο τα μαύρα νησάκια κεντά


Παίζει αλλά απrsquo τα δάχτυλα το λαγούτο της γλιστρά

Αφουγκράζεταιhellip Κρότος βουβός υπόκωφη βγάζει ηχώ

Μην είναι τούρκικο βαρύ σκαρί απrsquo τα νερά της Κω

που της Ελλάδας τrsquo Αρχιπέλαγος με βάρβαρο κουπί χτυπά

Μην είναι κορμοράνοι που βουτάνε ένας ένας

σχίζοντας το νερό που σαν μαργαριτάρι στο φτερό κυλά

Μην είναι τζίνι που ψηλά σφυρίζει βγάζοντας ήχο οξύ

και ρίχνοντας στη θάλασσα επάλξεις καστρινές

Ποιος τα νερά ταράζει στο πλάι απrsquo το σαράι

Δεν είναι μαύρος κορμοράνος που λικνίζεται στο κύμαmiddot

ούτε πέτρες από τείχη ούτε ήχος ρυθμικός

από σκαρί βαρύ που σέρνεται στο νερό με τα κουπιά

Μόνrsquo είναι σάκοι φορτωμένοι απrsquo όπου ακούγονται λυγμοί

Αν κοίταζες το κύμα που τους σπρώχνει μακριά

θα rsquoβλεπες να κινούνται τα πλευρά τους σαν ανθρώπου


Σεπτέμβριος 1828

Ξεχωρίζει ακόμη ο Borges που αξιοποίησε τη βιργιλιανή φράση όχι

μόνον ποιητικά αλλά και κριτικά Ξεκινώ από το σχόλιό του στο δοκίμιο

του 1951 laquonota sobre (hacia) Bernard Shawraquo (Σημείωση για [σχετικά με]

τον Bernard Shaw) το οποίο προϋποθέτει τη γνώση της βιβλιογραφίας για

το χωρίο του Βιργιλίου που μας απασχολεί20 Η ακριβής ερμηνεία της

φράσης per amica silentia lunae αποτελεί δισεπίλυτο φιλολογικό πρό-

βλημα που ανάγεται στην εποχή του κορυφαίου Ιταλού ουμανιστή Angelo

Poliziano21 Η σιωπή της σελήνης περιγράφεται ως laquoφιλικήraquo προς τους

Τρώες αλλά σε τί ακριβώς συνίσταται αυτή η σιωπή που μάλιστα μνη-

μονεύεται εμφατικά με δύο όρους (tacitae silentia) Έφεγγε όπως ήταν η

μεθομηρική παράδοση για την άλωση της Τροίας αλλά χωρίς να προδίδει

τους Αχαιούς Ή δεν είχε ανατείλει ακόμη όταν απέπλευσαν οι Αχαιοί

αλλά ανέτειλε όταν μπήκαν στην πόλη Η δεύτερη είναι η άποψη που δια-


20 Jorge Luis Borges Obras completes (1923-1975) Buenos Aires 1974 σ 747-74921 Βλ ενδεικτικά A T Grafton - n M Swerdlow laquoGreek chronography in Roman epic

The calendrical date of the Fall of Troy in the Aeneidraquo The Classical Quarterly τ 36 (1986)212-218

