"Książka i Wiedza", Warszawa l993

Bystroń Jan Stanisław – Nazwiska polskie „Książka i Wiedza”, Warszawa l993

ISBN 83-05-12636-6

Żyjemy dziś w okresie potężnych zawirowań historii: zmieniają się ustroje, słabną mocarstwa,

rozpadają się federacje; w sferze ducha obserwujemy natomiast kryzys zastanych wartości,

odgrzebywanie zapomnianych, poszukiwanie nowych. Nasza dotychczasowa mała

stabilizacja się zachwiała. Naturalnţm odruchem człowieka zagro-żonego zarówno w sferze

materialnej, jak i duchowej jest chęć zna-lezienia trwałych punktów oparcia. Aby je znaleźć,

trzeba określić własną tożsamość, odpowiedzieć sobie na pytania: Kim jestem? Kim byli moi

przodkowie? Do czego zobowiązuje mnie tradycja domu, rodziny?

Te refleksje nasunęły mi się w związku z inicjatywą jednego z dzienników

ogólnopolskich. Otóż „Kurier Polski” ogłosił w wielkanocnych numerach

swojego Magazynu artykuły poświęcone historii, genezie i typom nazwisk

spotykanych w Polsce. Wystąpił także z propozycją udzielania - na

zamówienie czytelników - infórmacji o ich nazwiskach, z propozycją

„

rozszyfrowywania” tych nazwisk. Mnie powierzono funkcję „deszyfranta”. Reakcja

czytelników na propozycję „Kuriera” przeszła nasze najśmielsze oczekiwania. Piszą ludzie

sędziwi, piszą młodzi, zdarzają się listy uczniów. We wszystkich niemal listach przewijają

się pytania: Skąd się wzięło moje nazwisko? Skąd mój ród? Czy tradycja rodzinna o genezie

nazwiska jest prawdziwa? Nie każdy np. wie, że Mickiewicze, Andruszewicze, Fedorowicze

Maksymowicze wywodzą się z Kresów, podobnie jak Adamczukowie oraz Łesiowowie, że z

północną Polską związani są nosiciele nazwisk typu Adamiak, Janiak, natomiast z

Małopolską - Adamkowie, Janikowie i Pawelcowie, że nosiciele nazwisk utworzonych od

nazw wielkich miast byli najczęściej pochodzenia żydowskiego.

Źródłem najważniejszych informacji o pochodzeniu i sposobach

kształtowania się nazwisk polskich jest monografia Jana Stanisława

Bystronia Nazwiska polskie, książka napisana niemal siedemdziesiąt lat

5

cowaniach?

Odpowiedź na takie i podobne pytania jest jednoznaczna - książka Bystronia zachowuje nadal

żywotność i aktualność. Spróbujmy to uzasadnić. Antroponimy, czyli imiona i nazwiska

ludzi, mogą być obiektem badań wielu dyscyplin, m.in. historii, prawa, logiki,

językoznawstwa. Książka J. St. Bystronia nie należy sensu stricto do żadnej z wymienionych

dyscyplin; jej autor - jak sam zaznacza we wstępie do swojej książki - nie był bowiem ani

historykiem, ani prawnikiem, ani flologiem. A mimo to Jan Stanisław Bystroń (1892-1964)

był naukowcem o niesłychanie rozległych zainteresowaniach. Badał historię kultury polskiej

w ogóle, a kulturę ludową w szczególności, badał zwyczaje i obyczaje, zajmował się

socjologią wychowania i literatury, teorią komizmu, socjologią miasta. Był więc etnologiem,

folklorystą, socjologiem, historykiem kultury. Ilustracją jego osiągnięć niech będzie

niewielka część bibliografi jego prac: Slowiańskie obrzgdy rodzinne (1916), Studia

nadzwyczajami ludowymi (1917), Pieśni ludu polskiego (1924), Wstgp do ludoznawstwa

polskiego (1926), Nazwiskapolskie (1927), Przyslowiapolskie (1933), Dzieje obyczajów w

dawnej Polsce (1933-1934), Literatura ludowa (1936), Kultura ludowa (1936), Ksigga imion

w Polsce używanych (1938), Socjologia (1939), Komizm (1939), Etnografia Polski (1947),

Warszawa (1949). W centrum zainteresowań badawczych Bystronia znalazła się więc kultura

polska w rozlicznych jej przejawach i w różnych odniesieniach interdyscyplinarnych. Dlatego

też przedstawiciele wielu dyscyplin z zakresu szeroko rozumianej humanistyki chętnie i

często odwołują się do prac Bystronia.

Autor książki Nazwiska polskie tak pisze o zawartości tej publikacji:

„Jedynym tematem mej książki jest zwyczaj nazywania osób, jego kształtowanie się i zmiany

w ciągu wieków”.

Specjalistyczne badania z w y c z aj u nadawania nazwisk (oraz ich

genezy i przekształceń) przeprowadzone kilkadziesiąt lat temu nie mogą

utracić w i a r y g o d n o ś c i, są więc nadal aktualne. Uchwycone wtedy

tendencje w rozwoju nazewnictwa polskiego - ujmowane zarówno

6

W polskim systemie nazewniczym pełną nazwę osobową tworzy imię i nazwisko. Istnieją

przy tym prawnie dopuszczalne możliwości używania dwu imion, np. Kamil Krzysztof, Józef

Ignacy, Mieczysław Franciszek, Maria Teresa, Anna Maria, oraz jednego wprawdzie, lecz

dwuczłonowego nazwiska, np. Curie-Skłodowska, Gil-Kowalska, Ostoja-Owsiany, Kor-win-

Mikke, Siła-Nowicki. Systemy antroponimiczne innych kręgów językowych są bardziej

rozbudowane, np. w onomastyce rosyjskiej obowiązuje system trójelementowy, tzn. pełna

ofcjalna nazwa składa się z 1) imienia, 2) otczestwa, czyli określenia utworzonego od imienia

ojca, i 3) właściwego nazwiska, por. Lew Nikołajewicz Tołstoj, Igor Aleksan-drowicz

Moisiejew. Trójelementowy system obowiązywał w dawnym Rzymie, por. Marcus Tullius

Cicero, Titus Flavius Vespasianus. Jeszcze bardziej złożony system nazewniczy stosują

Arabowie.

Nazwisko jako kategoria prawna pojawiło się stosunkowo niedawno. Sama koncepcja

nazwiska jako formy identyfikacji prawnej pochodzi z XVIII w. Powszechny obowiązek

posiadania nazwiska oraz związaną z tym stabilizację nazwisk wprowadziły dopiero władze

zaborcze w XIX w., a pełny prawny system nazewniczy jest dziełem polskiego już,

dwudziesto-wiecznego ustawodawstwa.

Wcześniej człowiekowi wystarczało imię, uzupełniane w razie potrzeby dodatkowymi,

uwarunkowanymi sytuacyjnie, określeniami. Podstawową funkcją każdej nazwy własnej, a

więc zarówno imienia, jak i nazwiska, jest funkcja oznaczająca, signifkująca, czyli

wyróżniająca jego nosiciela spośród pozostałych indywiduów, indywidualizująca. Tak

określają tę funkcję logicy, takie stanowisko zajmują językoznawcy. W rekon-struowaniu

genezy i funkcji antroponimów nie sposób jednak pominąć aspektu psychologicznego,

emocjonalnego, kulturowego, np. dlaczego nazwisko Żaba, jeśli nosi je szlachcic, jest ładne, a

jeśli nosi je chłop, jest nacechowane ujemnie, dlaczego nazwiska są wartościowane, dlaczego

stają się przedmiotem handlu itp., itp.

Już od najdawniejszych czasów panowało przekonanie, że imię nie

7

ţ r ţ, ţţ ţ=ţ=y wyţawia cctţily VSUVU wości, a zmiana imienia powoduje ingerencję w istotę

człowieka, modyfiku-je jego egzystencję. Związek imienia z osobą jest bardzo ścisły: zmiana

imienia zapowiada zmianę osobowości, a zmiana osobowości jest sankcjonowana zmianą

imienia - wystarczy przypomnieć tu zamianę imienia Abram „ojciec mój jest wzniosły‟ na

Abraham „ojciec mnóstwa‟, Jakub „niech Bóg strzeże‟ na Izrael „ten, który walczył z

Bogiem‟, przemianowanie Szymona „wysłuchany od Boga‟ w Piotra „skała, opoka‟,

przyjmowanie nowego imienia przy ślubach zakonnych czy symboliczną zmianę Gustawa

„opoka Gotów‟ w Konrada „śmiały w radzie‟. W słowiańskim kręgu kulturowym czasów

przedchrześcijańskich imię spełnia również określoną funkcję społeczną - wyróżnia

poszczególnych członków rodu, ale zarazem zawiera magiczną moc - życzenie, które zgodnie

z wolą nadawców miało konstytuować osobowość jego nosiciela, a więc Borzysław miał

zyskać sławę w boju, Stanisław - stać się sławnym, a Sulibrat - być lepszyrn, możniejszym od

brata.

Po przyjęciu chrześcijaństwa imię chrzestne było dodatkowo znakiem oddania pod protekcję

świętego patrona.

Współcześnie motywy nadawania takiego, a nie innego imienia są dość

zróżnicowane; pozostaje nadal ważny wzgląd religijny (obserwujemy

nawet renesans imion biblijnych: nowotestamentowych - Łukasz, Maciej,

Mateusz, Marta, Magdalena, oraz starotestamentowych - Dawid, Daniel,

Jakub, Adam, Ewa, Rut); ważne są tradycje rodzinne i imiona pamiątkowe

- na cześć” dziadka, stryja, babci itp. Wyborem imienia często rządzi

„

moda, moda bohaterów telewizyjnych, kinowych, literackich. Wiele osób stara się

zharmonizować brzmienie imienia z brzmieniem nazwiska, by uniknąć kontrastu między

patosem imienia a prozą, potocznością nazwiska (choć każdy z nas może podać przykłady

naruszenia takiej harmonii). Nieobca jest też wiara w magiczną moc imienia, np. że

oryginalne imię zapewni oryginalne życie jego nosicielowi, lub też, że nosiciele tego samego

imienia mają wiele cech wspólnych, wynikających właśnie z tej wspólnoty; powstają nawet

„portrety” imion (por. np. Portrety imion Kazirniery Iłłakowiczówny).

OSOPy. 1V Jalllu ţ)awiţn środowisku, np. w klasie szkolnej, w której występuje kilku

uczniów o tym ţ.tnym imieniu, zachodzi konieczność zastosowania dodatkowych określeń,

czyli przezwisk.

Historycznie biorąc, przezwisko jest poprzednikiem nazwiska, jest nie ustabilizowaną

prawnie formą nazwiska. Współcześnie przezwisko może występować obok nazwiska lub -

częściej - zastępować je w określonym kręgu, w kontaktach nieoficjalnych.

Przezwisko powstaje w środowisku, w którym dany osobnik żyje. Ma - w przeciwieństwie do

nazwiska - żywe znaczenie realne, jest czytelne dla tych, którzy się nim posługują. Punktem

wyjścia do jego powstania może być jakaś cecha psychiczna lub fizyczna, por. np. Cichy,

Bystroń, Długosz, Mędrek, Białas, Wąsik; podobieństwo do zwierzęcia lub rośliny, np.

Wrona, Wilk, Orzeł, Kaczor, Komar czy Dąb, Jawor, Ogórek, Orkisz, Grzyb, Tatarka.

Podstawą przezwiska może stać się także nazwa zajęcia lub urzędu, por. Kowal, Stolarz,

Krawiec, Skrzypek, Górnik, Dziedzic, Sołtys, Wójt, Kościelny, Dziekan, Papież, Chorąży;

miejsce zamieszkania, np. Podleśny, Nagórny, Moczarny; pochodzenia, np. Czech, Moskal,

Niemiec, Szwed, Tatar, Węgrzyn oraz Mazur, Góral, Kujawa, Podlasiak, Podolak, Bojko.

Czasem podstawą do utworzenia przezwiska była trudna do odtworzenia

przygoda, powiedzonko, np. Eżeli (od zniekształconego jeżeli), Ozaist (od

zniekształconego zaiste), Panie Kochanku, Prawda itp. Zdarzają się

przezwiska ośmieszające: Solipsy, Rakojady, Małolepszy, Dzierżymorda,

Dupek, przy czym ich występowanie nie jest ograniczone do jakiegoś tylko

środowiska czy stanu - pierwotnie pojawiały się i na dworze królewskim,

por. Krzywousty (nie wiadomo, czy ze względu na cechę fizyczną, czy też ze

względu na to, że Bolesław nie zawsze mówił prawdę, czyli krzywił usta),

I,askonogi, Plątonogi, Łokietek (czyli dzisiejszy kurdupelek). W przezwis-

kach zachowały się wyrazy dawne, dziś już na ogół zapomniane, np. Bruj

„mocz‟, Brzechwa „strzała bez grotu‟, Korczak „czerpak drewniany‟, Opiołek

„chwast wyrwany przy pieleniu‟, Zdeb „lichy koń‟, Zobadło „sznurek od

kapelusza‟. Funkcję przezwisk mogły pełnić nie tylko rzeczowniki w mia-

nownikowej postaci, lecz także inne wyrazy, np. czasowniki typu Musiał,

8 9

„Yţiiţ)‟t.11 uv xţdsy nazw własnych na wyraźnie nakreślonym tle kulturow obyczajowym i

praw no-administracyjnym.

W klasyfikacji nazwisk poshxżył się Bystroń kryterium genetycznym: „Na-zwiska pochodzić

mogą od wyrazów pospolicie używanych (...), mogą rów-nież pochodzić od nazw własnych

już ustalonych, a więc od imion własnych (dawnych słowiańskich czy chrześcija.ńskich), a

także od nazw miejscowych”. Najogólniejszy więc podział nazwisk polskich oparty jest tu na

znaczeniu i obejmuje: nazwiska pospolite, nazwiska odimienne i nazwiska odmiejscowe.

Omówieniu każdego z tych typów poświęcił autor oddzielny rozdział. W odniesieniu do

nazwisk pospolitych posłużył się Bystroń dodatkowo klasyfikacją gramatyczną - wyodrębnił

nazwiska rzeczownikowe przymiotnikowe i tzw. wyrazowe, a wśród tych pierwszych

wydzielił klasy nomina agentis (czyli nazwy wykonawców czynności, np. Golarz = ten, co

goli), nomina attributiva (czyli nazwy nosicieli cech, np. Nowak = ten, co a gm yiva ( zyh z u

ţţ yli zdrobnienia, np. Orlik = mały orzeł), g ia, np. Gębica = duża gęba). Interpretacja

ramatyczna nazwisk nie jest ani pełna, ani wyczerpująca, ma ona jedynie charakter

ilustracyjny.

W grupie nazwisk odimiennych najliczniejsze są dwa typy nazwisk:

1) mające postać imienia, np. w formie neutralnej: Wiktor, Zygmunt, Chwalibóg, Ścibor, lub

w formie zdrobniałej: Dobek (od Dobiesław), Jarosz (od Jarosław), i 2) tzw. patronimica i

matronimica, czyli odojcowskie i odmatczyne, np. Stachowiak „syn Stacha‟ Włodarczyk „syn

włodarza‟ „ ţ „ „ , Dorociak syn Doroty, Magdziarz syn Magdy‟.

Pierwszym etapem kształtowania się nazwisk odmiejscowych były określenia przyimkowe

typu Janko z Czarnkowa, Ładysław z Gielniowa Jan z Brzezia, które następnie przybierały

postać przymiotników:

Czarnkowski, Gielniowski, Brzeziński. Wyjątkowe są przypadki zgodności Os óg, Ka

iejscowej z nazwą osobową, np. Ostroróg z miejscowości y miejscowości Kąty (dawniej

zapisywane Kanty)

. W ten sposób najczęściej byli określani właściciele majątków, posiadłości, miejscowości,

rzadziej ich mieszkańcy.

=ţe 5cf ivwiuţţ ţ.ţţ~--,-naturalny, w warunkach rodzimych, od nazwisk sztucznych, czgsto

s.ţlizowanych na wzór już istniejących.

W oftcjalnej antroponimii polskiej istnieją imiona i nazwiska (jedno-cţonowe lub złożone,

dwuczłonowe), półoficjalnie istnieją też nazwania, określane przez Bystronia mianem

nazwisk wtórnych, przezwisk osobistych lub przydomków. Służyły one do podkreślania

indywidualnych cech popu-larttych osobistości, do wtórnego, wyrazistego oznaczania rodzin.

Te do-datkowe nazwy byţ5‟ stosowane zarówno przy nazwiskach członków rodów

arystokratycznych (por. np. wśród Radziwiłłów: Stary, Jałmużnik, Amor paţ-iae, Brodaty,

Czarny, Rudy, czyli Rufus, Piorun, Sierotka, Pogrobowiec, Panie Kochanku, Rybeńko), jak i

w zaściankach szlacheckich, gdzie mieszka-ła drobna szlachta nosząca to samo nazwisko (np.

w Karwowie mieszkali Karwowscy, którzy dla rozróżnienia nosili przydomki: Cadar, Święty,

Kle-kot), a także na wsiach, gdzie to samo nazwisko występuje często i z tego powodu nie

różnicuje osób. Ze szczególnym przypadkiem przypisania przydomka nie do konkretnej

osoby, lecz do domostw, do gospodarstwa spotykamy się na wsiach pomorskich, niektórych

śląskich i na Podhalu.

W badaniach naukowych wszystkie nazwiska traktowane są jednakowo,

bez dodatkowego wartościowania, natomiast opinia publicrna wprowadza

oceny: nazwisko ładne - nieładne, nazwisko lepsze - gorsze, szlacheckie

- nieszlacheckie (mieszczańskie, chłopskie), polskie - niepolskie (żydowskie, niemieckie itp.).

Wprawdzie te oceny nie mają charakteru naukowego, ale -jak się wydaje - lekceważyć ich nie

można. Przekonuje nas o tym Bystroń w rozdziale zatytułowanym Nazwiska szlachty w

sposób nad wyraz sugestywny. W historycznym procesie kształtowania się nazwisk polskich

wytworzył się model nazwiska odmiejscowego na -ski, który był szczególnie popularny

wśród ziemiaństwa, zgodnie ze schematem pan na wţościach X lub pan z wţości X staje się

Iksiriskim. Z biegiem lat nazwisko na -ski stało się jednym z atrybutów szlachectwa, z drugiej

zaś strony przedmiotem pożądań co sprytniejszych przedstawicieli podlejszych stanów.

Walkę o -ski przedstawił Bystroń barwnie, żywo i, co najważniejsze, w sposób

udokumentowany.

10 11

,ţţ Yvuaţc nysiron hrabią tytuł ţrţů‟ţţţ wlc, ţe

ował się drobny szlachetka z Pułazia

Kazimierz Pułaski, demokratycznie usposobiony Kościuszko

, Antoni

Malczewski i t lu

y, tylu mnych.

Nazwisko to nie tylko męska sprawa - dotycząca ojca czy męża, w równbm h p d do hy o do t

y oraz dzieci, zarówno ślubnych, jak i nieślu p owanych. W rozdziale poświęconym

nazwiskom małżonków i dzieci przytacza Bystroń wiele materiału onomastycznego, wiele

udokumentowanych informacji z zakresu rawa obyczajowości tradycji.

Jednym z elementów odróżniających nazwisko od przezwiska jest ţabilność i trwałość

nazwiska oraz efemerydalny charakter rzezwiska. pewnych jednak sytuacjach dochodzi do

zmiany nazwiska rz cz m sytuacje takie mogą wiązać się z formą samego nazwiska (np p y y .

nazwiska ośmieszające) bądź też z losami jego nosiciela. Rozliczne autent czne przykłady

przyczyn powodujących modyfikację nazwisk lub ich za-stępowanie innymi przedstawił

Bystroń w rozdziale zatytułowanym Zmiany. Kazimierz Przerwa Tetmajer pisał we

Fragmencie z wiersza dIa mego synka:

„Synu mój mały! Obco brzmiące

nazwisko będziesz nosił

wiţz, że twój dziad na polskiej łące

trawę krwią swoją zrosił,

że tej krwi krople na twe czoło

wieczystym pada znakiem,

że, z nazwy Niemiec, szablą gołą

zatwierdził się Polakiem! (...)

I pomnij, jakimkolwiek chodzi

los twego życia szlakiem,

że każdy wraz się tutaj rodzi

człowiekiem i Polakiem”.

Tak, Polacy mogą nosić nie tylko polsko brzmiące nazwiska lecz także brzmiące obco. Nie

polskość nazwiska jest miarą polskości jego nosiciela.

Jak wcześniej wykazał to Bystroń, piękne polskie, o długiej tradycji

12

ţ;ţţţlWanynl; wlele grup CLIlll%ţllyL%11, llaivuvwvaţ.ivwyţu, wycaţu

ţh.:ţalaţło tu schronienie. Nic więc dziwnego, że w polskim zasobie

stycznym tak wiele miejsca zajmują nazwiska obce: ruskie

i rosyjskie, litewskie, niemieckie, francuskie, włoskie, angielskie, holen-ţkiţ, skandynawskie,

rumuńskie, greckie, tureckie. Technikami i.; rią ich asymilacji do polskiego systemu

nazewniczego zajął się j;ţţti Bţstroń w oddzielnym rozdziale zatytułowanym Nazwiska obce

na I ch polskich.

Odrębnie zajął się procesami asymilacyjnymi grup ludności za-ţoţjących w zasadzie żywe

tradycje narodowe, kulturalne i religijne, a mianowicie żydowską, tatarską i ormiańską.

Poznanie mechanizmów ţzujących te nazwiska obce, poznanie typowych struktur nazew-

ţiţzyćh charakterystycznych dla określonych grup etnicznych czy wţnaniowych umożliwi nam

reinterpretację nazwisk, ich ponowne odczytanie. Nazwiska bowiem są pozbawione takiego

znaczenia, w jakie wyposażone są rzeczowniki pospolite. Nie oznacza to jednak, że nie d zają

one żadnych informacji w ogóle, że są tylko pustymi znakami językowymi. Wiadomości

zawarte w książce Bystronia umoż-liwiają „deszyfrowanie” nazwisk.

Na całokształt polskiego zasobu antroponimicznego składają się nazwiska i imiona rodzime,

tkwiące w tym systemie od wieków, nazwiska i imiona obce poddawane różnym procesom

adaptacyjnym, asymilacyjnym, polonizującym oraz nazwiska Polaków rozproszonych po

całym świecie, a więc przystosowane do obcych systemów językowych, czyli rusyfikowane,

rutenizowane, lituanizowane, germanizowane... I ten aspekt nazwotwórczy uwzględnił J. St.

Bystroń w swojej monografli.

Każdy z nas nosi jakieś imię i nazwisko. Naturalnym pragnieniem człowieka jest chęć

poznania, co one znaczą, jaką mają historię, jakich dostarczają informacji. Wszelkie nazwy

własne, a nazwiska w szczególności, ze względu na skomplikowaną naturę, są przedmiotem

badań przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. W bogatym dorobku onomastycznym

szczególne miejsce zajmuje monografta Jana Stanisława Bystronia. Uwadze PT Czytelników

polecam następujące jej cechy:

13

r r ~ ~- ţ-ţ === ţvucţţLţ u do zematu, proporcji między tym, co jednostkowe, a tym, co

owszechneů między trwałością i zmiennością opisywanych zjawisk, między dokumentem a

tradycją;

- bogactwo materiału i emocjonalne zaangażowanie si

ęweo

przedstawianiu; historia imion i nazwisk jest tu pokazana tak bar e

i żywo, jakby dotyczyła nie znaków językowych (bo tym w rzeczywistości

są wszelkie nazwy, oczywiście imiona i nazwiska także), lecz samych ludzi

ich nosicieliů ,

- talent autora, który o sprawach skomplikowanych pisze prosto

i barwnie, który zachowuje umiar w przedstawianiu danych naukowych

i informacji sensacyjnych, skandalizujących, a także styl autora, dzięki

któremu książkę tę możemy przeczytać jednym p

wielokrotnie. tchem i owracać do niej

Krystyna Dlugosz-Kurczabowa

Warszawa,1 lipca 1991 r.

i..l!:if

ţţţojsze wydanie Nazwisk polskich J. St. Bystronia oparte zostało na wydaniu tej książki

(Lwów-Warszawa) z 1936 r.

ţ;ţ,ţr- pracy redakcyjnej nad tekstem posłużono się egzemplarzem

ymi uwagami Autora; uwzględniono je w takim zakresie, jaki

ţrpţjiwiała czytelność zapisu. Niektóre z uwag wskazywały bowiem na ţ ţknntynuowania

badań nad tematem i te ze względu na ich bardzo niekonkretny charakter trzeba było

pominąć.

ţ:ţlY ţţ.eţmym tekście autorskim, poza uwspółcześnieniem pisowni,

wiono jedynie wyraźne błędy korektorskie i drukarskie oraz

ono drobne ujednolicenia, np. w skrótach czy oznaczeniach

ych. Natomiast dostosowano do obecnie obowiązujących zasad

ţtarskich formę przypisów, uściślając i porządkując zawartą w nich

infonmację bibliograficzną. Uzupełniono więc brakujące w niektórych

wypadkach takie dane, jak: nazwisko autora czy tytuł przytoczonej pracy,

i Fok jej wydania, stronę w odnośnej książce czy czasopiśmie. lţtr2ymano konsekwentnie

przyjętą przez J. St. Bystronia zasadę, że pełny bibliografczny pozycji cytowanych

wielokrotnie znajduje się tylko w R‟ţykazie literatury, natomiast cytowanych jednorazowo -

w danym przypisie. W wypadku powoływania się na kilka prac tego samego autora przy jego

nazwisku - również zgodnie z zasadą J. St. Bystronia - podano tytuł właściwej pracy, w

pozostałych wypadkach ograniczono się do podania samego nazwiska.

Uzupełniono także zamieszczony w drugim wydaniu Nazwisk polskich wykaz skrótów oraz

wprowadzono dodatkowo - dla większej czytelności tekstu - objaśnienia zwrotów oraz

ustępów obcojęzycznych.

Książka ta jest pierwszą obszerniejszą próbą ujęcia historii nazwisk polskich. O ile nie brak

prac, różnego zresztą pokroju, dotyczących historii rodzin szlacheckich, o tyle samym

nazwiskom bardzo mało poświęcono uwagi; wobec ubóstwa odnośnej literatury każdy

przystępujący do tego tematu skazany jest prawie wyłącznie na własne siły. Rzecz

zrozumiała, że wobec tego Nazwiska polskie są rzutem tym-czasowym, orientacyjnym.

Szereg lat pracy należałoby jeszcze poświęcić, aby dojść do ujęcia pełniejszego i bardziej w

szczegółach wypracowanego. Nie jest to moim zamiarem, gdyż zagadnienia nazwiskowe

podjąłem dość przypadkowo w związku z opracowywaniem całokształtu tradycyjnej kultury

polskiej. Nie będąc filologiem ani historykiem, nie wdaję się w językowe ani historyczne

rozważanie nazwisk; jedynym tematem mej książki jest zwyczaj nazywania osób, jego

kształtowanie się i zmiany w ciągu wieków.

Przyjacielskim uwagom Kazimierza Piekarskiego, który czytał kilka artykułów korekty,

zawdzięczam szereg sprostowań. Kolega Witold Taszycki, docent Uniwersytetu

Jagiellońskiego, przeglądał dołączony na końcu wykaz nazwisk odimiennych; za Jego poradą

usunąłem kilka bardziej ryzykownych pozycji.

Kraków, w kwietniu 1927. J. S. B.

Drugie wydanie Nazwiskpolskichjest znacznie zmienione; poszczególne ţtępy uległy

przepracowaniu, nade wszystko zaś został znacznie pomnożony materiał przykładowy.

Warszawa, w maju 1935. J. S. B.

I6

które by same przez się były nazwiskami. Przerzucając spisy nazwisk, widzimy, że mamy tu

wyrazy rzeczownikowe i przymiotnikowe, czasem nawet, choć rzadko, i inne; spotykamy się

z wielkim bogactwem końcówek. Powstawanie nazwiska nie jest więc jedynie procesem

słowotwórczym; cała rzecz w tym, aby wyraz, złączony z człowiekiem dla celów określenia

go, istotnie ustalił się, stracił swą własną treść, przeszedł dziedzicznie na potomków, a

wreszcie w dobie stabilizacji nazwisk stał się urzędowym oznaczeniem rodziny. Otóż właśnie

badanie tego procesu powstawania nazwy, jako określenia osobowego, i ustalania się jej, jako

nazwiska, jest naszym zadaniem.

Nazwiska pochodzić mogą od wyrazów pospolicie używanych i dopiero z czasem stać się

mogą przezwiskiem, potem nazwiskiem dziedzicznym; mogą również pochodzić od nazw

własnych już ustalonych, a więc od imion własnych (dawnych słowiańskich czy

chrześcijańskich), a także od nazw miejscowych. Tak też dzielimy nazwiska na:

1 ) pospolite,

2) odimienne,

3) odmiejscowe;

odpowiednio też poszczególne rozdziały poświęcamy nazwiskom po-spolitym, odimiennym

(wraz z nazwiskami typu patronimicznego w ogóle), wreszcie odmiejscowym (wraz z

nazwiskami z końcówką -ski w ogóle). Czwarty rozdział poświęcony będzie tworzeniu nazw

wtórnych przy ustalonych już nazwiskach. Piąty zajmuje się stosunkiem nazwisk do grup

społecznych i wytwarzaniem się pewnych typów nazwiskowych, charakterystycznych dla

danej grupy, po czym przechodzimy do zagadnienia zmian nazwiskowych i do analizy

nazwisk grup obcych na ziemiach polskich osiadłych.

Przystępujemy więc do przeglądu ważniejszych typów n ţt h,

a pozostawiając troskę o system językoznawcom, stara p V ů ţu jeţ iţ

przykładowo wyróżnić charakterystyczne typy. r Ą ,ţţţţ,ţţ

NAZWISKA POSPOLITE

NAZWISKA RZECZOWNIKOWE - ZDROBNIENIA I ZGRUBIENIA

- NAZWISKA PRZYMIOTNIKOWE - PRZEZWISKA WŁAŚCIWE-

PRZEZWISKA WYRAZOWE - NAZWISKA SZTUCZNE

Nazwiska rzeczownikowe. Wśród nazwisk pospolitych należy przede wszystkim wyróżnić

nazwiska utworzone tak, jak tworzy się wyrazy pospolite, z tym jednak, że mają one oznaczać

określonego człowieka a to jedną z jego znamiennych cech, która pozwala go wyróżnić wśród

innych ludzi. W ten sposób człowieka, który dużo narzeka i biada nazywamy Biadaţą,

mieszkającego na uboczu - Boczniakiem; zrazu będzie to tymczasowe przezwisko,

odpowiadające pewnej obserwacji, z czasem może się ono ustalić i przejść na potomków,

tracąc swą treść pierwotną, oznaczającą człowieka, który biada, lub też który gdzieś na boku

mieszka.

Zasady tworzenia tych przezwisk niczym się nie różnią od tworzenia wyrazów w ogóle.

Możemy tu wyróżnić, zgodnie z teorią słowotwórstwa kilka zasadniczych typów.

Będą tu więc tzw. nomina agentis, oznaczające człowieka spełniającego jakąś czynność,

utworzone od czasownika, np.: z sufksem -aJa: Bąkała, Chadała, Najdała, Pisała; w

najstarszych dokumentach spotykamy już takie nazwy, a więc Ogorzała w dokumencie

trzebnickim z roku 1204, Krzykała w roku 1289;

-ak: Dyrdziţk, Bujak, Pławiak;

-acz: Kiedacz;

-eń: Kwapień, Smoleń;

18

1, 11%

-eků Świętek, Śmiałek;

-uch ţ Ciepluch;

-as ţ Białas;

-oriţ Bystroń, Cichoń, Targoń;

-osz: Słabosz;

-us: Wielgus;

- „ec: Chmielowiec, Światowiec;

dalej nazwy oznaczające, że człowiek pozostaje w jakimś związku z osobą czy przedmiotem,

wymienionym w temacie nazwiska, a więc:

-arzţ Stawarz, Solarz, Kolarz;

-ak: Kaliniak, Cierniak; tutaj częste określenia pochodzenia, jak Bełzak, Podolak; a także,

zwłaszcza w Wielkopolsce, odimienne:

Walczak, Stachowiak, Gierczak (od Gertrudy);

-as: przede wszystkim odimienne, jak: Bernas, Wojtas, Wawras (od Wawrzyńca), ale i inne,

jak: Dygas, Motas;

-uch: Cepuch, Łopaciuch, Makuch;

-ońţ Lasoń, Boroń, Mazoń;

-acz: Głowacz;

-owicz, -ewicz: Borowicz, Kurkiewicz. (Bardzo typowy sufks odojcowski, oznaczający

pochodzenie od osoby noszącej nazwę bez tej końcówki; bliżej omówimy go w rozdziale

poświęconym nazwiskom odimiennym).

Zdrobnienia i zgrubienia. Osobno wyróżnić należy te nazwy, które tworzą się jako

zdrobnienia lub zgrubienia używanych wyrazów (deminutiva, augmentativa). Nazwy tworzą

się bardzo często w ten sposób; łatwiej kogoś nazwać Kurkiem niż Kurem lub Świnką niż

Świnią, bo w ten sposób unika się identyfkacji człowieka ze zwierzęciem czy przedmiotem.

Ze zgrubianiem wyrazów łączy się czasem też pewien odcień życzliwości czy pobłażliwości;

w niektórych zaś wypadkach, gdy chodzi o nazwiska ujemne, końcówka zgrubiała jest

również na miejscu.

19

-uś, -oś, -aś: Curuś, Gradoś, Charaś, także od imion: Waluś;

-ec: Marciniec;

-ura, -ora: Guściora, Kuziora, Badura; od imion: Stachura;

-ica: Gębica, Mamica (częste na Śląsku);

-yga ţ Ładyga.

Oczywiście są to tylko przykłady; sufiksów tych jest znacznie więcej. W każdym

podręczniku gramatyki znaleźć możemy ich wykazy i należałoby tylko zbadać częstość ich

występowania i terytorialne rozprzestrzenienie. Nazwiskiem stać się może także i wyraz

złożony względnie zrost dwuwyrazowy; na ogół wyrazów takich jest w języku naszym

niewiele, więc i nazwisk takich zbyt dużo nie ma, a ponieważ zazwyczaj są one zabawne i

niezbyt dla noszącego je miłe, przeto łatwo znikają. Oto parę przykładów bardziej znanych:

Paliwoda, Odrzywałek, Skoczylas, Moczy-gęba, Kwasigroch, Stuligłowa, Białowąs,

Małolepszy. Dodać należy, że dawne imiona słowiańskie były normalnie złożone; w związku

z tym także i w nazwiskach dzisiejszych zachowały się takie złożenia, jak: Chwalibóg czy

Zbylut (wraz z pochodnymi).

Nazwiska przymiotnikowe. Obok nazwisk o formie rzeczownikowej mamy także i

przymiotnikowe. Najpowszechniejszy typ nazwiska polskiego z końcówką -ski, -cki, to

właśnie przymiotnikowe; pierwotnie mieliśmy tu do czynieniajedynie z nazwiskami

odmiejscowymi (Wolski z Woli, Tarnowski z Tarnowa), potem zaczęto formować

przymiotniki takie od rzeczowników pospolitych, oznaczających zawód (Stolarski od Stolarza

czy też po prostu stolarza), od przezwisk ( Wilk - Wilkowski), od imion własnych (syn Walka

jest Walkowskim), nawet od nazwisk obcych (Feldmanowski). Ewolucją tego typu

nazwiskowego zajmujemy się w osobnym rozdziale.

Sufiks -ów, dziś już w języku literackim nie używany, daje początek nazwiskom o typie

dzierżawczym, jak Litwinów, Bielanów (domyślne syn); częściej z imion: Maćków, Janów,

Klimówl.

1 Jako przezwiskowyjeszcze bardzo żywy (np. na Góralszczyźnie: Mrowiecków, Symonów,

Wdowców, Orawców) - J. Z b o r o w s k i, s. 222-227. Czasem z imionami, jak w Czarnym

20

-owy: Borowy2, Dołowy;

-y: Zarosły, Ogorzały;

-ny: Zagórny, Podkościelny;

-aty „ Wiszowaty;

-sty: Kempisty.

Przezwiska właściwe. Bardzo liczną grupę stanowią przezwiska właściwe, a więc wprost

przeniesienia nazw pewnych grup ludności czy pewnych typów ludzkich, dalej nazw zwierząt

i przedmiotów na oznaczenie indywidualne człowieka. Nazwisk takich jest ogromnie dużo i

mimo że dość maczna ich ilość uległa wymianie na końcówkowe (zwłaszcza -ski, -wicz),

stanowią one jeszcze najpoważniejszą liczebnie grupę. Zestawiamy przykładowo szereg

nazwisk wedle grup znaczeniowych:3 Grupy etniczne na obszarze polskim: Mazur, Ślęzak,

Góral, Kujawa, Orawiec, Lach, Podlasiak, Podolak, Wołyniec, Bojko... G r u p y o b c e :

Czech, Moskal, Łotysz, Litwin, Niemiec, Olęderczyk, Szwed, Tatar, Turek, Węgrzyn. . .

G r u p y z a w o d o w e : Dziedzic, Sołtys, Wójt (z ogromną ilością pochodnych); Kościelny,

Dziekan, Biskup, Papież; Chorąży, Korpal, Fajfer, Fenrych, Hajduk; Stolarz, Piekarz,

Górnik...

Dunajcu: Jędrusiów Franek, Śliwów Jaś - MAAE, t. IX, s. 158; w okolicy Olkusza:

Krawców Jaś, Szewców Marcin - WAK, t. X, s. 213, wyjątkowo tylko ustala się jako

nazwisko; w ogromnym Spisie oficerów znalazłem zaledwie 10 takich nazwisk, i to jeszcze

kilka z nich niewątpliwie należy uznać za ruskie. Niewątpliwie zapisywano je jako -owy lub

zgoła -owski; pisze o tym Liber chamorum, że staje się „syn Walków Walkowskim, Maćków

Maćkowskim... Styków Stykowskim, Derdotów Derdolskim”. W ł. S e m k o w i c z:

Wywody,

s. 225.

1 W Czarnym Dunajcu: Ignaconcyn Maciek, Jasiowculcyn Maciuś, Fudalcyn Józek

(przyżeniony do Fudalów Józef Bobek) - MAAE, t. IX, s. 158; w Odrowążu: Solcyn (od

matki Salki), Weronin, Justynin, Giercyn (od Gertrudy) - J. Z b o r o w s k i, s. 222 i nn. Jak

widzimy, występują tu imiona kobiece.

2 „Borowy” nie zawsze jest nazwiskiem przymiotnikowym; czasami może to być „pan

z Borowy”, który nie utworzył nazwiska odmiejscowego na -ski, a zatracił przyimek; zob.

niżej.

3 Materiał wzięty prawie wyłącznie ze Spisu oficerów.

21

w ţţ v ţ c. ţvcţţcţţcţ, ţlţallxa, rţęixa; ţiusxa, itrupa, Mączka;

Maślanka, Mleczko, Śmietana; Kiełbasa, Kiszka; Kawa, Piwko... P r z e d m i o t y : Fura,

Kolasa, Korab; Bania, Kalita, Koszyk; Rydel, Barta, Kociuba; Kobza, Trąba; Drążek, Laska,

Młotek...

C z ę ś c i c i a ł a : Broda, Wąsik, Paluch, Stopa, Noga...

M e t e o r o I o g i a : Chmura, Mróz, Wiatr...

M i e s i ą c e, d n i : Styczeń, Marzec, Kwiecień... Piątek, Sobota... Zestawienie nazwisk

wedle grup znaczeniowych może być zabawne; trudniła się tym bardzo powszechnie

pomysłowość staropolska i do dziś dnia często nas to jeszcze zabawia. Nie ma tu jednak

żadnego problemu i dla badań nie ma tu pola; stwierdzając więc jedynie, że nazwisk tych jest

bardzo wiele, że są nader rozmaite, że są tu nazwiska wszystkich grup społecznych (jest

hrabia Komar i hrabia Łoś, jest herb Ciolek i herb Świnka), przechodzimy dalej.

Do przezwisk tych tym bardziej nie przywiązujemy większej wagi, że

normalnie nie możemy mieć pewności, jakim jest istotne pochodzenie

danej nazwy. Człowiek noszący nazwisko Wilk mógł być tak nazwany dla

swego podobieństwa do wilka (wzrok, owłosienie, głos, maniery) albo też

dlatego, że kiedyś spotkał się z wilkiem w specjalnych okolicznościach

dlatego wreszcie, że często o wilkach mówił, może jeszcze dla innych

przyczyn. Przypadkowość tych przezwisk jest nam dobrze znana z lat

szkolnych czy też z zabaw towarzyskich; niekiedy nawet wśród zażyłych

przyjaciół powstają i stale są używane przezwiska, których początek jest

niejasny, gdyż po prostu zapomniano, w jakich okolicznościach nazwa

powstała. W zbiorach etnograficznych niejednokrotnie spotykamy spisy

przezwisk z podaniem - o ile można jeszcze - ich początku; zwłaszcza

w świecie dziecinnym, gdzie te określenia powstają i giną bardzo szybko,

widzimy ich lotność i przypadkowość 1. Co się tyczy przezwisk ludzi

dojrzałych, niejednokrotnie dziedziczonych przez pokolenia, a więc

spełniających rolę nazwiska, które czasem jest tylko oznaczeniem urzędowym

„jak się kto pisze”, to w bardzo wielu wypadkach zatraca się pamięć

1K. Matyas, J. Selzer.

Lylxv 6awcţtţcic ua uic ţvivwaz, ţuin-u iiuai uaţwY vu iurni, woţuwiviiţţ

operacyjnie w gardło dla choroby krtani; Dym mieszkał najdłużej w dymnej,

kurnej chacie, stąd przezwisko; Gggac, zwany tak żartobliwie, dużo

mówił; Kanarek ładnie śpiewał; Janiolek był pokorny i spokojny; Japtekarz

- skąpy.

Większość jednak przezwisk powstawała od wyrazów chętnie używanych przez dane osoby.

Tak np. Wątorek nosi nazwę Bucak, bo w młodości zwykł się przechwalać zdrowiem i siłą,

mówiąc: „chociem mały, alem nabity i twardy, takjak bucak”, albo też groził: „jak

wezmejakiego bucaka, toja ci tu dam!” Szewczyk, zwany Bzdurą, wszelkie drobnostki, plotki

itd., jak również ludzi roznoszącychje, nazywał bzdurami, mówił też: „nie pleć bzdur, ty

bzduro”. Pluta miał przezwisko od wyrazu używanego stale na oznaczenie niepogody i mówił

też: „nie pleć, pluto”. Paragrafto przezwisko Dziedzica który chętnie popisywał się

znajomością prawa i o paragrafach opowiadał. Tą drogą wchodzą też i przezwiska obce:

Chojnacki otrzymuje przezwisko Ajzo, bo zwykł tak nawoływać towarzyszy do pracy (niem.

also); Golarz pracował w młodości jako cieśla przy kolei i odtąd nazwano go Cimermanem.

Często zapożycza się nazwisko z wyrazu ulubionego porównania. Chudecki używał często w

najrozmaitszych okazjach wyrazu bryka, a więc: „sprawiłem sięjak bryka”, „pojedziewajak na

bryce”, mówił też: „nie brykaj!”, został więc Bryką. Rusin bynajmniej nie pochodzi z Rusi,

jakby przypuszczać można; zwie się on Marcinek, tylko zwykł mówić, gdy go ktoś nie

zadowala:

„tyś taki, jak Rusin!”

Oczywiście, przekleństwa, stale przez kogoś używane, mogą dać łatwo początek

przezwiskom2. Bielec zwanyjest więc Berdygą, bo tak wyzywa: „ty berdygo”. Kulawym

diablem przezwał Fortuna swych przeciwników, w rezultacie jemu samemu to przezwisko

przypadło w udziale. Stolarz, który z wojska wróciwszy zwykł kląć: „Sakra - na lewo”, został

Sakrą. Dalej od śpiewek. Kowalski zwie się powszechnie Bujana, bo zwykł nucić stale:

1 J. Ś w i ę t e k, t. II, s. 130-155; materiał poniżej podany ze wsi Targowiska.

2 Często w ten sposób tworzą się przezwiska plemienne; typowe są tu śląskie „pierony”.

Szereg przykładów podaje J. S t. B y s t r o ń: Nazwy i przezwiska.

22 23

Jedzies Karpaliku,

Na siwym koniku;

Nie bedzies popasał,

Jaze w Izdebniku;

i cały szereg podobnych. j Okazję do powstawania częstych przezwisk dają wady wymowy;

zdaje się, że bardzo znaczną ilość niezrozumiałych nazw należy położyć na karb utrwalenia

jakiegoś przekręconego w wadliwej wymowie wyrazu, który pochwycono jako specjalnie

zabawny. Zagadkowe przezwisko Alabe wyjaśnia się np. bardzo prosto: mały Chwastek,

pędząc gęsi do rzeki, wołał: a labe gąski, a labe (zamiast na Rabę). Inny Chwastek znów przez

długi czas nie mówił „swak”, leczfak, został więc Fakiem. Kuba Solarz jąkał się; od

przekręconego imienia nosi przezwisko Hakuba. Czasami jakiejś specjalnej okoliczności

zawdzięczają ludzie swe przezwiska (a potomkowie nazwiska); wiadomo, że wyraz

niespodziewanie powiedziany w chwili ciszy, w niestosownym miejscu i czasie sprawia

często wrażenie komiczne i jako taki dobrze nadaje się na przezwisko. Tak więc znów w

naszej wsi nadrabskiej gospodarz Samek miał zwyczaj mówić zamiast: dobrze, doskonale -

dubelt; zostało mu to zapewne z czasów wojskowych, kiedy to podwójna porcja strawy,

doppelte Menage, była dlań ideałem doskonałości. Od chwili, gdy w obecności najemników

pochwalił swą żonę, że podała smaczne kluski: „dubelt kluski na oleju, Kaśka”, został

Dubeltem. Bardziej emocjonującej okoliczności zawdzięczają swe przezwisko jedni z

licznych polskich Biedów (są i biedy męskiego rodzaju) w Pro-szowicach 1. Zmarł mały

Wojciech Selonek i miano go na trzeci dzień pogrzebać; gdy już leżał w trumnie i rodzina

koło niej zebrana lamentowała, Wojtuś obudził się z letargu i odezwał się cichym głosem:

„Mamulko, dajcie mi biedy” (zupy kartoflanki). Od tego dnia nikt go inaczej nie nazywał, jak

Biedą, którą to nazwę odziedziczyli po nim synowie i wnuki.

1”Wisła”, t. IV, s. 137.

24

„ :; I

Yaxosz z noxttnic miat syna ţana, „xtorego mamxa nazwata Lenxtem i talsze gdy podrósł, od

wszystkich był zwan Lenkiem, aż to nazwisko z onego żartu wiernie na potomstwo przeszło”.

Syn tegoż Jana Lenka pisał się Tomasz Lenek Rokicki; obok tej gałęzi byli też Rokiccy,

„którzy nie stracili nazwiska przodków swych, dom znaczny tamże w rawskim

województwie”.

Przezwiska wyrazowe. Nazwiska powstałe jako przezwisko od wyrazu w ten czy inny sposób

z człowiekiem związanego są bardzo częste; nie możemy ich jednak wykreślić z ogólnego

zasobu nazwisk, gdyż nie możemy (poza wyjątkami) ustalić, czy z człowiekiem związano

rzecz oznaczaną jakimś wyrazem, czy też właśnie tylko wyraz; przykłady powyższe wskazują

wyraźnie sposób powstawania takich przezwisk.

Niektóre tylko nazwiska wyrażają się natychmiast jako niewątpliwie

wyrazowe, powstałe od właściwości wyrażania się. Tutaj więc wliczymy

nazwiska od czasowników utworzone jak Musial, zwłaszcza w trybie

rozkazującym: Czekaj, przysłówki jak Chociaj, Ozaist (śląskie wyrażenie:

na ozaist, na pewno, zaiste), wykrzykniki Laboga. Wydawałoby się, że tu

należy uwzględnić także i rzeczowniki w przypadkach zależnych, jak

wołacze Gruszko, Ciemiengo, Kolendo (choć może to tylko źle ustalone

formy); w każdym zaś razie dopełniacze Aniola, Hrabi, Chmiela, które

pozwalają nam się domyślać, że zapytany o nazwisko odpowiadał: „ja

jestem (sługa) hrabi, (syn) Chmiela” itd.1

Tutaj należy też niewątpliwie znaczna ilość nazwisk z tematem obcym;

w wielu wypadkach nie będą to nazwiska obcego pochodzenia, lecz po

prostu oznaczenie człowieka, który liznął nieco obcego języka i chętnie się

nim popisywał, od często używanego wyrazu. Trudno tego dojść, skoro

w poszczególnym wypadku niepodobna stwierdzić genezy nazwiska;

najłatwiej to będzie chyba w stosunku do nazwisk organistowskich czy

„ Przypomnieć można, że określenia takie dodawano nawet przy nazwiskach szlacheckich

- tam, gdzie zachodziła potrzeba odróżnienia tych samych nazwisk przy tym samym

imieniu. Elekcjg Augusta II podpisują w województwie kaliskim: Andrzej Pawla

Nowowiejski

i Andrzej Stanislawa Nowowiejski. VL, t. V, s. 891. Nazwiska powyżej cytowane pochodzą

ze Spisu ofcerów.

25

.:I

-- ----ţ, nu,w. ţ,aţaţţyu,c uum miał; ten zaczynał z Inchoackim, a Respondowski respondował,

a Moderacki moderował”.

Nazwiska sztuczne. Ostatnia wreszcie kategoria, z którą w ostatnich czasach coraz częściej

mamy do czynienia, to twory sztuczne. Nazwisko nie tworzy się tutaj zwyczajowo,

samodzielnie, lecz jest produktem sztucznym; w czasach, gdy ustawodawstwo wymaga, aby

każdy człowiek miał nazwisko, zachodzi potrzeba nadania go komuś, kto go jeszcze nie miał

(przede wszystkim zaś podrzutkom); nazwisko sztuczne powstaje też niejednokrotnie

wówczas, gdy ktoś woli nosić wymyślone przez samego siebie nazwisko aniżeli nadane mu

przez sąsiadów, względnie gdy pragnie zatrzeć ślady związku z grupą, która mu nadała

nazwisko, a z którą już się nie łączy.

Masowymi wytwórniami nazwisk sztucznych były austriackie i pruskie komisje, nadające

nazwiska Żydom z końcem XVIII w.; wiemy dobrze, do jakich nieprawdopodobnych

pomysłów zdolni byli członkowie tych ciał nazwiskodawczych. Nie należą one właściwie do

nazwisk polskich, skoro prawie wyłącznie tworzone były jako wyrazy niemieckie; spotykamy

jednak i twory polskie (jak Dobraszklanka, Pocaluj). Oczywiście, takie same nazwiska mogły

były także powstać samorzutnie jako przezwisko; sztuczne co do pochodzenia, nie są one

sztuczne językowo, podobnie jak nazwiska neoftów, nadawane dowolnie przez księży,

nazwiska podrzutków itd.

Za sztuczne językowo możemy natomiast uważać te nazwiska, które są mechanicznym

przekształceniem jakiegoś wyrazu, jego tłumaczeniem lub też dowolnie utworzonym nowym

wyrazem, nie mającym własnej treści. Bez większego trudu wyróżnić możemy przy pewnej

wprawie takie właśnie nazwiska; wśród tych, które wybierają proszący o zmianę nazwisk, jest

ich bardzo wiele.

Z operacji sztucznych wymieniamy przede wszystkim deformacje

mechaniczne. Wyraz podlega skróceniu; syn nieślubny Zebrzydowskiego

otrzymuje nazwisko Idowski; Pokrzywnickiemu, służącemu w wojsku

26

utworzone, ktore częściowo staraţą się nawiązac do dawnego, zacnowuţąc parę liter

początkowych (np. Bernstein - Benski, Weissblat - Wielicki, Półzięć - Pólkowski).

Osobliwym sposobem jest wywrócenie nazwiska; w ten sposób, dodawszy jeszcze -ski, stał

się Mazur - Ruzamskim. Za sztuczne uznać należy również i te tłumaczenia, które dokonały

się w XIX w. (dawniej nazwisko oznaczało pewną treść, którą można było wyrażać w

różnych językach); przykładów takich thzmaczeń dostarczają nam obfcie wykazy

„Morutora”. Wreszcie cały szereg nazwisk, wymyślonych dowolnie, o których niepodobna

wnioskować z samego ich brzmienia, zwłaszcza że usilnym dążeniem ich twórców było

zbliżenie ich do tzw. dobrych nazwisk.

1 A. H e i n t z e, sv. Czech.

IMIONA W FUNKCJI NAZWISK - OKREŚLENIA PATRONIMICZNE

- USTALANIE SIĘ NAZWISK PATRONIMICZNYCH

Imiona w funkcji nazwisk. Bardzo wielka ilość nazwisk polskich powstała z imion własnych.

O ile nazwisko, oznaczające rodzinę, dziedziczne i ustalone, jest zjawiskiem względnie

późnym, gdyż zjawia się dopiero pod koniec średniowiecza, a ustala definitywnie w niższych

warstwach społeczeństwa dopiero w ciągu XIX w., o tyle imię własne, związane z

człowiekiem -jednostką, nadawane mu zwyczajowo lub też obrzędowo (zrazu przy

postrzyżynach, potem przy chrzcie świętym), występuje już w bardzo odległych czasach.

Imiona te miały określoną funkcję społeczną wyróżniania poszczególnych członków rodu, a

zarazem, o ile obrzędowo były nadane, miały zapewnić noszącernu je spełnienie tych życzeń,

które grupa mu składała i wyrażała w imieniu: Borzysław (sławny w boju), Chwalibóg,

Czcibor, Stanisław (stań się sławny), Domarad itd., albo też, gdy było to imię chrzestne,

oznaczało oddanie pod protekcję świętego patrona, z którym następnie przez całe życie łączył

imiennika specjalny kult.

Z chwilą, gdy coraz powszechniej ustalał się zwyczaj dziedziczenia nazw

osobowych, najpierw oczywiście co do nazw odmiejscowych, zaczęto

również i imiona przenosić na synów, oczywiście już jako przezwiska,

skoro mieli oni własne, na chrzcie nadane imiona. Zjawisko to do dziś

dnia możemy obserwować na wsi, tam, gdzie tworzą się przezwiska obok

ustalonych w urzędowej formie nazwisk. Dotyczy to w pierwszym rzędzie

imion niezwykłych, rzadko spotykanych: Damazy Bielec, zwany Damas,

przekazuje swe przezwisko dzieciom, podobnież Klemens Łężkowicz,

2s

Vţ. Y

- w czasach nie ustalonych nazwisk oznaczanie ludzi ich imieniem czy imieniem ojcowskim

musiało być bardzo powszechne jako najprostsze. W związku z tym mamy w dzisiejszym

zasobie nazwiskowym znaczną ilość nazwisk odimiennych, utworzonych w najrozmaitszych

czasach i w rozmaity sposób. Ogromną większość będą tu stanowiły imiona chrześcijańskie,

które już w zaraniu dziejów pojawiają się na ziemiach polskich i stopniowo coraz to bardziej

wypierają pierwotne słowiańskie, tak że z końcem średniowiecza imię słowiańskie staje się

rzadkością. Jeżeli jeszcze w rodach szlacheckich mocą tradycji utrzymali się tu i ówdzie

Zbigniewowie czy Spytkowie, to w warstwach ludowych zapanowały niepodzielnie imiona

chrześcijańskie (z włączeniem oczywiście świętych o imionach polskich - Stanisława,

Kazimierza itd.). Pewna ilość tych imion i tak utrwaliła się w nazwiskach; zwłaszcza w tych

czasach, gdy używano obocznie imienia chrzestnego i słowiańskiego2, to ostatnie bardzo

łatwo stać się mogło przezwiskiem dziedzicznym.

Szereg tych imion ustaliło się w pierwotnej postaci, jak: Racibor, Chwa-libóg, Sędzimir,

Ścibor, Prędota, Zbylut; inne - w formach zdrobniałych, jak: Bolko, Bolesz (od Bolesława),

Chwalisz, Walisz, Faliszek (od Chwa-lisława względnie Falisława), Dobek (Dobiesław),

Domasz (Dornamir), Częstoch (Częstomir), Jarosz (Jarosław), Przybek (Przybysław), Zdziech

(Zdziesław); od nich tworzyły się znów nazwiska w formie odojcowskiej, jak: Chwalewicz

czy Falkiewicz, Jaroszewicz, Bohuszewicz, Zdziechowicz; pośrednio powstawały i nazwiska

odmiejscowe, jak: Chwalibogowski, Chwałkowski, Przybyszewski, Domaszewski,

Ciborowski, Raciborski.

„ J. Ś w i ę t e k, t. II, s. 130 i nn., nad Rabą.

2 Np. w r. 1185: loannes de Rudawa gui etiam alio nomine comes Gnevomirus vocabatur

(Jan z Rudawy, który inaczej był nazywany hrabią Gniewomirem - red.); Peregrinus

z Szydłowca znany jest jako kasztelan Dersław. Nawet wśród duchowieństwa były takie

oboczności, jak: Imisław - Herman, Boguchwał - Filip, Wisław - Piotr. Błogosławiony

Bogumiłjest zdaje się identyczny z arcybiskupem Piotrem. Zob.: P. D ą b k o w s k i, t. I, s.

95;

K. D o b r o w o 1 s k i : Dzieje kultu św. Floriana, s. 58; F. B uj a k, s. 237; W ł.

S e m k o w i c z : Ród Paluków, s. 248.

29

.. ,,

czasem nawet i kilkadziesiąt, a więc prócz postaci normalnej formy zdrobniałe i zgrubiałe,

formy patronimiczne z rozmaitymi końcówkami wreszcie formy odmiejscowe. Od Piotra np.

pochodzą nazwiska, jak:

Pietrasz, Pietraszek Pietraszak, Pietruszko, Pietrucha, Pietruszka, Pietroń Pietrus, Pietrzak,

Pietrzyk, Piestrzak, Pietrowiak, Peter, Peterek, Petryczek, Petras, Petraś, Petri, Petrino; z

końcówką -wicz: Petrulewicz Pietrasz-kiewicz, Pietrkiewicz, Pietrowicz, Piotrowicz,

Pietrusiewicz; z sufiksem przymiotnikowym: Piotrowski, Piotraszewski, Petrażycki,

Piestrzyński, Pietracki, Pietruszyński, Pietrykowski, Pietrycki, Pietrzykowski - i wiele jeszcze

innych 1. Postaci ruskie, czasami i litewskie, łączą się z polskimi i powiększają ilość

pochodnych. Rzadkie jest imię, które by nie było początkiem kilku chociażby nazwisk, z

ilości zaś nazwisk możemy sądzić o rozpowszechnieniu odnośnych imion w tych czasach,

kiedy większość tych nazwisk powstawała, a więc od XVI w. począwszy. Przypatrując się

tym formacjom, widzimy np. wiele pochodnych od Mikołaja, Krzysztofa, Łukasza, dzisiaj

rzadkich, choć w XVI w. bardzo ; powszechnych, z drugiej zaś strony względnie mała (w

stosunku do ogromnej popularności tych imion w ostatnich dwustu latach) ilość ţ tworów od

Józefa czy Franciszka świadczy, że imiona te nie tak dawno i w Polsce się rozpowszechniły.

W załączeniu próbujemy wymienić I ważniejsze imiona i ułożyć systematycznie nazwiska od

nich się wywo-I dzące; okazuje się tu wyraźnie, w jaki sposób nazwiska te powstają, jaka

różnorodność jest sufiksów i jak z form pochodnych mogą znowu powstawać dalsze

patronimiczne czy też przymiotnikowe (odmiejscowe lub na ich wzór utworzone). Spisy te

dałoby się oczywiście znacznie pomnożyć; wybieramy jedynie imiona częste i pomijamy całe

szeregi nazwisk obocznych, różnice pisowni itd.

Określenia patronimiczne. Przerzucając cały materiał faktyczny na

koniec, musimy zatrzymać się nieco przy sufiksach oznaczających

1 Powyższe nazwiska wypisujemy jedynie ze Spisu o J:cerów.

30

nvţvwyţţţ, ţvuvuţţţcţ ţ wixţ. Luu puwszecnmeţeszcze w taxim wypadku nazywa syna

Kowalszczakiem czy Borowiakiem, córkę Kowalszczakówną czy Borowianką (rozmaicie

zresztą w rozmaitych okolicach). Końcówki żeńskie nie mają oczywiście dla tworzenia się

nazwisk rodowych znaczenia, ale męskie określenia patrr>nimiczne mogą dać początek

nazwiskom. Istotnie, wśród nazwisk odimiennych widzimy cały szereg odojcowskich. O ile

Stach, Staszek, Stachura są imionami własnymi (w formie zgrubiałej czy zdrobniałej) i

nazwisko takie jest po prostu ustalonym imieniem, o tyle Staszczyk, Stachowiak, Stasiak

stwierdzają, że tak osoba nazwana była synem Stacha (noszącego to imię czy przezwisko),

podobnie jak Walkowiak czy Walczak był synem Walka, Wawrzyniak - Wawrzyna, Tomczyk

- Tomka itd. Podobnie do dziś dnia tworzy się przezwiska na wsi:

Pawełkiem nazywa się Pawła Stracha, Jantończyk - to syn Antoniego Kasprzyka, zwanego

Jantoń2.

Zwłaszcza tam, gdzie rodzinajest rozrodzona, określenia patronimiczne spełniają ważną rolę;

np. w Przebieczanach pod Wieliczką liczni Kotowie biorą określenia po ojcu: Jadamcyk,

Jadamionka; Matusiak, Matusianka (od Matusa, Mateusza); Machercyk, Majchrowna (od

Majchra, Melchiora);

Grzesin, Grzesiówna; Jachimiak, Jachimianka (od Joachima). Podobnie na Podhalu (wieś

Odrowąż): jeden z Dzielskich ma przezwisko Bartków po ojcu Bartłomieju, z rozrodzonej

rodziny Golów jednego wołają Cyprianów (po ojcu Cyprianie), drugiego zaś Klimasów (po

Klemensie), Kulawiak zwany jest Ignacków, Ligas znów jest Jangustyniak (po dziadku

Augustynie), Pawlikowski - Łukosów (po ojcu Łukaszu)3. W takim różnicowaniu

odimiennym zbyt licznych rodzin szukać należy początku wielu nazwisk.

Nie tylko jednak od imienia ojca można było utworzyć określenie syna;

w ten sam sposób tworzono również od zawodów ojca czy też od

I Poprawną formą byłoby: metronimica, skoro matka po grecku zwie się meter; ustaliła się

jednak forma błędna, podobnie jak matriarchat. z J. Ś w i ę t e k, t. II, s. 150--- I 51, wieś

Stanisławice nad Rabą. 3J. Zborowski, s. 222 i nn.

31

! .I ) O

„przyżenił” do majątku, przyszedł z innej wsi i mniej był znany albo też w ogóle nie znany)

lub gdzie żona górowała nad mężem majątkiem czy temperamentem. Syn Doroty otrzymuje

nazwisko Dorociak, Bronisławy Brońciak, wdowy Weroniki Weroniakl, mąż Weroniki czy

Justyny zwie się Justynin czy Weronin2; Jewiarz jest kochankiem Ewy3. Około roku 1880

przywiózł Chałubiński do Zakopanego służącą z Warszawy Magdę (imię nie znane na

Podhalu); ta wyszła za mąż za górala, a góral ów otrzymał na wsi przydomek Magdziarz4.

Z Odrowąża w pow. nowotarskim mamy cały szereg takich przykładów5. Tak np. po żonie

bierze przezwisko jeden z licznych Duszów jako Weronin, Dzielawa zwie się Justynin, Kwak

- Gierczyn (po Gertrudzie); po matce zwie się jeden z Duszów Kubiscyn, jeden z Golów -

Maćkowyj, córka Gubały jest Zoścokowa po matce Zofii. Czasami określenia takie powstają

nie od imion, lecz od nazwisk czy przezwisk; jeden z Duszów nosi przezwisko Rapocyn od

żony Rapaczówny, jeden z Golów zwany jest Gobrów po nazwisku panieńskim matki, Łoś

(Łaś) Kusprulin zwie się tak po matce z rodziny Kusprów. Pewna ilość tych określeń ustaliła

się jako nazwiska; tak więc tłumaczyć należy nazwiska: Jewasiński, Mańczak, Maryńczak,

Maryniak, Halczyn.

Dłużej wypada nam się zatrzymać przy końcówce -wicz, która przez

długie czasy uważana za mieszczańską, na ziemiach kresowych bardzo

często u szlachty spotykana, dziś bierze drugie miejsce po przymiotnikowej

na -ski i jest powszechnie uważana za „dobrą”. Niewątpliwie, w wartoś-

ciowaniu nazwisk wedle ustalonej opinii społeczeństwa najlepszym

„ J. Ś w i ę t e k, t. II, s. 143, nad Rabą.

2J. Zborowski, s. 223.

3 „Wisła”, t. IX, s. 80, pow. myślenicki.

4 Od prof. St. Estreichera.

5 Ostatni raz miał użyó formy odojcowskiej przy nazwisku Mycielski w Przestrodze w r.

1574; poświęca ją „Piotr Mycielski Tomaszowic Stanisławowi Rydzyńskiemu Stanis-

ławowicowi”; autor był stronnikiem moskiewskim i zapewne w związku z tym form tych

używa. J. Ł o ś, s. 59 (za A. Brucknerem).

7)

Prawdzic, Leszczyc, choć większość z nich przyjęła z czasem formę ruską, jak:

Rawicz, Lubicz itd. Bardzo dawno spotykamyjuż rozszerzenie tego sufiksu przez -ow-,

względnie po spółgłoskach miękkich -ew-, a więc -owic, -ewic, i tak jeszcze powszechnie aż

do początku XVII w. (Klonowic, Zimorowic). Były to na ziemiach etnicznie polskich

nazwiska mieszczańskie; szlachta wcześnie zarzuciła patronimikę, biorąc nazwiska od włości

lub też ustalając nazwy przezwiskowe. Natomiast na ziemiach wschodnich powszechne były

nazwy odojcowskie; w XVI w. nazwisko na -ski było rzadkie i mogło się trafiać częściej

tylko na ziemiach pogranicznych. Z chwilą, gdy ta szlachta litewsko-ruska wchodzi po unu w

skład szlacheckiego społeczeństwa polskiego, zwycięża w niedhzgim czasie końcówka -wicz

(-owicz, -„ewicz); odtąd też i mieszczanie polscy zaczęli kończyć swe nazwiska na -cz, i tak

ustaliła się ta końcówka w postaci ruskiej (oddziaływać tu mogły też przekonania, że dawna

forma polska jest wulgarną, mazurzącą; w ten sposób także i niektóre appellativa zmieniły

końcowe -c, jak królewicz itd.). Ustalanie sig nazwisk pahonimicznycb. Patronimiea te zrazu

były dodatkowym określeniem imienia, uzupełnieniem go imieniem ojca, tak jakjeszcze dziś

powszechnie w społeczeństwie rosyjskim; obok nich rnogły być przezwiska, mniej lub więcej

ustalone i dziedziczne, od których znów mogły tworzyć się formy odojcowskie. Nazwiska

mogły się ustalić - z chwilą, gdy zaczęły się konsolidować stosunki społeczne na kresach -

najrozmaiciej; tworzono je od imienia ojca lub przezwiska jego, i to albo w formie pierwotnej

lub patronimicznej; brano je od posiadanych dóbr lub też na wzór tych nazwisk tworzono

przymiotnikowe na -ski od dotychczasowych nazw; występowanie kilku nazwisk różnego

typu, oboczności form zasadniczych i patronimicznych są rzeczą powszechną.

Tak np. przodkiem książąt Sapiehówjest Semen Sopiha lub Sopeha, pisarz

przywilejów Wielkiego Księstwa Litewskiego w połowie XV w.; potomkowie

jego piszą się jednak patronimicznie, jak np. Bohdan Semenowicz Sopeha

velt Sopeżyc, okolniczy smoleński (1508), Iwaszko Sopeha, Sapieha lub

„ lub - red.

32 33

namiestnik ejszyski Piotr Radziwillowicz (zm 1500) i Mikołaj Radziwillowicz zwany Starym

(zm.1509). Podobnież wahali się Bohowityni vel Bohowityno-wicze, zanim nie ustalili się w

poszczególnych liniach jako Bohowityn Kozieradzki, Szumbarski, Szumski; Jełowicze stali

się Jeło Bukojemskimi, Kuniewskimi, Malińskimi; do formy pierwotnej wrócili

Siemaszkowicze, Promczejkowicze itd. itd.l Nie były to zjawiska wyłącznie szlacheckie i

litewskie; spotykamy je także wśród nazwisk mieszczańskich i nawet włościańskich. Tak np.

w Krakowie protoplasta rodu Betmanów, Seweryn, zwany jest powszechnie od niemieckiego

imienia Seyfried - panem Zaifretem, synowie zaś są Zafretowiczami; prawnukowie piszą się

Zaif ret-Betmanami2. Wśród ludu spotykamy oboczności takie na Pomorzu, gdzie w księgach

parafii cecenowskiej w końcu XVIII w. występują Nowak i Nowakowic, Gawer i Gawroic,

Topel i Toplic, Wandrzej i Wandrzejc, Socha i Sochoic, Grzegorke i Grzegorkoic3. Rzecz to

zupełnie zrozumiała; w okresie przejściowym, gdy syn, powiedzmy, Nowaka może się zwać

patronimicznie Nowakowiczem lub też dziedziczyć nazwisko ojcowskie, mamy oboczność

obu tych postaci; które z nich ustali się wreszcie jako nazwisko niezmienne i dziedziczne - o

tym decyduje jedynie przypadek i zwyczaj, „quem penes arbitrium est et ius et norma

loquendi4, jak można powtórzyć za Horacym. Można tylko wspomniećjeszcze, że wśród

mieszczan panowała raczej tendencja ustalania nazw patronimicznych, a to ze względu na

wspomniane wyżej wartościowanie końcówek.

Dla ilustracji powyższych wywodów, dotyczących powstawania nazwisk odimiennych i

wahań w ich ustalaniu się, przytaczamy dhzższy przykład ewolucji nazwisk w obrębie

jednego rodu podlaskiego5.

1 Zob. Z. R a d z i m i ń s k i : W obronie nazw i przydomków rodowych, MH, t. VI, s. 2-3, a

także J. D u n i n - B o r k o w s k i : Almanach blgkitny.

2 St. Kutrzeba i J. Ptaśnik, s. 77.

3A. J. Parczewski,s.221.

„ „od którego zależą upodobanie, zasada i reguła mówienia” - red. 5 S. M 1 e c z k o :

Mleczko, Raczko, Saczko i Łyczko. Przyczynek do historu ustalania sig nazwisk szlacheckich

w XTi w., MH, t. V, s. 120-128,156-166,190-195.

34

Grzymek Mleczko del Patkowicze

Mikołaj de Saczkowo Stanisław Mleczko haeres de Patkowicze

haeres2 de Czaple zwany też Saczko de Gałki

1438 sterilis3 lub Stanisław de Czaple

1448-1464

Jesteśmy już w chaosie. Prócz Patkowicz były w posiadaniu rodziny Gałki, a także i Czaple,

które dziedziczy Stanisław po bezpotomnym Mikołaju, ponadto Saczkowo, z którego pisze

się Mikołaj; ostatnia ta posiadłość najwidoczniej wzięła nazwę od któregoś z przodków,

zwanego Saczkiem (od Saka, Aleksandra?), która to nazwa zaczynała być dziedziczna w

rodzie, skoro Stanisław pisze się też Saczkiem; mimo to w następnym pokoleniu zjawia się w

formie odojcowskiej:

Stanisław

t. Katat (=Kaczko) 7.. Mikołaj Mleczko 3. Jan Saczko

Saczkowicz Mleczko Saczkowicz, haeres de Saczkowicz

haeres de Czaple Szkopy, Gałki, Choszczówka

1455-1484 1455-1508

ţ 4 1

. O echno 5. Grzymisław v. Hryczko 6. Paweł de Golothy

v. I,eczko v. Grzymała Saczkowicz Mleczko Saczkowicz

Mleczkowicz 1455-1495 1469-1479

1455-1479

Widzimy, jak różnicują się nazwy sześciu braci; są tu Mleczko Saczkowicze, jest Saczko

Saczkowicz, jest Mleczkowicz Saczkowicz; przede wszystkim jednak odróżniają się oni

imionami, które następnie mają przejść na potomków.

1 z - red.

2 dziedzic - red.

3 bezpotomny - red.

35

II

Rafałowicz Raczko Czapski Mleczko na Czaplach, Liszkach

de Czaple zm. 1542 sterilis sterilis itd. 1542

Widzimy, że jeden z synów dziedziczy po ojcu ziemię, inni dwaj tworzą patronimica

odmienne; pochodna forma imienia ojcowskiego Raczko przechodzi dziedzicznie na jednego

z synów, który zresztą też nosi nazwisko odmiejscowe Czapski.

W drugim małżeństwie ma Rafał, prócz paru córek, pięciu synów:

Rafał vel Raczko (I) 2a voto

1. Mikołaj 2. Paweł 3. Bartosz 4. Jerzy 5. Jan Raczko

Raczkohaeres Raczko Raczko Raczko Saczkowicz

deBiałystok Saczkowicz Saczkowicz Saczkowicz

1516 1517 1516 de Puczyce et

Turośna

Mamy tu obocmość Raczko ţţ Raczko Saczkowicz; zwycięża w następnym pokoleniu

pierwsza i tak od połowy XVI w. ustala się nazwisko tej gałęzi jako Raczko; pieczętują się

herbem Ostoja.

Druga linia ustala się jako Mleczkowie, również jednak rozmaite przechodząc koleje.

Mikołaj (II)

Stanisław Mleczko

haeres de Szkopy zm. 1521

Leonard Mleczko

haeres de Szkopy 1521-1537

36

Mieczysław Mleczko

zm.1646

na Szkopach,

Bożej Woli

etc.

Wojciech Emeryk

Mleczko

na Szkopach, Husz-

lewie, Rudce etc.

zm. 1673

) ţuYţ,ţţţ

1588-1634

Stanisław Mleczko

na Szkopach, Borycho-

wie 1652-1682

Widzimy, że tu w drugiej połowie XVI w. Mleczko zwycięża odmiejscową nazwę

Szkopowskich i ustala się definitywnie; znamienną jest rzeczą, że tak Wojciecha jak i

Łukasza potomkowie piszą się „na Szkopach”. Trzecia linia bierze nazwisko Saczków i

pieczętuje się Korczakiem.

Jan Saczko Saczkowicz (III)

1. Jan 2. Wojciech Saczko ţ

Jerzy Saczko

na Gałkach, Wirowie

i Mołmotkach itd.

Czwartej linu początek daje:

Olechno (IV)

Marcin Saczko

Olechnowicz de Gałki

Jan Saczko

Olechnowicz Gałecki

1570--1573

37

Paweł (VI) NAZWISKA ODMIEJSCOWE

Wojciech Pawłowicz Mleczko na Surwiliszkach 1530-1540

Jan Wojciechowicz Mleczko Mleczko

na Datnowie, Surwiliszkach etc. właściciel dóbr nad Niewiażą

zm.1587

Przykład ten pozwala nam lepiej wglądnąć w proces k5ztałtowania sig POWSTAWANIE

OKREŚLEŃ ODMIEJSCOWYCH - USTALANIE SIĘ

nazwisk aniżeli długi szereg zestawień. NAZWISKA ODMIEJSCOWEGO (-SKI) -

OKREŚLENIA ODMIEJSCOWE

KOBIET - NAZWISKA ODMIEJSCOWE WOJENNE

Powstawanie określeń odmiejscowych. Tworzenie się nazwisk odmiejs-ţowych jest czymś

bardzo prostym i łatwo zrozumiałym. Pytamy się: skąd kto pochodzi, gdzie mieszka? - rzeczy

dziś jeszcze nieobojętne, a dawniej, gdy stosunek człowieka do miejscowości był nierównie

bardziej istotny iţintensywny niż dzisiaj, z pewnością najważniejsze. W rozmowie potocznej

bardzo powszechnie jeszcze określamy ludzi od miejsc; jeżeli chcemy odróżnić ludzi

noszących to samo nazwisko, to często bardzo dodajerny określenie miejscowości, w której

dany człowiek mieszka lub z której pochodzi. Tak więc np. dwóch Zaleskich, z których jeden

mieszka w,Poznaniu, a drugi w Wilnie, łatwo nazwać Poznańskim i Wileńskim; gdyby osiedli

na ziemi, powiedzmy w Bronowicach i Krzeszowicach, to jeden byłby Bronowskim, drugi

Krzeszowskim. Są to oczywiście tylko zjawiska wtórne, skoro od paru wieków mamy do

czynienia z ustalonym już nazwiskiem, które służy w pierwszym rzędzie do określenia

człowieka.

Określenia terytorialne tworzy się dziś dla rozróżnienia osób noszących to

samo nazwisko. Wśród ludu jednak powszechnie utrzymuje się zwyczaj

oznaczania właścicieli ziemskich przez nazwę miejscową ich włości;

właściciel np. Makowa zwany będzie zwyczajowo panem Makowskim,

Dąbrowy - Dąbrowskim, gdyż dla włościanina rzeczą podstawową jest

to, że ktoś jest panem w dworze makowskim czy dąbrowskim, nie zaś jego

urzędowe nazwisko; chłop często nie wie, że jego pan „nazywa się”

39

irivc.w v w ţni w Yi v vvow u ţrun Yv w uţ okolicach Wielkopolski)1. Jeżeli więc w czasach

zupełnego, najściślej formalnego ustalenia nazwisk zjawiska takie są jeszcze dość częste, to

rzecz prosta, że musiały być powszechne w średniowieczu, gdy jedynie ţ terytorialne

określenie ściśle mogło oznaczyć człowieka, który nosił I zresztą tylko imię chrzestne, należał

do jakiegoś wielkiego rodu i mógł mieć co najwyżej zmienne i czasowe przezwisko.

Oznaczenia te pierwotnie podawały miejscowość, w której ktoś siedział lub też z której

pochodził, łącząc jej nazwę przyimkowo z imieniem własnym: Jan z Brzezia (w aktach

Joannes de Brzezie); z czasem zaczęła się rozpowszechniać forma przymiotnikowa, wygodna

zwłaszcza wówczas, gdy nie znano imienia lub też gdy zbiorowo mówiono o całej rodzinie:

Brzezińscy. Były to typy najczęstsze; w XV w. spotykamy je równocześnie, z tym że pod

koniec wieku bezwzględnie przeważa forma przymiotnikowa. Mamy jednak i przykłady

innego rodzaju, a mianowicie określanie człowieka nazwą miejscową, dziś, poza wyjątkami,

nie spotykane; od XIII w. do pierwszych lat XV były one, zdaje się, w dość powszechnym

użyciu2. Bobino dictus Johannes 1263, Chojnica dictus Johannes 1403 Kądzenow dictus

Nicolaus 1415, Lompzycza Stanislaus advocatus de Lompzycza 1429, Lowina Nicolaus de

Lowina 1421, Nyepart Johannes plebanus in Nyepart 1401; tworzono od nich i pochodne, jak

Johannes Zydowo - (1421) domina Zydowowa3. Zwyczaj zginął ten zdaje się doszczętnie w

pierwszych dziesięcioleciach XV w., gdy to szlachta zaczgła coraz gęściej formować

nazwiska przymiotnikowe. Być może, że wśród nazwisk przezwiskowych znajdują się jeszcze

podobne przykłady, ale nie sposób ich wyróżnić od innych (skoro tylko dokładne podanie

miejscowości wskazuje nam, że np. Niepart czy Łowina są pochodzenia topograficznego);

1 Od ks. dr. Likowskiego, niegdyś proboszcza w Biezdrowie.

2 A. R y b a r s k i : Przezwiska topograficzne.

3 Jan zwany Bobino..., Jan zwany Chojnica..., Mikołaj zwany Kądzenow..., Łompszyca

Stanisław, adwokat z Łompszycy..., Łowina Mikołaj z Łowiny..., Niepart Jan, proboszcz z

Niepartu..., pani Zydowowa - red.

40

oţ jedynie w łacinie jest poprawne (po polsku winien być Ostroroski). Podobnie, zdaje się,

ma się rzecz i z Marcinem z Urzędowa, który znany jest także jako Marcin Urzgdów 1. Przez

odpadnięcie polskiego przyimka powstaje takie nazwisko jak Borowy (z Borowy)2, Żabczyc

(z Żabczyc)3, przydomek Ostaszew (Ostaszewscy, siedzący w Uzdowie, piszą się jeszcze w

XVIII w. z Ostaszew Uzdowskimi, potem już Ostaszew-Uzdowskimi4). Są to jednak tylko

sporadyczne wypadki. Ogromna większość szlachty przechodzi na przełomie XV i XVI w. do

formy przymiotnikowej, której zrazu używano obocznie, zanim nie przeważyła zupełnie, i to

tak dalece, że uchodzi od dawien dawna aż po dziś dzień za charakterystyczną cechę istotnie

dobrego polskiego nazwiska.

Przeglądając spisy szlachty z początku XVI w., widzimy, że zwyciężyła

już forma przymiotnikowa. W spisie właścicieli ziemskich w Sandomierskiem

z roku 1508 chyba tylko jaka czwarta część nie ma jeszcze nazwiska

przymiotnikowego5; spotykamy oboczności rodzinne, jak Jan z Brzezia,

obok niego Maciej Brzeziński, Jan z Garbowic i Jan Garbowski. Oporniejsze

były rodziny mające już nazwy o typie przezwiskowym, przy czym topo-

graficzne określenia były tylko dodatkiem: Zbigniew Bąk de Straszęczyn,

Andrzej Czuryllo de Stojaniec, Jan Socha de Chomątów, Mikołaj Dzik de

Guzów, ale i one musiały z czasem ustąpić; zniknęły Sochy i Dziki, zostali

Chomętowscy i Guzowscy. Przykładem takiej ewolucji może być w Sądec-

czyźnie Andrzej Pielsz, dziedziczący nazwisko po ojcu, osiadły w majątku

Rogi; gdy z początkiem XVI w. zaczyna bezwzględnie przeważać moda

nazwisk przymiotnikowych, zaczyna się i on pisać (w roku 1523) Andrzej

Rogowski alias6 Pielsz de Rogi, a potomkowie jego już po prostu

1G. Korbut, t. I, s. 300. z A. P a w i ń s k i : Malopolska, t. III, s. I 13 (spis szlachty

sandomierskiej z r. 1508). 3 G. Korbut, t. I, s. 470.

4 W. K ę t r z y ń s k i : O ludności, s. 308.

5 A. P a w i ń s k i : Malopolska, t. III, s. 113-122.

6 inaczej - red.

41

J uu Jţv u i W1 wchodzą w szeregi szlachty. Niektóre rodziny przechowałyjeszcze tradycję

dawnego nazwiska. W herbarzu anegdotycznym ks. B. C h m i e I o-w s k i e g o spotykamy

takie wzmianki, jak: „Chomentowscy piszą się Sochami, bo z nich wyszli2, ...Szamotulscy

herbu Nałęcz zwali się i Świdwami3, ...Goławscy herbu Nałęcz... przedtem ich Kiełbasami

zwano”4. Rodzina Kochowskich przechowała żywą tradycję dawnego nazwiska, o czym

dwukrotnie wspomina Wespazjan Kochowski5: gór Świętokrzyskich knieje...