τύπωσε ο Poliziano επικαλούμενος τον τεχνικό όρο laquoluna silensraquo για τη

laquoνέα σελήνηraquo και το δεδομένο ότι όπως είδαμε κατά την έναρξη του συγ -

κεκριμένου επεισοδίου πέφτει πυκνό σκοτάδι που καλύπτει laquoτη γη τον

ουρανό και τους δόλους των Μυρμιδόνωνraquo

Στην αρχή του δοκιμίου του ο Borges εξηγεί ότι ο κάθε αναγνώστης

διαβάζει το ίδιο κείμενο διαφορετικά ανάλογα με την εποχή δίνοντας ως

παράδειγμα τις αναγνώσεις της βιργιλιανής φράσης amica silentia lunae

Ese diaacutelogo es infinito las palabras amica silentia lunae significan ahora

la luna intima silenciosa y luciente y en la Eneida significaron el interlu-

nio la oscuridad que permitioacute a los griegos entrar en la ciudadela de

Troyahellip

Αυτός ο διάλογος είναι ανεξάντλητοςmiddot οι λέξεις amica silentia lunae δη-

λώνουν σήμερα τη σελήνη που είναι φιλική σιωπηλή και φωτεινή και

στην Αινειάδα δήλωναν τη νέα σελήνη το σκοτάδι που επέτρεψε

στους Έλληνες να εισέλθουν στην πόλη της Τροίας22

Ο Σεφέρης ο Δάντης και η άλωση της Τροίας

Τον Σεφέρη δεν απασχόλησε το ζήτημα που θέτει ο Borges ούτε ήταν δυ-

νατό να τον απασχολήσει Όπως ανέφερα ήδη η λατινομάθειά του σε αντί-

θεση με τη λατινομάθεια του Borges ήταν εξαιρετικά περιορισμένη Παρά

την τεράστια εκτίμησή του για τον Βιργίλιο ο Σεφέρης δεν συζητά πουθενά

την ερμηνεία κάποιου ποιητικού χωρίου Το βέβαιο είναι ότι στον laquoΤελευταίο

σταθμόraquo οι laquoσιωπέςraquo της σελήνης δεν έχουν να κάνουν με το σκοτάδι

H φράση ήταν ολοφάνερα γνωστή στον Σεφέρη είτε από τον Hugo

είτε από τον Gide είτε από τον Yeats είτε από περισσότερες από μία

πηγές Γιατί όμως επέλεξε κατrsquo αρχήν μια φράση από το επεισόδιο της

άλωσης της Τροίας Από την έκδοση του Βιργιλίου που είχε στην κατοχή

του ο Σεφέρης και από τις αναφορές στον Βιργίλιο που απαντούν στις Δο-

κιμές προκύπτει ότι το μόνο επεισόδιο της Αινειάδας που τον απασχό-

λησε ως θέμα ήταν το πρώτο μέρος του 2ου βιβλίου δηλαδή οι ενέργειες

και τα γεγονότα που οδήγησαν στην άλωση της Τροίας όπως η προειδο-

ποίηση του Λαοκόωντα στους Τρώες ότι φοβάται τα δώρα των Αχαιών

(timeo Danaos et dona ferentis) η εξόντωση του Λαοκόωντα από τα ερπετά


22 Σε υποσημείωση ο Borges αναφέρει ότι παλιότεροι ποιητές όπως ο Δάντης και οΜίλτων ερμήνευσαν τη laquoσιωπήraquo της σελήνης ως laquoσκότοςraquo

που έρχονται από την Τένεδο και η επιστροφή του στόλου υπό το φιλικό

φως της σελήνης23

Ο λόγος που το ενδιαφέρον του Σεφέρη επικεντρώθηκε στο συγκεκρι-

μένο επεισόδιο είναι εύκολο να εξηγηθεί Η άλωση της Τροίας ήταν ένα επει-

σόδιο θρυλικό που στην δαντική Κόλαση και συγκεκριμένα στο πασίγνωστο

canto 26 θα κοστίσει στον πανούργο Οδυσσέα την τιμωρία στις αιώνιες φω-

τιές Νά τί γράφει ο Σεφέρης στο δοκίμιο laquoΣτα 700 χρόνια του Δάντηraquo

Όσο για τον Οδυσσέα κι αυτός σύμφωνα με τη λατινική παράδοση

είναι ο πανούργος συνεργός της καταστροφής της Τροίας της μάνας

της Ρώμηςmiddot είναι ο άνθρωπος του Δουρείου Ίππου Γιrsquo αυτό τον καίει η

φλόγα μαζί με τον Διομήδη βαθιά στην Κόλαση στην όγδοη τάφρο

του όγδοου κύκλου εκεί που είδαμε τους δόλιους συμβούλους Του

εξηγεί ο Βιργίλιος laquoΚαι μες στη φλόγα τους βογκούν για την παγίδα

του ίππου που έκαμε τη θύρα όθε βγήκε ο ευγενής σπόρος των Ρω-

μαίωνraquo (Α 26 58)