Tam z dawna starzy osiadłszy Sarnowie...

Drzewa wycięli...

Nie puścił pracy tej Bóg bez zapłaty

Że tam osiedli nie ruszeni laty,

Ta z nich po dziś dzień ma sąsiad dąbrowa,

Lub dla dzielnice piszą się z Kochowa.

Mamyjednak i wypadki odmienne, choć zupełnie wyjątkowe: Wierzbięta z Przyszowy, który

przez pewien czas (w pierwszej połowie XVI w.) zwie się Przyszowskim, wraca znów do

dawnego miana6. Czarnkowie herbu Półkozic pochodzący z Czarnkowa pod Wiślicą przez

pewien czas zwali się Czarnkowskimi „.

W spisach województw krakowskiego i sahdomierskiego z roku I 58 I,

w spisie szlachty łukowskiej z roku 1580 nie spotykamy już zupełnie

określeń odmiejscowych z przyimkami; zwyciężyła wszechwładnie forma

przymiotnikowa, którą możemy już uważać za nazwisko. Coraz po-

wszechniej ginęły też nazwy przezwiskowe; śladami tych walk są zapiski,

1 L. B i a ł k o w s k i : Ziemia Sandecka, s. 14.

z B. Chmielowski, s. 24.

3 Tamże, s. 335.

4 Tamże, s. 71.

5 W. K o c h o w s k i : Liryka polskie, ś. 61; w Epigramatach polskich, s. 40, wymieniony

jest jako przodek poety Tomasz Sarna z Kochowa.


„A. Boniecki, sv.

42

ţţ uvrJ vi.ţ ţ niezależne od nazw miejscowychl. Istotnie, na Litwie stosunki były odmienne.

Do połowy XVI w. nie spotykamy tam prawie zupełnie nazwisk polskich, dopiero pod koniec

wieku zaczynają się pojawiać, i to dość gęsto;

Z początkiem XVII w. może ich być około 25-30”%, przede wszystkim w okolicach

graniczących z Podlasiem2. Częściowo będzie to kolonizacja polska, pewna ilość zaś tych

nazwisk powstała na miejscu od włości, na wzór poţki; na Białej Rusi ostała się dość znaczna

ilość nazwisk patronimicznych, a także i przezwiskowych, w ziemi jednak wołyńskiej i

kijowskiej bezwzględ-nie przeważały nazwiska odmiejscowe w formie przymiotnikowej. W

ogóle na ziemiach litewsko-ruskich proces formowania się nazwisk jest różnorod-niejszy,

ustalenie zaś daleko późniejsze i bardziej przypadkowe niż na rdzennych ziemiach polskich.

Należy jeszcze zauważyć dla uniknięcia nieporozumień, że nazwiska odmiejscowe nie są

bynajmniej wyłącznie szlachecką formą; podobnież zwano mieszczan, czasami także i

włościan. Rzecz prosta, że ambitniejsi plebejusze chętnie nazwiska te przybierali, aby zbliżyć

sig do szlachty. Oto nieco przykładów z Liber chamorum:

owski Mikołaj, mieszczanin krakowski. Staroszkiem go zwano, a to pţsko Baranowski wziął

sobie od wsi albo karczmy Baranowa, trzymając ją od mniszek zwierzynieckich.

Bętkowski - nazwali się dwa bracia, synowie karczmarza. Bętkowskimi nazwali się, że

Bętkowice niedaleko tej karczmy, a choć nie mieli nic w Bętkowicach ani żadnego

powinowactwa z Bętkowskimi w Bętkowicach.

„ D a 1 a i r a c, s. 283: en Lithuanie et en Prusse... les maisons ont des noms propres

ţdependemment des terres, comme les d‟Henoff, les Paq, ou Patz, les Sapia, les Crispin, les

Tarlo, les Radgivil, a la mode d‟Allemagne et des autres pai.s. (Na Litwie i w Prusach... rody

przybierają własne nazwy niezależnie od posiadanych włości, jak Denhoffowie, Pacowie,

Sapiehowie, Kriszpinowie, Tarłowie, Radziwiłłowie; wzorują się w tym na Niemcach 1

innych państwach - red.). z W. W i t t y g, s.13. W pięciu tysiącach aktów sprzed 1570 r.

znajduje się zaledwie parę nazwisk polskich, i to tylko w dzielnicach pogranicznych.

43

Nowaków Jakubów.

Chodorowicz czasem Szatanowskim zowie się miejski synek z Szatanowa na Podolu.

Chroślicki -jest tam mieszczanin w tych Chroślicach, co trzej tam Chroślickich są, a jeden

drugiemu nic nie jest. Co wiedzieć, kto byli przedtem, tylko że spłachcie pokupili w

Chroślicach i nazwali się z tego. Jeden jest Bujało Chroślicki, drugi Kołczut Chroślicki, trzeci

Jerzy.

Cieszkowski nazwał się syn Kaleby Kołodzieja, który mieszkał na karczmie w

Cieszkowicach.

Czapliński nazwał się Jasiek, rodzic był z Czapel, wsi pani Tarłowej z Pod-górza.

Czechowski nazwał się Walenty z Baryczy pod Przemyślem, kupił spłacheć, udaje się być z

Czechowa od Pińczowa.

Gniewicki nazwał się był rzeźnik z Krakowa, który wołxni kupczył i od Śląska, bogaty był,

aże kupił w krakowskiej ziemi Gniewiecin, z czego zwał się Gniewickim (synowie kupili

Bużenin i zwali się Bużeńskimi).

Rabsztyński nazwał się chłopski syn, wziął tytuł od Rabsztyna, staro-stwa w Olkuszu, zaczym

znać, że chłopski syn, gdy od królewszczyzny tytuło-wał się.

Ustalanie się nazwiska odmiejscowego ( ski). Bardzo interesująca jest obserwacja

stopniowego ustalania się określenia topograficznego jako nazwiska. Zrazu stwierdza się

tylko, że ktoś pochodzi zjakiejś miejscowości albo że jest panem tej czy innej włości: w tym

drugim wypadku jest to po prostu stwierdzenie stanu faktycznego, który może ulegać

zmianom. Właściciel majątku może go sprzedać, może nabyć inny, może drogą ożenku wejść

w posiadanie nowego; mając kilka wsi, rozdaje je między dzieci: ze zmianą własności

zmienia się zatem i określenie odmiejscowe.

Powszechnym zjawiskiem aż do drugiej połowy XVI w. są odmienne

nazwiska braci siedzących na własnych majątkach; tutaj możemy wybornie

obserwować proces różniczkowania sig rodu współherbowców i ustalanie

się rodziny opartej o dziedziczne nazwisko. Tak więc np. trzech braci

herbu Radwan od posiadłości swych Nadarzyna, Zebrzydowic, Przypkowic

dają początek rodzinom Nadarzyńskich, Zebrzydowskich, Przypkow-

ţjen1 WVţCwvuţţwiţ oţwvuuwiiţ

opowiadają dwóch mgżów znacznych: Stanisława wojewodą płockim,

Adama starostą tamże. Od wojewody idą Kępscy, od starosty Kosmaczews-

„; „Grabowscy z Zawidzkimi jedną dzielnicę mają”; „herb Nałęcz:

Modlscy i Wojsławscy... jednej dzielnice”; „herb Abdank: Kożubscy w Sieradzkiem... z tymiż

jednej dzielnice Magnuscy”; „herb Pobóg: Dom Rokszyckich starodawny... z

Filipowskimijednej dzielnice”; „Dom Burzeńs-kich a Kielanowskich na Podgórzu”. . . Bez

trudu wynaleźć można przyglądając się nieco tylko dziejom rodzin szlacheckich, podobne

przykłady. Tak utworzone określenie odmiejscowe nie jest jeszcze nazwiskiem w ścisłym

tcgo słowa znaczeniu; dziedziczy je tylko to z dzieci, które zostaje przy majątku, od którego

nazwa poszła, inne zaś przybierają nowe. Z powyższych przykładów P a p r o c k i e g o może

niektóre tu podciągnąć należy; wyraźniej o oddzielaniu się młodszych gałęzi świadczy on w

takich zapiskach, jak:

„herb Doliwa: Dom Stępczeńskich... od Lubieńskich dzielnicą oderwani i nazwani po wsi

udzielnej Stępczeńskimi”; „herb Ostoja: Dom Jerzykows-ţich w Wielkiej Polsce, zowią się

niektórzy Baranowskimi”; „herb Jasttzębiec: Dzierzgowskich w Mazowszu dom starodawny,

który przed stem i ośmdziesiąt lat, jak to listy rozdzielcze świadczą, pisali się Jeżewskimi,

tylko po wsiach nazwiska sobie zodmieniali. . . Inszych Jeżewskich, ludzi rycerskich, jest

niemało, którzy dla różnych wsi różne nazwiska mają. Dom Rościszews-kich na dobrzyńskiej

ziemi, znaczny i rozrodzony, po wsiach różne nazwiska mają: po Chrapuni zowią je

Chrapuńskimi, po Strkwinie Strkwińskimi, po Borkowie Borkowskimi, po Kisielewie

Kisielewskimi, po Borowice Borows-kimi, po Zamościu Zamośckimi, po Stopinie

Stopińskimi, po Odnodze Odnodzkimi. Jest w gromadzie wszystka majętność przez kilka mil

gruntów, sąsiada między nimi nie masz, stąd to znać, że to możny przodek ich przedtem

bywał”.

Dopóki stan ten trwał i istotnie nazwisko stwierdzało tylko faktyczne

posiadanie danej włości, zdarzać się mogły łatwo wypadki dziedziczenia

„ Przykłady poniższe wzigte są z B. P a p r o c k i e g o ; maleźć je można pod odnośnymi

herbami.

44 45

ivoia

Buczacz - synowie wzięli nazwisko Buczackich2. Mikołaj Jurkowski z Jurkowa, herbu

Leliwa, żeni się z Katarzyną (czy Małgorzatą) z Miastkowa; syn jego Wojciech nazywa się

już Miaskowski3. Nie chodzi tu oczywiście o dziedziczenie nazwiska po matce, lecz przyjęcie

nazwiska od dóbr dziedziczonych po matce; może więc także i mąż przybrać nazwisko od

dóbr, które za żoną dostał; przodkiem Raczyńskich jest Wojciech z Małyszyna Małyski,

żyjący w pierwszej połowie XVI w., który zaślubiwszy Agnieszkę z Raczyńskich, panią na

Raczynie, zaczyna pisać się od dóbr tych Raczyńskim. Wolfgang Zakrzewski herbu Dołęga,

ożeniwszy się (w pierwszej połowie XVI w.) z Anną Lasocką herbu Boża Wola, dziedziczką

na Lasocinie, przybiera nazwisko Lasocki4. Jakub Małachowski żeni się (około roku 1485) z

Małgorzatą Strzałkowską i zaczyna się zwać Strzałkowski quondam5 Małachowski, albo też

po prostu Strzałkowski6.

Majątki zmieniały się, zmieniały się i nazwiska; miał kto kilka majątków,

mógł mieć także i kilka nazwisk. Czasami występują one współcześnie,

czasami znów walczą o lepsze; czasem zwycięża nazwisko dziedziczne,

nieraz silniejszym okazuje się zwyczaj określania właściciela nazwą

odmiejscową. Tak np. kanonik gnieźnieński Jan Gruszczyński z Iwanowic,

„ instalowany w roku 1472, znany był także jako Iwanowski i Kaliski‟;

biskup chełmski Wojciech herbu Dołęga pisał się Starożebrskim lub

„ Sobiejuskim od wsi własnych Sobiejuch czy Starożebróws. Dom Bielskich

Wolskich w sieradzkim województwie, o których pisze Paprocki9, to

1 J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.

2 E. Żernicki, sv.

3 Od p. B. Jaxy-Małachowskiego.

„E. Paszkowski.

5 czasem - red.

6 Od p. B. Jaxy-Małachowskiego.

„ J. K o r y t k o w s k i : Pralaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieriskiej od roku

1000 aż do dni naszych, Gniezno 1882, t. II, s. 160. s Tamże, Gniezno 1883, t. I11, s. 586.

9 B. P a p r o c k i, pod herbem Prawdzic.

46

Wojakowscy alias Porąbscy3. Tego rodzaju formacje dwunazwiskowe od dwóch wsi,

współcześnie posiadanej albo też dawnej i nowej, widzimy w zapisach, jak Bogusławski

dictus Ostrołęcki (1551) opłacający pobór z Bogusławic, Cwikłowski alias Ziembrowski

(1563)4; czasami jednak podwójne nazwisko może pochodzić od dwuczłonowej nazwy wsi,

jakie są te na Mazowszu, tak więc Kozarski alias Zagorzyczowski opłaca vir roku 1563 pobór

ze wsi Kozarzewic-Zagorzyc (w ziemi rawskiej)5, a ţiedzic na Grabowie-Trojanach pisze się

w pierwszej połowie tegoż wiekţu Grabowskim lub Trojeckim6. Około roku 1600

Moszczyński herbu Nałęcz osiada na pewien czas w Małachowie, i w tym czasie figuruje w

aktach jako Moszczyński, Moszczyński sive‟ Małachowski, Moszczyński dictus Małachowski

lub też wprost Małachowski; po opuszczeniu wsi wraca do dawnego nazwiskas. W miarę

ustalania się nazwiska jako wyrazu określającego rodzinę w formie niezmiennej, nie

mającego własnej tţści, tego rodzaju oboczności czy niepewności stają się coraz rzadsze,

w.ţszcie znikają zupełnie. Najdłużej jeszcze zachowały się te wahania wśród drobnej szlachty

na północy; tutaj jeszcze w roku 1612 w pow. przedeckim występuje Wojciech Bazyliski vel

Goszczyński, a w roku 1623 współwłaściciel Grabienic Małych w ziemi zawskrzyńskiej

Mateusz pisze się Grabieński seu9 Straszewski, niekiedy zaś tylko Straszewskilo,a elekcję

króla Michała podpisuje Koruszyński alias Sękowski 11.

1 niegdyś - red.

2 MH, t. V, s. 112.


4W. Wittyg,sv.

„ Tatnże, sv.

6 A. B o n i e c k i, sv. Grabowski herbu Pobóg.

„ albo - red.

B Od p. B. Jaxy-Małachowskiego.

9 albo - red.

loW. Smoleński, s. 50.

1sA. Boniecki, sv.

47

ţL,ţ ţ

się Chomrańską, choć syn nosi nazwisko ojcowskie2.

Kobiety nie dziedziczyły też zrazu nazwiska ojcowskiego, pisząc się tylko z włości, z której

ród się wywodził. Tak np. czytamy na nagrobku Zofi Odrowążówny w Jarosławiu3: Illustris

ac magnifica domina Sophia de Sprowa... Stanislai Odrowążpalatini Russiaefilia4, była ona

córką Odrowąża, ale nazwiska tego nie nosiła, zwana Zofią ze Sprowy. Wyszedłszy za mąż

noszą kobiety nazwiska mężowskie, piszą się jednak z włości rodzinnej;

Barbara z Mirowa Zborowska nazywałaby się dziś z Myszkowskich Zborowskajako córka

Myszkowskich z Mirowa5; z Pleszowic Ossolińska to Fredrówna, z Buczacza Bełzecka to z

domu Jazłowiecka, z Krużlowa Balowa - Pieniążkówna, z Irządza Orzechowska -

Bolestraszycka6. Synowa Wacława z Potoka Potockiego pisała się Aleksandra ze Stogina

Potocka. Pisanie się z włości obok ustalonego już nazwiska przymiotnikowego jest także

świadectwem tego procesu zmienności. Rodzina bierze nazwisko przy-miotnikowe od

posiadanej wsi, w sąsiednich wsiach siedzą bracia i biorą inne nazwiska, wszyscy jednak

wiedzą, że pochodzą ze wspólnego gniazda i jak ono się zwie, przyjmując więc nowe

nazwiska, dopisująjeszcze wieś rodową. Nazwiska odmiejscowe wojenne. Nieznaczną, ale

ciekawą pozycję stanowią nazwiska utworzone przymiotnikowo od miejscowości

wsławionych w histo-ru, a nadawane żołnierzom, uszlachconym za waleczne stawanie w

boju. Zwyczaj ten wprowadza Batory. Tak więc w roku 1579 dostaje szlachectwo Walentinus

Wąsowicz,famati Jacobi Wąs...flius... cognomen eidem novum widelicet Polotinski

imponimus ab arce Polotia a nobis expugnata atque capta‟.

1W. Kętrzyński: Oludności, s. 144.


3 B. P a p r o c k i, pod herbem Odrowąż.

„ Znamienita i wspaniała pani Zofia ze Sprowy, córka Stanisława Odrowąża, wojewody Rusi -

red.

5 B. P a p r o c k i, pod herbem Jastrzębiec.

6W. Łoziński, s. 35.

„ B. P a p r o c k i podaje tekst dyplomów nobilitacyjnych wydanych przez Batorego

48

ţww. ţţ ţ r-r ţ -~-oppugnatione arcis wielkolucensis indidimus (in castris nostris ad arcem

nostram Wielkieluki) 1. Rok później otrzymuje szlachectwo Christophorus Stephanowicz,

zasłużony in circa Plescoviam oppugnatione2 z nazwiskiem Pleskowski i herbem Pogonią.

Zygmunt III nadaje szlachectwo w roku 1603 mieszczaninowi sokalskiemu, Markowi

Siedorowi, który się odznaczył przy zdobyciu zamku Felina w Intlantach, wraz z nazwiskiem

Feliński3. Zwyczaj ten potem poszedł - zdaje się - w zapomnienie, przynajmniej nie udało mi

się natrafić na przykłady późniejsze.

W epoce porozbiorowej spotykamy się niejednokrotnie z nobilitacjami za zasługi wojenne

wraz z rozszerzeniem nazwiska przez włączenie doń miejscowości, wsławionej w boju. W ten

sposób powstają takie nazwiska, jak Jabłoński von Wittehţhe czy Jabłoński del Monte

Berico4, z drugiej zaś strony nazwiska obce z doczepioną nazwą miejscową polską, jak von

Brese-Winiary5. W czasie ostatniej wojny namnożyło się tych nobilitacji austriackich z

przypisaniem polskich nazw miejscowych.

(Walenty Wąsowicz, sławnego Jakuba Wąsa... syn... jemu nadajemy nowe nazwisko,

mianowicie Połotyński od zamku Połock zdobytego przez nas i zajętego - red.). 1

ţadzwyczajnego i najlepszego męża Kacpra Wielocha z Miastkowa, dziedzicznej ţ dłości

szlachetnego Jana Lasockiego... przydajemy miano, czyli nazwisko Wielkołucki od zdobycia

zamku wielkołuckiego (w obozie naszym przy zamku Wielkiełuki) - red. 2 w natarciu w

pobliżu Pskowa - red.

3 P. D ą b k o w s k i, t. I, s. 98; potwierdzenie VL, t. II, s. 1627 z r. 1607.

„E. H. Kneschke,sv.

5 Tamże, sv. Generał pruski Brese w pięćdziesiątą rocznicę służby wojskowej został

nobiłitowany jako von Brese-Winiary (od fortu winiarskiego pod Poznaniem).

NAZWISKA WTORNE

PRZEZWISKA OSOBISTE - PRZEZWISKA DZIEDZICZNE - PRZE-

ZWISKA ROZRODZONYCH RODZIN - OKREŚLENIA TOPOGRAFICZNE

Przezwiska osobiste. W pewnym okresie - u szlachty np. w ciągu XVI w. - zastygają

dotychczas używane zwyczajowo określenia jako dziedziczne nazwiska; oznaczanie, które

dotychczas było żywe i zmienne, zależnie od zmiany warunków, zamarło i wyraz, który w

pewnym momencie miał istotne znaczenie, odpowiadał jakiejś rzeczywistości, zaczął służyć

jedynie celom odróżniania rodzin. Nie zginęło jednak owo oznaczenie doszczętnie; zachodzą

przecież i przy ustalonych urzędowo i niezmiennych nazwiskach wypadki, w których żywa

twórczość mogła jeszcze się manifestować, a nawet być potrzebna. Będziemy tu mieli do

czynienia albo z oznaczeniami osobistymi, które zwykle wskazują na jakąś cechę

indywidualną tak charakterystyczną, że zastąpić mogą z powodzeniem (lub uzupełnić) nic nie

mówiące, bo własnego znaczenia nie mające nazwisko, albo też z oznaczeniami

poszczególnych gałęzi rodzin, które, zbyt rozrodzone, nie mogą się zadowolić samym

nazwiskiem, nie odróżniającym ich in-dywidualnie.

Przezwisko osobiste jest czymś tak powszechnym, tak związanym

z życiem codziennym, że oczywiście żywe jest dziś tak samo, jak i przed

wiekami, z tą jedynie różnicą, że zanim ustaliły się nazwiska, mogło ono

dać początek oficjalnie uznanemu nazwisku, dziś natomiast zastępuje je

jedynie w życiu potocznym, towarzyskim, korporacyjnym. Wiemy, że

przezwiska osobiste są najczęściej stosowane w rodzinie (będąc często

deformacją imion), w szkole (zazwyczaj deformacje nazwisk), rzadziej

ţrśród Boruckich herbu Rola „był wieku mego Nosek tak rzeczony, że nosa nie miał, bo mu

był upadł... morbum gallicum3 leczący”; wśród Jţynów herbu Trzaska... „był jeden

dworzaninem mego wieku u trzech królów... mąż był sławny, zwano go Woda, dlatego iż

tylko wodę pijał”; w domu Robieskich4jednego zwano Kruszyną. Maciej Zaremba piszący

sig od dóbr Cieleckim (XV w.) miał syna Jana zwanego Ożgą i Mikołaja zwanego Groch lub

Groszek5. Wojewodzic połocki Mikołaj Hlebowicz (XVI w.), sławny z rozmaitych

niepoczytalnych występów, miał przydomek Durnyó. Wśród rozrodzonych rodzin

arystokratycznych, odgrywających znaczną rolę historyczną, takie osobiste przydomki

spełniały pożyteczną funţcję wygodnego i charakterystycznego zarazem oznaczania osób,

które inaczej trzeba by określać imionami, patronimicum, gałęzią rodu, herbem itd.; tak więc

rozmaici Radziwiłłowie słyną jako Stary, zm. I 509, Jałmużnik, zm.1519, Amor patriae,

zm.1522, Brodaty, zm.1522, Czarny, zm.1565, Rudy vel Rufus, zm.1584, Piorun, zm.1603,

Sierotka, zm.1616, Pogrobowiec, zm.1751, Panie Kochanku, zm.1790, Rybeńko, zm.1762, a

podobne oznaczenia spotykamy wśród szeregu rodów.

ZWvorzyły się też i przezwiska osobiste z tytułu odbytych kampanu; wśród elektorów

Michała Korybuta (nawiasem mówiąc, niesłusznie to nazwisko noszącego, o czym później)

Fguruje Bazyli Sozański Zbarazczyk, akt elekcji Leszczyńskiego podpisuje Kościuszko

Lucynicz (zapewne od Lucyny na Inflantach)s. Władysław Jabłonowski, wódz legionów na

San Domingo, znany był jako Czarny lub Murzynek9.

1 ojciec Nicolas, Stary Dessauczyk - red.

ţ B. P a p r o c k i, pod herbami.

„ chorobę francuską - red.

ţB. Paprocki, s. 930.

5 T. Ż y c h 1 i ń s k i, t. I, sv. Cielecki.

6B. Paprocki.

„J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.

sJ. Dunin-Borkowski i M. Dunin-Wąsowicz: Elektorowie, sv.

9J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.

50 51

, t,..,.., ..ţ“ţ np. (herb Kościesza).. zowią się Kijami; herb Ogończyk: dom Godziszew. skich

na Dobrzyńskiej ziemi starodawny... zwano je Goleniami; dorn Zakrzewskich tamże na

Kujawach, zowią je Zbożami... był Zbożny Zakrzewski...; dom Baleńskich, które zwą

Balutami, tamże na Kujawach; herb Oksza: Czechowscy w Sandomirskim, zowią je

Jgkowie... itd. Są to przypuszczalnie przezwiska, niegdyś osobiste, które z czasem stały się

wtórnymi określeniami rodu (choć nie jest wykluczone, że są to dawne dziedziczne nazwiska,

które ustąpiły przed nazwiskami odmiejscowymi i stały się przezwiskami, zanim całkiem nie

zginęły). Charakterystyczny przykład powstawania takiego przezwiska dziedzicznego podaje

P a p ů r o c k i pod herbem Pogonia, opowiadając o Hunorowskich w Wielkopolsce, „których

potomstwo wieku mego we Śrzedzie miasteczku królewskim w poznańskiem województwie

majętności mieli; zwano ich Kamienicznymi, że w kamienicy mieszkali”. Do wyjątków

należy oficjalne nadanie przydomku; Jan Kazimierz w roku 1659 nadając urodzonemu

Prokopowi Wereszczace dobra pod Owruczem aprobuje „drugi tytuł szlachecki Wiernoslaw

„2 Przezwiska rozrodzonych rodzin. Dotychczas widzieliśmy przydomki, służące do

podkreślenia indywidualnych cech popularnej osobistości, do wtórnego oznaczenia rodziny

barwniejszym wyrazem; spełniały one rolę jak gdyby wzbogacenia języka i przywrócenia

określeniom osób tej treści, którą straciły z chwilą ustalenia się oficjalnych, dziedzicznych

nazwisk Daleko jednak ważniejsze i ciekawsze będą te przydomki, które spełniają istotną rolę

społeczną: oznaczania rodzin, którym nazwisko rodowe do jednoznacznego określenia nie

wystarcza.

Przydomki takie właściwe będą miejscowościom, w których większa

ilość osób nosi to samo nazwisko. Rzecz zrozumiała, że w miasteczku,

gdzie jest jeden tokarz, każdy wie, o kim się mówi, gdy się wspomina

tokarza; na zebraniach cechu tokarskiego określenie takie jest be2

„ T. Ż y c h 1 i ń s k i, t. I, sv. Szołdrscy.

2 VL, t. IV, s. 650.

52

W1Vliţywl vnivoiwiţvoţ i.u”wwivn yvţic.,yiiuni n i wiiw i wwcu”c,w, c.uriuvocţnuiy prr;ez

samych Dobrzyńskich, i to wyłącznie Maciejów i Bartłomiejów, Kaehny i Marychny:

By rozeznać się w pośród takiej mieszaniny,

Brali różne przydomki od jakiej zalety

Lub wady, tak mężczyźni, jako i kobiety.

Mężczyznom czasem kilka dawano przydomków

Na znak pogardy albo szacunku spółziomków;

Czasem jedenże szlachcic inaczej w Dobrzynie,

A pod innem nazwiskiem u sąsiadów słynie.

Zaścianków takich, zamieszkałych przez drobną szlachtę tego samego nţtzwiśka, było w

Polsce bardzo dużo, stąd też i powszechnie tworzyły się przezwiska, które następnie mogły

stać się dziedzicznymi jako przydomki rodzinne. Musiały się oczywiście zdarzać wypadki

zapomnienia względnie nieţńajomości nazwiska, które pozostało nazwiskiem „pisanym”,

podczas gdy w żywej mowie używało się określenia wtórnego, które jedynie kogoś mogło

odróżnić od współmieszkańców. Ciekawy przykład daje nam w pamiętniku swym w początku

XIX w. Roch Sikorski, mieszczanin podlaski, który szuka towarzysza swego Sobolewskiego

we wsi Krasowie, zanieszkałej przez licznych Krassowskich i Sobolewskich. Po przyjeździe

dó Ktasowa „pierwszej dziewczyny, którą spotkał, zapytałem, czy nie wie, &dzie mieszka

pan Wojciech Sobolewski. - Nie wiem - odezwała się.

Widząc szlachcica, stojącego pod stodołą... prosiłem o wskazanie domu

pana Wojciecha. - A toż waspan - odpowie - spotkałeś jego córkę.

ţ A ona odpowiedziała - dodałem - że nie wie. - A boś asan źle się

pytał, my tu bowiem z przydomków porobiliśmy nazwiska. Tu mieszka

wielu Krassowskich, wielu nosi toż samo imię, to by było trudne rozróżnić

każdego. Żeby asan był zapytał: gdzie mieszka Wojciech Piętka, to by od

ţu pokazała mieszkanie” 1. Przezwiska takie, zrazu osobiste (jak widzimy

na przykładzie zaścianka Dobrzyńskich), mają tendencję do ustalania się

1K. Bartoszewicz, s. 67.

53

ţu ţiţuţ,iaia iaL,CII) na wsi lub w okolicy. Tak np. na wsi Przyłuski w ziemi rawskiej

(dzielącej się znów na kilka części z wtórnymi nazwami miejscowymi, jak powszechnie w

okolicach drobnoszlacheckich na Mazowszu) siedzą rozliczni Przyłuscy rozmaitych herbów i

jeszcze rozmaitszych przydomków (zdaje się jeszcze tylko osobistych). Przyłuski herbu

własnego Jan i Wojciech z przydomkiern Baldo, Wojciech z przydomkiem Otrząs w roku

1564 opłacają pobór ze wsi Przyłuski-Toski; Przyłuscy herbu Biała, a to Marcin syn Jana i

Wojciech Ciubalowie, Jachimek z przydomkiem Śmioszek, Piotr z przydomkiem Karaś,

Wawrzyniec z przydomkiem Czubek opłacają pobór ze wsi Przyłuski-Stara Wieś; Przyłuscy

herbu Lubicz, Maciej i Bartłomiej Chudkowie, Leonard Prąchnicz, Walenty Tosko, Stanisław

Sulislaw, opłacają tenże pobór ze wsi Przyłuski-Toski, Przyłuski Wielkie, Przyłuski

Wrześniany. W tejże ziemi rawskiej opłacają ze wsi Uciąch liczni Uciąscy herbu Prus, a to

Marek z przydomkiem Filipowicz alias Chwalibóg, Jakub, Albert i Jan Krawcowiczowie,

Albert i Andrzej Krzechowicze, Jan i Piotr Kosmaczowie, Maciej Czystek, Mikołaj Cacewicz,

Jan Gonigda i Piotr Kosmaczl; widzimy, że tu zaczyna się już dziedziczenie przezwiska, które

występuje w formie patronimicznej i zaczyna być wspólne kilku osobom, najwidoczniej

braciom.

Tak wyglądały stosunki trzysta kilkadziesiąt lat temu; zupełnie analogicznie przedstawiają się

one dzisiaj. A więc np. wśród drobnej szlachty w pow. przasnyskim całe „krze” mają te same

nazwiska; dodaje się więc przydomki, przechodzące dziedzicznie. Tak powstaje różnicowanie

nazwiska: Pszczólkowski-Bladziak, Pszczólkowski-Wnuk, Pszczólkow-ski-Cudak,

Pszczólkowski-Zima, Pszczólkowski-Żyra, Pszczólkowski--Trąbka; Miloszewski-Wilk,

Miloszewski-Mróz itd.2 Podobnież w pow. płońskim i płockim. W takiej np. Karwowie

mieszkają sami Karwowscy, którzy noszą dla odróżnienia przydomki jak Cader, Świgty,

Klekot; w Goszczynie siedzą Goszczyriscy, dzielący się na Goszczyńskich-1 W. Wittyg, sv.

z „Wisła”, t.11, s. 758.

54

miţają Borzyszkowscy, w Brzeźnie Brzezińscy, w Lipienicach Lipińscy, w Prądzonnie

Prądzyńscy itd., ale nazwiska te określają ich tylko na ţaYnątrz, gdyż w obrębie wsi, skoro

wszyscy są jednego nazwiska, muszą być oznaczeni przezwiskami, które zmieniają się w

dziedziczne przydomki.

A więc:

Borzyszkowscy mają przydomki: Chadyn, Chamir, Gawrysz, Kujach, Panic, Szada, Witk,

Wyszk;

Czapiewscyţ Gron, Janta, Paszk, Pruszek, Ranoch, Reinhoff, Samek, Wnuk, Wstosz, Wzłos,

Zamek, Złop, Złosz, Żuroch;

PoóJoccy: Bach, Delk, Kałdrow, Kołdras, Mach, Witk itd.

Przydomków tych jest ogromnie dużo; tworzą się one tak, jak normalnie

pówstają nazwiska przezwiskowe (np. Baranek, Gęsk, Kokoszka, Rak

...,

Sieazka, Kiełbasa, Boczeń..., Blekot, Depka, Gruchała, Kłopotek..., Brank, Grzela,

Klimek...)z Dużo tej drobnej szlachty (zwłaszcza z pow. lęborskiego i bytowskiego) podległo

germanizacji, a wówczas przydomek stawał się pierwszym członem nazwiska, a o drugim,

przymiotnikowym, chgtnie zapominano; w ten sposób Jork-Gostkowski, szlachcic cząstkowy

z Gostkowa, zwany dziedzicznym przydomkiem Jork, został hrabią pruskim Yorck i wywiódł

sobie angielskie parantele.

W ten sposób objaśnić też należy przydomki licznych rodzin szlacheckich

liteWskich i ruskich; gęsto rozrodzone musiały brać przezwiska, które

następnie wchodziły do nazwiska jako przydomki. Tak więc litewski ród

ţowski Gedroiciów bierze przydomki: Bortko (Bortkowicz), Dowmont,

ţgul, Jagajło, Juraha (Jurażyc), Juszko (Juszkowicz), Kozłowicz, Macko

(Mackowicz), Micko (Mickowicz), Paszko (Paszkowicz), Pukieść (Pukele-

wicz), Stanko (Stankowicz), Szerejko (Szerejkowicz), Wojn, Zdan

(Zdanowicz)3. Na Rusi Czerwonej podobne obserwujemy zjawisko, bo

1, Wisła”, t. XVII, s. 671. z Osobną pracę poświęcił przydomkom kaszubskiej szłachty W. K

ę t r z y ń s k i : ţZydomki szlachty pomorskiej; zob. też K. K o ś c i ń s k i, s. 8, a także

Mitteilungen des Perein f“u, kţchubische Tiolkskunde.

‚J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.

55

ţu ţiţuţ,iaia iaL,CI1] na wsi lub w okolicy. Tak np. na wsi Przyłuski w ziemi rawskiej

(dzielącej się znów na kilka części z wtórnymi nazwami miejscowymi, jak powszechnie w

okolicach drobnoszlacheckich na Mazowszu) siedzą rozliczni Przyłuscy rozmaitych herbów i

jeszcze rozmaitszych przydomków (zdaje się jeszcze tylko osobistych). Przyłuski herbu

własnego Jan i Wojciech z przydomkiern Baldo, Wojciech z przydomkiem Otrząs w roku

1564 opłacają pobór ze wsi Przyłuski-Toski; Przyłuscy herbu Biała, a to Marcin syn Jana i

Wojciech Ciubalowie, Jachimek z przydomkiem Śmioszek, Piotr z przydomkiem Karaś,

Wawrzyniec z przydomkiem Czubek opłacają pobór ze wsi Przyłuski-Stara Wieś; Przyłuscy

herbu Lubicz, Maciej i Bartłomiej Chudkowie, Leonard Prąchnicz, Walenty Tosko, Stanisław

Sulislaw, opłacają tenże pobór ze wsi Przyłuski-Toski, Przyłuski Wielkie Przyłuski

Wrześniany. W tejże ziemi rawskiej opłacają ze wsi Uciąch liczni Uciąscy herbu Prus, a to

Marek z przydomkiem Filipowicz alias Chwalibóg, Jakub, Albert i Jan Krawcowiczowie,

Albert i Andrzej Krzechowicze, Jan i Piotr Kosmaczowie, Maciej Czystek, Mikołaj Cacewicz,

Jan Gonigda i Piotr Kosmaczl; widzimy, że tu zaczyna się już dziedziczenie przezwiska, które

występuje w formie patronimicznej i zaczyna być wspólne kilku osobom, najwidoczniej

braciom.

Tak wyglądały stosunki trzysta kilkadziesiąt lat temu; zupełnie

analogicznie przedstawiają sig one dzisiaj. A więc np. wśród drobnej

szlachty w pow. przasnyskim całe „krze” mają te same nazwiska; dodaje

się więc przydomki, przechodzące dziedzicznie. Tak powstaje różnicowanie

nazwiska: Pszczólkowski-Bladziak, Pszczólkowski-Wnuk, Pszczólkow-

ski-Cudak, Pszczólkowski-Zima, Pszczólkowski-Żyra, Pszczólkowski-

-Trąbka; Miloszewski-Wilk, Miloszewski-Mróz itd.2 Podobnież w pow.

płońskim i płockim. W takiej np. Karwowie mieszkają sami Karwowscy,

którzy noszą dla odróżnienia przydomki jak Cader, Świgty, Klekot;

w Goszczynie siedzą Goszczyriscy, dzielący się na Goszczyńskich-

1 W. Wittyg, sv.

2 “Wisła”, t. II, s. 758.

54

miţZkają Borzyszkowscy, w Brzeźnie Brzezińscy, w Lipienicach Lipińscy, w Prądzonnie

Prądzyńscy itd., ale nazwiska te określają ich tylko na ţţtrz, gdyż w obrębie wsi, skoro

wszyscy są jednego nazwiska, muszą być oznaczeni przezwiskami, które zmieniają się w

dziedziczne przydomki.

A twięc:

Borzyszkowscy mają przydomki: Chadyn, Chamir, Gawrysz, Kujach, Pţnic, Szada, Witk,

Wyszk;

Cżapiewscyţ Gron, Janta, Paszk, Pruszek, Ranoch, Reinhoff, Samek, Wnuk, Wstosz, Wzłos,

Zamek, Złop, Złosz, Żuroch;

PoóJoccy: Bach, Delk, Kałdrow, Kołdras, Mach, Witk itd.

Przydomków tych jest ogromnie dużo; tworzą się one tak, jak normalnie

poţrstają nazwiska przezwiskowe (np. Baranek, Gęsk, Kokoszka, Rak

...,

Siaazka, Kiełbasa, Boczeń..., Blekot, Depka, Gruchała, Kłopotek...,

Brank, Grzela, Klimek...)z Dużo tej drobnej szlachty (zwłaszcza z pow.

lęborskiego i bytowskiego) podległo germanizacji, a wówczas przydomek

stawał się pierwszym członem nazwiska, a o drugim, przymiotnikowym,

chętnie zapominano; w ten sposób Jork-Gostkowski, szlachcic cząstkowy

z Gostkowa, zwany dziedzicznym przydomkiem Jork, został hrabią

pruskim Yorck i wywiódł sobie angielskie parantele.

lţV ten sposób objaśnić też należy przydomki licznych rodzin szlacheckich

litţWskich i ruskich; gęsto rozrodzone musiały brać przezwiska, które

nAstgpnie wchodziły do nazwiska jako przydomki. Tak więc litewski ród

ţowski Gedroiciów bierze przydomki: Bortko (Bortkowicz), Dowmont,

ţgul, Jagajło, Juraha (Jurażyc), Juszko (Juszkowicz), Kozłowicz, Macko

(Mackowicz), Micko (Mickowicz), Paszko (Paszkowicz), Pukieść (Pukele-

wicz), Stanko (Stankowicz), Szerejko (Szerejkowicz), Wojn, Zdan

(Zdanowicz)3. Na Rusi Czerwonej podobne obserwujemy zjawisko, bo

1, Wisła”, t. XVII, s. 671. ţ Osobną pracę poświęcił przydomkom kaszubskiej szlachty W. K

ę t r z y ń s k i : ţZydomki szlachty pomorskiej; zob. też K. K o ś c i ń s k i, s. 8, a także

Mitteilungen des Perein f“u, kţchubische Tiolkskunde.

3J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.

55

I atarynowicz, I atarowtęt, w anczowtcz. acniopiaza. sziacni.a oraza cţţţupsxie nazwiska, które

nie wyparły pierwotnych tylko dlatego, że te były uwiecznione pisemnie w dyplomach,

których pilnowano jako jedynego tytułu do chwały.

Podobne zjawiska obserwować możemy także w odniesieniu do nazwisk włościańskich; i

tutaj wtórne tworzenie się nazwisk jest rzeczą powszechną i musi wystąpić tam, gdzie

mieszka szereg rodzin tego samego nazwiska. Jeżeli zaś nie dochodzi tu do ustalenia się

dziedzicznego przydomka jako części nazwiska „pisanego”, to dzieje się to dlatego, że do

nazwisk chłopskich nie przywiązywało się nigdy wagi; z chwilą, gdy przezwisko stało się

dziedzicznym i zastąpiło w użyciu codziennym nazwisko, to po prostu dawne nazwisko

zginęło, skoro z nim nie łączyły się żadne przywileje ani też tradycja rodzinna. Jeżeli zaś z

metryk okazywało się, że ktoś, oznaczany powszechnie jakimś przezwiskiem, nosi w aktach

inne nazwisko, to bynajmniej nie starał się o ich uzgodnienie, tylko stwierdzał różnicę w

oznaczeniu „jak się woła” i „jak się pisze”. Ustalenie nazwiska urzędowego jest oczywiście

rzeczą względnie niedawną; dawniej każ-dorazowo używane przezwisko było zarazem

nazwiskiem, wpisywanym w akty, a że ono ulegało z czasem zmianie, że syn mógł się

nazywać inaczej niż ojciec, o to nikt się nie troszczył, bo i po co, skoro i tak wiedziano, o

kogo chodzi, a glebae adscripti2 nie wychylali się poza granice wsi.

Nazwiska podlegały więc ciągłym zmianom; zestawienie nazwisk dzisiejszych

z dawnymi spisami pozwala nam zdać sobie sprawę z rozmiarów tych

zmian. W Prandocinie, w pow. miechowskim, występujący w roku 1763

Offertowie nazywają się dziś Mazurkami, z Fijołów powstali Cichopkowie,

z Lechów - Markowie, z Gąsiorków - Królowie3. W Lelowicach

również w miechowskim, z nazwisk spisanych z początkiem XIX w.

pozostała dziś zaledwie jedna trzecia4; podobnież w pow. kępińskim

1 Tamże, sv.

2 przypisani do ziemi - red.

3 „Wisła”, t. XVI, s. 72.

4 „Wisła”, t. XX, s. 62.

56

u(, llLlCllLll.L11ţ. lluLwluru u uc.J vvivţ .

;ż ogólnym stopniem kultury i „upiśmiennieniem” życia (jeśli nowotworu ţgo użyć można); w

XVII w. chyba już zasadniczo będą one ustalone i„podlegać będą jedynie zmianom w

kierunku upiększenia, usunięcia ţazwisk ujemnych itd. Im mniejsze miasteczko, tym

oczywiście stosunki bardziej do wiejskich podobne.

Jak dalece w stosunkowo nie tak odległych jeszcze czasach nazwisko óiyło rzeczą obojętną,

stwierdzają fakty braku nazwisk; byli jeszcze vtr XVIII w. ludzie bez nazwisk, co dziś jest

przecież rzeczą nie do pbmyślenia. Po prostu nie było potrzeby ich oznaczania; wystarczało

imię albo też określenie funkcji, którą dany człowiek spełniał. Wiadomo, że Żydzi nie mieli

nazwisk w ścisłym tego słowa znaczeniu i dopiero pod ţnaciskiem zaborczych władz

administracyjnychje przyjęli, o czym później; tiznaczano ich imieniem, pochodzeniem,

przezwiskiem osobistym. Jeżeli Iţe tak ruchliwi, zajmujący się handlem, piśmienni, nie mieli

do końca XVIII w. ustalonych nazwisk, to cóż dopiero w stosunkach wiejskich? ţiVietrudno

tu napotkać w spisach na takie określenia, jak: Janek wolny, rVojciech zagrodnik, drugi

Frączek, Jakub woźnica3, bo wystarczały one najzupełniej, tak jak i nam dziś wystarczają

zupełnie imiona służby domowej. Przypomnieć można też, że np. nowochrzczeńcy w XVII w.

nie otrzymują nazwiska4; idą w świat z imieniem chrzestnym, do którego następnie, zależnie

od okoliczności, przyłącza się przezwisko zwyczajowe.

Przypatrując się procesom tworzenia tzw. przezwisk na wsi, stwierdzamy,

że są to zjawiska odwieczne, powtarzające się od niepamiętnych lat w tych

samych formach. Pojęcie nazwiska jako wyrazu, który sam przez się nie

ma treści, który nie ma znaczenia, jedynie konwencjonalnie służy do

1 MAAE, t. VIII, s. 138.

= WAK, t. X, s. 212-213.

3 MAAE, t. VIII, s. 138. M. M a t u s z e w i c z w Pamigtnikach, t. II, s. 124, pisze o którymś

z włościan: „imię (mu - przyp. aut.) było Maciej, ale przezwiska nie wie i nigdy nie słyszał.

Ten shxżył... przed konfederacją jeszcze za żołnierza... nazywali go czasem piechurem”. ţ

MH, t. V, s. 101-102, chrzty neofitów.

S7

językowa, prawie zupełnie zamarła wśród ludzi posługujących się jgzykiem książkowym, jest

na wsi jeszcze na tyle żywa, że stwarza wciąż nowe określenial. Określenie jest żywe przez

pewien czas, ma swe znaczenie, swą wartość, może przejść na następne pokolenie; z chwilą

jednak, gdy nie rozumie sięjużjego treści, bardzo łatwo powstaje nowe, które w niedługim

czasie usuwa poprzednie. Tak było w średniowieczu, tak jest i dzisiaj; jeżeli jednak dzisiaj

odróżniamy nazwisko i przezwisko, jeżeli mamy do czynienia z podwójnym oznaczeniem

człowieka czy rodziny, to jedynie dlatego, że w związku z coraz to dalej idącą ewidencją

administracyjną ludności, z uporządkowaniem ksiąg metrykalnych i wprowadzeniem ksiąg

dla celów podatkowych i wojskowych, przezwisko, które w danej chwili kogoś oznaczało,

zostało wpisane w akta jako nazwisko, przez co uzyskało walor prawny, nie mogło więc

zostać po prostu zapomniane, jak tyle dawnych przezwisk. Ponieważ jednak wpisanie

nazwiska urzędowego nie zapobiegało tworzeniu się nowych określeń osobowych, które

mogły z czasem stawać się dziedzicznymi, przeto doszło z czasem do charakterys-tycznego

rozróżniania nazw, które się „pisze” i które się „woła”, czyli po prostu urzędowego i

zwyczajowego nazwiska, czy też, jak kto woli, nazwiska i przezwiska.

Oto parę przykładów.

Nad Rabą niektóre rodziny mają oprócz nazwisk tzw. przezwiska. Są

przezwiska, które się tak utarły i przyczepiły do rodzin, że przechodzą

z pokolenia na pokolenie i są prawie jedynym drogowskazem do ich

rozpoznania. Nazwisko rodowe jest wtedy szerszemu ogółowi prawie nie

znane; dzieje się to zwłaszcza wtedy, gdy szereg rodzin nosi jedno

nazwisko, a przezwiska nie mają charakteru ujemnego, lecz są utworzone

z imion własnych lub cech indywidualnych. Wtedy to przezwisko takie

1 Znamienną jest rzeczą, że w osadach i miastach tworzenie się przezwisk jest rzeczą

nierównie rzadszą. W okolicach Sławkowa wśród ludności rolniczej każdy ma przezwisko, u

ludności górniczej natomiast należą one do wyjątków; jeżeli się trafiają, to u górników

zamieszkałych po wsiach rolniczych, prawie zaś nigdy w koloniach. WAK, t. X, s. 212.

58

ţonanu; pizczwţsxa ţe sţ uzleuziczne i w zupetnosct zaszępuţą nazwisKoţ. podobnież w

puszczy sandomierskiej; trudno się np. dowiedzieć o Jana $tępienia (jako takiego zapisanego

w aktach), ale Jana Gawrona, którego ţ ţdek niegdyś łapał i jadł gawrony, znaleźć nietrudno4.

Powstawanie takich przezwisk jest wskazane przede wszystkim tam, gdzie zachodzi potrzeba

odróżnienia szeregu osób czy rodzin noszących to eamo nazwisko. Tak np. we wsi

Targowiska nad Rabą rozmaici Włodarczykowie znani są jako: Barchała, Bujak, Bury kabat,

Ciopa, Cyran, Hudziadzia, Iwon, Japtykarz, Kubanek, Mekuba, Odelga, Powiedzieć, Sobcyk,

Symbestyrek, Usar; na różnych Świętków wołają:

Cepak, Gggac, Jadamek, Łukuś, Pietrusiak, Przepiórka, Skrzypek, Zwonnik itd.; wszystkie te

określenia są jeszcze żywe i każdy wie, co oznaczają5. ţnamienne jest przy tym to, że czasem

nazwisko urzędowe zupełnie ţZestaje być używane w stosunku do ludzi, którzy się tak

„piszą”, natomiast może być przezwiskiem innych; tak np. urzędowych Świętków nikt nie

woła inaczej, jak tylko wyżej przytoczonymi przezwiskami, natomiast urzędowi Bielcowie

znani są w okolicyjedyniejako Świętkowie6.

W puszczy sandomierskiej przezwiska służą również do bliższego oznaczenia

b o tych samych nazwiskach; w Grybowie np. była rozrodzona rodzina

Ilulów, tak że trzeba było odróżnić aż trzech Janów tego nazwiska; był

1J. $wigtek, t. II, s. 129.


„ Wisła”, t. IV, s. 136.

„

ţ Wisła”, t. IX, s. 542.

„ „

ţJ. $ w i ę t e k, t. II, s.130 i nn. Przytaczamy dla przykładu maczenia: Barchała, bo jeden Z

przodków miał „psie włosy”; Bury kabat - bo tak przez pewien czas chadzał; Ciopa - od

refrenu ulubionej piosenki; Cyran - od ojca Cyryla; Hudziadzia - od okrzyku przy n%uzyce;

Iwon - od imienia, dla odróżnienia od drugiego Jana; Japtykarz - dła skąpstwa;

Kubanek - od imţenia Jakub i „kubanów”, którymi miał się wykręcać od odpowiedzialności;

Mekuba - od imienia Kuba z używanym przezeń często narzekaniem „me”; Odelga - od

ţapowiadania słoty; Powiedzieć - od często używanego bezsensownie słowa; Sobcyk - od

ţtnego imienia dziadka; Symbestyrek - od ojca Sylwestra; Usar - nieznośnyjak huzar itd. 6

Tamże, s. 141.

59 i irncţ, .icuiţ, ţuuLlJóvwtc w 11u6111tţilLl1 llVSLiţ I7lţCţWlSKţl: rVCinwLllun, Mądri

pun, Aczk, Miszk, Papów, Jusk, Pałulk, hlop Jan, Ada; inni Budziszowie nie mają

przezwisk3.

W ten sposób wyodrębniają się rodziny; proces działkowania rodów, który wśród szlachty

dokonał się w ciągu XV i XVI w., widzimy tu czasem „, bardzo wyraźnie. Kowalowie np.,

którzy oddzielili się od Wojasów i wzięli nazwisko od przodka, kowala w Kłaju,

Dziekanowie, którzy są gałęzią ţ Słodkich, noszą od czterech pokoleń to przezwisko,

przechodzą ten sam proces; można by o nich stylem Paprockiego napisać „dom Kowalów „ w

ziemi nadrabskiej... którzy są właśni Wojasowie”. Imiona własne służą tu dość często do

oznaczania nowo powstających gałęzi rodu; w ógóle imiona bardzo często są początkiem

nazwisk, chętniej widziane, jako ţ, niewinne, od uszczypliwych często, a nawet i wulgarnych

przezwisk.

Przykładem typowym może być tu wieś Matujzy w Wileńszczyźnie:

Matujzowie zakładają wieś Bociulańce, która następnie od nich bierze nazwę, gdyż

zamieszkują ją same Matujzy; chcąc odróżnić się, biorą ţ przezwiska odimienne, są więc

Józule, od ojca i dziada Józefa, Bałtrule od i, Bartłomieja, Alberty od Jana Alberta4.

Nie będziemy się tu bliżej zajmowali analizą przezwisk, gdyż tworzą się

one tak, jak nazwiska odimienne i przezwiskowe, które próbowaliśmy

; powyżej usystematyzować5; uznanie jakiejś nazwy osobowej za nazwisko

1 „Wisła”, t. IX, s. 542.

z Nadmorski, s. 30.

3 B. N a m y s ł o w s k i : Merki rybakówpomorskich, Kraków 1925, RH, t. VII, s.117,118.

4 W. S t a n i e w i c z, s. 12, 64. Wyborną analogię stanowi tu działkowanie się rodzin

szlacheckich w XVI w., np. w ziemi łukowskiej (A. P a w i ń s k i : Malopolska, t. III, s. 391

),

gdzie siedzą obok siebie Abramowięta, Mikołajowięta, Rafałowięta; ślady tych procesów

widzimy dziś w licznych nazwach miejscowych tego typu.

5 Oto miejsca, gdzie maleźć można zbiory przezwisk: „Wisła”, t. III, s. 559 - Mazowsze

pruskie, t. IV, s.136 i nn. - Olkuskie, t. IX, s. 542 i nn. - K. M a t y a s, pow. tarnobrzeski,

niski i brzeski, t. XVII, s. 510 - pow. lubelski, s. 729 - pow. puławski, t. XVIII, s. 11 - pow.

jędrzejewski; „Lud”, t. I, s.162 - pow. hrubieszowski, t. XIV, s.160 i nn. - pow. myślenicki, t.

XVI, s. 92 - Poronin; WAK, t. X, s. 212 i nn. - pow. olkuski, t. XIV, s. 35 - pow. ropczycki, s.

159 i nn. - pow. tarnobrzeski i niski; MAAE, t. I, s. 230 - pow.

ţ, nr uru) uţ

Ąr,użyciu, a dalej nie dające się odmieniać, najczęściej ulubione wyrazy lub ţroty człowieka,

którego się następnie przez nie oznacza, jak: Boże miłosierny, Cukru-cukru4, Drugi raz5,

Tutoj-tamoj6, Nyzia karasia‟ itd. ţotykamy co prawda jako ustalone już nazwiska tak

zabawne twory, jak ?ţmidaj czy Tenderende, ale na ogół są to wypadki rzadkie. Tak samo i

przezwiska zbyt wulgarne nie mogą stać się popularnymi, bo przecież nrepodobna ich zawsze

i przy wszystkich powtarzać, zresztą i sami zeinteresowani zajmują w tej sprawie

zdecydowane stanowisko.

: ţÓlcreślenia topograficzne. Nazwisk nie tworzy się również z określeń tţpografcznych, które

jednak w niektórych okolicach są dość istotne.

W Brzezinach w pow. ropczyckim mamy więc takie nazwy, jak Panocha

zza dworu, Kuba z przydola, Kuba z lemierzysk, Ggsior z końca (granicy

wsi), Pacocha z wysy górys; do nazwiska lub imienia dołącza się niejako

bliższy adres. W Przebieczanach w pow. wielickim odróżnia się w ten

sposób rodziny noszące to samo nazwisko9; tak więc Jasiek od gościńca

nazywa się właściwie Kot, ale ponieważ nazwisko to częste, przeto

określenie topograficzne jest ściślejsze. Na Podhalu, gdzie oczywiście

rożrzucenie domostw w obrębie wielkiego obszaru wsi czyni pożądanymi

tego rodzaju bliższe informacje, spotykamy się z nimi dość często; pełne

nazwisko składa się wówczas z trzech części: jak się pisze, jak się woła, jak

tamowski, t. II, s.129 i nn. - bardzo obszernie znad Raby, t. VIII, s.139 - Wielkopolska, t. IX,

s. 157 - Czarny Dunajec; Z. W a s i I e w s k i : Jagodne, Warszawa 1889, s. 250;

R. Zawiliński, s. 441.

1 ,Wisła”, t. IV, s. 137, Olkuskie.

2 WAK, t. XIV, s. 35, Ropczyce.

3 „Lud”, t. XIV, s. 163, Skawina pod Babią Górą.

„ Z. Wasilewski: Jagodne, s. 250.

5 „Wisła”, t. III, s. 559, Mazowsze pruskie.

6,Lud”, t. XVI, s. 92 i nn., Poronin.

„ WAK, t. XIV, s. 35, Ropczyce. ů s R. Zawiliński, s. 441.

9 MAAE, t. IV, s. 96.

60 61

-r r-czony jest u wymierających grup słowiańskich na Pomorzu niemieckimţ tak np. w pow.

shzpskim, w Izbicy, gospodarz Reetz nazywa się podług gruntu do Les&ka. W Główczycach

poszczególne osiedla gospodarskie noszą nazwy: Szymonke, Stregbur, Pietroszke, Marcynk,

Pisanke, Gromisz ; - oczywiście nazwy osobowe dawnych właścicieli; tymi nazwami

oznaczają się poszczególni członkowie rozgałęzionych chłopskich rodów Hrańków (niem.

Gerenke) i Kubiców. Są zatem Martin Kubica Stregbur, Jakub Kubica Pietroszke, Kubica

Gromisz, Kubica Szymonke, Gerenke Marcynk, Gerenke Pisanke. W Wielkiej Garnie

Krastun Jost nazywa się podług domu Homanic3. Rozgałęziona w Garnie rodzina Beterów

nosi od posiadłości nazwisko Kretojc, Kreżejc, Koczejk, Koleczkojc itp., pełne j nazwisko

wygląda zatem w ten sposób: Jonek Martin (imiona) Janekojc (od posiadłości) Durer

(rodowe). W Cecenowie znane są dwuczłonowe nazwiska jak Pawlic Soch, Czeszinic Gawor,

Szolcyc Topelj, Toplic Rawa4;

I wszędzie tu od dawnego właściciela osiedla formuje się patronimiczne ţ nazwisko i dołącza

do rodowego.

Wyjątkowe to zjawisko spotykamy jeszcze w kilku miejscach; przede

wszystkim w kilku wsiach pow. lubawskiego. Każde gospodarstwo

, „ gburskie ma tu własną nazwę, która jest nazwiskiem dawnego jej właściciela

(jak to okazuje się ze starych metryk). Tak więc w Kazanicach nazywają

się one: Macwałda, Szperka, Sztrąp, Brustman, Klajne, Kasperek...,

w Zielkowie: Starokarczmarz, Wrona..., w Byszwałdzie: Gęstwa, Wróbel,

w Rożentalu: Kopański, Aksalenty..., a więc najoczywiściej nazwiska

ludzi zaczęły oznaczać gospodarstwa, a kolejno dostały się w udziale

nowym właścicielom. Posiadłość zwana Sztrąp przeszła kolejno na Wyżliców,

Pokojskich, Guzowskich, ale niezależnie od tego chodziło się zawsze do

ţ Sztrąpa. Macwałda była w rękach Kasprzyckich, Licznerskich, wreszcie


2 S. W i t k i e w i c z : Na przergczy, Lwów 1906, s. 116.


„A. Hilferding, s. 55.

62

ţeschler alias Maizer, Laurentius Barc alias Kykiel, łączą nazwiska rodowe z

odwłasnościowymi. Utrzymuje się tradycja, że obcy osadnicy przynieśli ten zwyczaj, poza

tym w okolicy nie znany2. Podobny zwyczaj gpotykamy jeszcze w pow. kluczborskim na

Śląsku (Gortatów, Brzezinka, Schoenwald), gdzie rozrodzone rody używają pomiędzy sobą

nazwisk dswnych właścicieli domostw, w których mieszkają; tak np. Lipińscy aţ Gotartowie

nazywają się Domowskimi, Pietrackimi, Królewskimi, Dlugosami3. Na Podhalu mamy

poświadczony w Czarnym Dunajcu fakt przywiązania pewnych przezwisk do domostw; nowy

właściciel obejmuje również i przezwisko4.

1 Tomasz Pokoyski z miejscowości Kieyzar, mieszkaniec Kazanicki, Kazimierz z nuejs-

Cowości Szperko o nazwisku Wyżlicz, Piotr z miejscowości Zydel o nazwisku Mądrzejewski

- red.

2 A. M a ń k o w s k i : Imiona i nazwiska rodzinne, s. 272.

3 A. Bahnisch, s. 59.

4 MAAE, t. IX, s. 159.

! NAZWISKA SZLACHTY

NAZWISKA TZW. SZLACHECKIE - NAZWA HERBU JAKO CZĘŚĆ

NAZWISKA - PRZYDOMKI SZLACHECKIE - PISANIE SIĘ Z MAJĄTKU

- TYTUŁY ARYSTOKRATYCZNE

W ogromnym zasobie nazwisk polskich wyróżnić możemy przezwiskowe (wraz ze sztucznie

utworzonymi, późniejszego pochodzenia), odimienne i odmiejscowe. Jest to jedyny podział

rzeczowy. Opinia publiczna dzieli I jednak nazwiska wedle stanów, wyróżniając nazwiska

szlacheckie mieszczańskie, włościańskie, a także i grup etnicznych, mówiąc np. ţ o

nazwiskach żydowskich. Podział ten oczywiście nie ma wartości naukowej I! i bez

najmniejszego trudu da się przytoczyć znaczną ilość przykładów, które stwierdzają jego

błędność; wśród szlachty spotykamy przecież dość ţ I; często nazwiska, jak Komar, Żaba,

Rojek, które należałoby uznać w myśl ustalonego wiekami gustu za włościańskie, dalej liczne

patronimica, zwłaszcza na ziemiach kresowych, które znów opinia chce uważać za wyłącznie

mieszczańskie. Wśród włościan nie brak nazwisk przymiot-nikowych odmiejscowych, gdyż

tworzyły się one łatwo od wsi, z której ktoś pochodził t, podobnie dość nazw odojcowskich,

na wzór „mieszczański”.

Wśród mieszczan spotykamy wszystkie chyba typy nazwisk, podobnie jak

i u Żydów, gdzie prócz specyficznych nazwisk hebrajskich i żargonowych

(później też niemieckich) spotykamy wszystkie typy nazwisk polskich,

nawet Czartoryskich i Potockich. Podział ten niewątpliwie więc nie ma

wartości rzeczowej; z drugiej jednak strony stwierdzić należy, że stany

1 Brzeziński szlachcic będzie pierwotnie panem na Brzezinach, Brzeziński chłop -

przybyszem z Brzezin.

64

ţtcheckich przez inne stany i w związku z tym wchodzţ

ţtţoviska w szlachtę:

szlacheckie przezwiska

Używają częstokroć i rzęmieśniczyska;

Dobrze rzęmieśnikowi mieć przezwisko na -wicz,

Nie na -ski, szlachecka to...

ţţe J e ż o w s k i w Zabawach ziemiańskich2; i taką była powszechna oţia wieku i taką

dotrwała po dziś dzień; nazwisko z końcówką -ski uţodzi za „szlacheckie”, na -wicz za

„mieszczańskie”. Aczkolwiek rozróżnienie to było nieścisłe, jednak samo to przekonanie o

istnieniu ţwisk stanowych wpływało na ustalanie się nazwisk w pewnym typie, na ich anianę

celem dostosowania się do stanu, wreszcie ułatwiało przejście ludziom o nazwisku

„szlacheckim” do szeregu szlachty:

Byle się podpisał na -ski,

To musi być zaraz naski,

Bo zadać się każdy boi

Że chłop: gdy się pięknie stroi.

8ttţierdza W a c ł a w P o t o c k i w Wetach parnaskich3, w Wojnie clţsCimskiej piętnując

zuchwałość tych, co „weszli smykiem”4:

A któż dziś u nas trzęsie najbardziej sejmikiem?

Co wiedzieć kto? Wziąwszy -ski albo od Bracławia,

Albo się powie z Mazowsz...

Chcesz być szlachcicem, pokaż z ksiąg szlachcica dziada!

Narzeka i Opaliński5:

O, jak wiele w tem impostur.

Zajedzie kto do Litwy, albo stamtąd do nas,

Aż szlachcic, bo się na -ski, na -cki jego

Przezwisko terminuje...

Zwłaszcza w Litwie...

W całym znaczeniu słowa - red.

= BSPP, t. II, s. 232.

3 W. P o t o c k i : Wojna chocimska, s. 417.

ţ Tamże, s.157.

5K. Opaliński, s. 246.

65

ţ ţ Lţţcr ţiiuiriviuiii, xLUIy właśnie zajął się zestawieniem pięknej kolekcji osób, urabiających

swe nazwiska na wzór szlachecki, proponuje jako obronę rodowej szlachty przed zalewem

plebejuszów „konstytucją obwarowawszy określić, jaką robotą sukien mają zażywać

mieszczanie i czapki jakiej i jakiej farby, i broniej, nie szabel, ale kordów, i to tylko w drodze;

zaś przezwiskiem -ski albo -cki aby im nie wolno było zwać się. Plebei zaś, co służą u

szlachty, aby przezwiskiem -ski i -cki nie zwali się; są inakszefnalia in cognominibus sub

poena capitis temeratis2. A co chcą odstąpić od tego, sub sessione 6 hebdom. infundo turris,

toties quoties cognomen tale uti nonpermitteret”3. W epoce wzrastania separatyzmu

szlacheckiego tak wzrosło poczucie wartości nazwiska, że aż wieczny moralista, O p a 1 i ń s

k i, musiał przestrzegać przed przecenianiem nazwiska szlacheckiego4:

Tytuł szlachecki i to, co się kończy na -ski,

Albo na -cki nie czynią szlachcicem mym zdaniem,

Ale cnota, przystojność...

Zaczęto wyśmiewać się ze szlachty noszącej nazwiska o typie przezwis-

kowym, chociażby dawne i szanowne. Istotnie, nazwisko przymiotnikowe

tak bezwzględnie przeważyło, zwłaszcza w Koronie, że obcy podróżnicy

mogli uważaćje zajedyny typ nazwiska szlacheckiego, jak np. D a 1 a i r a c,

który w swych Anecdotes de Pologne5 pisze, że nazwisko szlacheckie „se

1 W. P o t o c k i : Moralia, t. I, s. 332.

2 końcówki w nazwiskach pod groźbą kary dla zuchwalców - red. 3 pod karą wtrącenia na 6

tygodni do lochu w wieży tyle razy, aż nazwiska tego przestanie używać - red.

„ Zabiera głos w tej sprawie i wymowny S z. S t a r o w o 1 s k i : „Nie po swej woli, nie po

wygolonej ordyńskiej czuprynie, nie po kontusie, ani po herbach, ani po przezwisku na -ski

ma być poznawan prawdziwy szlachcic... ale po cnocie...” A. J e 1 s k i : Zarys obyczajów

szlachty w zestawieniu z ekonomiką i dolą ludu w Polsce i Litwie, Kraków 1897, t. I, s. 228.

5 T. 11, s. 282. W połowie XVI w. stosunki nie były jeszcze tak uproszczone; nuncjusz

Ruggieri, składając relacje o stosunkach polskich w r.1565, pisze o szlachcie, że „niektórzy

mają dawne imiona, inni ponazywali się od dóbr przez siebie posiadanych z dodaną syllabą -

ski „. Relacje nuncjuszów apostolskich, Berlin 1864, t. I, s. 126.

66

aţlc ţiţ.cţwianvwyui vyiv uicţuys wiţcc), icl;ţ ţIllxIlţly unC z czasem, ując miejsca nazwiskom

odmiejscowym albo też przybierając końcówkę checką”; tym bardziej też zwracał się humor

szlachty o nazwiskach „-ţćtţcheckich” przeciwko tym, którzy mieli nazwiska zwierzęce,

roślinne iţr Ponieważ zaś ogromna większość tych nazwisk pochodziła z Litwy, przţto

połączono tu dawną niechęć do barbarzyńskich sąsiadów ze Iczną pomysłowością

staropolską, która chętnie przyczepiała się do ţsk. Stąd to nieskończone żarty na temat

nazwisk, które przy każdej bności spotykamy2, nawet u autorów tak subtelnych, jak K o c h

a-důţ:ţr s k i ; specjalnym zaś objawem niechęci do nazwisk o typie iskowym są zestawienia,

istotnie sprawiające wcale komiczny efekt, swe o czasu musia b ć niew cze an źródłem zaba

3. ţţzwa herbu jako część nazwiska. Z nazwiskiem szlacheckim może łţiyć się nazwa herbu.

Powiadamy „może”, gdyż wprawdzie każdy szlţcficic ma herb, ale herbem tym stale się tylko

„pieczętuje”, rzadko nţrwa. Wiedziano, kto jakiego herbu używa i do jakiego rodu należy,

zţrfaśzcza w czasach dawniejszych, gdy poczucie przynależności współ-tódowców,

krewniaków herbowych, było jeszcze żywe; zazwyczaj jednak nţZwy herbu nie łączono z

nazwiskiem.

ţ ţończy się na -ski, w języku polskim oznaczające przymiotnik. W ten sposób powstały

wţystkie bez wyjątku nazwiska szlacheckie, tym właśnie odróżniające się od nazwisk

ţD)>bw, robotników, kupców burżuazji, prawników - red.

= Óto jeden z mniej znanych, bardzo charakterystycznych, W. P o t o c k i e g o : Poczet

hcrbów, s. 254:

Ktoś przyjechał, a właśnie obiad na stół dano.

Jak mam zwać? Jestem Ciołek. Chłopcze, bież po siano.

Dobra (rzekę) pieczenia, nie tylko u stołu,

Nigdym nie widział, żeby ciołek miał jeść wołu.

Więc go poczęstowawszy gorącym póhniskiem,

Panie bracie! zowcie się szlacheckim przezwiskiem,

A wiedziałem, że ociec pisał się inaczy.

Herb szlachectwo, szlachcica niech przezwisko znaczy.

3 Kilka takich zestawień podano na końcu książki, w Dodatku I1.

67

ţţţţii ţţ ţwiiiţriii, ţun. rţvţu ir v!u, ţ vUVţ, 111110 LllVW llAwVluţą do miejsca będącego

punktem zbornym współrodowców: Dolgga (do Łęga), Doliwa, Rawa, cały zaś szereg

pochodzi widocznie od imion osobowych, jak: Grzymala, Drogoslaw, lub przezwisk;

spotykamy tei pewną ilość nazw będących jak gdyby dewizą rodu: Prawda, Krzywda,

Nowina.

Herbami tymi oznaczano cały ród, nie mogły więc one odnosić się do jakiejś określonej

rodziny, skoro nie tylko ona herb ten nosiła. Gdy zaczęły ustalać się nazwiska dziedziczne od

włości, zdarzało się, że poszczególne rodziny, nie mając jeszcze nazwiska dziedzicznego,

przyjmowały herb swój jako nazwisko, i to albo w podstawowym jego brzmieniu, albo też

tworząc pochodne patronimiczne lub przymiotnikowe. Tak więc mamy Akszaków herbu

Akszak, ale prócz nich jeszcze dwie rodziny tegoż herbu; podobniei istnieją i Amadejowie,

Baybuzowie, Belinowie, Brzuskowie, Cholewowie, Dołęgowie, Giejsztorowie, Jacynowie,

Korsakowie, Kotwiczowie itd, odnośnych herbów, którymi prócz nich pieczętuje się szereg

rodzin; istnieją dalej Beczkowiczowie herbu Beczka, Bełtowiczowie herbu Bełty, Dąbrowi-

czowie herbu Dąbrowa, Broniccy herbu Bronic, Cholewiccy i Cholewińscy herbu Cholewa,

Dołęgowscy herbu Dołęga, Jastrzębowscy herbu Jastrzębiec, Korabiewscy herbu Korab itd.

Od nazwy herbu Kur wzięli nazwisko Kurowie, Kurkowscy, Kurzewscy, Kurowscy,

Kurzawscy, Kurzakowscy, Kurkiewiczowie, Kuroszowie, Kurscyl, od herbu Mikulicz -

Mikuliczowie, Mikulscy, Mikulińscy, Mikołajewscy2. Herby mogły więc dawać początek

nazwiskom, ale z nazwiskiem się nie łączyły, przynajmniej z początku; wyśmiewano je, gdy

zaczęły występować obok nazwiska.

I i

Herbem albo wioskami tytułu dokłada

śmieje się W a c ł a w P o t o c k i z dumy parweniusza3, a w Poczcie herbów wyraźniej

jeszcze pisze4:

1W. Potocki

2 Tamże, s. 497.

3W. Potocki

„W. Potocki

68

Poczet herbów, s. 513.

Moralia, t. I, s. 590.

Poczet herbów, s. 254.

ţ,

„e wyjątkowe. Sporadyczne wypadki musiały się trafać tu i ówdzie,

łaściwie dopiero w drugiej połowie XIX w., niewątpliwiejako reakcja

„wko zalewowi nazwisk przymiotnikowych, tzw. szlacheckich, zjawia

ţţţłzwyczaj włączania nazw herbowych w nazwisko; w ten sposób

żaia się Lis Olszewski czy Lubicz Zaleski od całego szeregu herbowych

iţţerbowych Olszewskich czy Zaleskich; podobnież podkreślają

eckość swą rodziny mające nazwisko typu przezwiskowego, jak

„ z Rojek, lub też niemieckie, jak Leliwa Bajer lub Newlin Wagner.

tych włączeń nazw herbowych, które mogą być usprawiedliwione

„ konkretnym celem, zaczęto najniepotrzebniej, dla snobizmu (czy iţt mody, co zresztą

niedalekie) wypisywać herby. Po demokratycznej , wojen kościuszkowskich i napoleońskich

zaczyna się okres Żonego zainteresowania herbami i nazwiskami i od tego to czasu ţają się

mnożyć nazwy herbowe w związku z nazwiskami. Oczywiście wţ, sposób nazwa herbów

wchodząc do metryk staje się częścią ţWiska; nazwisko proste staje się odtąd złożonyml.

Luba Radzimiriski ţţat już dziś Radzimmskim herbu Lubicz, ale nosi nowe dwuczłonowe

ţsko, nie różniące się niczym od nazwiska złączonego z przydomkiem lub też

dwuwyrazowego nazwiska powstałego przez adopcję; Lis Olszewski ţ ţ=óżni się formalnie od

Lisa Kuli, choć genetycznie mamy w pierwszym wţdku do czynienia ze starym herbem, w

drugim zaś z nazwiskiem nym oficera legionowego. W Spisie ofcerów cały szereg osób

uţţłnia nazwisko herbem, co traktuje się jako człon nazwiska i układa w ţorządku

alfabetycznym.

BQroją drogą, można by powtórzyć za O p a 1 i ń s k i m :

O, jak wiele w tem impostur!

Nie należy sobie wyobrażać, że rodziny używające dziś takiego czy inncgo herbu istotnie są

potomkami pierwszych współherbowców.

Niewątpliwie są i takie, ale przez długie wieki dokonało się tu tyle zmian,

lTakjuż J. Sadowski, s. 124.

69

r .i r o Tţ”ţ sądzi Wilskiego, który mu zabił sługę, i skazuje go na śmierć; zasądzony prosi go,

„aby pomniał na prawo polskie, że się nie godzi szlachcica za chłopa tracić. On go pytał,

jeśliż też ty szlachcic? Rzekł, że tak jest. Spytał go, któregoś herbu? Powiedział: nie wiem ci,

jak go malują, ale gdy na wsi na gwałt wołają, tedy go pomieniają: Półkoza! Półkoza! Ligęza

będąc sam tego herbu zaraz mu rzekł: Jużeś wolen, kiedyś tego herbu”. Drobna szlachta,

zachowując poczucie swej szlacheckości, zapomina łatwo o herbach; zdarzały się i wypadki

obrazy o przypomnienie im nazwy herbowej, podobnie jak obrażano się o przezwiska. Ale

także i majgtniejsza szlachta nie przywiązywaů ła wagi do herbów, traktując je jako znaki

pieczętne; znak się nie podobał, można go było zmienić na lepszy. Już w XV w. spotykamy w

kolneńskimţ Pawła Pachuczę ijego braci de armis Thopori sive Gryphi3, w XVI w. Serny nob.

I 581 r. używa herbu Jelita, syn jego równocześnie herbu Radwan‟;

Mikorscy, którzy używali w XV w. herbu Poraj, zmienili go następnie na Ostoję i tak już się

ustalili5; Bzowscy wywodzący się z Bzowa w pow, olkuskim dla odróżnienia poszczególnych

gałęzi rozrodzonej rodziny przybierają w końcu XIV w. i w ciągu XV w. różne herby: Kucza,

Ostoja, Pilawa, Przeginia, Turzyma; jeszcze w XVIII w. jedna gałąź Bzowskicb zaczyna się

pieczętować herbem Nowina6.

Najdowolniej postępowano z odmianami herbowymi, które kształtowano

według własnego uznania, odmieniając szczegóły godła herbowego,

uszczerbiając je lub też dodając coś dla odróżnienia. Jeżeli wypadki takie

zdarzały się w Koronie, gdzie wiedziano na ogół, czym jest herb

i współherbowcy, to cóż dopiero na Litwie, gdzie świeżo przyszłe godła

szlachty polskiej mogły mieć jedynie dekoracyjne znaczenie; tutaj już nie

tylko drobniejsza szlachta, ale i wielkie rody dość swobodnie dobierają

„ B. P a p r o c k i, pod herbem Półkozic.

2 K. Tymieniecki, s. 189.

3 herbu Topór albo Gryf - red.

4 W. Wittyg, s.11.

5 T. Ż y c h 1 i ń s k i, t. I, Mikorski herbu Ostoja.

6 A. B o n i e c k i, sv. Bzowski.

7O

5ţic, uic wţţyţiniciiţ. jdowolniej dobierali herby plebejusze, przyjmujący szlachectwo , nej

nominacji; chcieli mieć herb, aby móc stwierdzić swe szlachectwo, ţe zależało im oczywiście

na tym, jaki to herb będzie. O nich to mówi chamorum, że „nie wiedzą, jako herby idą; takim

pieczętuje, jaki ţe albo u pieczętarza kupi... Było to, że pytano takiej szlachty ţZţsowej,

którego herbu jest? On powiedział, że mój herb jest podkowa i ţ‟zyż, a ojca mego dwa krzyże,

dziada mego zaś kotle ucho: tu znać i tg było...” Najłatwiej jednak było uzyskać szlachectwo

wraz z herbem i ţZze obroną przeciwko ewentualnym zarzutom, jeżeli zdołało się eźć szlachtę

tegoż nazwiska, co ów, poszukujący zaszczytów kich, plebejusz i przekonać ich w ten czy

inny sposób o krewieństwie;

;to „dowiedziawszy się o drobnej szlachcie takiego przezwiska, jakie

przybrali, jadą do nich i przepłaci pieniędzmi, a czasem i za beczkę

pţţ:jcupi to, że go przyznają być z domu swego i herbownym” 1. Nie było

t4rţţrudno; na przekupstwo świadków narzekano w Polsce od dawien

, a w procesie o szlachectwo Marsa w roku I 586 odezwały się głosy,

ś”za kilka groszy może takowych świadków dostać”, którzy już

nemu przyznawali szlachectwo z najmu”2. O takim przypadku

ina Liber chamorum: „Branwicki nazwał się Jan, zjawiwszy się

... corrumpował Branwickich łukowskiego powiatu, co go powinnym

ţ li”.

ţ;ż:‟ţ‟ra, podszywanie się pod rody szlacheckie było tak powszechne, że

et zupełnie formalnie nobilitowani chętnie przybierali herby rodzin

. : samego czy podobnego nazwiska, aby móc uchodzić za szlachtg

„*ţţf.tbrr chamorum; W ł. S e m k o w i c z : Wywody, s. 218. ţ ţ W ł. S e m k o w i c z :

Wywody, s. VIII; Szczerbic w r. 1604 pisze: „haec nobilitatis ţQ,ţtw irt tantum abusum venit,

ut nostris temporibus nilfacilius probatur quam nobilitas. I Mţrtiţattur enim nobiles. qui

propter unum atque alterum florenum aut siliginis modium ţnium hominibus indigenis

perhibent” (owo poświadczenie szlachectwa do takiego o nadużycia, że w naszych czasach

nic nie jest łatwiej poświadczyć niż szlachectwo. ţanţją się bowiem szlachcice, którzy dła

jednego czy drugiego tlorena lub miary zboża dosţ<<czają świadectwa ludziom jakoby swoim

krewnym - red.).

71

z.. ...., .ţ..ţ ,ţţ, ,.ţ, . ţţţţ otwierały drogę do znaczenia i godności; gdy się miało szlachectwo,

starano się je uczynić możliwie starym i dostojnym, fngowano związki z wielkimi rodami,

zaszczytne rodowody itd. Najwięcej tych fałszerstw popełniono chyba w czasach

porozbiorowych, gdy rządy zaborcze przeprowadzały legitymacje szlachectwa i cała szlachta

narzekała:

Dziś nam szlachectwa przeczą, każą nam drabować

Papiery i szlachectwa papierem próbować

...Pytać u mnie o patenta,

Kiedym został szlachcicem? Sam Bóg to pamięta!

Legitymował się, kto mógł znaleźć jakieś prawdziwe czy nieprawdziwe papiery; odpadło przy

tym nieco prawdziwej szlachty, która nie mogła formalnie udowodnić swych tytułów, dużo

zaś namnożyło się „dictusów”, jakby się w XVII w. powiedziało. Dość obojętną było przy

tym rzeczą, do jakiego herbu się legitymowano; i tu z pewnością dużo nastało pomieszań i

zmian.

W barwny i zajmujący sposób opowiada mieszczanin podlaski Roch

Sikorski dzieje swego wywodu przed deputacją białoruską około roku

1815. „Chłopcy dorastali, ajuż przeważał system, że szlachectwo otwierało

drogę do przyszłej kariery. ...Jako troskliwy o los dzieci, lubo wiedziałem,

żem szlachcic, ale nie wiedziałem, jak dojść do tego, aby stosowne

wynaleźć dowody”. Wiedząc, że ktoś z jego przodków pochodził

z województwa witebskiego, jedzie do wsi, w której mieszka sama drobna

szlachta Sikorscy. Przy pomocy wódki dochodzi do porozumienia

z domniemanymi swymi krewniakami, z których jeden towarzyszy mu do

Pińska: „przez wójta nazajutrz przedstawiony zostałem panu pisarzowi,

a gdym mu szczerze opisał całe moje położenie, zawołał: A pokażno

waszmość paznokcie, czy nie jesteś czasem szewcem lub garbarzem - ale

gdy ujrzał nie spracowane dłonie, dodał: Ach, przecież nie ma tu głównej

przeszkody do dochodzenia szlachectwa, boś nie derogował od godności

szlachcica. Spisał wszelkie wiadomości podane, kazał zaliczyć fundusik na

1 VL, t. IV, s. 573.

72

Vwlllly. JAnvL u lvlvlunlL LCUlAlV J1F 1 uuLV ulLţulllnVW, il 1111ţuLy

ţ archiwista i ten ostatni oświadczył, że rzeczywiście jest w aktach

tţwa witebska. Niedługo oddalili się pan pisarz z archiwistą, wkrótce

ţeś ślady się znalazły, a pobyt mój kilkodniowy za pomocą worka

ţna u Mordki był skuteczny, bo wróciłem z potrzebnemi dokumentami

ó domu, a następnie przy pomocy grosiwa przyznano mi szlachectwo

„t w deputacji białoruskiej.