e dentro dalla lor fiamma si geme

lrsquoagguato del caval che fegrave la porta

onde usci dersquo Romani il gentil seme24

Ο Δούρειος Ίππος αντιπροσώπευε και αντιπροσωπεύει ακόμη και σή-

μερα τον αρχετυπικό δόλο Στο κείμενο της Αινειάδας όπως ανέφερα πα-

ραπάνω πέφτει η νύκτα πάνω από την Τροία καλύπτοντας τα δόλια

σχέδια των Αχαιών (Myrmidonumque dolos) Τότε ο στόλος των Αχαιών

επιστρέφει κρυφά από την Τένεδο προστατευμένος από το φιλικό φως

της σελήνης και ενεργώντας σε συνεννόηση με τους επίλεκτους Αχαιούς

που την ίδια στιγμή εξυφαίνουν το δόλιο σχέδιό τους μέσα στην κοιλιά

του αλόγου Ανάμεσα στους πρώτους ξεπετιέται από την κοιλιά του αλό-

γου ο laquoκαταραμένος Οδυσσέαςraquo (dirus Ulixes)


23 O Σεφέρης είχε στην κατοχή του την έκδοση της Αινειάδας των H Goelzer και ABellesort Παρίσι Les Belles Lettres 91959 Στη σελίδα τίτλου υπάρχει η ένδειξη laquoΓιώργοςΣεφέρης 211165raquo Ο ποιητής έχει μαρκάρει με ˅ την προειδοποίηση του ΛαοκόωνταQuidquid id est timeo Danaos et dona ferentis (49) τους στ 199 220 και 227 στη γαλλικήμετάφραση που πλαισιώνουν το επεισόδιο του Λαοκόωντα και τον στ 255 a Tenedo ta -citae per amica silentia lunae αυτόν ακριβώς που περιλαμβάνει τη φράση που ενσωμάτωσεστον laquoΤελευταίο σταθμόraquo Στις Δοκιμές μνημονεύει το επεισόδιο όπου τα ερπετά από τηνΤένεδο πνίγουν τον Λαοκόωντα και τα παιδιά του σε σύγκριση με τον πίνακα του Γκρέκοπου έχει το ίδιο θέμα (Δοκιμές Β΄ όπ σ 308)

24 Δοκιμές Β΄ όπ σ 267-268 Οι υπογραμμίσεις δικές μου

Επισημαίνω στο σημείο αυτό ότι στις χειρόγραφες σημειώσεις στον

laquoΤελευταίο σταθμόraquo τη δεύτερη σημείωση (laquoΒιργίλιοςraquo) ακολουθεί απευ-

θείας η τρίτη (laquoδόλος κιrsquo απάτηraquo) ένδειξη ότι στο μυαλό του ποιητή

υπήρχε τουλάχιστον συνειρμική σύνδεση ανάμεσα στις laquoαγαπημένες σιω-

πές της σελήνηςraquo και τη φράση laquoδόλος και απάτηraquo

1 Άνεργος Μακρυγιάννης

2 Βιργίλιος [στη φράση Σιωπές αγαπημένες της σελήνης]

3 δόλος κι απάτη Μακρυγιάννης

Ο Σεφέρης ξεκίνησε από τη φράση του Βιργιλίου per amica silentia

lunae που είχε αποκτήσει εμβληματικό χαρακτήρα και ο ίδιος γνώριζε

από τα αναγνώσματά του μελέτησε τα συμφραζόμενά της (προφανώς με

τη βοήθεια κάποιας μετάφρασης) και τα αναπαρήγαγε επί ιταλικού εδά-

φους στην πατρίδα του Βιργιλίου και του Δάντη Συνέλαβε την έμπνευση

ενώ ανέμενε στην Cava dei Tirreni μαζί με άλλους διπλωμάτες στρατιω-

τικούς και αξιωματούχους την επιστροφή στην Ελλάδα όπως οι Αχαιοί

κρύφτηκαν στην Τένεδο περιμένοντας να γυρίσουν στην Τροία Η Cava

dei Tirreni είναι η laquoστερνή σκάλαraquo (παρόλο που η πόλη απέχει 5 χιλιόμετρα

από τη θάλασσα και ο ποιητής ταξίδεψε με τρένο στον Τάραντα) όπως

για τους Αχαιούς η Τένεδος ήταν το τελευταίο αραξοβόλι πριν την επι-

στροφή τους στην Τροία (στ 12-13)