. ;ţV Królestwie Polskim legitymację szlachectwa przeprowadzano na

awie ustawy z roku 1836; legitymował się, kto chciał (a chciało

ţ, a gdy nie mógł przedłożyć prawdziwych dokumentów, starał się

yfikaty. Fałszowano „ciągle, bezczelnie i przeważnie z dobrym

iem”2, zwłaszcza że heroldia Królestwa Polskiego pojmowała swe

.ie w sposób bezdusznie biurokratyczny. Wiele rodzin, nie mogąc

iać trudności formalnych w związku z udowodnieniem prawdziwego

ţ poćhodzenia i właściwego herbu, przeprowadzało dowód fałszywy

genealogii i innego herbu, o ile w herbarzu Niesieckiego, głównej

awie heroldu urzędowej, była rodzina tego nazwiska. Tutaj więc

leży jedno ze źródeł zamieszania, a także i geneza szlacheckości

ţ szeregu rodzin, które, korzystając z istnienia rodzin szlacheckich

nazwiska, odwiecznym zwyczajem parweniuszów, przyznawały się

ţSmiano się z „legitymowanej” szlachty; wiele rodzin, ufnych w swe

mezaprzeczone, wiekowe szlachectwo, nie poddawało się wymogom

fórinalnym; drobna szlachta rzadko znajdowała możność przeprowadzenia

ţywodu. Nastał więc zamęt zupełny; kto miał nazwisko „szlacheckie”,

mógł nazywać się szlachcicem i przyznawać się do jakiegokolwiek herbu,

przy czym niejednokrotnie i w metrykę mógł wprowadzić nazwę herbową

i złączyć ją z nazwiskiem. Zwłaszcza obecnie, skoro państwo polskie nie

uznaje tytułów rodowych, i gdy szlachectwo może mieć tylko pewien

1 K. Bartoszewicz, s. 124-128.

2 S t. D z i a d u 1 e w i c z : Jak sig legitymowano ze szlachectwa przed b. heroldią

Królestwa

Polskiego, MH, t. VII, s. 33.

73

f.rv uwvSV vL4ul.l ţllLvL LlLtvLvlllc llaLwlJna lvuvwcţv G Ilcl uCm - prawa historyczne są

tu najzupełniej obojętne i jedynie przyzwoitość towarzyska stoi, dość słabo zresztą, na ich

straży.

Przydomki szlacheckie. Podobnież ma się rzecz także i z przydomkami. Wiemy, jak

przydomki powstawały; były one konieczne w pewnych warunkach dla odróżnienia zbyt

rozrodzonej szlachty noszącej to samo nazwisko - nazwaliśmyje powyżej nazwiskami

wtórnymi, które tworzono wówczas, gdy dla celów identyfkacji nie wystarczały pierwotne.

Przydomki były więc zrazu oznaczeniami szlachty zaściankowej; nie były one bynajmniej

oznaką dawnych rodowodów czy dostojności rodu, o czym zresztą najlepiej świadczył

przezwiskowy, czasami nawet wulgarny ich charakter. Z czasem jednak, rzecz dziwna,

przydomki zaczęły być modne, zaczęto się nimi podpisywać, łącząc je na stałe z nazwiskiem

rodowym, lubować się w kilkuczłonowym nazwisku. Działo się to najwidoczniej pod

wpływem szeregu rodzin, które zachowały tradycję dawnego określenia, używanego w

rodzinie przed powstaniem odmiejscowego nazwiska, dalej rodzin obcego pochodzenia, które

z dawnym nazwiskiem rodowym łączyły polskie, wreszcie na wzór licznych rodzin

litewskich, które do nazwiska dołączały imię prawdziwego lub rzekomego protoplasty

książęcego. Zainteresowanie heraldyką, namiętność genealogiczna i poczucie wielkości rodu

stwarza tendencję do wydłużania nazwiska; nazwisko z przydomkiem uważane jest za

dostojniejsze, piękniejsze, podobnie jak kilka imion chrzestnych lepiej brzmi niżjedno. Skarży

się na to W a c ł a w P o t o c k i :

Długo szukam przyczyny, ale mi niesporo,

Dlaczego ludzie imion mają po kilkoro.

Rzekłbym: tamten ma imion siła kwoli pysze,

Że nimi wielkie miejsce papieru zapisze I.

Imion i przezwisk sobie kilkoro przypisze.

Mało nam jedno krzczone i przezwisko z dziada?z

1 W. P o t o c k i : Moralia, t. II, s. 275.

z Tamże, t. I, s. 590.

Dobrzyńskich naśladując, inna szlachta bliska,

Brała również przydomki, zwane „imioniska”.

Teraz ich każda prawie używa rodzina,

A rzadki wie, iż mają początek z Dobrzyna.

I były tam potrzebne, kiedy w reszcie kraju,

Głupiem naśladownictwem weszły do zwyczaju.

ţZatarła się z czasem różnica pomiędzy dawnym nazwiskiem, dopisywanym

ze obok odmiejscowego, imieniem protoplasty, a przezwiskowym

śleniem drobnego szlachetki - wszystko stało się „przydomkiem”.

e stała się z czasem rzeczjeszcze zabawniejsza - pisze B a r t o s z e w i c zl

„rozrzuceni dziś po całych ziemiach polskich potomkowie drobnej ů_ chty starają się tymi

przydomkami imponować; coraz częściej spotykamy ż nimi w nekrologach, ogłoszeniach

ślubnych itd. To, co dowodzi ţa hodzenia z nizin szlacheckich, ma w naiwnym mniemaniu

świadczyć starożytności i znaczeniu rodu”. ţ Dzisiaj zwykłą rzeczy koleją przydomki te, o ile

są używane, stały się ią nazwiska kilkuczłonowego, podobniejak herby. Nazwisko, którego ţą

stał się herb lub przydomek szlachecki, nie różni się dziś niczym od dţţvuczłonowego

nazwiska powstałego przez połączenie nazwisk. [ţm ţe się z majţtku. Do nazwiska

szlacheckiego może należeć jeszcze łţisanie się ze wsi”. il‟ Wszędy się szlachta pisze literami

trzema:

Imię wprzód, toż przezwisko, na końcu dom, gdzie ma

Gniazdo swe, żeby chłopi od ciemnej się gwiazdy

ţ Nie szczyeili, lecz darmo, szlacheckimi gniazdy.

pisze P o t o c k iz. Pierwotne pisanie się z majątku rodowego było

1 K. Bartoszewicz, s. 9.

2 W. P o t o c k i : Moralia. t. II, s. 538.

ţ uL uvri ţţ, Li 4 4 1 LvvL vv v w uYu L11ţ w ţ1 vLy Luuvlalln u, wprowadzać w nazwisko, a

nawet zyskiwać naśladowców. Pisze Mickiewicz (który wyżej cenił tradycję książęcego

pochodzenia v niż przydomek rodzinny Rymwid):

74 75

sposób tu wprowadzić jakiegoś ładu, zwłaszcza że powstawały te określenia w

najrozmaitszym czasie i zmieniały się dość dowolnie; zależnie od tego, czy kto sięgał do

dalszej lub bliższej tradycji, czy też po prostu stwierdzał stan fakty-czny, mógł się pisać z

takiej czy innej włości; oboczności w tej mierze są pow-szechne. Najczęściej zaś przy

przybieraniu nowego nazwiska od własności ziemskiej kładziono dotychczasowe nazwisko w

formie gniazda rodowego. Jeżeli ktoś, wziąwszy majątek za żoną, przybiera od jej dóbr

nazwisko, to „pisze się” z majątku, od którego dotychczas nosił nazwisko. Tak np. Maciej

Kaliszkowski pojął w początku XVI w. Małgorzatę dziedziczkę na Załuskowie i przybrał

nazwisko Załuskowskiego, pisząc się z Kaliszkowic, które to nazwisko przeszło na potomków

1. W tym też mniej więcej czasie Wojciech z Małyszyna Małyski ożeniwszy się z panią na

Raczynie dał początek Raczyńskim z Małyszynaz.

Wszystko to działo się bardzo dowolnie. Jeśli w zakresie nazwisk tyle dokonało się

samowolnych zmian i przesunięć, to cóż dopiero w stosunku do tych zwyczajowych określeń

gniazda rodowego. Znaczna ich ilość była późnego pochodzenia; szlachcic z własnej

nominacji jako majątek gniazdowy uznawał wieś, z której pochodził lub którą posiadł:

zostawszy tejże wsi dziedzicem

Wraz się niejeden chłop pisze z niej szlachcicem,

Abo, co jeszcze gorsza, gdzie parobkiem robieł,-

Przybrawszy herb, przezwiskiem tej wsi będzie zdobieł3.

Z chwilą, gdy samowola ta zatarła wszelkie różnice pomiędzy odwiecznymi

gniazdami starych rodów i majątkami parweniuszów, zaczęła się reakcja

przeciwko „pisaniu się”. Charakterystyczną pod tym względem anegdotę

podaje nam znany zbiór Co nowego z połowy XVII w. „Jest wielu takich,

którzy nie kontentując się imieniem i chrzczonem i przezwiskiem swoim

i herbu swego przypisują sobie tytułów od lada wioski i od lada miejsca,

1 K. Niesiecki, sv.

2J. Dunin-Borkowski:Almanachblękitny,sv.

3 W. P o t o c k i : Moralia, t. II, s. 538.

76

. ,ţ vţwV lVţV , W011lLVJl1 W11 LWţ‟cLAţ 1lAţcLAl1 ţwIĆţţxuwţxl, ţnLţny „ gdyś

historyk i literat; on to „między młodzieżą pracującą umysłowo mimo pochwał ogólnych a

szczerych obudził sarkanie z powodu, że na ţe tytułowej (jednej z swoich książek) podpisał

się Kajetan z Kwiatkowa ţwiatkowski; ten to przydomek z Kwiatkowa rozgniewał cały ogół”.

Tytuły arystokratyczne. Wreszcie tytuły rodowe. Teoria równości

ţlacheckiej nie dopuszczała istnienia rozmaitych kategorii szlachty;

ţzyscy byli sobie równi, wszyscy tytułowali się braćmi i zawsze „szlachcic

;ń;ţ8 zagrodzie był równy wojewodzie”. Rzeczpospolita nie znała więc

tţtułów arystokratycznych; przedstawiciele wielkich i możnych rodów

ţ”ţzasie pobytu za granicą uzyskiwali jednak dość liczne tytuły książąt

ţ brabiów od obcych monarchów. Pierwszym utytułowanym „hrabią

, ,ţ. iętego cesarstwa” miał zostać Leszczyński (1476) za Fryderyka III,

za Maksymiliana książęcy tytuł otrzymał Szydłowiecki i Radziwiłł,

bski Firlej; z czasem tytuły hrabskie przypadły w udziale Górkom,

owskim, Tęczyńskim, Ostrorogom, Rozrażewskim, Latalskim,

ieleckim2 i tak dalej, coraz liczniej. Zaszczyceni tytułem mieli czasami

ţttpuły co do przyjęcia godności sprzeciwiającej się polskim pojęciom

kracji szlacheckiej, w poszczególnych wypadkach odmawiali z dumnym

em przyjęcia, ale najczęściej przyjmowali. Poseł na sejm Rzeszy

„lţioku 1636 Jerzy Ossoliński pisze w swym Diariuszu3 o promocji swej na

ţigcia Romani Imperii4 przez cesarza Ferdynanda, „czego lubo

8zlachectwo moje polskie i względem aegualitatis iuris5 z bracią moją

i względem swej własnej preminecyej mniej się zdało potrzebować, nie

„Ytţogłem jednak pogardzić samą przynajmniej pamiątką afektu monarchy

w chrześcijaństwie pierwszego”. Jednym tytuł zdawał się pamiątką, inni

umyślnie poń wyprawiali się za granicę, aby takim czy innym sposobem

1 K. W ł. W ó j c i c k i : Cmentarz Powązkowski, Warszawa 1858, s. 108.

ţ P. D ą b k o w s k i, t. I, s. 102; Z. Gloger: Encyklopedia staropolska, sv. tytuły, tamże

bkr t

a ura.

3 Dinriusz legacji Jerzego Ossolmskiego, Lwów 1877, s. 29. ţ Cesarstwa Rzymskiego - red. ţ

równości wobec prawa - red.

77

Drugi osiadł pół Polski, że już i tytułu

Nie masz przedeń w Koronie, więc do protokółu

Cesarskiego - o wstydzie! o hańbo! o brednia!-

Leci, wziąwszy tysiąców, po grabstwo do Wiednia.

Aż comes, albo książęz

Tak się wszyscy tytułów cudzoziemskich dymu

Z hańbą szlachectwa jęli, że żaden do Rzymu

I do Wiednia nie jedzie, żeby lub comesem,

Grabią albo książęciem, albo jakim biesem

Nie powrócieł do Polskiej...3

oburza się P o t o c k i, a równocześnie cały szereg pisarzy zajmuje się tym zagadnieniem i z

okazji każdego podobnego wypadku wysuwa się postulat równości szlacheckiej. Odbiło się to

również w ustawodawstwie. W akcie unii uznano i dopuszczono dawne tytuły książęce

litewsko-ruskie;

były to jedyne rodzime tytuły Rzeczpospolitej, które jednak w niczym nie

miały sprzeciwiać się równości; konstytucja z roku 164I4 stwierdza

wyraźnie w tej mierze „salva per omnia paritate et aequalitate iuris, poenae,

conditionis et praeeminentiarum5 ze stanem szlacheckim, tak że jako

książęta tak i szlachta pro uno statu equestri6 mają być, jako się z sobą

dobrowolnie porównali”. Konstytucja z roku 1673 ţ postanawia „cudzoziem-

skich tytułów abrogatio”s,zakazano więc ich używać „subpoenaperpetuae

infamiae”9. Pod koniec istnienia Rzeczypospolitej zasadę tę, przestrzeganą

1 S z. S t a r o w o I s k i : l,ament utrapionej matki, Korony Polskiej, już już konającej, na

syny xţyrodne, zlośliwe i niedbające na rodzicielkg swoją, Kraków 1859, s. 4. z W. P o t o c

k i : Wojna chocimska, s. 150.

3 W. P o t o c k i : Poczet herbów, s. 322.

4 VL, t. IV, s. 8.

5 z zastrzeżeniem we wszystkim równości i sprawiedliwości co do praw, kar, warunków życia

i stanowisk - red.

6 jako jeden stan rycerski - red.

„ VL, t. V, s. 119.

B zniesienie - red.

9 pod karą wiecznej niesławy - red.

ţomijamy zresztą kwestię ważności tytułów i ich uprawnień; obchodzi tu jedynie tytuł jako

część składowa faktycznie używanego nazwiska. , ż pod tym względem dość

charakterystycznie przedstawia nam się tu Arolucja zwyczajów tytułowych. Obszerny

materiał nazwiskowy zawarty ţ aktach elekcyjnych daje nam tu dużo obserwacjil.

Przede wszystkim stwierdzić należy, że nie wszyscy uprawnieni do

noszenia tytułu książęcego faktycznie go używają. Nie kładą go przy

nrzwisku Ogińscy, Puzynowie, Massalscy (z wyjątkiem jednego), Pohxbińscy,

ţwirscy, Szumscy i Wiazewicze, mający na podstawie unii prawo do

. Niektórzy Radziwiłłowie piszą się książętami, zawsze jednak

ţţÓdatkiem odmiejscowym: na Birżach, na Ołyce itd.; młodsi nie używają

ţłu; z pięciu Czetwertyńskich dwóch kładzie tytuł, trzech figuruje

,jrdynie nazwiskiem. Pięciu Woronieckich podpisuje się w XVIII w. jako

lmţţtŻgta.

ţţţirabiowie aż do połowy XVIII w., dość liczni, oznaczają raczej

ţlţdztwo wielkiego majątku, zwyczajowo określonego jako hrabstwo,

li tytuł rodowy; nie ma tu jeszcze hrabiów takich a takich, są jedynie

5

bţbiowie na tej czy innej posiadłości. Ponieważ Rzeczpospolita tytułów

ţaţiowskich nie dawała i nie uznawała, przeto panowała tu daleko idąca

ţVolność; nie używa tytułu rzymskiego Ostroróg, natomiast figurują np.

ţ rżgowski comes a Dzierżgów 1632, Joannes comes in Lipie 1669,

dWóch braci Przerębskich hrabiów na Przerębie, Dąbski hrabia na

rańcu I 733. Z bardziej znanych rodzin podpisują się dwaj Leszczyńscy

hţtbiami na Lesznie, trzeci hrabią na Korcu i Czartoryjsku, Ossolińscy

biami z Tęczyna, Tarnowski hrabią na Podleszanach, Pac hrabią na

ţ nce i Dowspudzie; na elekcji Stanisława Augusta Krasiński hrabia

nţt Krasnym, Komorowski hrabia na Liptowie i Orawie itd.2 Wincenty

Potocki dziedzic Niemirowszczyzny (koniec XVIII w.) podpisywał się

1 J. Dunin-Borkowski i M. Dunin-Wąsowicz: Elektorowie, s. VIII. =W. W.

Wielądek,t.I,s.204inn.,orazA. Jabłonowski,s.174-178,podają Ą‟Yl<az rodzin używających

zwyczajowo tytułów rodowych.

78 79

szlachetka z Pułazia, Kazimierz Pułaski, demokratycznie usposobiony Kościuszko, Antoni

Malczewski i tylu, tylu innych, aż do dni ostatnich; przeglądając wykazy gości w rozmaitych

uzdrowiskach zagranicznych nietrudno znaleźć przykłady takich eksportowych arystokratów.

1J. D. Ochocki, t. IV, s. 98.

ţţţ NAZWISKA MAŁŻONKÓW

s :

I DZIECI ţ1, ćţůţ:

ţAZWISKA ŻONY I DZIECI PO MĘŻU-OJCU - NAZWISKA I PRZE-

ţţISKA KOGNACYJNE - ŁĄCZENIE NAZWISK (MAŁŻEŃSTWO

Ia ADOPCJA) - DZIECI NIE DZIEDZICZĄCE NAZWISKA RODZICÓW

,3

,‟.::Nazwiska żony i dzieci po mężu—ojcu. Od czasów ustalenia się nazwisk,

ţona otrzymuje nazwisko męża, dzieci biorą je po ojcu. Ojciec jest głową

ţny, dlatego też jego nazwisko jest z natury rzeczy nazwiskiem innych

ţ„ ćzłonków. Specjalne warunki dozwalają jednak na powstawanie

ţrţątków od tej zasady, o czym niżej.

ţ: ţ ?Wedle zwyczajów, utartych w sferach inteligencji od długich lat,

ţţzwisko żony tworzy się z nazwiska mężowskiego przez dodanie sufksu

-owa, o ile zaś nazwisko kończy się na -ski, -cki, kładzie się wówczas

ţltoţcówkę żeńską -ska, -cka; nazwiska na -a, czasem także i -y tworzą

fţz‟my żeńskie na -ina (-yna), a więc Zarembina, Zawiszyna, Chorążyna,

ţoć też coraz już częściej Brodowa, Zabawowa, Borowa (żona Borowego).

ţynowie otrzymują nazwisko ojcowskie bez zmiany, córki niezamężne

tworzą nazwiska na -ska, -cka, w innych wypadkach -ówna; od nazwisk na

ţa. y powstają panieńskie na -anka: Sapieżanka, Łopacianka, choć też już

coraz rzadziej; od dość dawnych wreszcie czasów zaczynają się ustalać

końcówki -anka przy nazwiskach mających w wygłosie -g-: Ożożanka,

Rozenberżanka, już w połowie XVIII w. Fleminżankal (ze względów

1M. Matuszewicz, t. III, s. 145.

81

;,i; i

r~--=ţ==ţţ, ţţ ţcţ uic ţawsţG rnoZe l)yţ przyjemne tym, którym panieństwo się już sprzykrzyło.

Dlatego też coraz częściej widzimy używanie nazwisk w formie nie zmienionej, zwłaszcza

dla uniknięcia końcówki -ówna, -anka, a więc panna Chwalibóg, panna Grunfeld, ale także i

przez kobiety zamężne: pani Wołodźko, pani Bielewicz - i cokolwiek by o tym sądzili

gramatycy i obrońcy tradycji językowych (a sądząjak najgorzej), będą to obowiązujące formy

niedługiej przyszłości. Przypuszczać możemy, że z czasem w urzędowych aktach zaginą

formy panieńskie (co jest ze wszech miar wskazane, zwłaszcza wobec tego, że stosuje się je

tylko do niektórych nazwisk), a może i wszystkie formy pochodne z wyjątkiem końcówek

żeńskich nazwisk na -ski, -cki. Nie ma potrzeby uznawania tych różnic, na nic one przydać

się nie mogą, powodują jedynie zamęt i nieporozumienia.

Obrońcom tradycji językowych można powiedzieć na pociechę, że te formy pochodne i tak

nie zginą, skoro poczucie tworzywności niektórych tych sufiksów jest bardzo żywe. Na wsi

przecież do dziś dnia tworzy się formy pochodne najrozmaiciej i najbogaciej; istnieją tu

jeszcze osobne formy dla synów, istnieje bogactwo sufiksów, którejuż warstwy inteligentne

bardzo uszczupliły; wszystko to zaś dzieje się pomimo tego, że ksiądz zapisuje w metrykę:

ojciec Jan Nowak, matka Anna Nowak, córka Marianna Nowak, i że kobiety wiejskie na

zapytanie o nazwisko zazwyczaj podają je w formie męskiej.

Oto parę przykładów tworzenia nazwisk kobiet i dzieci spod Wieliczki‟:

Męskie: Żeńskie: Dziewczyny: Parobka

Cebula Cebulina Cebułonka Cebulka

Cieślik Cieślicka Cieślikówna Cieślików

Cichy Cichojka Cichoniówna Cichoj

Cichonionka Cichojcyk

Dembowski Dembowska Dembosconka Demboscok

Dymek Dymkowa Dymkówna Dymecek

Dymków

1MAAE,t.IV,s.95.

82

Żeńskie: Dziewczyny: Parobka:

Wilkowska Wilkowszczanka Wilkowszczak

Wąsowiczowa Wąsowiczówna Wąsowiczak

arce w pow. grójeckim2:

Ostrowska Ostroszczanka Ostroszczak

Jedłowska Jedłoszczanka Jedłoszczyk

m podobne, rozmaite zależnie od okolicy, przy czym rzadko mamy tu Czynienia z

konsekwentnym systemem; w pracach dialektologicznych żemy bez trudu znaleźć dość

przykładów3. Są to zresztą twory ;hodzące raczej gramatyka-morfologa ze względów czysto

językowych żeli historyka nazwisk.

ţţ~ Nazwiska i przezwiska kognacyjne. Nazwisko, jak wiemy, dziedziczy się

ţG”ţnii męskiej; prawe potomstwo bierze zasadniczo nazwisko po ojcu.

iście w czasach, gdy nazwiska dopiero się ustalały, musiały się

ć częste wypadki przekazywania dzieciom nazwiska matki, zwłaszcza

ojciec wcześnie umarł, gdy „przyżenił się” do majątku i był niejako na

ţţltgim planie, gdy wreszcie żona górowała nad mężem jako indywidualność.

ţidzieliśmy powyżej, mówiąc o nazwiskach odimiennych, że Gierczyn,

czyn, Marysiak są nazwiskami tworzonymi od imion kobiecych,

ţęściej oczywiście od matki, rzadziej żony, że więc od kobiety także

wyjść nazwa. Dotyczy to nie tylko imion, ale i przezwisk względnie

isk; tworzą się więc przezwiska pochodne od nazwiska linii

ţierzyńskiej, jak np. na Podhalu4: Bobek w Czarnym Dunajcu

ů r WAK, t. II, s. 12.

;:ţ

; Wisła”, t. IV, s. 2ł3; podobnie w pow. płońskim i płockim - „Wisła”, t. XVII, s. 672. ţ K. N

i t s c h : Mowa ludu polskiego, Kraków 1911, zajmuje się tymi formami na s. ţţ66,

wskazując specjalnie na Śląsk jako najbardziej ciekawy pod tym wzgłędem. N i t s c h podaje

też dość dużo materiału w monografiach dialektologicmych, np. MPKJ, t. ţ, s. 263 325 (Prusy

Zachodnie), 442 (Prusy Wschodnie); t. IV, s. I87 (Śląsk). ţ MAAE, t. IX, s. ł57-ł59, Czarny

Dunajec; „Lud”, t. XXI, s. 222-228, Odrowąż.

83

ţwYnu Yii.yţţuţi ţiY

przezwisko Bzuwka, bo wszedł do rodziny Bzuwków; Brękus zwany

Klinowskim po matce, Dusa z przezwiskiem Maciąga po babce, Gorb vel

Sikora po żonie z Sikorów, oto typowe przykłady przejmowania nazwisk

w linii żeńskiej, które oczywiście dziś wobec obowiązującego ustawodawstwa

mogą być jedynie przezwiskami. Przykłady te wskazują jednak wyraźnie,

że przed uporządkowaniem administracyjnym sprawy nazwisk mieliśmy

do czynienia także z dość częstymi wypadkami kognacyjnego dziedziczenia

nazwisk 1. Oto znów kilka przykładów z Liber chamorum ţ

Gluzicki nazwał się Samuel Wałaszka, organisty syn z Nowego Miasta Korczyna.

Ten Wałaszek Gluzicką miał za sobą i od matki syn nazwał się.

Jedliński Jadam, syn sołtysowicza Tomaszka, mieszczanina w Oświęcimiu.

Matka jego była Jedlińska rzeczona z Frydrychowic, po której przezwał się. Reklowski

przezwał się Jan z Wielunia, miejski synek, Cygan ojca jego tam zową, który Cygan

Reklowską od Brzeźnice pojął był.

Nawet nie zawsze i formalnego małżeństwa trzeba było! Ciekawy przykład podaje tu znów

Liber sv. Mokrski: „matkajego jest to scortizanka... od kilkunastu lat w Krakowie publiczną

była wszystkim, a Mokrska stąd się zwała, że mieszkała za inamoratę rok z Mokrskim

przedtem, a potem z pospólstwem. Ta miała bękarta Janka, udając, że z ks. kanonikiem go

miała - ten Jan Mokrskim się zwał”.

Czasami przeprowadzano to formalnie; tak np. Zygmunt Stary w roku

1543 nadaje szlachectwo z herbem Ogończyk i „przydomkiem” Walowski

synom mieszczanina Macieja Rybki i żony jego szlachcianki, córki

Jarosława Wałowskiego herbu Ogończykz; najczęściej jednak działo się to

via facti3. Nazwisko teścia było lepsze, bardziej znane, wobec tego

otrzymywałje zięć za córką. S t r yj k o w s k i pisze o łekarzu przybocznym

króla Ałeksandra, dość podejrzanej osobistości: „matacz nijaki, Bałiński,

1 Zob. rozprawkę A. R y b a r s k i e g o : Przezwiska kognacyjne.

2 A. R y b a r s k i : Przezwiska kognacyjne, s. 4-5 (przyp.).

3 drogą faktów dokonanych - red.

ţ‟ţhroślicki nazwał się Jan, chłopski syn, shzżąc u szlachty w sendomirskiej ziemi,

ął Chroślicką, dziedziczkę spłachcia jednego w Chroślicach, i po tej żenie tak

ał się. alowski co się nazwał, był to Paweł Szewczyk z Proszowic, ojca jego tam sią zwano...

spąchał się był z niejaką Anną Dalowską... po żenie nazywa się achcicem. rużyński nazwał

się po żenie Wojciech, Filipa komornika syn, co w Bożęcinku morą mieszkał. ţWiedzkowski

nazwał się Stanisław, syn chłopa Gorgonia, miał żonę powinną „ Więckowskich... z czego ten

Stanisław zwał się, gdy shxżył u szlachcica.

„ Tam, gdzie drobniejsza szlachta łączyła się z włościanami, chłop mujący szlachciankę

otrzymywał jej nazwisko; szłachcic wolarz na ainie - pisze O c h o c k i, opisując stosunki z

końca XVIII w. ţ, „pozostał w ciemnocie, żeniąc synów z chłopkami, córki oddając za

jmaków, chłopów zbiegłych z Podola, którzy na Ukrainie jak w morzu ńęłi. Ojcowie dziewek

dawali im swoje nazwiska, szeroko porozradzały familie”2. W sto lat później na Polesiu

kijowskim panowały analogiczne unki. „Chłop wchodzący do rodziny ziemiańskiej wraz z

ręką panny odej przybierał jej nazwisko; nawet zachowywano przy tym pewne __,l‟zędy...

choć i wówczas znaleźli się starsi w rodzie, sarkający na takie dużycia i patrzący z pogardą na

nowo kreowanego szłachcica, ţ prawdziwym>> go nazywając”3.

„;ţţwyczaj ten był tak siłny, że nawet w razie małżeństwa z wdową , ; isko pierwszego męża

przechodzić mogło na drugiego. O tym znów Liber chamorum.

„„ţWdowa po Brzeskim w Pińczowie wychodzi „za Sebastiana nijakiego, ale 1 iţxzecię tego

po domie Brzeskim mianowano”.

ţ 1 M. S t r ů k o w s k i, t. II, s. 330; sam ów pseudolekarz nazywał się Laskarysem,

YJ ţkiem; zwano go też i Setnikiem. 2 J. D. Ochocki, t. I, s. 154.

3 Antoni J., cyt. u A. R y b a r s k i e g o : Przezwiska kognacyjne, s. 5 (przyp.).

84 85

Łţczenie nazwisk (małżeństwo i adopcja). Z kolei przychodzi nam omówić złączone nazwiska

skojarzonych rodzin, a więc przypadki zachowania nazwiska panieńskiego przez żonę przez

dołączenie nazwiska męża albo też przybranie przez mężczyznę do swego nazwiska

rodowego nazwiska żony lub matki; w pierwszym wypadku mamy do czynienia ze

zjawiskiem przejściowym, z nazwiskiem ściśle osobistym, nie dziedzicznym, w drugim zaś

powstaje nowe dziedziczne nazwisko.

Wypadki łączenia nazwiska panieńskiego z mężowskim zdarzają się od kilkudziesięciu lat

coraz to częściej. Kobieta, która jeszcze przed zamążpójściem uzyskała pewien rozgłos,

otrzymała takie czy inne tytuły, czyli, jak to się popularnie mówi, „miała swe nazwisko”,

niechętnie zastępuje je mężowskim, gdyż prowadzi to do całego szeregu nieporozumień

formalnych i zmusza ją niejako do wyrzeczenia się dotychczasowej działalności;

przypomnieć można, że ze względu na trudności identyfikacji osoby niedopuszczalne jest - i

słusznie - łączenie tytułu naukowego, uzyskanego przed ślubem, z nazwiskiem mężowskim.

Tak więc zwłaszcza wśród kobiet biorących czynny udział w życiu publicznym połączone :

nazwiska są zjawiskiem częstym; tak więc np. Daszyńska-Goliriska, Marrene-Morzkowska,

Dobrzyńska-Rybicka, Tomaszewicz-Dobrska. Im bardziej rośnie samodzielność kobiet i

poczucie, że są one co najmniej tak samo córkami swych ojców, jak żonami swych mężów, i

że ostatecznie są czymś nie tylko z tytułu posiadania męża, tym częściej spotykamy się z

takinv uzupełnieniami nazwiska. W związku z tym przypomnieć można, że kobiety często

utrzymują nazwisko, do którego już straciły prawo, jako swój pseudonim, o ile pod nim

zaczęły być znane, a więc panieńskie jak K. Zawistowska, pierwszego męża jak Orzeszkowa

lub Solska (w tym ostatnim zresztą wypadku mamy do czynienia z pseudonimem). Tego

rodzaju łączenie nazwisk jest rzeczą zwyczajową, nie mająeą znaczenia prawnego, skoro

właściwym nazwiskiem jest w rnyśl obowiązu-jących ustaw mężowskie. Ważniejsze są dla

nas te połączenia, które stają się prawnie uznanym, dziedzicznym nazwiskiem; jest ich dość

dużo i rozmaite są ich rodzaje.

86

dowski von Pfafjenhofen 1. Łączenie to widzimy częściej w ordynacjach,

wstępujący po wymarciu prostej linii dziedzic przybiera nazwisko

ordynackiego; tak więc Maria z Golejewskich Czarkowska przekazuje

ację golejewską Tadeuszowi Czarkowskiemu, który odtąd nosi

ţsko Czarkowski-Golejewski. Hr. Siemieński poślubił ordynatkę

stowską, Zofię Lewicką, i odtąd pisał się hr. Siemieńskim-Lewickim;

bnież Potulicki, objąwszy w spadku po Skórzewskich majorat na

owie, przyjął nazwisko Potulicki-Skórzewskiz. Zjawiskiem odosob-

ym jest prawo używania tytułu i nazwiska margrabiego na Mirowie

ga Myszkowskiego dla każdorazowego ordynata pińczowskiego

,roku 1729 w ręku Wielopolskich).

olenie na włączenie nazwiska matki wraz z jej tytułem rodowym

czasami formą promocji w hierarchu szlacheckiej. Taką np. drogą

s;lgnacego hr. Gurowskiego, żonatego z infantką hiszpańską donną

ţtţllą, nosił nazwisko ks. Bourbon-Gurowskiego (zm. 1846)3, a oficer

ţacki K. Osiecimski otrzymał w roku 1908 pozwolenie na przyłączenie

ţ ka matki i zwanie się hrabią Osiecimskim Hutten Czapskim4.

ţadobny sposób przeprowadzało się również nobilitacje; w ten sposób

ţr.ł uszlachcony w Prusiech w roku 1841 Huner von Wostrowski5.

dzo często okazją łączenia nazwisk są adopcje; adoptowany może

ţwać nazwisko własne, może je zmienić na nazwisko adoptującego,

ściej jednak łączy oba nazwiska w jedno, tworząc w ten sposób

6. nazwiska dwuczłonowe nieszlacheckie będą, zdaje się, prawie

znie takiego właśnie pochodzenia. Trudno zdać sobie sprawę

te, zdaje się, były wypadki przyjęcia nazwiska wygasłego rodu bez zaehowania riego;

ustawodawstwo rosyjskie mało bardzo szczegółowe przepisy w tej mierze z 1 stycznia 1863);

zob. J. S a d o w s k i, s. 186.

. Kościński s. 43 i 49.

. H. K n e s c h k e, sv. Gurowski. ţ‟J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv. ţE. H.

Kneschke,sv.

„w‟Ustawodawstwo Królestwa Kongresowego dopuszcza jedynie łączenie obu nazwisk

ţjodno; zob. J. Sadowski, s. 173.

87

celom uzupełnienia nazwiska, przy czym niejednokrotnie dawne nazwtsko odpada; w

rezultacie w bilansie zmian nazwisk adopcje figurują jako pozycja nie dająca się określić,

choć z pewnością wcale pokaźna. Dzieci nie dziedziczące nazwiska rodziców. Z kolei

przechodzimy do kwestu dziedziczenia nazwisk przez dzieci. Dzieci zrodzone w małżeństwie

noszą normalnie, i to od czasów bardzo dawnych, nazwisko ojca; jedynym wyjątkiem są tzw.

małżeństwa tajne, rozpowszechnione w Polsce zwłaszcza za czasów Stanisława Augusta. Jak

wiadomo, sobór trydencki określił dokładnie formę zawierania małżeństw; z czasem jednak,

ze względów na specjalne względy dla rodzin dynastycznych i arystokratycznych, upoważnił

papież Benedykt XIV małżeństwa tajne (1741 r.), które stosowano wówczas, gdy rozmaite

względy natury rodowej czy politycznej przemawiały przeciwko jawnemu ogłoszeniu

związku. Małżeństwa takie nie musiały być w Polsce rzadkością, skoro zajmowało się nimi

ustawodawstwo świeckie; projekt kodyfikacji ks. Bogdanowicza zajął się dokładniej tą formą

małżeństwa, a rezolucja Rady Nieustającej z 22 marca 1782 orzekła, iż żona tajemnie

poślubiona nosi nazwisko panieńskie względnie, o ile była wdową, pierwszego mężal. Nie

wiemy, jakie nazwisko nosiły dzieci; projekt ks. Bogdanowicza przyznaje im nazwisko ojca i

jego herb po śmierci rodziców, ale nie mówi nic o nazwiskach przed tym czasem2.

Syn Stanisława Augusta z tajemnego związku z Elżbietą z Szydłowskich

Grabowską nosił nazwisko Grabowskiego i uchodził za pasierba

królewskiego; w wielu wypadkach zapewne tworzono podobne pod-

stawiania, co w epoce zupełnego rozprężenia moralności w sferach

dworskich i arystokratycznych nie było niczym rażącym. Trudno nam dziś

dociec do tajemnic tych związków, zwłaszcza że cały szereg utytułowanych

rodzin starało się skutecznie o zaciemnienie tego i tak już skomplikowanego

układu. Heraldycy niemieccy przekazują nam wiadomość o Sapieżance

czy Sapieżynie (Furstin Catinka Sapieha auf Freihahn), którą pojąl

1 P. D ą b k o w s k i, t. I, s. 96, 352, 545. z T. C z a c k i, t. II, s. 4, zaznacza, że dzieci

małżeństw morganatycznych biorą nazwisko po matce lub też nowe z woli rodziców.

Nie po matce, po ojcu, każdy człek się zowie;

Cielęta, że byk nie ma przezwiska, po krowie,

Koniecznieś i ty musiał ojcowskim być synem

Dlaczegóż się tytułem mianujesz matczynem

Miałem ojca, nikt - rzecze - tego mi nie zada,

kţ‟

Jeśli o co, szlachcica. Tak matka powiada.

Tego powiedzieć nie chce i mnie, i nikomu,

, Jak zwano po szlachecku i którego domu.

gromna ilość tych dzieci nieprawych (a musiało ich być dużo, bo

ież przez długie bardzo czasy właściciel wsi nie miał żadnych

pułów co do używania poddanek dla posług ściśle osobistych) wraz

iskami czy przezwiskami włościańskimi pozostała wśród ludu

ięć o nich zupełnie zaginęła; pewna tylko część dzięki wybitnym

ościom czy też protekcji ojca (zwłaszcza jeśli to był duchowny)

ała się na wyższym poziomie i niejednokrotnie wchodziła per nejas3

regi szlacheckie. Pisze o tym czujny obserwator podstępnych najazdów

>ţ~śtan szlachecki, autor Liber chamorum, wskazując, jak to z ochronek,

e znajdowały się dzieci bez rodziców, jednego czy drugiego chłopca

ţasem ksiądz weźmie albo i świecki, kiedy wie, że jest jego fliusem i od

ógo po kryjomu do szpitala beł dany, a jak podrósł, ma

;ţ1,::E. H. Kneschke,sv.

ţ W. P o t o c k i : Moralia, t. II, s. 604.

ţ bezprawnie - red.

ţmstwa z taţnego małzeństwa. zieci nieślubne nie mają prawa do nazwiska ojcowskiego; jako

Izone poza małżeństwem nie należą do rodziny. Zwyczaj powszechny wówczas dziecku

nazwisko matki, choć nie jest to rzeczą konieczną; jednak matka dziecko zachowuje przy

sobie, to oczywiście przyznaje lo niego i daje nazwisko. Na wsi do dziś dnia tworzą się

przezwiska ci nieprawych od nazwiska lub imienia matki i zapewne dość dużo Nisk od imion

kobiecych utworzonych miało niegdyś taki początek. ţm, że zwyczaj ten był znany w XVII

w., świadczy Potocki2:

88 89

rţu”vţţ.”sv, n,. V,LlVgsxl, xaszt.eian xraKowski, córkę Kuczkowską, Koryciński miał syna

Małeckiego, Gomoliński - Nowogrodzkiego, marszałek Wolski Orlemusa, Tęczyński -

Piotraszewskiego, Radoszewski - Moderskiego, Knębowski był synem króla Stefana. Wiemy

skądinąd, że znany pisarz reformacyjny Marcin Kwiatkowski był synem Olbrachta

Lutomirskiego. Czy były to nazwiska macierzyńskie, czy też dowolnie dobrane, nie wiemy.

Niemniej jednak spotykamy i nazwiska ojców; tak więc starosta kamieniecki Kalinowski,

marszałek Kmita, Maciejowski (z Potoka), Obrębski, Modzelewski, Mierota, Kącki,

Polanowski, Sierakow-ski, Sawicki itd. - nadali naturalnym synom swe nazwiska2. Częste

chyba były także wypadki, że taki syn nieprawego łoża doszedłszy do jakiej takiej sytuacji

majątkowej sam nazwisko ojca przybierał jak ów w Ksigdze chamów wspomniany

Olszowski, syn opata hebdowskiego Olszowskiego; „bąsiem go wszyscy zwali”, ale z czasem

zarwawszy pieniędzy „pan bąś Olszowskim zaczął się zwać i powinnym opacim”. Synowie

królewscy szczycili się swym pochodzeniem, jak Janusz z książąt litewskich, biskup wileński,

syn Zygmunta I i Telniczówny, jak Konstanty de Waza, syn Władysława IV i Jadwigi

Łuszkowskiej. Margrabia pińczowski Gonzaga Myszkowski nadał swemu synowi jeden tylko

człon nazwiska, zwąc go Myszkowskim, a podobne wypadki przyznawania potomstwu

nieprawemu tylko części złożonego nazwiska zdarzały się aż do ostatnich czasów3.

Ciekawsze były okaleczenia samego nazwi-ska - jako skróty lub przekręcenia. Zebrzydowski

nazwał syna swego ze związku nieślubnego z szlachcianką Idowskim, dając mu połowę

swego nazwiska; „rzekł temu to, iż nie zow się moim tytułem, ale odjąć Zebrz, a zow się

Idowskim”, czytamy w Liber chamorum. Tamże zanotowany jest także Woliński, syn

Zwolińskiego.

„ Liber chamorum; W ł. S e m k o w i c z : Wywody, s. 218. z Zwyczaj ten był - zdaje się -

dość częsty. S z. M o r a w s k i : Arianie polscy, Lwów 1906 pisze o stosunkach w ariańskiej

wsi Wiatrowice w Sądeckiem: „nawet taki pan Kącki nie bronił dziewce służebnej na swoje

irnię zapisać dziecka, cóż dopiero inni?” 3 J. Sadowski, s. 125.

90

Kiedy ojciec miłował, miasto żony, k.

śród nazwisk polskich istotnie trafiają się czasami formy najwidoczniej _ eczone z przodu

(Kowski, Czyński, Czykowski...), które w przeważnej i wypadków odnieść należy do zmian

przypadkowych, ale zapewne g z nich powstało przez świadome, sztuczne zniekształcenie dla

czenia potomstwa nieprawego 2. Obok okaleczeń mamy i przekręcenia;

=np. wedle Liber chamorum Łasiński był nieprawym synem Łazińskiego.