Κι όμως χτες βράδυ εδώ σε τούτη τη στερνή μας σκάλα

όπου προσμένουμε την ώρα της επιστροφής μας να χαράξει

Δεν πρόκειται για συνηθισμένο ταξίδι επιστροφής για έναν συνήθη

νόστο Αυτοί που μέλλουν να επιβιβαστούν στο πλοίο για να γυρίσουν στην

Ελλάδα προσβλέπουν στην εξαργύρωση των υπαρκτών και κυρίως των

ανύπαρκτων υπηρεσιών τους όπως οι Αχαιοί προσβλέπουν στη λεία από

την άλωση της Τροίας (στ 14-17)

σαν ένα χρέος παλιό μονέδα που έμεινε για χρόνια

στην κάσα ενός φιλάργυρου και τέλος

ήρθε η στιγμή της πλερωμής κι ακούγονται

νομίσματα να πέφτουν πάνω στο τραπέζιmiddot

Η συνειρμική εξίσωση της Ελλάδας με την Τροία που μέλλει να αλωθεί

και να λεηλατηθεί προσδίδει στο κείμενο ερμηνευτικό βάθος25


25 Πβ Ricks όπ σ 362 laquoTo compare the deadly trickery of the journey with the WoodenHorse to the return journey by Seferis and his fellows to ldquolitora notardquo after the war is startlingraquo

Όπως το φεγγάρι καλύπτει με φιλικό φως την επιστροφή των Αχαιών

εμφανίζεται επίκαιρα και στο ποίημα του Σεφέρη (στ 12-23)

Κι όμως χτες βράδυ εδώ [hellip]

το φεγγάρι

ξεπέρασε τα σύννεφα και γίναν

τα σπίτια στην αντίπερα πλαγιά από σμάλτο


Ο Κοκόλης επισήμανε ότι η περιγραφή της σελήνης συμπίπτει με την

ημερολογιακή εγγραφή της Κυριακής 1ης Οκτωβρίου 1944 laquoΦεγγάρι σή-

μερα βράδυmiddot το χωριό στην αντικρινή πλαγιά σαν από σμάλτοraquo Προσθέτω

ότι η εγγραφή ξεκινά ως εξής laquoΜπήκε ο Οκτώβρης χωρίς ελπίδα σύντο-

μου ξεκινήματος Κλειστοί χωρίς επαφές χωρίς πληροφορίες Ο στρατη-

γός ndash βάφτισε την Cava dei Tirreni Φάκα dei greciraquo26 Αν στην σημείωση ο

τόπος είναι laquoφάκαraquo δηλαδή παγίδα στον laquoΤελευταίο σταθμόraquo θα μετα-

τραπεί μέσα από τους διακειμενικούς συνειρμούς σε τόπο ενέδρας σε

νέο Δούρειο Ίππο ndash εδώ ας θυμηθούμε τον Σεφέρη να αποδίδει τη δαντική

φράση lrsquoagguato del caval σε laquoπαγίδα του ίππουraquo ενώ στην πραγματικό-

τητα η λέξη laquoagguatoraquo σημαίνει laquoενέδραraquo Ας θυμηθούμε επίσης ότι στην

Cava dei Tirreni ενεδρεύουν laquoδόλος και απάτηraquo (στ 44) διακειμενική ανά-

μνηση από τον Μακρυγιάννη27 Το τοπωνύμιο Cava dei Tirreni έχει συνδε-

θεί ετυμολογικά μέσω του λατινικού επιθέτου laquocauusraquo (κοίλος) με την

έννοια της laquoσπηλιάςraquo (cava) ή με το laquoκοίλονraquo του θεάτρου (cauea) Ο Βιρ-

γίλιος χρησιμοποίησε το επίθετο laquocauusraquo (κοίλος) για την laquoκοιλότηταraquo του