ţe czytamy: „Chytomski... nazwali się dwa bracia Krzysztofi Samuel

,i rci pana Chehnskiego, nie śmieli się Chehnskimi zwać i odmienili to

ţţ ę”. Synem księcia Józefa Poniatowskiego był Ponitecki, który

sem otrzymał od Ludwika Filipa pozwolenie nazywania się księciem

iatowskim 3.

ţţ Do pierwszych liter Stanisława Augusta nawiązuje nazwisko Sagatyński;

ilfał je paź królewski, nieciekawa zresztą postać, który miał być synem

ţiatowskiego4. Wincenty Potocki z Niemirowa córkę swą, którą miał

ąś Francuzką, nazwał od imienia swego Mademoiselle de Saint- liincent5.

nnym znów sposobem legitymowano dzieci, nadając im nazwiska

jgasłych rodzin, tworząc fkcję pochodzenia od nich; wypadków takich

ţątpliwie jest dość dużo, oczywiście troskliwie ukrytych. Duklan

ţ h o c k i w ciekawych swych pamiętnikach z końca XVIII w. opowiada

iţakimś magnacie, który porywa nowicjuszkę z klasztoru i syna z tego

>ţWiţzku urodzonego umieszcza w Teresianum w Wiedniu pod niemieckim

ůskiemjakiejś wygasłej rodziny; dziecko to doszło następnie w wojsku

wysokiej godności6. Jeszcze częstsze są z pewnością wypadki, że matka

ţrţ =W. P o t o c k i : Ogródfraszek, t. I, s. 439.

: J. K a r ł o w i c z : O skracaniu sig z przodu polskich nazw miejscowych i ludzi; zob. też wą

dyskusję:, Wisła”, t. IV, s. 979, i t. V, s. 231 (skracanie nazwisk dla dzieci łţrawych w Rosji).

ţ E. Żernicki, sv. ţ A. F c e d r o : Trzy po trzy, s. 183. ţ J. D. Ochocki, t. IV, s. 101.

6 Tamże, t. I, s. 37.

91

swiacţest oarazo powszecnne; zworzy się w ten sposoe Ilxcyţne genealogte, ale ta rzecz już do

nas nie należy, skoro mamy tu do czynienia z legalnym dziedziczeniem nazwiska tego, quem

nuptiae demonstrant2.

Nazywano też dzieci nieślubne szlachty dość często od wsi będącej

własnością ojca. Oto szereg przykładów z Liber chamorumů

Boczkowski czasem Boszkowski nazwał się bękart p. Szyprskiego z Szyprna u Kalisza. Miał

p. Szyprski drugą wieś Boczków, od której to bękarta nazwał. Brudzowski nazwał się bękart

p. Borka Józefa z Brudzowej dwie mile od Chęcin.

Lubiecki - syn Wojciecha Gomolińskiego (od wsi Lubcza).

Moderski - syn Radoszewskiego (od wsi Modrza, z której pochodziła kochanka).

Piotraszewski nazwał się bękart pana Jędrzeja Tęczyńskiego, wojewody krakowskiego, z

chłopską dziewką z Piotraszówki od Tęczyna. Ścierski - syn Jarockiego z Żydówką krzczoną

(od wsi Ściernie).

Rygulski - syn Młoszewskiego z dziewką z Rygulic.

Dość częste były wreszcie i nazwiska, które były zrazu lekceważącym

przezwiskiem, a potem, nieraz w formie zmienionej, ostały się jako

nazwisko. Liber chamorum notuje nieraz takie wypadki; tak np. Malecki,

„bękart Korycińskiego, z chłopską dziewką miał go, u niego się schował,

małym zwał, potem Małeckim”; analogicznie powstało zapewne nazwisko

Maleckiej, wspomnianej w pamiętnikach Ochockiego 3 sieroty, wychowanej

w szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie. Podajemy jeszcze kilka

przykładów z Ksiggi chamów. Nadarzycki był nieprawym synem księdza

z Szydłowca, Popek był synem plebana od św. Szczepana w Krakowie,

Pacholskim „nazwał się Jan, bękart pana Gostyńskiego”. Bgbnowski był

synem Jędrzeja Chwaliboga; „że pękato rósł, zwano go bębnem, czasem

bęsiu, on podrósłszy Bębnowskim zwał się”. Nazwisko Lewicki nadawane

było, wedle tradycji ziem ruskich, nieprawym synom szlachty (choć

oczywiście nie wszyscy Lewiccy pochodzą z lewej ręki; są i wsi Lewice, od

których powstały nazwiska odmiejscowe, a także i potomkowie rodu Lewi

1 przez następne małżeństwo - red.

2 na którego wskazują zaślubiny - red.

3J. D. Ochocki, t. II, s. 84.

ecz prosta, do których odnoszono się niechętnie. Takie nazwiska, jak jdek, Najdowski, Bąk,

Pokrzywnikt, są niewątpliwie pierwotnie zwiskami podrzutków, ustalonymi następnie jako

nazwiska; do nich może należy i Przybylski, zapewne i Niewiadomski (synody osiemnas-

ieczne polecały wpisywanie w metrykach przodków, że pochodzą od aców niewiadomych)2.

W miarę osłabiania się nieżyczliwego stanowiska ec dzieci nieślubnych przestano oznaczaćje

nawet w nazwiskujako takie.

.westia nazwisk podrzutków do dziś dnia nie jest ujęta w jakieś ścisłe

ţy; zależnie od okolicy, od tego, w czyich rękach dziecko zostaje itd.,

.ła się nazwisko w ten czy inny sposób. W dawniejszych czasach

ţóle nazwisk nie dawano; dziecko wzrastało oznaczane tylko imieniem,

ntualnie i przezwiskiem, a jeżeli otrzymywało jakieś wykształcenie

ichodziło do jakiejś sytuacji życiowej, przyjmowało wedle swego

ţnia jakieś nazwisko, niewątpliwie najchętniej tzw. szlacheckie, co mu

;m ułatwiało karierę życiową. Oburza się na tych „basztardów” Liber

norum: „takich ze szpitala od św. Ducha w Krakowie sieła wyszło,

.e porzucone dzieci chowają i w szkole ćwiczą. Z tych więc jednych

chta, drugich księża do posług biorą, bo na rzemiosło takich ani

mą; trzecich, gdy który cudnie pisze, do kancelaru prokuratorczykowie,

zezwiska sobie, bądź pan jego, jakie chce, finguje. Taki potym, jak się

ţ J. K a r ł o w i c z : Slownik gwar polskich, sv. pokrzywnik. Słowo to oznaczało dziecko

czych związków, Jilium factum in urtica (syna poczętego w pokrzywach - red.), jak ţą stare

źródła prawne; zob. W. A b r a h a m : Zawarcie maţżeństwa w pierwszym ie polskim, Lwów

1925, s. 43. Por. też ciekawy ustęp u S. Klonowicza, s. 117:

s Łacinnicy zową pokrzywkami owe

Ojce, co żywią cudze dzieci podmiotowe.

Karmią bękarty od żon zmamieni ojcowie;

Pokrzywnikami Polak takie dziecka zowie.

ţ = J. S a d o w s k i, s. 73, synod płocki w r. 1733. Tradycja, przekazana przez Wielądka,

ů,ţ<koby nazwisko Bejzym pochodziło od Bezimia, dziecka znalezionego w kolebce po

ţpadzie tatarskim (J. S t e c k i : Wolyń pod wzglgdem statystycznym, historycznym

ţţr‟cheologicznym, Lwów 1864, t. I, s. 385), należy najprawdopodobniej do licznych fantazji

pomysłowego heraldyka.

92

Jţ.uţ

ţ==ţţ ==auaţţţc uziecxu uwóch imion, z których potem, o ile dziecko

nazwiska nie otrzyma, drugie imię ustala się jako nazwisko; w ten sposób

dziecko ochrzczonejako Stanisław Wojciech sił faktu otrzy j

z ą mu e nazwisko

ţ- ţţ -ţţţw=,ţV wcuţc wrasnego

uznaniaů w szpitalach i przytułkach nazwisko wpisuje urzędnik prowadzący rejestr, przy

czym nazwisko może być gdzieniegdzie ustalane przez specjalną komisję zakładową3. W

nazwiskach tak ustalanych przeważają zapewne mające jakiś związek z okolicznościami

znalezienia dziecka (dzień, miesiąc, miejsce) - przytoczyć można dość dawny zresztą

przykład nazwania dziecka, podrzuconego w gmachu Towarzystwa Naukowego w

Warszawie, Towarzyskim - albo też z instytucją obejmującą pieczę nad dzieckiem. Czasami

są to twory sztuczne; np. dziecko oddane do Towarzystwa Opieki nad Młodzieżą (TOM)

nazwano Tomczyriskim itp.

Uregulowanie tej sprawy jest bardzo wskazane, z jednej stron aby

zapewnić tym upośledzonym społe y‟

cznie nazwisko, które by ich w niczym

nie wyróżniało jako takich, z drugiej zaś strony, aby położyć tamę dowolności i

niejednokrotnie złośliwości urzędników. Znane są przecież fakty, że proboszcz, pozostający

w niezgodzie z właścicielem ziemskim wszystkie nieprawe dzieci urodzone w parafii

zapisywał pod jego nazwiskiem4. Przy nadawaniu nazwisk należałoby tutaj trzymać się tycb

samych zasad, które ustalono w sprawie zmiany nazwisk5. 1 Tak np. w żłóbku przy wydziale

opieki społecznej Magistratu w Łodzi. Zob. w o óle ţ w sprawie nadawania nazwisk referat pt.

Inicjatywa Urzędu Stanu Cywilne o m. Łodzi ţ w sprawie nadawania imion dzieciom

znalezionym. Dziennik zarządu nuasta Łod 1925, maj, s. 36 i nn.

2 J. S a d o w s k i, s. 118ů tak też we Francji, zob. A. D a u z a t, s. 108-109. 3 J. S a d o w s

k i, s. I 18; zob. też wyżej cytowany referat Inicjatywa Urz du Stanu Cywilnego m. Łodzi.

4J. Sadowski,s.119.

5 Ustawodawstwo w innych krajach dopuszcza również możność rozmaitych sposobów; zob.

K o 11 r a c k s. 78-79; A. v. T u h r : Der allgemeine Teil des Deut. Bur. Rechts I, Leipzig I

910, s. 442; A. D a u z a t.

ZMIANY

I GRAF‟ICZ WMSKI, -WICZ) - ZMIANY O PODŁOŻU JĘZYKO-

- ZMIANA NAZWISK UJEMNYCH - RODO-

ţWE UPIĘKSZENIA NAZWISK - NAZWISKA PRZYBRANE

ţJENNE) - pRZYMUS ZMIANY I ZEZWOLENIE NA ZMIANĘ

ţany sufiksów ( skr; -wicz), Nazwisko na -ski ustala się w polsce ako

excellence „polskie” i „szlacheckie”; staje się tytułem dumy dla ch

ţrzy je noszą, a celem pożądań dla innych. Istotnie, wielka b ła oc

cyjna tego typu nazwisk, skoro już w XVI w. spotyka y starą

htę, która nie waha się nazwisko swe zaopatrzyć końcówk

ą -ski,

o następnie szerokie masy mieszczaństwa, a potem i włościan

ozdabiają swe nazwiska tą uprzywilejowaną końcówką, skoro wreszcie

ů. ţd i ţko ych ţiany, przeprowadzone drogą urzędową, dążą (z

y yjątkami) do uzyskania nazwiska „szlacheckiego”.

ţrudno się dziwić, że nazwiska takie przybierają mieszczanie cz

: ůanie, bo przecież ich nazwiska ustalają się czasem dopiero w XIX wy

.ţ.‟ţisanie nazwiska z piękną końcówką zależało aż do ostatnich czasów

obrej woli pisarza gminnego; ciekawszą rzeczą jest, że owo dążenie do

olitego typu nazwisk u szlachty było tak powszechne, że mimo

ţązania do nazwiska, które tak wysoko stawiano w kodeksie honoru

ţacheckiego, dość częstym zjawiskiem jest „uszlachcanie” nazwisk. Tak

ţ k Iţ 6Skowron herbu Prus, którego poznajemy pod tym nazwiskiem

ţ roku 158 I ( powů księskim woj. krakowskiego), parę lat później,

, pisze się Skowrońskiml. O innym nazwisku ptasim

Wů Witty

g, sv.

95

J Yţ ţ””vJ tworzenia się nazwiska drobnoszlacheckiego; Czajki, Biodry czy Ciecio-rki

osiadają w zaściankach, które od nich biorą nazwy; od tych nazw miejscowych tworzą się

następnie nazwiska przymiotnikowe, np. Czay-kowscy herbu Jastrzębiec w ziemi

zambrowskiej (1444 Albertus Czayka, 1464 Trojanus de Czayki, 1566 Laurentius cum filio t

Martino Czaykow-ski, potem jeszcze de Czayki, ale ustala się forma Czaykowski);

Ciecierscy herbu Ślepowron w ziemi łomżyńskiej (1432 Vitus Cieciorka, 1456 Joannes

Cieciorka de Cieciorki ex armis2 Buyny); Biedrzyccy herbu Rawicz w ziemi wiskiej (1466

Nicolausflius Joannis Biedrzycki, 1471 Jacobus Biodra filius Stephani et Falislaus de Biodry

ex armis seu clenodio3 Rawy scribunt se4, 1592 znów Biedrzycki, co się ustala);

Boczkowscy z ziemi wiskiej (1519 Reverendus Joannes Lis Boczka plebanus Graieviensis de

Świdrowo haeres5, 1530 de Boczki Świdrowo haeredes, 1741 Joannis Boczkowski de Boczki

haeredis filius) - i takich przykładów mamy bardzo dużo6. Obok dawnego nazwiska o typie

przezwiskowym, jak Czajka, zjawia się z czasem odmiejscowe Czajkow-ski i przez pewien

czas współistnieją, walcząc o lepsze; pod wpływem popularnych przekonań o „szlacheckości”

nazwisk na -ski przeważa ta forma.

Były i zmiany bez związku z nazwami miejscowymi. Licznie rozrodzeni

Łapowie herbu Lubicz zaczynają się pisać od XVI w. Łapińskimi. Wśród

drobnych Kurochów herbu Trzaska przeważa w XVII w. forma

Kurochowskich‟. Dawni heraldycy znali takie zmiany i notowali je

niejednokrotnie, jak np. N i e s i e c k i : „Bier herbu Śreniawa, a podobno

tych czasów Bierkowscy”; „Bies herbu Kornic, a podobno już temi czasy

t z synem - red.

z herbu - red.

3 herbu, czyli klejnotu - red.

„ piszą się - red.

5 proboszcz grajewski, dziedzic Świdrowa - red.

6J. Kapica-Milewski,sv.

„A. Boniecki, sv.

96

, ţan ţţţ. ţuţtytttvw,xtctt ttcivu ţupor, xcorzy są ţeanego roau itrymami i Butrymowiczami, lub

Bronakowskich, odgałęzienia aków. Nawet dygnitarska rodzina Kisielów w jednej gałęzi

zaczyna isać od XVII w. Kiślańskimi, zachowując dawne nazwisko jako tomek 5. len z rodu

Załusków herbu Rawicz wywodzi się jeszcze w roku 1825 Załuski 6. vyraźniej jednak

obserwować możemy te dowolne zmiany na ţościach -ski i -wicz, przede wszystkim

oczywiście na ziemiach ich. Nazwisko patronimiczne, tak powszechne u szlachty na ;h

litewsko-białoruskich, nie było w takiej ceniejak przymiotnikowe; onie uchodziło za

mieszczańskie. Nie można się więc dziwić, że a część szlachty tamtejszej przybrała nazwiska

przymiotnikowe od ţnych włości i tą drogą upodobniła się zupełnie do szlachty ţej; czasami

zaś po prostu sufiks -ski wszedł na miejsce dawnego, wskiego, i walczył z nim o lepsze, jak

Boguszewicz vel Boguszewski Bołsunowski i Bołsunowicz‟. Nawet w konstytucjach

nobilitacyjnych ţ pod rokiem 1673 Jan Franciszek Woynowski seu Woynowiczs. ; często

nazwiska przymiotnikowe powstają z nazw herbowych.

, że nazwa herbu często może stać się nazwiskiem; otóż w dalszej

ji może powstać nazwisko odojcowskie, co jest zupełnie zrozumiałe,

cież Beczkowiczjest synem Beczki, Dąbrowicz synem Dąbrowy (są

y herbów patronimiczne, jak Rawicz czy Lubicz, oznaczające

K. Niesiecki,sv.

w końcu - red.

B. Chmielowski,sv.

A. Boniecki,sv.

Tamże, sv.

Nazwisko istotnie bardzo podobne; w liczbie mnogiej Załuscy mogą się odnosić o do nom.

sing. Załuska i Załuski. W r. 1914 wyszła we Włocławku książka pt. ţţia, zarys historyczno-

spoleczny; jako jej autorowie ftgurują księża Paweł i Leonard ; są to jednak właściwie

Załuskowie. ţ ůW. Wittyg,sv. ţ VL, t. V, s. 129.

97

wi Svţunv uuţwiJnV, Vj.lALlLy WJLy lLVlllţVW1[,

Mamy Bronickich herbu Bronic, Cholewickich i Cholewińskich herbu Cholewa, Dąbrowskich

herbu Dąbrowa, Dołęgowskich herbu Dołęga, Jasieńskich herbu Jasieńczyk, Jelitowskich

herbu Jelita, Korczakowskich herbu Korczak, i dużo podobnych 1. P a p r o c k i, pisząc pod

herbem Rogala: „dom Rogalińskich na Kujawach starodawny, którzy mało odmienili

nazwiska przodków swoich”, stwierdza podobnego rodzaju zjawisko. Jeżeli więc nazwisko z

końcówką -ski uważane było za lepsze, za „szlacheckie”, to rzecz prosta, że świeżo

nobilitowani zabiegają o to, by mogli nosić nazwisko, które by samą formą stwierdzało

przynależność ich do stanu2. Istotnie spotykamy w aktach nobilitacyjnych cały szereg

podobnych przykładów. Oto np. Stefan Batory nadaje szlachectwo ministrowi kalwińskiemu

w Krakowie, Krzysztofowi Tretce, w roku 15803: Christophorum Threcium eiusque liberos

utriusque sexus legitimos iure nobilitatis afficiendos nobis esse decrevimus... quae ad insignia

hoc etiam a nobis accedere volumus, ut nomen eius pristinum Tretko parva

commutationefacta in Tretzki transferamus4. Bardzo tyţowe są pod tym względem nobilitacje

walecznych żołnierzy z wypraw króla Stefana (np.

Wąsowicz otrzymuje nazwisko Połotyński). Zygmunt III podnosi w roku

1605 do stanu szlacheckiego za waleczność Jana Awaka, wraz z nazwiskiem

„ Z. L e s z c z y c, pod herbami. z W. P o t o c k i : Poczet herbów, s. 241, opowiada podanie

o Przemysławie, który uszlachca biednego włościanina, ten zaś prosi króla o pomoc

pieniężną:

Cóż po herbie, cóż mi po tytule,

Przydzieli głodem zdychać...

Opatrz mnre królu chlebem, opatrz jakim groszem,

Niż umrzeć Bartoszowskim, wolę żyć Bartoszem.

Bo mu to było imię.

3 A. P a w i ń s k i : Akta metryki koronnej, s. 97 (ks. 55). Na akt ten zwrócił moją uwagf

prof. St. Czarnowski.

4 Postanowiliśmy przyjąć do stanu szlacheckiego Krzysztofa Tretkę i jego prawOt

potomstwo obojga ptci..., do owych zaszczytów to także ehcemy dołączyć, aby pierwotne

jego nazwisko Tretko, po uczynieniu niewielkiej zmiany, przekształcone zostało na Trecki -

red

98

o, rz mu e nazwisko M k k 4

ilţu 1 o ţ p yj ) ańczu ows i. Husarz nadworny

ţ Jana III został uszlachcony w roku 1676 jako Usarzewski vel ţrzewski5. Jan Schulz z

Grudziądza, historiograf królewski, został litowany przez Jana III i zaczął się pisać

Szuleckim6. W czasach zbiorowych nie brak też nobilitacji z nazwiskiem (czy przydom-) na -

ski; Chlibkiewicz, nobilitowany w Galicji 1786, otrzymuje ţisko Rutkowski, Schulz przybiera

przydomek Strasznicki (nob.

I, Moysa, właściciel Rosochacza, dostaje szlachectwo w roku 1875

Moysa Rosochacki ţ.

iiany nazwisk są na ogół bardzo rzadko notowane w aktach

itacyjnych; zazwyczaj ktoś, kto pragnął wejść do stanu szlacheckiego,

„ostu zmieniał sobie nazwisko i niejednokrotnie po dłuższym czasie

:iwał przyznanie szlachectwa już pod nowym nazwiskiems albo też

ęściej, w ogóle o żadne dyplomy się nie ubiegał, podając się za

icica z dziada pradziada. W ten sposób, jeśli sądzić z oburzenia

panuje w sferach szlacheckich XVII i XVIII w., wcisnęła się per

w szeregi szlachty ogromna ilość mieszczan i włościan, która zrazu

erała nazwiska z końcówką -ski, następnie podszywała się pod

ţ. Boniecki, sv. Awak. ţL, t. II, s.1670; A. M a ń k o w s k i : O przemianach i odmianach

nazw, s. 268, zwie go antius i przypuszcza, że jest to mieszczanin z Chehnży, Przerwany. L,

t. IV, s. 650.

. Siebmacher,sv.

. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.

. Ł u k a s z e w i c z : Historia szkól w Koronie i w Wielkim Ksigstwie Litewskim od

wniejszych czasów aż do roku 1794, Poznań 1849, t. I, s. 43 I. . Siebmacher,sv.

barakterystyczny przykład podaje H. R z e w u s k i w Pamiątkach Soplicy (t. II, s. Soplica

siedzi w niewoli u zbója Pawlika, który okazuje się człowiekiem szlachetnym iterskim; na

namowy Soplicy pragnie Pawlik wstąpić do konfederacji barskiej, ale boi w grodzie

żytomierskim jest na niego dekret: „Jeśli jest taki dekret, ten był z pewnością Hlika herszta

rozbójników, a nie na Pawlikowskiego, prawdziwego syna ojczyzny... bo cteś dla mnie

Pawlikowskim i ciebie inaczej nigdy nie nazwę”. „A jeśli Pan Bóg ţ a pokaże się, żem się zdał

na coś, czy konfederacja wyrobi mi potwierdzenie te o cka i szlachectwa?” - „Ani wątp o

tem”.

99

xullSlyLul;ţćl L iuxu i i iţ, ţţawaiaţąţ,a un ţaţuţ uuţţwuuţţ uyYţvţţţvw ţy”,, których opinia

publicznajuż dawno uszlachciła: „że nie przestają znajdować się w państwach Rzplitej tacy

obywatele, których urodzenie, zasługi i fortuna tak zasłaniały, że chociaż nie są szlachta

rodowita polska, przecie za nię powszechnie są wzięci, wyciąga po nas litość nad takowymi

ludźmi przyzwoita, żebyśmy defectum nataliuml ichże zastępując i do zakłócenia okazje

uchylając, diplomatibus secretis2 onymże klejnot szlachecki nadali”3. Z upoważnienia tego

korzystał król bardzo obficie, mimo że uchwała ograniczała owe sekretne nobilitacje do 20

osób; rzecz zrozumiała, że nie chwalili się nimi ani ci, co je dostali, ani też ci, co ich nie

dostali, a którzy niemniej nie przestali uważać się za szlachtę. Nadeszły czasy demokratyczne,

zaczęto mniej zwracać uwagi na tytuły szlacheckie (epoka napoleońska); gdy znów przyszła

reakcja, ilość samozwańczej szlachty wzrosła niepomier-nie, korzystając z nadwątlenia

tradycji i biurokratycznej tępości heroldii Królestwa Polskiego. Ludzie zamożni,

ustosunkowani, niejednokrotnie zasłużeni, uzyskiwali z czasem taką czy inną drogą dyplomy

nobilitacyjne; szafowano nimi zawsze dość obficie, a już w ostatnich dziesiątkach lat istnienia

Rzeczypospolitej spadł cały potop nowych uszlachceń; dyplom sankcjonował niejako

faktyczny stan społeczny i towarzyski. Ale obok nich wciskała sig w szeregi szlacheckie

przedsiębiorcza gawiedź miejska czy wiejska, słudzy szlacheccy czy ksigży, naturalni

synowie szlachty, którym miłość ojcowska chciała zapewnić przywileje życiowe, ludzie,

którzy nabywszy gdzieś nieco obycia w świecie i liznąwszy trochę książkowej nauki, doszli

do przekonania, że być szlachcicem nie jest sztuką, a na sztukę, aby nim zostać, trzeba się raz

odważyć.

Jak to wszystko się działo, opowiada barwnym, dosadnym jgzykiern

N e k a n d a T r e p k a, autor Ksiggi chamów, która do dziś dnia nie

straciła widocznie aktualności, skoro nie zdecydowano się jeszcze na

ogłoszenie jej drukiem. Odnośne ustępy rzucają charakterystyczne światło

„ niedostatek wynikający z urodzenia - red.

2 przez potajexnne nadania - red.

3 VL, t. VIII, s. 305.

ąwszy syna od chłopa swego na posługi, to na -ski lub -cki przezowie wziąwszy mu nowe

nazwisko od imienia, abo przezwiska ojca jego, i od wsi swojej. Bardzo wiele tego z

biskupich miasteczek abo i wsi rznożyło sig tych dictusów... co tego z kuźników, sołtysów,

których isto sług biskupi przybierali sobie, drugim zakupieństwa czynili, abo ţżywocia z

konsensem kapituły dawali, aby z tego na zawołanie iskupem jechać, gdzie trzeba, gotowi

byli”... „Nuż Mikołaj Ligenza ;szowski albo u panów Fierlejów, u panów Tęczyńskich, u

panów ţrowskich etc., nawet i u szlachty rzadki, który takich dictusów ţłopowych synów

sobie na szlachecki tytuł różnie nie nazywa, i że ;howna osoba rzadka, co z tych dictusów

sług sobie nie czyni i do ;ţby swej nie przybiera. On też z grubiaństwa chłopskiego

wyćwiczywszy e sukienkę dworską na się wziąwszy, a że tytuł szlachecki dano mu, to

paiłośnik rozumie siła o sobie i za szlachcica udawać się będzie. Abo ţ lepiej po prostu

Marchewką, abo Chrzanem, abo Wojtkiem, Stasiem, ;hałem zwać go, to nie przyszedł był do

takiej górnej o sobie gumpcyej. Więc już z tych żaden do rzemiosła nazad, albo do pługa ć nie

uda się, ani już od chłopa dziewkę pojąć myśli, tylko służebną, co tt dworu Dąbską, Słupską

abo Poprzątalską zwano, choć to chłopówna ychowania u pani była; drugi i szlachciankę pod

czas pojmie...” kzywiście nie zawsze były te piękne nazwiska, nadawane poddanym, ţodem

łaski pańskiej; zdarzało się, że pan umyślnie poddanego sługę słachecki ubiór odziewał i

kazał mu się zwać szlacheckim nazwiskiem, tenze mógł w ţego sprawie przysięgać (czy też

krzywo przysięgać). jczgścieţ chodziło tu o przysięgę mającą zwolnić towar na granicy od O

tym wspomina Starowolski w Reformacji obyczajów polskich2:

stokroć stawi szlachcic na granicznej komorze chłopa, ubrawszy

ty pacholika swego, czasem da mu i swego kopieniaka, delią, czapkę,

ie go Kijakowskim, Wojtkowskim, Bartkowskim, Chłopińskim

ţ:, kupi mu kwartę gorzałki, każe przysiąc, że na potrzebę pana swego

1 prawnie przez bezprawie - red.

= S z. S t a r o w o 1 s k i : Reformucja obyczajów polskich, Kraków 1859, s. 175.

100 101

Walkowskim, Maćków Maćkowskim, syn Koziców Kozickim, a Styków Stykowskim,

Derdołów Derdolskim etc. Co tego wieku nie tylko w mieściech synowie szewców, ale i ze

wsi lada zagrodników syn, byle dworską sukienkę wdział na się, abo za pachołka był od pana

swego wzięty, abo i woźnica, co żywo z przezwiska ojca swego, abo imienia na -ski, -cki

przezywać się zwyczaj wzięli” 1. Przytacza też autor kilka takich najczęstszych przezwisk:

„Mikołajczoski... tego przezwiska okrutna rzecz chłopskiego rodu, pacholików u szlachty,

kluczników, urzędników i woźnic nawet, zaś także Jadamczoskich, Janczoskich, Janczych,

Wiśniowskich, Pawłowskich, Piotrowskich, Dąbrowskich, Ostrowskich, Jakubowskich etc.;

najwięcej od imion sobie przezwiska chłopscy synowie biorą”2.

Tak mówi genealog tej samozwańczej pseudoszlachty; wtóruje mu chór pisarzy

współczesnych z W a c ł a w e m P o t o c k i m na czele skargą3:

Że się chłopstwa sroga rzecz do szlachectwa ciśnie, a zapewne w chórze tych narzekań owe

„dictusy” niepoślednią odgrywały rolę. Jakie zaś rozrniary przyjmowały te zmiany, świadczą

proste zestawienia nazwisk mieszczańskich sprzed dwustu lat z dzisiejszymi; ot na przykład

w niewielkich Krzepicach4:

XVII w. Kahiżka XX w. Kałuziński,

Tyli Tylikowski,

Dołach Dołaszyński,

Badura Badurski,

Kordiaka Kordiaczyński,

Hamasa Hamarowski,

Stanisz Staniszewski,

Biernat Biernacki,

Pilarz Pilarski,

Kotas Kotasiński,

Suchan Suchański,

Kulej Kulejewski,

1 Tamże; Wł. Semkowicz, s. 225. z H. P o 1 a c z k ó w n a : Liber chamorum, MH, t. III, s.

191. 3 W. P o t o c k i : Wojna chocimska, s. 445.

„St. Muznerowski, s. 58.

102

nazwał się z Jędrzejowa Bałdyna rzeźnika syn.

ski Mathiasz nazwał się Barszczów syn z Radowa, wsi biskupa

ański nazwali się trzej bracia, tych ociec we wsi Chełmie mila od Krakowa był karczmarz,

Baranem zwano go. ţkowski z Myszliszowa od Przedborza Birki chłopa rolnika syn. liński

nazwał się miejski synek z Poznania, Bryła ojca jego tam zowią. wecki nazwał się miejski

synek z Kłobucka, ociec jego był szewc Sebastian ;a; ten przy proboszczu był za chłopca.

kacki nazwał się Jan z Rusi z Beresteczka, Burkaty, mieszczanina syn. anowski nazwał się

Jakub, tego ociec był zagrodnik w Proszowicach, em zwano go. idziński z Sieradza, miejski

chamek Chudziaszków, przy Cancellariej kaliskiej się Anno 1637 i 1639, w rysiach i

bławaciech chadza, szabla oprawna ,dzi kilka, i nie chudo koło niego; już i szlachcicem mieni

się. ,zkowski był to rzeczony Cięszki w Wieliczce mieszczanin circa 1580. ikliński nazwał

się Jędrzej Ćwikły, chłopa syn w Czechowie w sendomirskiej .. brat jego Czechowskim

nazwał się. ţpowski z Prasnisza w Mazowszu miejski syn, Czopem jego ojca zwano.

uorowski, chłopa Gąsiora syn..., tego Gąsiorka zwał wojewoda sieradzki rowskim i udawał

przed wielu, że jest szlachcic dobry.

cz prosta, że jeśli chłopski czy mieszczański syn szkoły kończył, to

tnie bardziej dystyngowane przybierał nazwisko. Tak np. Łukasz

rńicki jest synem mieszczanina oświęcimskiego Góry, a poeta Jan

iński (około 1560) jest właściwie Rybą. Przodowali w tym księża,

rzy z tytuhz swego stanowiska społecznego i stosunków towarzyskich

gnęli uchodzić za szlachtę; tak więc Stanisław Narkusty, biskup

dzki z połowy XVI w., zwał się Narkuskiml, Schab z Krzepic,

ţ‟Zywdziewając sukienkę duchowną, zwie się Schabowskim (zm. 1707)2,

ţizien staje się Wiziemskim (XVII w.); ojciec sufragana chełmińskiego

ţĆţtowskiego (zm.1848) zwał się Kuta, innego zaś sufragana tejże diecezji

j 1M. Wołonczewski, s. 43.

=St. Muznerowski, s. 56.

103

i vniua, i vţţuaţ, i vnvwicr,, i vniiiaţi. vuvcţuvaw ianic uic uaicţą uU rzadkości; przytaczamy

jeszcze jeden przykład rodziny w parafii Besko, która z końcem XVIII w. występuje pod

nazwiskiem Gromskich, Gromkowskich, Gromkiewiczów i Gromkowiczów3. Zwyciężała

oczywi-ście końcówka -ski, uważana za lepszą i dostojniejszą, dlatego też nietrudno spotkać

rodzinę mieszczańską z nazwiskiem na -ski, zmienio-nym z niedawnego -wicz (np.

Graduszewscy pod Lubawą są potomkami Gratuszewiczów)4.

Proces „uszlachcania” nazwisk mieszczańskich nie skończył się do dziś dnia, choć obecnie

jest znacznie utrudniony przez przeróżne formalności i koszta; często jednak przeprowadza

się zmianę zwyczajowo, podczas gdy w aktach pozostaje dawne brzmienie nazwiska. W

Kongresówce, gdzie administracja nazwisk była znacznie łagodniejsza niż np. w zaborze

austriackim czy pruskim, umieszczano wówczas oba nazwiska, stare i nowe, formalnie

obowiązujące i faktycznie używane, łącząc je słowem „on-że”; w ten sposób powstały

ogromne ilości nazwisk przymiotnikowych. Ot, na przykład nazwiska sitarzy biłgorajskich, a

więc najbardziej typowych drobnomieszczan wedle spisu z roku 18685: Komanik vel

Komańkowski, Okoń vel Okoniewski, Paciorek vel Paciorkowski, Rabek vel Rabczyński,

Szczur vel Szczurkowski, Szymczyk vel Szymański... Wieś była bardziej konserwatywna,

zwłaszcza na południu. Tak np. w okolicach Żarek, Siewierza i Pilicy porównanie spisu

nazwisk z drugiej połowy XVIII w. ze stanem dzisiejszym wskazuje, że nazwiska chłopskie

dochowały się bez zmiany, podczas gdy wśród mieszczan Filipkowie nazwali się Filipeckimi,

Utraty - Utrackimi, Świdry - Świderskimi i podobnie6.

Jeśli chodzi o nazwiska włościańskie, to tutaj bardzo wyraźnie zarysowuje

się różnica północnej i południowej Polski. Na południu, zwłaszcza zaś

1 A. M a ń k o w s k i : O przemianach i odmianach nazw, s. 267.

2 J. L a t o s i ń s k i : Monografia miasteczka Wilamowic, Kraków 1910, s. 368.

3 MH, t. I, s. 28.


5 O. K o 1 b e r g : Lubelskie, cz. II, w: „Lud”, t. 17, Kraków 1884, s. 227.

6 M. F e d e r o w s k i : Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy, Warszawa 1888, s. 420.

vet wśród księzy, nauczycielt, sędziów, lekarzy roi się od nazwisk

nokratycznych, które dziwią mieszkańców Warszawy. Istotnie, na

nocy panują pod tym względem całkiem odmienne zapatrywania;

uektórych okolicach cała ludność mieszczańska i włościańska nosi

wiska na -ski. Tak więc np. w okolicach Łęczycy (Topola): „ze spisu

wisk sądzić by można, że to szlachta; wszystkie prawie kończą się na

i, -cki”2. W ziemi dobrzyńskiej nazwiska chłopskie nie przedstawiają

osobliwszego; wszystkie kończą się na -ski, rzadko na -wicz3. W Płockiem

ţp chce wmówić w każdego, że jest szlachcicem. Charakterystyczna ta

ha wspólna jest całemu niemal ludowi pow. sierpeckiego, ciechanowskiego

ţawskiego; w niej należy szukać źródła tej okoliczności, iż wszyscy

ţpi tych powiatów (a i dalszych także) noszą obecnie nazwiska -ski,

i, -dzki, jak również i -wicz, mimo że nazwiska ich przodków pozbawione

y tych sufiksów. W Dreglinie (pow. płocki) niektórzy starzy chłopi

isani są jeszcze w księgach ludności pod dawnymi nazwiskami,

idszajednak generacja do nazwisk dawnych ma dodane nowo przybrane,

ţcźone za pomocą urzędowego „on-że”. Zmiany takie dokonywają się

ez udzielenie mylnych informacji proboszczowi4. Podobnież w pow.

ńskim; ojciec zgłaszając się w sprawie aktu urodzin syna podaje swe

wisko w zmienionej formie, która przypada urzędowo już synowi5.

e to oczywiście zjawisko zupełnie zrozumiałe tam, gdzie na wsiach

:szka obok włościan drobza szlachta, uważająca się za coś lepszego,

;Za czasów studenckich układaliśmy w Krakowie rozmaite kombinacje nazwisk kolegów,

czasami dawały bardzo zabawne efekty. Były więc np. trójki: zwierzęca domowa goledzy

Kruczek, Kot, Krówka; zwierzęca leśna - Wilk, Lis, Sarna; ptasia - Sroka, ka, Gołąb; roślinna

- Kwiatek, Nogietek, Ziółko; nabiałowa - Jajko, Śmietana, ko; lotna - Balon, Duch, Wiatr;

stanu cywilnego - Kawaler, Panna, Kapłan (Panna ţ piękną czarną brodę, a Kapłan był

Żydem). Trójki takie układano bez trudu ţOzmaitych wariantach; w Warszawie byłoby to z

pewnością dość trudne. ţ; = „Wisła”, t. XVII, s. 653.

. ţ WAK, t. II, s. 12. ţţţţ”Wisła”, t.V, s. 738. ţ „Wisła”, t. XVII, s. 671.

104 105

i Yodlasiu; na Yodlasiu np. wedle opisu d r C z a r k o w s k i e g o włościanie, zwłaszcza

Mazurzy, bardzo lubią uchodzić za szlachtę, zwłaszcza w miasteczkach, gdyż wówczas

inaczej ich traktują. Nie różnią się zresztą od szlachty ubiorem ani mową; aby się do niej

jeszcze upodobnić, zmieniają nazwiska, przybierając końcówkę -ski, a przynajmniej -wicz. U

osiadających po miasteczkach jest to regułą; np. Manturewicz to niedawny Mantur,

Podoliński - Podolak, Bajdziński - Bajda itd.; zwłaszcza kobiety lubują się w nowych

nazwiskach. Zdarzają się przy tym zabawne nieporozumienia, gdyż na zapytanie o nazwisko

odpowiada czasem mąż Mucha, Pyza, Studniarczyk, Oleksiuk, żona zaś nazywa go

Muszyńskim, Pyzowskim, Studniarskim, Oleszkiewiczem. „Wówczas trzeba było widzieć -

kończy C z a r k o w s k i - jakim wzrokiem żona przeszywała męża... za zdradzenie istotnego

nazwiska”2.

Podobny stan panuje także na Kurpiach, gdzie również szybko znikają stare nazwiska. Kurpie

uważają je za zbyt proste i dobierają końcówki, przy czym spotykają się z usłużną pomocą

pisarza gminnego3. Tak więc powstaje Malanowski (dawniej Malon), Bachmurski

(Bachmura), Wilczyński (Wilk), Sosnowski (Sosna), Żukowski (Żuk) itd.

Że tendencja zrniany nazwisk jest silna zwłaszcza tam, gdzie wśród

ludności włościańskiej żyje szlachta zagonowa, świadczyć może kraj

oddalony terytorialnie i kulturalnie od Mazowsza, przez sto kilkadziesiąt

lat także granicą polityczną oddzielony - Kaszuby. I tutaj z chęci

dorównania drobnej szlachcie, którą tak charakterystycznie opisywał

Jarosz D e r d o w s k i w poemacie „o panu Czorlińscim co do Pucka po

sece jachoł”, powstają nazwiska z końcówką -ski. Powstają więc nazwiska

Byczkowskich, Bobrowskich, Grzenkowskich, Leszkowskich, pisanych

czasami z niemiecka Roschkowskich, Pţrschewskich, Saborowskich,

„ Małżeństwa pomiędzy drobną szlachtą i włośeianami (np. w pow. przasnyskim) są częste,

zwłaszcza gdy włościanie są zamożni; uważa się je jednak za mezalians, gdy nazwisko

spowinowaconej chłopskiej rodziny nie kończy się na -ski. z MAAE, t. I, s. 7.

3 „Ziemia”, t. V, s.122. Zmiana nazwiska kosztowała na Kurpiach przed wojną dwa ruble;

przeprowadzał ją w krótkiej drodze pisarz gminny.

czywiście, im wyższe są aspiracje społeczne jednostki pochodzącej lu, to tym łatwiej

przychodzi do zmiany nazwiska. „Jeżeli ja byłbym kowany i cytał na cytaku, to już nie

nazywałbym się Wrona, jeno pan eł Wroński”, mówi chłop spotkany przez mieszczanina z

Pragi, Pawła >chowskiego, w czasie pielgrzymki do Częstochowy2. W Ziemi obiecanej

monta3 wieśniak, przeszczepiony do wielkiego miasta, tak opowiada:

Łódź to ja mam insze nazwisko, a na wieś też insze - tłumaczył, iechając się chytrze. Ludzie

są głupie, bo najpierw patrzą na obleczenie pego człowieka i na przezwisko. Powiadają, że jak

się zwał, tak się ţ, aby się dobrze miał, ale to nieprawda. Jak się w Łodzi nazywałem po ţntu,

to byle parch, albo Szwab, albo inny ciarach powiedział: czmarek! chłopie, chodźno tutaj! A

jak się przezwałem po szlachecku, u mówią: panie Karczmarski, niech pan będzie łaskaw...