Δούρειου Ίππου (βλ παραπάνω cauo robore) που τη μνημονεύει επίσης

και ως laquoσπηλιάraquo (cauerna)28 Συνεπώς η πόλη Cava dei Tirreni είναι πρώτης

τάξεως τοπωνύμιο για έναν μεταφορικό Δούρειο Ίππο

Στα σχεδιάσματα του laquoΤελευταίου σταθμούraquo δεν υπάρχει η φράση

Σιωπές αγαπημένες της σελήνης Σε ένα σχεδίασμα δεν υπάρχει τίποτα

Σε άλλο σχεδίασμα εμφανίζεται η φράση φίλη σιωπή της σελήνης αλλά

μετά τον στίχο σε ταραγμένους δρόμους ποταμούς και μέλη ανθρώπων

(στ 10 στη δημοσιευμένη μορφή)middot σε τρίτο σχεδίασμα η ίδια φράση έχει

προστεθεί εμβόλιμα με την ένδειξη + gt μετά τον στ 22 όπως δηλαδή στο


26 Μέρες Δ΄ όπ σ 36227 Τη σύνδεση με τον Μακρυγιάννη την εντόπισε εύστοχα ο Ricks όπ28 Βιργ Αιν 253 insonuere cavae gemitumque dedere cavernae (laquoαντήχησε και στέναξε

η σπηλαιώδης κοιλότηταraquo) 2260 laetique cavo se robore promunt (laquoξεπετιούνται χαρού-μενοι από τη δρύινη κοιλότηταraquo)

τυπωμένο κείμενο Ο Σεφέρης προέβη σε αυτή τη μετάθεση προφανώς

για να συνδέσει την παρουσία της σελήνης με το θέμα της επιστροφής

αναπαράγοντας έτσι σε άλλο περιβάλλον το βιργιλιανό διακείμενο

Πώς μετέφρασε ο Σεφέρης τη λατινική φράση

Στη γαλλική γλώσσα η φράση per amica silentia lunae απαντούσε και με-

ταφρασμένη ως laquosous le silence amical de la luneraquo (laquoκάτω από τη φιλική

σιωπή της σελήνηςraquo) ή κάτι ανάλογο29 Ο λατινικός πληθυντικός (silentia =

σιωπές) αποτελεί ποιητική χρήση για μετρικούς λόγους και φυσιολογικά

οι γαλλικές μεταφράσεις τον μετέτρεψαν σε ενικό Γνώριζε ο Σεφέρης τις

χρήσεις της λόγιας ποιητικής λατινικής γλώσσας Με βάση την εικόνα

που έχω σχηματίσει από τις αναφορές του σε λατινικά κείμενα η απάν -

τηση είναι laquoπιθανότατα όχιraquo Αν ο πληθυντικός Σιωπές αγαπημένες της

σελήνης αποτελεί αδόκιμη μετάφραση της λατινικής φράσης αυτό επι-

βεβαιώνει την άποψή μου

Πώς όμως εξηγείται η αρχική απόδοση ως φίλη σιωπή της σελήνης

που απαντά στα σχεδιάσματα του ποιήματος Εικάζω ότι ο Σεφέρης έχον -

τας ανεπαρκή γνώση της λατινικής παρασύρθηκε από τη γαλλική μετά-

φραση και εξέλαβε αρχικά την αιτιατική πληθυντικού laquosilentiaraquo (του ουδέ -

τερου ουσιαστικού laquosilentiumraquo) ως ονομαστική ενικού ενός ανύπαρκτου

θηλυκού laquosilentiaraquo Είναι άξιο προσοχής ότι ενώ η φράση καθιερώθηκε ως

laquoper amica silentia lunaeraquo ο Σεφέρης γράφει laquoamica silentia lunaeraquo αφαι-

ρώντας δηλαδή κατά τρόπο ανορθόδοξο την πρόθεση Πρόκειται και για

διαφορά ουσίας αφού στο λατινικό κείμενο έχουμε εμπρόθετη αιτιατική

ενώ η εκδοχή του Σεφέρη μπορεί να είναι ονομαστική ή αιτιατική Με την

οριστική μετάφραση Σιωπές αγαπημένες της σελήνης ίσως ο Σεφέρης

επιχείρησε να αποκαταστήσει τη γραμματική ακρίβεια (ύστερα από υπό-

δειξη κάποιου ή έχοντας συμβουλευτεί ένα λεξικό) αλλά με τρόπο γλωσ-

σικά αδόκιμο

Και πάλι ο Borges

Γιατί όμως ο Σεφέρης απέδωσε το επίθετο laquoamicaraquo ως laquoαγαπημένεςraquo και

όχι ως laquoφιλικέςraquo Πριν το εξηγήσω θα σταθώ στο ποίημα του Borges με

τίτλο laquoLa cifraraquo το οποίο κλείνει την ομώνυμη συλλογή (1981)


29 A Dumas Les Blancs et les Bleus Παρίσι 1872 σ 201

La amistad silenciosa de la luna(cito mal a Virgilio) te acompantildeaDesde aquella perdida hoy en el tiemponoche o atardecer en que tus vagosojos la descifraron para siempreen un jardiacuten o un patio que son polvoiquest Para siempre Y oseacute que alguien un diacuteaPodraacute decirte verdaderamente No volveraacutes a ver la clara lunaHas agotado ya la inalterableSuma de veces que te da el destinoInuacutetil abrir todas las ventanasDel mundo Es tarde No daraacutes con ellaVivimos descubriendo y olvidandoEsa dulce costumbre de la nocheHay que mirarla bien Puede ser uacuteltima30

Η σιωπηλή φιλία της σελήνης(παραθέτω λάθος τον Βιργίλιο) σε συνοδεύειαπό εκείνη τη νύχτα που χάθηκε πια στο χρόνο ή το σούρουπο που τα πλάναμάτια σου την αποκρυπτογράφησαν για πάντασε έναν κήπο ή μιαν αυλή που έγιναν σκόνηΓια πάντα Ξέρω πως μια μέρα κάποιοςθα μπορέσει να σου πει αληθινά Δεν θα ξαναδείς τη φωτεινή σελήνηΞόδεψες ήδη το αναλλοίωτοκεφάλαιο ευκαιριών που σου έδωσε η μοίραΑνώφελο νrsquo ανοίξεις όλα τα παράθυρατου κόσμου Είναι αργά Δεν θα την ξαναβρείςΖούμε ανακαλύπτοντας και ξεχνώνταςαυτή τη γλυκιά συνήθεια της νύχταςΠρέπει να την κοιτάξεις καλά Μπορεί να είναι

η τελευταία

Ο Borges απολογείται που δεν παραθέτει σωστά τον Βιργίλιο επιδει-

κνύοντας και πάλι τη λατινομάθειά του όπως έκανε τριάντα χρόνια πριν

σχετικά με την ίδια φράση Στην ουσία δηλώνει ότι ξαναπλάθει το βιργι-


30 Jorge Luis Borges Obras completes (1975-1985) Buenos Aires 1989 σ 339

λιανό διακείμενο Το ίδιο κάνει και ο Σεφέρης χωρίς όμως να το δηλώνει

Εννοώ ότι στον laquoΤελευταίο σταθμόraquo το φεγγάρι δεν είναι πια laquoφιλικόraquo στον

συρφετό των πολιτικάντηδων που συνωστίζονται στην Cava dei Tirreni

περιμένοντας την επιστροφή για να υλοποιήσουν τις φανερές και κρυφές

επιδιώξεις τους αλλά είναι laquoαγαπημένοraquo στον ποιητή γιατί με το φως του

αποκαλύπτει την αλήθεια των πραγμάτων και θέτει σε κίνηση την ποιητική

δημιουργία οι laquoσιωπέςraquo της σελήνης γίνονται η αφετηρία για να βάλει ο

ποιητής τον laquoειρμό της σκέψηςraquo του σε τάξη για να αρχίσει να laquoμιλάraquo για