Po co mają ; pomiatać te parobki niemieckie?”

Wolucji tej położyło tamę ustawodawstwo, które w zaborze austria-

i, a zwłaszcza w pruskim nie dozwalało na samowolne zmiany

Nisk. Władze pruskie zezwalały na zmianę tylkoţw tym wypadku, gdy

nt pragnął przybrać nazwisko o brzmieniu niemieckim; nie mogło

więc mowy o tym, aby ktoś mógł jeszcze ozdobić swe nazwisko piękną

cówką. Natomiast w zaborze austriackim zmiany takie były dopusz-

tie; namiestnictwo galicyjskie często zezwalało na te uzupełnie-

ogłaszając je następnie w „Gazecie Lwowskiej”. W zaborze rosyj-

i można było łatwo uzyskać zmiang per nefas - i aż do ostatnich

ów zmiany te dokonywały się ciągle. Nie dowiemy się nigdy,

zmiany te przedstawiają się cyfrowo, podobnież jak niepodobna

, sobie sprawy z rozmiarów zmian ułatwionych przez stosunki

enne i powojenne, zaginięcie ksiąg, niemożność sprawdzenia

ţ‟i Mitteilungen des Vereins fur Kaschubische lţolkskunde, t. I, s. 156; podobnież w ziemi ,

rzyńskiej oficjalnych Rogozińskich nazywa się popularnie Rogożami, Węsierskich ţ”

Węsierami, Kocińskich - Kotami, zob. WAK, t. II, s. 12. ţ P. O r z e c h o w s k i :

Pielgrzymka do Czgstochowy i Jerozolimy, Warszawa 1886, s. 9. 3 W. R e y m o n t : Ziemia

obiecana, w: Pisma, Warszawa 1921, t. 7, s. 52-53.

106 107

pewną iloscią nazwisk żydowskich, zmienianych na niemieckie, wszystkie prawie zmiany

opiewają na -ski (jeśli pominiemy kilka wypadków przyznania nazwiska ojcowskiego

dzieciom nieślubnym itd.). Spotykamy i tu zmiany nazwisk powszechnie i w niczym nie

rażących, jedynie celem uzyskania upragnionej końcówki; nie ma przecież innego powodu do

zmiany nazwisk:

Filip na Filipiński, Goździk na Goździński, Socha na Sochański itd. Zmiany nazwisk obcych,

ruskich, żydowskich, niemieckich, również prawie wyłączrue idą w tym kierunku; przykłady

w obfitości poniżej, w rozdziale poświęconym nazwiskom obcym na ziemiach polskich.

Drugą końcówką, o którą także dość często się ubiegano, choć w nierównie mniejszej mierze,

to -wicz, uważana za mieszczańską:

dobrze rzemieśnikowi mieć przezwisko na -wicz,

nie na -ski, szlachecka to...

mówi J e ż o w s k i t, choć liczne rzesze szlachty, zwłaszcza na litews-ko-białoruskich

ziemiach, używały także tej końcówki. Geneza nazwisk tego typu jest bardzo prosta: są to

patronimica; dopóki trwało to poczucie, że końcówka -wicz oznacza syna człowieka

noszącego nazwisko, przezwisko czy imię figurujące jako temat nowego nazwiska, nie

możemy mówić o zmianach nazwisk, ale o ich powtarzaniu wedle ustalonego zwyczaju.

Jan ma syna Janowicza, który zwie się imieniem chrzestnym Franciszek,

czyli Frąc; syn tego Frącajest Frąckiewiczem; Wąsowiczjest synem Wąsa,

ale gdy sam otrzyma przezwisko, syn jego będzie się zwał nazwiskiem

odojcowskim, utworzonym z tegoż właśnie przezwiska. Z czasem zaczyna

się ustalać nazwisko, a więc np. syn Wąsowicza będzie zwał się także

Wąsowiczem i patronimicum stanie się nazwiskiem dziedzicznym o typie

patronimicznym. Początki ustalania się nazwisk widzimy w obocznościach

form, jak Radziwilţ - Radziwiţlowicz, Sanguszko - Sanguszkowicz,

Siemaszko - Siemaszkowicz; oczywiście nie mamy tu do czynienia ze

zmianą nazwisk, ale po prostu z faktem, że np. syn Sapiehy czy Sopehy był

jako taki Sopeżycem, a zarazem nosił ustalające się nazwisko rodowe

1 Zabawy ziemiańskie, BSPP, t. II, s. 232.

owania się do „lepszych” nazwisk. Są one na ogół wcale rzadkie, bo malnie przeważa forma

na -ski, jednak niektóre źródła wspominają % o przybieraniu końcówki -wicz. C h o d ź k o w

ciekawej swej żeści dydaktycznej Pan Jan ze Świsţoczy t przedstawia nam dorobkiewicza

nniaka, który przybiera nazwisko Ziemniakowicza twierdząc, że tak w starych książkach

zapisane; od tego czasu zaczynają Ziemniakowicze dęci nawet nazwiskiem” pogardzać

sąsiedztwem i unikać stosunków chłopami”. Tak np. mamy wzmianki o tym z miasta

Łańcuta2, tockiego3, z ziemi dobrzyńskiej, z tym że są to rzadkie wypadki4, idlasia: „-ski,

przynajmniej -wicz”; a więc Manturewicz to urodzony ntur, Doroszkiewicz ţ Doroszczuk,

Stankiewicz ţ- Stańczuk, ,zkiewicz ţ Oleksiuk. ţd zmian ogłoszonych w „Monitorze”

nazwisko na -wicz należy do ych rzadkości (np. Czuryţo - Czuryţowicz); swoją drogą są to

zmiany nione tradycjąjęzykową i może żałować należy, że tworzenie nowych k

demokratyzującej się Polski (czy też może drobnoszlachcącej się) nie tym torem, jedynie

wskazanym przeszłością i poczuciemjęzykowym.

ţmiany o podłożu językowym i graficznym. Bardzo często zmiany,

rczności, a nawet wyodrębniania się nazwisk są po prostu uzależnione

chwiejności tworzenia form pochodnych, nieustalenia pisowni, złego

iu ksiąg metrykalnych. Jedynie zamożna szlachta, odgrywająca

czniejszą rolę, dba istotnie o niezmienność ustalonego nazwiska; skoro

wisko to widzi się często na piśmie czy w druku, wytwarza się

yzwyczajenie do pewnej formy graficznej i niechęć do zmian, chociażby

vet uzasadnionych rozwojem pisowni. Pan na Zamościu, mieszczanin

Żyd z Zamościa nosić mogli nazwisko odmiejscowe Zamojskich, które

ţ „ Wilno 1824, s. 92.

= MAAE, t. VI, s. 190.

ł‟ 3 Wisła”, t. V, s. 738.

_ „

ţ MAAE, t. I, s. 7.

108 109 punktu widzenia dzisiejszej pisowni), tym starsze i oczywiście coś w tym prawdy

jest, jest to w każdym razie dowodem, że ród w dawnych już czasach miał nazwisko ustalone

także i graficznie i przykładał wagę do tego, aby przypadło ono potomkom w niczym nie

zmienione. Tak więc starą pisownię spotykamy w nazwiskach jak Rayski, Gorayski,

Szołayski, Czaykowski, Gieysztor, Trąmpczyński, Dąmbski, Dembowski, Brzechffa,

Thokarski, wobec których daleko skromniej wyglądają Rajscy, Trąb-czyńscy, Dąbscy,

Brzechwowie, Tokarscy. Oczywiście, gdy tylko zaczęto wyróżniać nazwiska ze starą

pisownią jako lepsze, zaczęła się tendencja do zmieniania ustalonego już j- na y-; nietrudno

zresztą było tu przeprowadzić zmianę, gdy się udowodniło, że przodkowie w XVI w. pisali

się przez -y, co było zgodne z ówczesną pisownią. Czajkowski, który w niedawnych latach

przedwojennych zwracał się do Akademii Umiejętności z prośbą o dostarczenie mu

dowodów, iż powinien się pisać Czaykowskim, jest bardzo typowym tego rodzaju

zjawiskiem. Ustalenie pisowni było jednak rzeczą na ogół bardzo późną. Jeżeli ustalenie się

nazwiska szlacheckiego przypada na XV-XVI w., to ustalenie się jego pisowni można

oznaczyć dopiero na XVIII-XIX w., oczywiście tam, gdzie zachodziły jakieś trudności (z

nazwiskiem jak Potocki czy Skarbek nie było od XV w. wątpliwości). Zależało to od

najrozmaitszych czynników. Przede wszystkim w niektórych wypadkach mogły powstać

oboczności i dopiero z czasem jedna z form przeważyła, względnie też ostały się obie na

oznaczenie dwóch gałęzi jednego rodu. Czasami wieś, od której powstało nazwisko, mogła

mieć dwie nazwy oboczne, jak np. Cieszgcice vel Cieszanowice, z której pochodzi rodzina,

zwana w roku 1552 Cieszgckimi lub Cieszanowskimi; czasem nazwa wsi uległa zmianom

fonetycznym, jak np. Leśna w ziemi bielskiej, z której pochodzą Leszczyńscy vel Leśniowscy

(XVI w.)1, a która oczywiście musiała się zwać przedtem Leszczną. Częściej jednak od

jednej nazwy powstać mogły dwa przymiotniki, a więc:

lA. Boniecki,sv.

110

z wahaniem się w tworzeniu nazwisk odimiennych, jako

Albiński - Albinowski,

Michalski - Michałowski,

Urbański - Urbanowski,

re dziś tworzą nazwiska od siebie niezależne, choć dawniej były jednym zywiście, o ile

Michalowski pochodzi bezpośrednio od Michała, nie zaś niejscowo z Michałowa). W

zapiskach dawnych nietrudno spotkać się ţką rozmaitością form jednego nazw,iska; w drugiej

połowie XVIII w. ednej z parafii małopolskich spotykamy się z parą małżeńską, która ţto

trzyma dzieci do chrztu i coraz to odmiennie się nazywa: Gromscy, ,mkowscy,

Gromkiewicze, Gromkowicze. yahania się w zakresie form patronimicznych na -wicz,

przymiotnikowych ţski, względnie przybranie jednego z tych sufiksów przy równoczesnym

waniu nazwiska w pierwotnym brzmieniu, to objawy bardzo częste, ale należą one tutaj, gdyż

pozostają najoczywiściej w związku z tendencją rkszania czy ulepszania nazwisk za pomocą

ozdabiania ich dystyngowaną ţcówką, o czym mówiliśmy poprzednio. Natomiast zająć się

musimy ţze wahaniami, które są wynikiem oboczności -owski, -ewski, -owicz, icz; są one

odpowiednikiem wahań w zakresie używalności tych ksów, w wielu zaś wypadkach po prostu

kwestią pisowni jak:

Bartoszewski - Bartoszowski,

Białaczewski - Białaczowski,

Kuszelewski - Kuszelowski herbu Rola 1566,

Wołodkiewicz - Wołodkowicz,

Marcinkiewicz - Marcinkowicz.

zmianach tych bardzo ważną rolę odegrały księgi metrykalne.

vadzone zrazu dla celów obrzędowych, zawierając spisy chrztów,

ţw, rzadziej pogrzebów, wyjątkowo bierzmowań, zapowiedzi itd.,

„ się z czasem księgami ludności; coraz to częściej zaczęto do nich

ţdać celem stwierdzenia dat personalnych, ustalenia pokrewieństwa

a w związku z tym coraz to pilniej i częściej kładą dostojnicy kościelni

111

r r

zapisywano je zaś najdowolniej. W miastach, zwłaszcza większych, gdzie

chrztów było dużo i gdzie poziom kultury był wyższy, księgi prowadzono

staranniej, ale w małych miasteczkach, a zwłaszcza po wsiach nie

przemęczano się pracą; wpisywano nazwiska pośpiesznie, nie notując

wszystkich danych, których wymagała instrukcja, pisano je nieraz na

luźnych kartkach, tak że łatwo ginęły, samych zresztą ksiąg również nie

przechowywano należycie. „Doświadczamy codziennie - pisze biskup

kujawsko-kaliski w rozporządzeniu z roku 1778 - jak udający się do

metryk kościelnych po świadectwo urodzenia albo też śmierci bywają

w tem zawiedzeni, już to dla spalenia kościoła, już to dla nieporządku

plebanów, którzy po kartkach piszą, a potem zapominają o wszystkiem,

z krzywdą częstokroć familii, honoru i majątku”; zaleca więc sporządzanie

duplikatów i odsyłanie ich do archiwum3. Nie przywiązywano więc

najwidoczniej większej wagi do tych ksiąg; czasem nawet poruczano je

klechom i uczniom i wiele zapewne dzisiejszych nazwisk zawdzięcza im

swą osobliwą formę4. W owym czasie „proboszcze na mokro oficjowali,

a na sucho pisali”, śmiał się stary Fredro5. Zresztą i z wykształceniem

księży bywało najrozmaiciej; a w końcu w epoce nieustalania nazwisk

chłopskich było dość obojętne, jak się kogo wpisało, które przezwisko

uznało za nadające się do wpisu. Trafiali się i księża nie umiejący dobrze

po polsku, którzy znów według własnego systemu prowadzili księgi; gdy

I rytuały sakramentów - red. z Co do historii metryk zob. zwłaszcza K. D o b r o w o 1 s k i :

Znaczenie metryk, s. 90-93, tamże literatura.

3J. Sadowski, s. 74.

4 K. D e c z y ń s k i w swym pamiętniku (wydanym przez M. Handelsmana pt. Żywot chlopa

polskiego na pocz. XIX stulecia, Warszawa 1907) opowiada (s. 53), jak mając około 15 lat

zostaje oddany do proboszcza, który mu powierza prowadzenie ksiąg:

„będziesz się zatrudniać u mnie zapisywaniem akt stanu cywilnego i metryk kościelnycM... a

przy tym zatrudnianiu nabędziesz wprawy do pisania, co może być ci na przyszłość bardzo

użyteczne”.

SA. Fredro: Trzypotrzy.s. 118.

wţą.ţcx ţţţcuxţauaţţţa uuxulncnţow przy sporząuzamu wpisow cnrztu ślubu zjawia się dopiero

chyba gdzieś w drugiej połowie ubiegłego :u. Zainteresowani rzadko zapewne interweniowali

w sprawie nazwisk, ia jedynie zamożniejsi, zwłaszcza szlachta, która przy tej sposobności ţa

przemycić do akt dyktowane przez się herby, tytuły, przydomki, Etki gniazdowe, co

zwłaszcza w epoce fałszywych genealogii barokowych iało być częste. Poza tym jednak

obojętność wobec pisowni nazwisk iała być powszechna; nazwisko było przede wszystkim

wyrazem, y człowieka oznaczał w żywej mowie, i dopiero w czasach, gdy wiek zaczął

składać się z duszy, ciała i paszportu, stało się pewnym lonym tekstem. Teoretycznie

proklamowano niezmienność nazwisk ;heckich; znamienna pod tym względem jest

konstytucja z roku 1775 rlająca szkodliwe skutki nieznacznej zresztą odmiany nazwiska dla

dny Dobroslawskich, którzy „abusum nobilitatis2 popełnili tak dalece, mię swoje starożytne,

częstokroć zamiast Dobrosławski Dobryslawski ţając, odrnienili”3. Że jednak teoria tylko

teorią pozostała i w życie ţała się wcielić wobec niedostateczności aparatu biurokratycznego,

ţze wiadomo, skoro aż do ostatnich czasów uzyskać zznianę nazwiska było tak trudno, cóż

dopiero zwykłą zmianę pisowni! Przykładu ;pszego dostarczają nam same Tiolumina Legum,

gdzie w konstytucji litacyjnej Łukasza Stanisława Usarzewskiego z roku 1676 tenże sam vany

jest drugi raz Usarzowskim4, a pisownia nazwisk obcych, ţznujących indygenat, jest

najdowolniejsza.

„óbujmy ogólnie wyróżnić typy tych najczęstszych odmian, spowodo-ych rozmaitą pisownią.

„zede wszystkim więc końcówki. Wahania w zakresie końcówek -ski,

: (jak Bolsunowicz - Bolsunowski) tu nie należą, gdyż są objawami

domej tendencji do nobilitacji nazwiska przez przybranie końcówki

Z urzędu - red.

ţdużycie szlachectwa - red.

ţI., t. VIII, s. 312.

ţVL, t. V, s. 405; jest to przodek dzisiejszych hr

Hussarzewskich.

112 113

- Maciejowski, Jędrzejewski - Jędrzejowski 1; podobnie i -owicz, - „ewicz:

Walkowicz - Walkiewicz, Stachowicz - Stachiewicz, Gromkowicz - Gromkiewicz2.

W związku z pisownią powstaje niewłaściwe tworzenie końcówki -wski przy nazwiskach

odmiejscowych bez sufiksu -ów, -ew, -awa. Nie jest to zjawisko wyłącznie ograniczone do

nazwisk, gdyż przez czas pewien pisało się nie tylko o rzeczach warszawskich, ale i np.

bydgowsů kich3; tak więc Zazdroski z Zazdrości zaczął się pisać Zazdrowskim, Zelgoski z

Zelgoszczy Zelgowskim, Gierłoski z Gierłoży Gierłowskim, Dorposki z Dorposza

Dorpowskim, Kokoszecki z Kokoszek Kokosze-wskim, Kozieroski z Koziegorogu

Koziorowskim vel Kozierowskim4, co nie wpływało w niczym na wymowę. Nazwiska na -

wski uważa się na ogół za lepsze, stąd też i tendencja do ustalenia raczej takiej pisowni;

pozostaje to oczywiście w związku z faktem, że nazwiska utworzone od nazw miejscowych

na -ów, -ew, o ile są pisane bez w, jak Zakrzeski, Chmieloski, są niewątpliwie ustalone w

pisowni zwulgaryzo-wanej i świadczą wyraźnie o tym, że rodzina nie dopilnowała we

właściwym czasie pisowni nazwiska i że nie ma dokumentów, na których podstawie mogłaby

starać się o sprostowanie niewłaściwie zapisanego nazwiska. Tak więc wytwarzają się

oboczności, jak:

Wojciechowski - Wojciechoski,

Wiśniewski - Wiśnieski,

Borowski - Boroski,

w których poprawną jest forma na -wski, jak również

1 Przypuszczać należy, że jakiś Maciejowski spod Krakowa, przeniósłszy się pod Poznań,

został Maciejewskim itd.

2 Obocznych tych form używa ten sam człowiek (druga poł. XVIII w. w parafii Besko); zwie

się jeszcze Gromskirn i Gromkowskim. MH, t. I, s. 28. 3 Za Księstwa Warszawskiego

prefektura departamentu w Bydgoszczy zwała się „bydgowską”.


114

IţVVllVJ\il 111VL11A, L\i WlAllLV tlVLWQlQţCf\iV 11Q L111lAllY llALWlJllA \iLţJţV

kreślają -w- z nazwiska proponowanego przez wnioskodawcę celem różnienia go od

istniejących już nazwisk; tak więc powstaje Iwanoski itd. Nahania i zmiany innych

końcówek były niewątpliwie także częste, K nie miały większego znaczenia; czy nazwisko

zapisano jako Soltysiak Soltysik, Wojtaszek czy Wojcieszek, na tym z pewnością nikomu nie

eżało. Należy tylko stwierdzić dążenie do wyrównywania się sufiksów ţbrębie pewnych

terytoriów, jak również tendencję zbliżania się do m literackich (Dzbanyszek wielkopolski

staje się Dzbanuszkiem itd.). izereg zmian ma oczywiście tło fonetyczne. Nie zajmujemy się

bliżej 1i zjawiskami, pozostawiając je lingwistom, wyszczególniamy tylko ca przykładów,

stwierdzających, że i tą drogą wyodrębnić się mogą ;wiskal. Oto parę wyrazów w związku z

wymową h: Hulewicz ţ- Ulewicz, sarzewski ţ Usarzewski, Huherski vel Uherski I 569,

Handzel 173 I Andzlewicz 1783, Hamerski ţ Omerski i Umerski, Hłasko vel Łasko I4,

Chwalczewski ţ Falczewski, dalej Bousławski, Bouszewicz, Bouffał Bohufał, przedtem

jeszcze Boguchwał. Wymowa I umożliwia takie my jak Owidzki (ze wsi Owidza) ţ Łowicki,

Użyński t- Łużyński (z ţyna), Bigoszewski - Biłgoszewski herbu Ślepowron. Wymowa w jest

>vodem takich zmian jak Andzlewicz -ł Wandzlewicz, dalej Belikoicz Belikowiczz, a także

spotykanych w starych księgach metrykalnych ich nazwisk kaszubskich, jak Gawroic czy

Grzegorkoic3. Oboczność iisławski - Żelisławski jest charakterystyczna dla dźwięków

sonornych ibrębie wyrazu4.

;ardzo częste są alternacje u-o: Okolicz vel Ukolicz I 573, Ondakowski

ţndakowski, Androszewicz i Andruszewicz itd. Podobnie jak szyroki

ţe się szerokim, jak dawny sirp zmienia się w sierp, tak też Znamirowski

ţW. Wittyg, A. Mańkowski, A. Boniecki.

ţ =W. W. Wielądek,sv.; K. Niesiecki,sv.

ţ3A. J. Parczewski, s. 221.

„ţţ J. R o z w a d o w s k i : Historyczna fonetyka, czyli glosownia jgzyka polskiego, w:

ţeyklopedia polska (Jgzyk polski ijego historia), Kraków 1915, t. II, s. 417.

115

....D =”” ţţ,ţ, ţ. ţaţ więc tąż samą rodziną byli UzJowscy ţţ Wgzţowscyl Mamy tu do czynienia

zarówno z tendencją zatraty pierwotnej nosówki, jak np. Badźmierowskich, pochodzących z

Bądźmierowic pod Czerskiem, Łu-żyriskich z Łążyna na Lubawszczyźnie, jak również i z

nazalizacją w nazwiskach, jak Mqkierski z Mokrej pod Czerskiem; nawet nazwiska obce

przyjmują brzmienie nosowe, jak Ląkiert w Chełmie, dawniejszy Lokiert2, a zapewne także i

Mąke w Gnieźnie.

Tam, gdzie na początku nazwiska mamy s-, z- z następującą spółgłoską, widzimy często jego

zanik w następstwie fałszywej dekompozycji wyrazów. Ot np. wójt ze Skrzyszowa

Stanisław, przyjęty przez Mieleckich do herbu Gryf w roku 1546 i figurujący jako nobilis3

Stanislaus Skrziszowski, jest ojcem rodu Krzyszewskich; najwidoczniej określenie z

Skrzyszowa zaczęto rozumieć jako z Krzyszowa. Podobnież potomkowie Ścibora herbu

Kościesza w ziemi łomżyńskiej stali się Ciborowskimi: w roku 1436 występuje Stiborius

Kolak, 1456 Andreas Kołak Dominicus et Iţitu.sflii Petri de Scibory scribunt se, 1471 ciż

sami scribunt se de Cibory4, 1503 Andreas de Cibory, 1670 Simon Ciborowski. Tutaj należą

oboczności takie jak Wierzchleński ţţ Zwierzchleński; w ten też sposób należy zdaje się

tłumaczyć nazwiska jak Taszycki (może Staszyc -ł z Taszyc?).

Ale to są już zagadnienia językowe; niewątpliwie dobrze wyszkolony

fonetyk znalazłby tu bardzo dużo ciekawego materiału, zwłaszcza że

nazwiska, z natury rzeczy bardziej konserwatywne, zachowały z pewnością

dużo śladów dawnych procesów głosowych. Dla nas najważniejszą jednak

rzeczą jest, że w ten sposób wytwarzają się oboczności pisanego nazwiska,

które w konsekwencji pociągnąć mogą za sobą wyodrębnienie się nazwisk,

przy czym obojętną jest rzeczą, czy u podstawy był tu jakiś fakt istotnej

1J. Dunin-Borkowski i M. Dunin-Wąsowicz: Elektorowie, sv. z A. M a ń k o w s k i : O

przemianach i odmianach nazw, s. 262. 3 szlachetnie urodzony - red.

„ Styboriusz Kolak... Andrzej Kołak, Dominik i Wit synowie Piotra piszą się ţ Ściborów...

ciż sami piszą się z Ciborów - red.

116

ly zaczynano likwidować trudności związane z ustaleniem się pisowni

;iej, zjawiły się kłopoty z pisownią niemiecką czy rosyjską. Urzędnicy

Cw zaborczych zaczęli zapisywać nazwiska polskie w formie obcej,

tawały więc nowe oboczności i wahania w pisowni. Jeżeli chodzi

sunki w zaborze austriackim i pruskim, to tu germanizacja pisowni

;zyła chyba wyłącznie osób, które nie umiały dopilnować poprawności

u lub też nie dbały o to; ustalonych nazwisk szlacheckich zmiany

nie tyczyły (wyjąwszy ubogą i ciemną szlachtę pomorską i mazurską).

panowaniem rosyjskim natomiast transkrypcja nazwisk polskich

ţżdance (obowiązująca w metrykach na podstawie rozporządzenia

itetu Urządzającego z dnia 10 (22) listopada 1867), a także prowadzenie

heroldii rosyjskiej bez zapisu nazwiska w pisowni łacińskiej prowadzić

ţ łatwo do oboczności i zmian. Najczęstsze wahania są co do g-h;

lanka, jak wiadomo, nie ma znaku na h, wobec czego są dwie

iwości czytania nazwiska, zapisanego po rosyjsku, jak Horodelski

rodelski, Hodyński ţţ Godyński, Zahorski ţţ Zagorski; niepewności te

kamy i w polskich wydawnictwach heraldycznych. Przykładem

iy samogłoski w pozycji przedakcentowej może być oboczność

.ţński ţţ Kałczyński. Jeżeli tego rodzaju zmiany możliwe były

osunku do ustalonych nazwisk szlacheckich, to tym bardziej

rowadzano je na nazwiskach włościańskich i mieszczańskich; tutaj

c gminny miał wpływ decydujący. „Pisarz gminny nieomal zawsze

a sobie za punkt honoru nadać każdemu nazwisku włościańskiemu

ć literacką, a co gorsza jeszcze, transkrybując nazwiska grażdanką,

ręca je niemiłosiernie, tak że powstają nieraz najokropniejsze

ţlągi”2. Swoją drogą, nieustalenie nazwisk ma także i swoją dobrą

r: to, co łatwo powstało, także i bez trudu znika, tak że dziś chyba

rosyjski w nazwiskach ludności polskiej jest bardzo nieznaczny.

rdzo nieznaczny jest też w Polsce wpływ wymowy dialektycznej na

Dunin-Borkowski i M. Dunin-Wąsowicz: Elektorowie, sv.

Ciszewski,s.199.

117

grupy, zapisywano ţe zawsze w ţęzyku literackim; ksiądz czy pisarz uważał za swój

obowiązek odtworzyć postać literacką nazwiska podanego mu w wymowie ludowej i tak je

wciągał w księgi.

Największe trudności sprawiało mazurzenie; skoro na obszernych połaciach ziem naszych

powszechne jest tzw. szadzenie, rekonstruowanie w wymowie, chcącej uchodzić za

poprawną, dźwięków sz, cz tam, gdzie ich nigdy nie było, i to w wyrazach pospolitych, to

oczywiście łatwo zrozumieć, że w zakresie nazwisk własnych będziemy mieli tęż samą

dezorientację. Przypuszczać możemy, że cały szereg nazwisk ustalił się w niewłaściwej

postaci; niewątpliwie dość dużo nazwisk zapisano z dźwiękami z, c, s, zamiast ż, cz, sz i na

odwrót. Niektóre odtworzono fałszywie, przypisując im ż, cz, sz, czyli, jak się mówi,

„szadząc szukę przez płot”. Dziś oczywiście trudno stwierdzić te wypadki, skoro nie zawsze

mamy pewność, jak brzmi nazwa miejscowa, która dała początek nazwisku (zresztą i one

ulegały zmianom); do rzadkości należą charakterystyczne i zabawne zarazem nazwiska,

zestawiające obok siebie nazwisko przymiotnikowe i włość rodową z przyimkiem, zapisane w

odmiennej postaci fonetycznej, jak:

z Sadurek Szadurski,

z Saniaw Szaniawskil;

widzimy tu, że jeden z członów (nie wiemy zresztą który), jest wpisany

w postaci mazurzącej czy szadzącej. W starych księgach spotykamy

oboczności formy literackiej i dialektycznej jeszcze żywsze; widzimy np.,

że z oczywistym mazurzeniem rnamy do czynienia wobec nazwiska

Czaczkowski vel Cackowski 1581 (wieś Czaczki na Podlasiu), Czychrowski

vel Cichrowski 1656 (wieś Czychry, pow. warecki); szadzenie znów

występuje w obocznościach Cikowski, Cykowski vel Czykowski 1566

(Cykowo w pow. kościańskim), Paskowski vel Paszkowski (Paskówka,

woj. krakowskie). W większości jednak wypadków nie jesteśmy w stanie

stwierdzić, w jakim kierunku szły zmiany, oboczności jednak stwierdzają

„A. Jabłonowski,s.l77.

118

ţiwţţ.cţ ţvivwy uvicgicţv wicnu. ian wiţc w nţiYţacu ţaiaiiauiycu Wojakowie spotykamy w

XVII w. nazwisko Czerzycki vel Cerzycki, parafii Besko w drugiej połowie XVIII w.

Sgkowicz vel Szemkiewicz, ţwalski vel Szuwalski, w Limanowej jeszcze w roku 1818

Sulczewski vel ulczewskiz. Oczywiście wahania te dotyczą tylko nazwisk, których nie ţżna

związać z jakimś wyrazem pospolitym; tutaj bowiem byłaby cydująca znana forma literacka

(do zupełnych wyjątków należy takie zwisko jak Cyż3; jest ono w Polsce bardzo częste, ale

zawsze pisywano je jako Czyż).

W ogóle przeglądając spisy nazwisk włościańskich (oczywiście nie

isane przez dialektologów dla celów językowych, lecz urzędowe)

trudem tylko wyławiamy parę nazwisk z pewnymi cechami gwaro-

ţzni, jak Ćwiok, Cysarz, Górniok4, wszystkie inne mają postać

eracką, nadawaną przez księdza czy też pisarza gminnego 5. Dlatego

% na całej prawie przestrzeni nazwiska polskie mają wygląd dziwnie

iwelowany; dalsza ewolucja, którą częściowo badać możemy w „Mo-

torze”, zdąża wyraźnie ku coraz dalszej niwelacji. Jedynie na kresach

ohodnich, na Śląsku, gdzie kler pochodzenia ludowego nie miał

wszego kontaktu z polszczyzną literacką, gdzie wobec braku inteligen-

polskiej nie było poczucia niższości formy dialektycznej, zapisywano

ţco nazwisk w postaci gwarowej; tak powstał Morcinek, Górniok,

englorz, Piekorz, z którego potem łatwo wyróść mógł Wenglorsch

1 W. W i t t y g, sv. Zob. A. B o n i e c k i, sv.: Cadrowski, Całowański, Cedrowski, ţejewski,

Ciemierzyński, Ciepielowski, Czosnowski, Czudowski, Czudzinowski i in. ţ MH, t. I, s. 39,

40; t. II, s. 59; t. III, s. 39.

3 Spis ojicerów.

„ Tamże.

5 S t. C i s z e w s k i, s. 199, dając spis nazwisk dekanatu stawiszyńskiego w Kaliskiem

vierdza, że pisarz gminny uważa sobie za punkt honoru nadać każdemu nazwisku

ościańskiemu postać literacką; organiści, prowadzący spisy parafialne, podają je raczej

postaci gwarowej, i choć potrafią z wielkopolskiego Dzbanyszka zrobić Dzbanuszka, na ół są

wierniejsi.

119

szlacheckich, które dawniej, w XVI-XVII w. zapisywane były w postaci kaszubskiej: Dębc,

Paszk, Pawelc, choć i tu były oboczności, np. Ranoch vel Renoch (przydomek Czapiewskich,

pocz. XVII w.) Mţotk vel Mlotek (przydomek Trzebiatkowskich), KJopotk vel Kţopotek2.

Dziwnym trafem formy kaszubskie zachowały się dziś raczej w zgermanizowanych

nazwiskach, jak von Klopotk, von Reck; w postaci polskiej pisano te nazwiska KJopotek lub

Klopotowski, Rak3, z zarzuceniem charakterystycz-nych cech kaszubskich.

Zmiana nazwisk ujemnych. Jednym z dalszych powodów zmiany nazwisk było ich znaczenie

ujemne. Nazwisk wulgarnych było zawsze w Polsce dość dużo; przezywano się często,

niejednokrotnie bardzo wymyślnie, a więc też nazwiska te, które są pierwotnie wyzwiskami,

zdumiewać czasami mogą bujnością imaginacji koprologicznej. Są to oczywiście nazwiska

mieszczan i ludu; w miarę postępu kulturalnego znikają dość szybko.

Do wyjątków należą nazwiska tego rodzaju wśród szlachty. Miała szlachta niegdyś swe

przezwiska, które bywały czasem dziedziczne, ale mało z nich ostało się jako nazwiska;

ogromna większość przyjęła nazwiska przymiotnikowe odmiejscowe (lub na ich wzór

utworzone), wskutek czego zapomniano o dawnych, przezwiskowych. Układano co prawda

zabawne zestawienia wierszowane selectorum nobilium4, w których osobno grupowano

szlachtę, zwącą sięjak ptaki, ryby, dobierano nazwiska o różnych końcówkach itd., ale nie

było tu na ogół nazwisk ujemnych.

Zresztą powaga szlachty była tak wielka, że nawet nazwiska niewątpliwie

zabawne, jak np. Korytko herbu Jelita, Pstrokoriski5 herbu Paparona,

Kozieţ czy Żaba, uchodziły za dobre, o ile miało się pewność, że ma się do

1”Gryf”, t. II, s. 367-368. Szereg nazwisk dawnyeh zupełnie znikł.

2 W. K ę t r z y ń s k i : Przydomki szdachty pomorskiej.

3 Mitteilungen des TiereinsJur kaschubische Iiolkskunde, t. I, s. 122.

„ wybranych osób szlachetnie urodzonych - red.

5 Śmiano się z Pstrokońskich niejednokrotnie; głupia szkapa varii coloris, piszą rokoszanie

.1606. Zob. Pismapolityczne z czasów rokoszuzebrzydowskiego, Kraków 1916, t. I, s.107.

wr

120

. . ţ.. . „ ţţ

ska od wyrazu pospolitego, który był u początku. Zanim ustalono

ska, zmiana była oczywiście bardzo prosta; tak np. mieli się zmienić

szowie na Mgżyków (herbu Wieniawa)z, w ten sposób zginęły też

ute ZJodzieje, Ogony, Bąki itd. szlacheckie, ustępując przed nazwami

jscowymi. Później było to już trudniej, ale ostatecznie także

rowadzano podobne zmiany. Ów nieszczęśliwie istotnie nazywający

r Piczek herbu Lubicz, któremu poświęca dłuższy wiersz W a c ł a w

otocki:3

Proszę, jak mam zwać? Jestem, prawi, Piczek.

Jakby mej żonie wyszczypnął policzek...

Człek widzę słuszny i z mowy i z stroju

Każę ustąpić żenie do pokoju.

Z którego kraju znowu pytam i czym

Pieczętuje się; odpowie: Lubiczem.

Nie dziwuję się, że tak siebie blisko,

Bo to z natury herb ten, a przezwisko;

Gdzieś pod Dubieckiem wioskę i ojca ma,

Z Tuligłów jedzie, wszystko, myślę, kłama,

który zapewne miał dość przycinków i nieporozumień jak powyższe,

brał końcówkę przymiotnikową; P a p r o c k i notuje już pod herbem

ibicz Piczkowskich, N i e s i e c k i nawet Pieczkowskich4. Przykładem

ţpniowego odchodzenia od pierwotnego nazwiska są Bronakowie w ziemi

skiej, osiedli we wsi Bronaki, niegdyś Brudniaki. W roku 1484 piszą się

Brudnaki ex clenodio Brudnemisy5, w roku 1552 występuje iudex terrestris6

1 nadużycie - red.

2B. Paprocki,podherbem.

3 W. P o t o c k i : Ogródfraszek, t. I, s. 216.

4 Piczek występuje w księgach podskarbińskich na Podolu w r. 1579; J. D u-

^n i n - B o r k o w s k i : Spis nazwisk; W. W i t t y g zna Piczków herbu Strzeniawa na

Podolu

;ţ‟1552, Piczkowskich herbu Abdank w Radomskiem, w tymże roku.

„”ţ 5 z Brudnaków z klejnotu Brudnemisy - red.

6 sędzia ziemski - red.

121

w y i ţv== v uyvţ Sţv ţţ iv używanym sposobem; tak powstał Koziell, Łappa (vel Łappo)4

Wollk itd.

Jeżeli wśród warstwy uprzywilejowanej trafić się mogły nazwiska śmieszne lub wulgarne, to

oczywiście wśród ludu i w miastach były one czymś bardzo powszednim. Nazwiska

mieszczan, zwłaszcza małomieszczan i ludu, ustalały się z wolna dopiero gdzieś w XVII-

XVIII w., więc oczywiście przeważna ilość tych, które były odczuwane jako ujemne, znikła, i

to po prostu w ten sposób, że powstawały nowe, oboczne, które jako przyzwoitsze,

wpisywano w księgi; nazwisko obelżywe kursowało jeszcze czas jakiś, dopóki w miarę

wzrastania znaczenia nazwiska urzędowego nie znikło zupełnie. Przypuszczać należy, że

wielki wpływ na wytępienie tych nazwisk ujemnych mieć musieli księża, którzy przecież

przez długie lata wpisywać mogli w księgi metrykalne nazwiska wedle własnego uznania,

skoro ich nikt w tym nie kontrolował, a już najmniej rodzice nowochrzczeńca.

Roi się istotnie od tych nazwisk wulgarnych, i to od najdawniejszych czasów. Ciekawy byłby

przegląd tego materiału; rzuciłby on nieco światła na dzieje rozmaitych wyzwisk i terytorialne

ich rozmieszczenie; nie brak pomiędzy nimi bardzo wymyślnych, nawet perwersyjnych. Jako

budujący przykład, typowy zresztą dla XVI-XVII w., przytaczamy nieco nazwisk z małego

miasteczka Krzepic (dziś w pow. częstochowskim):

Wozignój, Trzęsidupka, Kazirodek, Niezdara, Grzebinóżka, Płaszczymąka, Kwasigroszek,

Swędzioch, Parzysłońce, Liczykrupa, Golipięta... itd.; większość mieszkańców nosiła

nazwiska tego typu, z których dziś ani jedno nie pozostało.

Także i w Ksigdze chamów możemy znaleźć nieco przykładów:

1 wicewojewoda - red.

z J. Kapica-Milewski, s. 21.

3 A. B o n i e c k i, sv.; część ich pieczętuje się Pobogiem. 4 Łapowie herbu Lubicz

zamieszkali w Koronie stali się Łapińskimi, na Litwie Łappami; zob.A. Boniecki,sv.

Polszcze śmiały się.

Pierdzioszek nazwano Krzysztofa bękarta... (został z czasem sołtysem), po voracku chodził w

falendyszach, goli się często, chce się inaczej na -ski przezwać, ţdaj nie Piersieńskim.

Sempiński nazwał się syn Sempiterny, mieszczanina w Piątku.

Starski - dawniej Szczoch.

Czasami ta wrażliwość na nazwisko była wcale przesadna; rozmaite są dnak pojęcia o

przyzwoitości. Tak np. wedle Liber chamorum „Merecki ţzwał się syn Wargockiego

mieszczanina w Wieliczce... ten to syn jego imienił ojcowskie przezwisko, nie podobało mu

się wargą być, że nową imilię domu od siebie zacząć chce”.

Nazwisko wulgarne zanika i musi w niedługim czasie zaniknąć zupełnie; źiś, gdy nazwiska

zostały już ściśle ustalone i samowolna ich zmiana ţciągnąć może za sobą przykre następstwa,

zezwolenie na zastąpienie azwisk ujemnych innymi, normalniejszymi, dają władze

administracyjne. ogłoszeń w „Monitorze” widzimy, że zmiana ta odbywa się w szybkim

;mpie i że prócz nazwisk istotnie nieprzyzwoitych czy śmiesznych, które a każdym kroku

utrudniać mogą życie (zwłaszcza stosunki towarzyskie, iałżeństwo itd.) człowiekowi

obdarzonemu takim dziedzictwem, również 2wykłe nazwiska o typie przezwiskowym

zaczynają zanikać. Oto przykłady takich zmian, ogłoszonych w „Monitorze” (1924 r.); ţ

nawiasach podaję nowe nazwisko:

N a z w i s k a u b 1 i ż a j ą c e : Oszust (Oszutowski, Ostowicz), Galgan Jałkowski), Kostera

(Czajka).

Nazwiska oznaczające przedmioty:Póltorak(Przybyski), ;arabin (Mirhorodzki), Pociggiel

(Zawiczyński), Stryczek (Perzańska), talon (Kwieciński), Graca (Greczyński).

= Nazwiska oznaczające zwierzęta:Byk(Bykowski,Bakow-

?x

;aţki), Byczek (Byszek), Byczak (Kafarski), Cieluch (Celuchowski), Koziol

ţţ i(Kozierski, Kozłowski), Baran (Borański, Baranicki), Krówka (Sępichowski),

ţţ‟ţoza (Kaznowski, Kozarski), Wilk (Wilkowski), Kot (Kotkowski,

Kokociński, Bratborski), Gapa (Gronowicz), Gąsior (Winid), Wróbel

122 123

ţ ţ ţţ ţ. ţţuţcn- ţţţyţcnţ, ţuţ ţnwicuiicwsxi),

Burdel (Murawiński), Pierdzioch (Prozowski, Perłowski); skojarzenia podobne może też

nasunąć nazwisko takie jak Golas (Graszewska), Uryniak (Urzyński).