τη οδυνηρή εμπειρία του πολέμου για τον πόνο που δεν ξεχνιέται για τα

θύματα και τα σχέδια των εκμεταλλευτών για το άδηλο μέλλον

Όπως εξηγεί στην αρχή παλιότερα χρησιμοποιούσε το laquoαλφαβητάρι

των άστρωνraquo για να αποκρυπτογραφήσει το νόημα των πραγμάτων και

να εκφραστεί ως ποιητής και σπάνια το φεγγάρι Οι είκοσι πρώτοι στίχοι

προετοιμάζουν τον αναγνώστη για την εμφάνιση στο τυρρηνικό χωριό

όπου βρίσκεται ενός φεγγαριού διαφορετικού από αυτά που θυμάται ο

ποιητής ενός φεγγαριού που κουβαλάει τους διακειμενικούς συνειρμούς

της βιργιλιανής άλωσης της Τροίας

Συμπεράσματα

Για να συνοψίσω η δεύτερη σημείωση στον laquoΤελευταίο σταθμόraquo που πα-

ραθέτει τη βιργιλιανή φράση ltpergt amica silentia lunae δεν αποτελεί απλή

παραπομπή στο λατινικό πρωτότυπο του στίχου Σιωπές αγαπημένες της

σελήνης αλλά ερμηνευτικό εργαλείο για την κατανόηση ολόκληρου του

ποιήματος Ο Μακρυγιάννης (πρώτη και τέταρτη σημείωση) προσφέρει

την ιδέα του απολογισμού και την ιδεολογική σύνδεση με τις συνθήκες

της επανάστασης ο Καβάφης (τρίτη σημείωση) υπενθυμίζει τους μακραί-

ωνους δεσμούς του ελληνισμού με την Ανατολή και ο Αισχύλος (πέμπτη

σημείωση) προσδίδει τραγικό βάθος στην ανάμνηση του πόνου Όμως ο

καμβάς πάνω στον οποίο στήνεται ο laquoΤελευταίος σταθμόςraquo είναι η διακει-

μενική σκηνοθεσία που προετοιμάζει την άλωση της Τροίας στην Αινειάδα

του Βιργιλίου Ως συνεκδοχή του βιργιλιανού επεισοδίου ο Σεφέρης επέ-

λεξε να εισαγάγει τη σιωπηλή σελήνη του Βιργιλίου αλλάζοντας όμως ρι-

ζικά το νόημα οι laquoσιωπέςraquo της σελήνης από laquoφιλικέςraquo στους κακόβουλους

χαρακτήρες της Αινειάδας γίνονται πια laquoαγαπημένεςraquo στον ποιητή θέ-

τουν σε κίνηση τον ποιητικό laquoλόγοraquo και οριοθετούν την αρχή (Λίγες οι νύ-

χτες με φεγγάρι που μrsquo αρέσαν) και το τέλος του ποιήματος (Λίγες οι

νύχτες με φεγγάρι που μrsquo αρέσουν)


Η έμπνευση για το ποίημα η χρονολόγησή του τον Οκτώβριο του 1944

οι προειδοποιητικές προεκτάσεις του όλα τοποθετούνται επί ιταλικού εδά-

φους δηλαδή πριν καν αναχωρήσει ο Σεφέρης για την Ελλάδα και σε τόπο

που είναι επιπλέον η πατρίδα του Βιργιλίου και του Δάντη Ειδικότερα το-

ποθετούνται στην Cava dei Tirreni πόλη που σημασιολογικά και θεματικά

λειτουργεί ως μεταφορικός Δούρειος Ίππος και σε χρόνο που συμπίπτει με

την επικείμενη επιστροφή στην Ελλάδα κατά το πρότυπο των Αχαιών που

επιστρέφουν από την Τένεδο για να αλώσουν την Τροία Η αλλαγή του τί -

τλου από laquoCava dei Tirreniraquo σε laquoΤελευταίος σταθμόςraquo προσδίδει νοηματικό

εύρος και βάθος στο ποίημα καθώς υπηρετεί ταυτόχρονα και τον χωρό-

χρονο του παρόντος και τον χωρόχρονο του βιργιλιανού διακειμένου όπως

δηλαδή η laquoστερνή σκάλαraquo στο σώμα του ποιήματος

Με τον laquoΤελευταίο σταθμόraquo ο Σεφέρης εντάχθηκε και αυτός στη χορεία

των μεγάλων ποιητών που αξιοποίησαν στη γλώσσα τους τη βιργιλιανή κλη-

ρονομιά από τον Hugo έως τον Borges Μπορεί να μην είχε επαρκείς γνώ-

σεις για να απολαύσει πλήρως το λατινικό πρωτότυπο όμως την έλλειψη

αυτή αναπληρώνει η ποιητική του διαίσθηση και ευαισθησία Ας μην υποτι-

μήσουμε την ενδεχόμενη φιλοδοξία του Σεφέρη να διεκδικήσει και άλλες

δάφνες πέρα από την κληρονομιά του Ομήρου με την έννοια ότι είχε πλήρη

επίγνωση όπως είδαμε της βαρύτητας του ονόματος του Βιργιλίου για τον

οποίο έγραψε ότι βρισκόταν πάντα laquoστην κορυφή της πυραμίδας της δυτι-

κής παράδοσηςraquo Το γεγονός ότι το ποίημα σκηνοθετείται εξ ολοκλήρου επί

ιταλικού εδάφους μας υπενθυμίζει ότι αυτός που πρώτος κέντρισε το εν-

διαφέρον του Σεφέρη για τον Βιργίλιο ήταν ο Δάντης ο ποιητής που επέλεξε

τον Ρωμαίο επικό για οδηγό του στο φανταστικό ταξίδι της Θείας κωμω-

δίας δίνοντας έτσι το εναρκτήριο λάκτισμα για το λογοτεχνικό ταξίδι του

ίδιου του Βιργιλίου στη νεότερη δυτική ποιητική παράδοση Στο πλαίσιο

της νεοελληνικής λογοτεχνίας η διακειμενική σκηνοθεσία του laquoΤελευταίου

σταθμούraquo ανακαλεί στη μνήμη τη διακειμενική σκηνοθεσία της ιταλικής

προμετωπίδας του σολωμικού Ύμνου εις την Ελευθερίαν Λειτουργώντας εν

είδει προοιμίου η προμετωπίδα ανάγει το ηρωικό θέμα και την ιδέα της

ελευθερίας στον Βιργίλιο τον Δάντη και τον Κάτωνα και τη σημαδιακή συ-

νάντησή τους στην είσοδο του Καθαρτηρίου31

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ


31 Βλ Μιχαήλ Πασχάλης laquoΟι ιταλικές θρησκευτικές και ποιητικές αφετηρίες τουldquoὝμνου εἰς τὴν Ἐλευθερίανrdquo μια νέα ερμηνευτική προσέγγισηraquo περ Πόρφυρας τχ 147-148 (Απρ-Σεπτ 2013) 7-22

Αλέξης Πολίτης Μια υποσημείωση για τον Θεόδωρο Ντόρρο 255

Peter Mackridge Λεπτομέρειες στην Αφρική και στην ΚύπροΠραγματολογικά σχόλια σε δυο ποιήματα του Σεφέρη 257

Μελανοδοχείο

Γιάννης Παπαθεοδώρου Πλανόδιος πωλητής αλλοτινών πραγμάτωνΈλλη Φιλοκύπρου ΈνοχοςμιαςμεγάληςαθωότηταςΗποιητικήπεριπέτειατουΤάσουΛειβαδίτη Αθήνα Νεφέλη 2013 380 σελ 269

Πίνακες

Χρυσούλα Ηλιάδου Το αλεξανδρινό περιοδικό Αργώ (1923-1927) 273

Μαρία Σακελλαρίου Ευρετήρια του περιοδικού Κονδυλοφόρος

τόμοι 1-10 (2002-2011) 00







































































































































































































































































































































μέλη τους






βούληση




















Hugo και Borges
















CLAIR DE LunE


Virgile





















Septembre 1828



Virgile

















































Troyahellip




























































































το φεγγάρι

























































































































































































































































































































































































































































































μέλη τους






βούληση




















Hugo και Borges
















CLAIR DE LunE


Virgile





















Septembre 1828



Virgile

















































Troyahellip




























































































το φεγγάρι




































































































































































Hugo και Borges
















CLAIR DE LunE


Virgile





















Septembre 1828



Virgile

















































Troyahellip




























































































το φεγγάρι



















































































































































CLAIR DE LunE


Virgile





















Septembre 1828



Virgile

















































Troyahellip




























































































το φεγγάρι






























































































































































































Troyahellip




























































































το φεγγάρι























































































































































































































το φεγγάρι



















































































































































«Σιωπές αγαπημένες της σελήνης»: Ζητήματα...

Documents

Transcript of «Σιωπές αγαπημένες της σελήνης»: Ζητήματα...