Nazwiska oznaczające części ciała itp.:Noga(Nogowski),

Pypeć (Przystański), Pienta (Zwirski), Ogonek (Oziemski); nazwisko Duch jest również

uważane za zabawne (Duniński).

Nazwiska oznaczające zawody:Stelmach(Słotyński),Szewc (Demirski), Woźny (Brandowski).

N a z w i s k a d w u c z ł o n o w e zazwyczaj sprawiają zabawne wrażenie:

Starybrat (Starkowski), Pólzigć (Półkowski), Durybaba (Dubarski), Malolepszy

(Wisłowiecki).

Wreszcie rozmaite nazwiska, często bez określonego znaczenia, jednak zabawne; zbyt k r ó t

k i e, jak Maj (Boguszewski), Gzik (Moniński); imiona ż y d o w s k i e, jak Abramek

(Anecki); k o b i e c e : Magda (Ostrowieński), dalej Wymiatalek (Warski), Latawiec

(Lawiński), Piechota (Sztykowski), wreszcie bez specjalnego znaczenia, ale odczuwane jako

k o m i c z n e d ź w i ę k o w o : Chachaj (Wiśniewski), Kucy (Kuczewski), Pakula

(Pakułowski), Pitula (Lachorski), Ciupka (Czubowski), Ciuchciariski (Mokański) itd.

Nazwiska takie, które przed stu laty tworzyły z pewnością co najmniej połowę nazwisk

włościańskich, są skazane nieuchronnie na zagładę; uważamy to za zupełnie słuszne.

Nazwisko służy do oznaczenia człowieka i jego rodziny, nie ma zaś własnego znaczenia,

specjalnie zaś nie powinno nasuwać znaczenia ujemnego, dając tym samym powód do

przytyków i żartów, w niektórych nawet wypadkach utrudniając tak oznaczonemu stosunki z

ludźmi. Zjawisko to uważać należy za tak samo pożądane jak to, że zaginęły już powszechne

przed kilku wiekami Liżykpy i Trzgsidupki (aby nie wymieniać gorszych), żałować tylko

należy, że na ich miejsce wchodzą nazwiska sztuczne, niejednokrotnie wbrew zasadom

słowotwórstwa wymyślone, niezgodne z duchem języka.

Obok tych zmian formalnych dokonują się również zwyczajowo drobne

odchylenia od zapisanego w metryce imienia, mające na celu złagodzenie

.. v, uivcţţ ardzo łatwo asymilować się do nazwisk o typie przymiotnikowym -jako Kalęcki

itd.; oczywiście, o tego rodzaju zmianach dowiadujemy się ţlko przypadkowo.

Przy tej sposobności wspomnieć należy o charakterystycznych wyod-rbnieniach nazwiska od

appellativum, a to w odmianie, jak Goląb - gen. Goląba, Dudek - gen. Dudeka, a więc i pani

Goląbowa, Iudekowa itd. Aczkolwiek puryści protestują tu w imię czystości ;zyka, stwierdzić

należy uprawnienie takich form i zgodność ich duchem zmian językowych; jest to bardzo

prosta morfologizacja ţżnic znaczeniowych, zupełnie podobna do tej, którą spotykamy ţ

odmianach nie zwracających naszej uwagi, jak np. dativus Kotowi (a ie kotu) czy gen.

Bawola (nie bawołu; herb Bawół). Odmiana z za-howaniem e wyrzutnego wydaje się nam

dziwna i barbarzyńska; rzypomnieć jednak można, że nazwiska, jak Kurpiel, Kukiel dawno

atraciły e - gen. Kurpla, Kukla, a nazwiska niemieckie na -eck czy rgg, chociażby nawet były

polskiego pochodzenia, odmieniamy stale zachowaniem e. Dlatego też np. polski podrzutek

Najdek chętnie isał się z niemiecka Neudeck, aby wyodrębnić swe nazwisko od erwotnego

znaczenia.

Nazwisko może mieć wartość ujemną nie tylko dla swej treści; spotykamy

ć nazwiska „splamione” przez czyn niehonorowy lub zbrodnię. Pojęcie

lobrego nazwiska” może być pojmowane albo jako wartość historycz-

ţ-genealogiczna, dalej jako wańośćjęzykowo-estetyczna (nazwiska „ładne”

brzydkie”), wreszciejako wartość społeczno-etyczna (nazwiska „uczciwe”,

ţwne”). Otóż jeżeli nazwisko jakieś zyska rozgłos ujemny, najczęściej

ckutek zbrodni popełnionej przez kogoś, kto je nosi, powstaje tendencja

ţ zmiany zdewaluowanego nazwiska. Wypadki to częste, że rodzina

azańca składa do władz prośbę o zmianę nazwiska, zaznaczając tym

mym, że nie chce mieć nic wspólnego z człowiekiem, który imię ich okrył

.ńbą; czasami nawet inne rodziny, przypadkowo toż samo nazwisko

ţszące, starają się o zmianę. Tak np. gdy burmistrz Czech wykonał

na króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV, szereg rodzin

124 I 125

xamach

opowieści o ludziach, którzy pod innym nazwiskiem prowadzą nowy

żywot, są bardzo powszechne2 i fakty podobne należą jeszcze dzisiaj do

częstych. Że zaś złoczyńcy, znani pod własnym nazwiskiem, przybierają

inne, aby móc ujść uwagi otoczenia i władz, to rzecz bardzo dobrze

wiadoma; wybitniejsi z nich pod kilku rozmaitymi mogą figurować

nazwiskami. Dawniej, gdy zmiana nazwiska zależała prawie wyłącznie od

sprytu zainteresowanego, tego rodzaju zakapturzenia mogły wpłynąć dość

znacznie na przesuwanie się nazwisk, zwłaszcza że podszywano się

powszechnie pod znalezione lub ukradzione papiery, jak owi łotrzykowie,

udający pielgrzymów, co to

Czasem drugiego z listów i pieniędzy złupi,

Przechrzci się tem imieniem, jakie w liście stoi,

Postawę i przezwisko wnet sobie ustroi,

Więc onem pismem robi...3

Przykład taki mamy w Liber chamorum: „Bobrowski... nazwał się z czasem Przyrańskim. . .

ojciec jego był chłop prosty, Łukaszem zwano go... dlatego ten tytuł odmieniał, że był z

inszemi zbójami i najeżdżał”. Wiemy z tradycji pamiętnikarskiej, że jeden z uczestników

posępnego mordu dokonanego na Komorowskiej-Potockiej, niejaki Wilczek, zmienił

nazwisko i zwał się potem Zagórskim - a przykładów podobnych dałoby się znaleźć dość, nie

ma jednak potrzeby ich pomnażać.

Daleko ważniejszą pozycję w dzisiejszym zasobie nazwiskowym stanowią

zmiany na tle udziału w powstaniach czy też organizacjach tajnych

zrodzone. Celem uniknięcia poszukiwań i represji zmieniano nazwisko,

często legitymowano się papierami innych osób, których nazwisko potem

na stałe przybierano: z niedawnej przecież jeszcze przedwojennej czy

wojennej przeszłości znane nam są osoby, które pod różnymi nazwiskami

„ A. Heintze, sv. Czech.

2 I. C h o d ź k o, t. VII, s. 76, opowiada o Niewiadomskim, który pokutując za grzechy

odbywa pielgrzymkę do Ziemi Świętej pod nazwiskiem Nescio. 3 S. Klonowicz, s. 110.

ţachty, której drogi gubiły się w dalekiej przeszłości; nikt nie chciał się

rzyznać do niedawnego mieszczańskiego czy nawet chłopskiego po-

ţodzenia, a właśnie tacy nowi ludzie najchętniej fabrykowali sobie

:eroko zakreślone rodowody. Wywodzono się zza granicy, z Niemiec,

„rancji, Danii, a chociażby Czech czy Węgier; szaremu gminowi

ţacheckiemu imponowało bardziej pochodzenie „z tatarskich hrabiów”

niżeli od rodzimych wielmożów. Bardzo chętnie zwracano się myślą do

zymu, do wiecznego miasta i wielkiego państwa, którego cnoty

bywatelskie stawiano powszechnie za przykład, którego starożytność,

alekość, wielkość, świetność i mądrość imponowała wszystkim. Dorabiano

ięc sobie rodowody rzymskie, próbowano bajeczne drogi Polski złączyć

historią Rzymu; śladem tej pomysłowości jest przydomek Korwin,

żywany do dziś dnia przez szereg rodzin, a o którym już P a p r o c k i

isze pod herbem Ślepowron: „temu herbowi taki początek opowiadają,

ten kruk, który na wierzchu podkowy a Corvinis Romanisprofluxit...1

igo klejnotu dawno używały w Rzymie wielkie familie”, po czym miał

rzejść na Macieja Korwina itd. W całej pełni rozwinęła się teoria

ymskiego pochodzenia na Litwie; wywiedziono początek państwa od

rcerza rzymskiego Palemona, który morzem przybył z gromadą towarzyszy

Noich nad Bałtyk i tam osiadł na ziemi, którą nazwał Italią, co następnie

rzekręcono na Lituanięz. Od tego to Palemona i jego świty miała wziąć

ţczątek szlachta litewska; poczucie świetnego pochodzenia od najstarszego

największego rycerstwa świata musiało ich przepoić ogromną dumą,

wyższością zwracają się zatem do Polaków: „Lachowe ne była szlachta,

;e byli ludy prostyi, ani meli herbów swoich - ale my szlachta staraja

1 przeszedł od rzymskich Korwinów - red.

2 F. F. D a u g n o n z nieprawdopodobną naiwnością opowiada we wstępie do swego

„Wutomowego dzieła o Włochach w Polsce całą tę wersję genealogiczną. Dowiadujemy się

tţc, że un nobile Italiano (szlachcic włoski - red.), Palemone Libo, około r. 900 osiadł r Italii-

Lituanii i założył nad Dubissą rezydencję; towarzyszami jego byli między innymi „tospero e

Cesare Colonna, Giulio Dorsprungo, Ettore ed Orsino Rosa, kilku członków ţdziny Pazzi ed

altri capi italiani (i inni przywódcy włoscy - red.).

126 127

wyţţYjruţţ w uvwţţ ţvţţaw ţaţv l1vlu//6/IL(, następnie - pod wpływem fikcji pochodzenia od

Colonnów - jako Colonna, zanim w tej postaci nie zostanie uprawniony w roku 1887 w

włoskim dyplomie hrabskim wydanym przez króla Humberta dla Colonna Czosnowskich 3.

Zajmowano się więc odległymi rzymskimi rodowodami, wywodzono pochodzenie od świty

Palemona, Dorsprunga itd.; obok tego jednak szukano i bliższej paranteli, a mianowicie z

rodami kniaziowskimi. Prócz zaszczytnej genealogii uzyskiwało się w ten sposób tytuł

kniaziowski, znaczenie społeczne, stosunki wśród wielmożów.

Przywłaszczenie sobie tytułu, przypisanie genealogii książęcej nie było,

zdaje się, rzeczą trudną, skoro tak znaczna jest ilość rodzin roszczących

sobie samozwańczo prawa do tytułu kniaziowskiego4. Podobieństwo

nazwisk tworzonych patronimicznie czy rzadziej odmiejscowo, przydomków

powstałych częściowo z dawnych imion, przynależność do tych samych

herbów ułatwiały zamieszanie. Po unii w roku 1569 coraz częściej

zaczynają prawdziwi kniaziowie porzucać tytuły, zwłaszcza rodziny zubożałe,

i mieszać się z szlachtą; tym łatwiej też było rodzinom ambitnym podszyć

się pod tytuły i rodowody kniaziowskie, zwłaszcza rodów już wymarłych,

których genealogię nietrudno było przerobić, biorąc asumpt z podobieństwa

nazwisk czy przydomków. Panegiryści, których w Rzeczypospolitej nigdy

nie brakło, podnosili chwałę rodu i uzupełniali świetnymi szczegółami

genealogie, które wpisywano następnie w herbarze 5. Niektórzy poprzestawali

na przyjęciu tytułu, który im zwyczajowo przyznawano, zwłaszcza wobec

„ J. J a k u b o w s k i : Studia nad stosunkami narodowościowymi w Litwie przed UniĄ

Lubelską, Warszawa 1912, s. 60. z A. J a b ł o n o w s k i, s. 178; Karaffa ma być

tłumaczeniem herbu Korczak. 3 MH, t. VI, s. ţ7.

„ J. W o 1 ff poświęca tym „pseudokniaziom” osobny ustęp, s. 649-687; na s. 650 stwierdza,

że ilość rodzin litewskich roszczących pretensje do kniaziowskiego pochodzenia przewyższa

niemal liczbę rzeczywistych kniaziów.

5 J. W o 1 f f, s. 650; najwięcej takich fantastycznych rodowodów podaje Józef Aleksander

Jabłonowski, potem Kuropatnicki, Wielądek, Małachowski.

128

ygiello Świderski 1. Przydomku Narirrtontowicz używali też z końcem i początkiem XVII w.

kniaziowie Rużyriscy na fikcyjnej podstawie ţdzenia od ks. Aleksandra Narimontowicza2.

Potomstwo Korybuta i bezpotomnie, P a p r o c k i jednak wywiódł od nich Zbarażskich,

śowieckich, Poryckich i Woronieckieh, którzy zaczęli pisywać swe iska z przydomkiem

odojcowskim Korybutowicz albo też wprost 5ut3; tak więc i król Michał miał nazwisko

oparte na fałszywym rvodzie, a herb Korybut został również ad hoc4 spreparowany. Na

dstawie wywodów P a p r o c k i e g o, że „Fedor, syn Korybutów, iążę Nieświeski, miał syna

Daszka” (w czym zresztą i słowa prawdy nie ;t) uznali się Daszkiewicze z przydomkiem

Hladki za potomków tego to aśnie kniazia Daszka i porzucając stary przydomek zaczęli w

XVIII w. sa.ć się Korybut-Daszkiewiczami 5. Od Koryata Gedyminowicza wywodzili ;

Kurcewicze, a raczej jeden ich odłam, który przybrał przydomek rryatowiczów6. W inny

znów sposób uksiążęcają swe nazwisko ţJowniowie; po wygaśnięciu kniaziów Holownia

Ostrożeckich zaczynają ; też pisać Ostrożeckimiţ. Tego rodzaju bezprawny zabór widzimy

wnież i w Koronie, gdzie zdarzają się przybrania nazwiska sławnego cpółherbowca jako

przydomku; tak powstał Odrowąż Sadowski (herbu ţęcz), Herburt Hejbowicz (herbu Pawęża),

Wgżyk Rudzki (herbu Wąż)s.

„Wywodzono się też „z tatarskich hrabiów”, używano patronimików do

rion tatarskich; istotnie, dużo szlachty niegdyś muzułmańskiej, osiadłej

„J. Wolff, s. 650.

ţ Tamże, s. 274.

ţ Tamże, s. 661. Na ten temat rozwinęła się poważna dyskusja naukowa, przy czym Alleźli się

obrońcy sfngowanego rodowodu; zob. decydujący głos w tej sprawie Wł. : m k o w i c z a :

Łosk i wygaśnigcie Korybutowiczów, RTH, t. VII, s. 197 i nn. ţ w celach doraźnych - red. ţJ.

Wolff, s. 654.

6W. Wittyg,sv. ţJ. Wolff, s. 659. eA. Jabłonowski,s.176.

129

nikt nie mógł mu udowodnić, że tak nie było; gdyby taka tradycja powstała wcześniej i

utrzymała się przez kilka pokoleń w rodzie, zaczęto by ją cenić i mogłaby się zaznaczyć w

nazwisku na wzór rzekomych Gedyminowiczów. Przykładem takiej starej tradycji, na niczym

nie opartej, a wpływającej na nazwisko, jest ród żmujdzki Poalsknisów herbu Leliwa. Wedle

tej fantastycznej tradycji, podczas wojen Witołda z Tatarami miała wpaść do niewoli krewna

Tamerlana, Zofia z rodziny Sopihali i Solimanów Poalsknis, księżna Mingrelii, Georgii,

hrabina Abisynii itd.; Jan z Pawsza Moniwid pojął ją za żonę. Synem ich był książę Jan

Janowicz Moniwid, przezwany Poalsknis, wnukiem Bartłomiej, żonaty z Elżbietą Reuss,

siostrą wielkiego mistrza krzyżackiego. Prawnuk Grzegorz, czyli Hrihory, miał oblatować w

1575 r. w sądzie ziemi żmujdzkiej przywilej króla Władysława, wydany w roku 1429,

występująć jako „pan Grzegorz Bartlomiejewicz z dziada Jana Janowicza Tamerlana Pawsza

Moniwidowicz Poalsknis, książg i hrabia”. Rodzina z czasem podupadła; ostatni męski

potomek tego dziwnego rodu siedział około 1880 r. na małej fortunie koło Kroż i choć był

tylko komornikiem, podpisywał się stale książg Pawsza z Tamerlana Moniwidowicz

Poalsknis i miał jakoby otrzymać urzędowe przyznanie pochodzenia od książąt tatarskich i

tytułu książęcego2. Obok tych egzotycznych tytułów brano także i nazwiska z bliższego

wschodu, podszywano się pod kniaziów moskiewskich, nawet pod rodzinę carską. Musiało to

się odbywać na większą skalę, skoro ślad pozostał w liolumina Legum3, które wyraźnie

stwierdzają pod rokiem 1646:

„zjawiają się tacy nieostrożni ludzie, którzy na się śmieją brać imię

carewiczów moskiewskich... postanawiamy, aby... to sobie imię nikt nigdy

zmyślać nie ważył...; w tych czasach szlachetnego Jana Faustyna Łubę

głupie pospólstwo carowiczem nazywało... pisać się nim, aby nie śmiał,

pod uczciwością i gardłem rozkazujemy”. Jeżeli podszywano się pod

1M. Czajkowski,s.138.

2J. Wolff, s. 667.

3 VL, t. IV, s. 93.

130

skich dwu braci z Krakowa rzemieślniczkowie... bojąc się pp. Boratyńskich

żem ja Boraciński, tracąc szlad, by go nie dochodzono.

ki chłopski syn... tam pan Burzyński spod Łomże pytał, skąd których

ţh jest, wprzód powiedział, że od Łomże, jako go wytknął, w tym zaś on

E, że z Mazowsz, syn jego zaś udawał, że z Podgórza, tych, co są herbu

Grzymała (chłopi, zwali się Drzymała). fţarbotowie, chłopi, bodaj ich zabito, Korybutamţ z

domu być udają (ziemianie, ńierze, synowie Jandzielówny, córki doktora).

Ligęza... panowie Ligęzowie chcieli go być kazać zabić, pytając naprzód, czemu Ligęzą zwał,

powiedział, że mię Łagęza zwano, tylko to ludzie odxnienili i nie ţnię się szlachcicem; tak

wydrwił się panom Ligęzom. ţebrdowski, a przedtem Zebrzydowski, zwał się Jan chłopski

syn... aż go ţfunku napadł Anno 1626 w Krakowie Jegomość pan Zebrzydowski usłyszawszy,

:ię tak zowie, okrutnie połajał i znieważyć kazał o ten tytuł, on wykręcił się, że ja

Zebrdowskim, a nie Zebrzydowskim zowię.

y wuii oiY f.rvu i.uauc tiaz,wţsţa 1 t;ţţGIpll1 Stę mą przynależnością do znanych rodzin.

Jeżeli nazwisko było to lub też dość podobne, to tego rodzaju fałszywe genealogie mogły się

utrzymywać. Skrzętny kronikarz samozwańczej szlachty, autor chamorum notuje dość często

takie wypadki:

ţdarzało się też w erze wczesnych demokratycznych poczynań, że opcom wiejskim, których

kształcono w szkołach, niejako oficjalnie ieniano nazwisko, aby wprowadzić go tym łatwiej

do sfer wyższych. ţktyki takie stosował choćby Tadeusz Czacki w Liceum Krzemienieckim.

trżyła się z tego tytułu na męża mniej demokratycznie usposobiona u Czackal: „nieraz płonę

wstydem, słuchając jak malcowi z niskiej sy, z chłopskiego rodu wynajduje historycznych

przodków i nazwisko, tórem i dziadowie biednego ucznia nie słyszeli”. „Ajednak tem zachęca

do nauki i nowy byt im stwarza”, odparł zwolennik polityki Czackiego.

A n d r z ej o w s k i : Ramoty starego Detiuka o Wolyniu, Wilno 1861, t. II, s. 92.

131

armia rewolucyjna czy też władze rewolucyjne nie pytają się o legitymacje; nie sprzyja

formalnościom stan kraju, nie mają też dla nich zrozumienia i sympatii nowi ludzie, którzy

stają na czele; w zamieszkach zresztą tyle ginie ksiąg metrykalnych i archiwów, że

przeprowadzenie dowodu jest często niemożliwe. Zdajemy sobie zupełnie dobrze sprawę, że

dość wielka ilość nazwisk dzisiejszych nie odpowiada przedwojennemu stanowi, że taką czy

inną drogą wiele osób w czasie zawieruchy wojennej przybrało nowe nazwiska; skoro tak jest

obecnie, to tym bardziej być musiało dawniej - wojna zawsze była ogromnym kotłem, w

którym mieszali się bezładnie ludzie i nazwiska.

Z historii powstań naszych, zwłaszcza styczniowego, z dziejów konspiracji politycznych, z

ruchawki 1905 r. dużo dałoby się przytoczyć przykładów. Jedni przybierali nowe nazwiska,

aby uniknąć nadzoru politycznego, inni, by zabezpieczyć rodzinę, niektórzy korzystali z

przypadkowo czy też celowo zdobytych papierów, inni wreszcie widzieli w pseudonimie

rewolucyjnym czy powstańczym pewne walory emocjonalne. Przypominam parę bardziej

znanych zmian nazwisk powstańców z 1863 r. : Hauke-Bosak, Heydenreich-Kruk, Rudnicki-

Sawa, Borelowski-Lelewel, Matliński-Sokół, Cichowski-Zameczek, ze znamienną

predylekcją dla nazwisk „demo-kratycznych”. Należałoby zbadać, ile z przybranych tych

nazwisk powstańczych czy konspiracyjnych weszło w dzisiejszy zasób nazwiskowy.

Dokładniej możemy poznać zmiany dodawane w czasie ostatniej wojny. Tajne organizacje

wojskowe już w czasach przedwojennych używały obowiązkowo pseudonimów; z chwilą

wybuchu wojny znaczna ilość członków tych organizacji zachowała przybrane nazwiska

wstępując do wojska. Formacje legionowe składały się w wielkiej mierze z osób noszących

przybrane nazwiska, zwłaszcza że występowali tu również poddani rosyjscy, z łatwo

zrozumiałych względów zmieniający nazwisko, jak też i poborowi chroniący się przed służbą

w armii austriackiej. Podobnież było z innymi formacjami o zaciągu ochotniczym; tam, gdzie

z natury rzeczy nie mogło być przymusu, nie odstraszano ochotników formalnościami i

wpisywano ich pod nazwiskami, jakie sami podawali.

132

vrocic ao nazwisx roaowycn. vstawa z ania 11 maţa iyzv„ orzexa, ze ţsoby wojskowe, które

przed wejściem w życie niniejszej ustawy, podczas iżby w formacjach wojskowych polskich

lub w wojsku polskim przybrały ne nazwiska, a odznaczyły się gorliwym pełnieniem

obowiązków, mogą yskać uznanie przybranego względnie zmianę swojego poprzedniego

zwiska” na wniosek ministra spraw wojskowych; niedługo potem ;łoszono rozkaz ministra (z

dnia 22 marca 1921)2 o przywracaniu .wnych nazwisk osobom wojskowyrn, korzystającym z

pseudonimów.

Zmiany te idą w rozmaitych kierunkach. Niektóre z nich są dziełem

zypadku; tak np. legionista wachmistrz Włodzimierz Kołodziej dostaje

; do Kijowa i tam otrzymuje paszport jako Władysław Lewandowski;

ţd nazwiskiem tym wstępuje do armii gen. Żeligowskiego i jako taki

;uruje w aktach wojskowych, otrzymuje więc pozwolenie na noszenie

żwiska Kołodziej-Lewandowski3. Inni przybierają bojowe nazwiska,

óre następnie łączą z rodowym, jak Rydz-Śmigły, Orlicz-Dreszer,

;roch-Orlot, Ruckeman-Orlik, Dąb-Biernacki, lub historyczne, jak

ţwola-Wieczorkiewicz, Kołłątaj-Srzednicki, Norwid-Neugebauer. Prze-

„ţżnie jednak zmiany idą w kierunku ogólnych zmian i nie różnią się od

ţaszanych w „Monitorze” przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych;

ţczęściej chodzi tu o końcówkę -ski, przy czym zatraca się dawne

ţwisko albo też zachowuje przy nowym: Krawiec przyjmuje jako

ţwisko pseudonim wojskowy Iwanowski, Drozda staje się już formalnie

ozdowskim, Seniuk Sensmęckim, Guzik Guzikowskim, Glapa Glaniń-

11

, dalej Leń Ziemiańskim, Maślanka Grudzińskim; obok nich stają

iska podwójne, jak Marczak-Marczewski, Nowak-Przygodzki,

lczyk-Wysocki. Nazwisko obce ustępuje przed polskim; Szczerbakow

ţ e się Szczerbińskim, Bornstein Łyczowskim, Schneid Orzychowskim,

Dziennik Ustaw, poz. 251; zob. rozporządzenie wykonawcze z dnia 20 listopada, nnik Ustaw,

poz. 743. Ustawa ta została uchylona ustawą z dnia 6 maja 1924, Dziennik nv, poz. 459.

Dziennik Rozkazów, poz. 211.

„Monitor” z września 1924; inne przykłady przeważnie z Dziennika Personalnego tsterstwa

Spraw Wojskowych za r. 1921.

133

zmian powodowała ortografia metrykalna, inne dokonywane były zwyczajowo: o ile tradycja

rodzinna nie stała na straży nazwiska, nikt go nie bronił, o ile zaś ktoś próbował świadomie

nazwisko swe zmienić, to oprócz opinii publicznej, która czasami śmiała się z takich

transakcji, nikt temu się nie sprzeciwiał. Zmiana nazwiska szlacheckiego była teoretycznie

niedopuszczalna; konstytucja z roku 1775 wyraźnie to zaznacza, uchylając szkodliwe skutki

samowolnej zmiany dla rodziny, której przodkowie „abusum nobilitatis popełnili tak dalece,

że imię swoje starożytne, częstokroć zamiast Dobrosławski Dobrysławski używając,

odmienili” t, jakże jednak zabawnie wygląda pryncypialne oburzenie w tak drobnym

wypadku wobec tej ciągłej zmienności nazwisk, wśród której świadoma chęć zmiany

poważną odgrywała rolę!z Nie ma wypadku, aby szlacheckie nazwisko można było zmienić

na drodze prawnej; zmieniano je nieraz, ale działo się to albo zwyczajowo, albo przez

fałszowane legitymacje szlacheckie; ktoś, kto chciał zmienić nazwisko, legitymował się z

używania nowego nazwiska od wieków. Jeżeli zaś chodzi o nazwiska mieszczańskie, a

zwłaszcza włościańskie, to tu zmiany były na porządku dziennym; nie było jeszcze pojęcia

nazwiska jako niezmiennego i dziedzicznego określenia i jeżeli zainteresowany uznał swe

nazwisko za niewygodne czy nieładne, zmieniał je bez większych trudności.

Na zmianę nazwiska ludności włościańskiej wpływać mógł swego czasu

kaprys i nakaz pański. Jeżeli do dziś dnia tu i ówdzie zdarza się jeszcze, że

służący otrzymują zwyczajowo imię wedle wyboru i nadania państwa, jak

gdyby rodzaj liberu, w której muszą chodzić, to rzecz prosta, że dawniej,

gdy przewaga dziedzica była wszechmożna, nadawano i zmieniano nazwiska

wedle uznania dworu. Oto na przykład z początkiem XIX w. pobożna

właścicielka dóbr czarnoleskich, ks. Magdalena Lubomirska, wydała

zakaz noszenia częstego nazwiska Papież, zmieniającje na Popis3. Jednym

1 VL, t. VIII, s. 312.

2 Statut Goryńskiego bardziej trzeźwo wymaga trzechletniego faktycznego używama

nazwiska, aby je przyznać na stałe, P. D ą b k o w s k i, t. I, s. 97. 3 „Wisła”, t. X, s. 233.

134

;iL 1 llWV1 LWVlLy1 llVWC VnlvJlvlllCL, nóvlv ţ.rvnuc,vvuuiv uit. ostawały. Liczne

nazwiska, często z końcówką -ski, nawiązujące w temacie ţo jakiejś godności czy czynności

folwarcznej lub pokojowej, są z pewnością v wielu wypadkach tworem pomysłowości

pańskiej.

Liber chamorum kilka takich przykładów podaje:

Dudecki czasem Dudkowski... był służka u p. Maniowskiego w sieradzkiej iemi, chłopski syn

był, za szlachcica podawał się. Ociec jego na dudkach grawał z tego pan go tak nazwał.

Doruchowski nazwał się od tego, co pani od chłopca wzięła go była do rucha oszenia (rucho

= długi tren spódnicy).

Szatanowski nazwał się Jędrzejek chłopski syn, tytuł mu dano, co szaty nosił, to ;st rucho za

panią, służąc u p. podkomorzynej.

Z XVIII w. także mamy podobne przykłady, jak Rozmachajlo, furman

rorski, popisujący się trzaskiem z biczal, Zaczesalski, fryzjer Potockiego

drugiej połowie XVIII w.), który z czasem dorobił się znacznego

tjątku jako Dudziriskiz, Poprzątalska, typowa nazwa pokojowej3. Jan

ţtocki, hołdujący renesansowi mody staropolskiej w epoce przed Sejmem

:teroletnim, służącego swego Francuza, nazwiskiem Pereaux, przebrał

kozaka, łeb mu wygolił i przezwał Pokotydo; „ani go było poznać, że się

d Sekwaną urodził”4. Tam, gdzie była moda turecka, pajuk z turecka

ţrany w zawoju zwał się Hadży, Kiaja, Aga itp.5

Z czasem jednak ustala się pojęcie nazwiska rodowego jako określenia

ţzmiennego; zaczynają mnożyć się przepisy administracyjne dotyczące

zwisk, zjawiają się zakazy zmiany dowolnej i pozwolenia na zmianę za

zwoleniem władz. Najwcześniej zaczyna się ochrona nazwiska nie-

lacheckiego w Prusiech; tu już w roku I 8 I 6 wychodzi rozporządzenie,

a.1J. Chodźko, t. X, s. 64.

: 2J. D. Ochocki, t. IV, s. 299.

„ Liber chamorum.

„J. D. Ochocki, t. I, s. 256.

5 Z. G 1 o g e r : Encyklopedia staropolska, sv. pajuk.

135

ţţ iiu ţţuylllţ Lu ţlvLWvlClll0lll WlAuL, llLUlC ţţludZy powoay zmlany i proponowane

nazwisko. Zakazy te wpłynęły poważnie na ustalenie się nazwisk rodowych wśród ludu

polskiego, które do tego czasu były na ogół dość płynne i zwyczajowo jedynie na pewien czas

ustalone. Że dużo zmian dokonało się poza przepisaną drogą postępowania, zwłaszcza w

dzielnicy rosyjskiej, to już rzecz inna; w każdym razie nazwisko jako takie stało się

obowiązkowe, dziedziczne i niezmienne, a każda zamierzona zmiana została zasadniczo

uzależniona od pozwolenia władz, a każda nieformalnie dokonana zmiana podlegała

sankcjom karnym.

Zmiana nazwiska w państwie polskim przewidziana jest ustawą z 24 października 1919

(Dziennik Ustaw Nr 88)3; ustawa ta upoważnia Ministerstwo Spraw Wewnętrznych do

badania każdego poszczególnego wypadku i udzielenia pozwolenia na zmianę, przy czym

„zezwolenie może być udzielone tylko w przypadkach zasługujących na szczególne uwzględ-

nienie. Brzmienie niepolskie nazwiska nie jest dostatecznym powodem do zmiany”. Osobom

noszącym nazwisko, które podający się o zmianę pragnie przybrać, przysługuje prawo

sprzeciwu; sprzeciw taki może wpłynąć na decyzję władzy. „Monitor Polski” zawiadamia o

zgłoszeniach i publikuje pozwolenia; przeglądając roczniki tego pisma, możemy sobie zdać

sprawę, jakie rozmiary przybiera prąd zmiany nazwisk i w jakim kierunku one idą.

1 rozporządzenie Rady Ministrów - red.

2 Mamy co do tego bardzo obszerną literaturę; zob. P. P o s e n e r: Rechtslexikon,1909,

sv. Namensanderung; S t o e p e 1: Gesetz-Codex, t. II, s. 928; A. W e i s s 1 e r : Reichs-

Archiv,

Leipzig 1909, t. V; kodeks cywilny z r. 1896, par. 12.

3 Rozporządzenie wykonawcze wydało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych dnia 16 września

1921 r., Dziennik Ustaw, poz. 678.

NAZWISKA OBCE

NA ZIEMIACH POLSKICH

ţzwlSKA RUSKIE I ROSYJSKIE - NAZWISKA LITEWSKIE - NA-

ţISKA NIEMIECKIE - NAZWISKA FRANCUSKIE - NAZWISKA

:OSKIE - NAZWISKA ANGIELSKIE - INNE GERMAŃSKIE NA-

ţISKA (HOLENDERSKIE I SKANDYNAWSKIE) - NAZWISKA RU-

MUŃSKIE - NAZWISKA GRECKIE - NAZWISKA WSCHODNIE

ţ ţţţs Badając nazwiska obce i ich losy na ziemiach polskich, przyglądamy się

_ gdyby infiltracji obcych w Polsce i ich asymilacji, podobnież jak

toria nazwisk polskich w obcej formie pozwala nam obserwować

oces wynarodowienia z dość charakterystycznej strony.

ţPolska, dziś jeszcze pod względem narodowościowyrn dość mieszana

ţróżnorodna, dawniej była jeszcze bardziej rozmaita - przybysze ze

stkich stron, już to stale w wielkich grupach osiedli, już to w niewielkich

dach kolonizacyjnych, wreszcie przejściowo, jako wędrowni kupcy czy

najemni żołnierze, przewijali się przez ziemie nasze; kraje połu-

. ţowo-wschodnie pod względem rozmaitości zamieszkałych tam grup

ţcznych zbliżać się musiały do stosunków Bałkanu. Wszystkie te obce

enty stopniowo zaczęły porzucać swą pierwotną odrębność i wyłączność,

; ,hodząc w stosunki z gospodarzami kraju, a więc ludnością polską czy

ţ ţą; po stosunkach handlowych przyszedł czas na towarzyskie, zaczęły

ţ czasem i rodzinne, o ile wiara nie stała na przeszkodzie, a wreszcie

ymilacja językowa. W tym procesie i nazwisko, zewnętrznie oznaczające

ţowieka, nie pozostało bez zmiany; przybierało ono albo formę dźwiękową,

137

ţ.v wţnuc.uţv uu Yvvuvuţwuv, nwiv YiuSiict.ivţ‟ uivţvuiivniv ţuiv, ouţu też niechętnie mówi

o swym dawnym nazwisku i stara się, by o nim za-pomniano, co mu się najczęściej udaje.

Tak więc mamy do rozporządzenia materiał dotyczący rodzin wybitniejszych, które jeszcze

przed zmianą nazwiska były znane, a także i pewną ilość współcześnie zaobserwowanych

zmian; ogromna jednak większość, zwłaszcza przybyszów ze wschodu, zatraciła pamięć

dawnych nazwisk. W dzisiejszych nazwiskach słyszymy nieraz jak gdyby jakieś pierwiastki

obce i próbujemy je zetymologizować, odnosząc do tego czy innego języka, tutaj jednak nie

zdołamy nigdy wyjść poza domysły; nazwiska bowiem w ciągu wieków przechodzą takie

zmiany, tak przypadkowe i niespodziewane, że forma dzisiejsza jest nader niepewnym

punktem wyjścia.

Nazwiska ruskie i rosyjskie. Zaczynając przegląd nasz od najbliższych

sąsiadów, Rusi, stwierdzamy, że nie mamy tu właściwie do czynienia

z polonizacją nazwisk ruskich, mimo że niewątpliwie polonizacja czyniła

znaczne postępy na ziemiach ruskich, obejmując całą szlachtę, mieszczań-

stwo, a także nieraz i ludność włościańską. Fakt ten tłumaczyć należy

zupełnym równouprawnieniem nazwisk polskich i ruskich. Przez przyjęcie

licznej rzeszy kniaziów i bojarów ruskich i litewskich w poczet szlachty

polskiej, nazwiska ich, fonetycznie do polskich zbliżone, o analogicznych

końcówkach, o temacie powszechnie zrozumiałym, uzyskały prawo

obywatelstwa w Polsce, tak że w naszym poczuciu nazwisko Horodyski,

Hołowiński czy Tretiak jest tak samo dobrym polskim nazwiskiem, jak

Grodziski, Głowiński czy Trzeciak, przy czym niejednokrotnie forma

ruska uważana jest za raczej szlachecką, lepszą niż rodzima polska. Jeżeli

zresztą przypomnimy jeszcze, że szlachta polska zamieszkała na terytorium

etnograficznym ruskim posługiwała się powszechnie językiem ruskim,

a niektórzy nawet i w pożyciu domowym mówili tymjęzykiem, ba, drobna

szlachta często w ogóle po polsku mówić nie umiała, to zachowanie się

nazwisk ruskich wśród szlachty stanie się zupełnie zrozumiałe. Skoro zaś

były one u szlachty, nie mogły być uważane za gorsze; nikt nie starał się

zmienić nazwiska ruskiego na polskie, gdyż były one równouprawnione,

138

n ţţ1,ţ1ţ1ţ ţ ţ usxţcn. icusmi coraz częścieţ w transkrypcji grażdanki unikają polskiego alfabetu

i fonetyzacji polskiej; ten, kto dawniej był zawsze Szczerbakowskim, staje się

dziś,Śćerbakiwśky J; a nawet tak polskie nazwisko Świgcic ů jak ki transkrybuje się

Swiencickyj. Po stronie polskiej powstaje niechęć do nazwiska ruskiego (oczywiście

ludowego ruskiego, a raczej nawet końcówki ruskiej), które zaczyna się uważać za coś

gorszego. Widzimy więc w ogłoszeniach w „Monitorze” takie zmiany, jak Mychaniów (ur.

1912) ů+ţ Świerczyriski, Jacyszyn (ur.1891) --ł Jaworzyński, Stefaniów (ur.1887) , ţ

Stefaniewski, Ometiuch ţ Omecki, Miketiuk (ur. 1897) -1 Medyński, Aţaumiuk (ur.1893) ţ

Naumowski, Smetaniuk (ur.1885) ţ Smetański. Jak ţtidzimy, są to wszystko ludzie młodzi, co

zdaje się jest w związku zniedawnym wzmożeniem niechęci polsko-ruskiej; rzeczą

znamiennąjest, że Ąrśzyscy wybrali nazwiska z końcówką „szlachecką”.

: Polonizacja nazwisk rosyjskich dotyczy również jedynie końcówki, i to ţv nielicznych

wypadkach. Większa ilość bojarskich rodów moskiewskich Osiada w Rzeczypospolitej,

uciekając spod terroru Iwana Groźnego, pod „Yvodzą ks. Andrzeja Kurbskiego

Jarosławskiego; wchodzą oni w związki 1f”rodami polsko-litewskimi i zachowują przeważnie

swe nazwiska, jak =ţ ţrbscy, Zaboţoccy, Zubcowscy. Jedynie tam, gdzie końcówka zbyt

wyraźnie kazuje na obce pochodzenie, widzimy zewnętrzną polonizację; tak np. ród ţojarski

Saltykowych, od początku XVII w. w Polsce osiadły, ustala swe :ţţ liazwisko w formie

Soltykl, podobnie jak jeden z potomków rosyjskich ;ţ ţiążąt Babiczewych figuruje w metryce

galicyjskiej roku I 782 jako Babicz2. „ ţ W podobny sposób i dziś polonizuje się nazwiska

rosyjskie3: po prostu ţ ţdpada końcówka, więc Borsukow staje się Borsukiem. Częściej

jednak ţ 0hodzijuż o polonizację istotniejszą -już nie tylko odrzuca się końcówkę ţ insyjską,

ale dobiera polską; tak Bielakow staje się Boguszewskim, ţkwarczenko—j Skwarczewskim,

Iwanow ţ Iwanowskim. Spotykamy też ţ tţpróby tłumaczeń: Przeobrażeńska nazywa się

Przemieniecką.

„ţ ţ 1 Z, L. R a d z i m i ń s k i : Ród Saltykowych - Soltyków, RTH, t. V, s. 77. ţ 2E.

Żernicki,sv. ţ 3 „Monitor”.

139

ţţwţţ=ţ11 ţţţyoraza szeroKie rozmiary.

Nazwiska rodów szlacheckich uległy szybko polonizacji. W metryce litewskiej pod rokiem

1528 mamy cały szereg nazwisk szlachty żmudzkiej z formą patronimiczną litewską:

Andruszkajtis, Bitajtrs, Budrajtis, Darnalajtis, Daukszajtis itd., ale obok nich zjawiają się

oboczności polskie (czy ruskie):

jest Bujwidajtis i Bujwidowicz, Dowborajtis i Dowborowicz itd.1 Oboczno-ści te są bardzo

charakterystyczne dla stosunków polsko-litewskich: tak więc jeśli ktoś mówił o kimś (Polaku

lub Litwinie) po polsku, nazywał go po polsku, jeśli po litewsku, oznaczał go mianem

litewskim. Oczywiście, formy litewskie pozostały w użyciu jedynie w mowie żywej, podczas

gdy wszystkie akty, metryki itd. sporządzano w formie polskiej, tak że wśród szlachty

polskiej nie spotykamy zupełnie nazwisk z końcówkami litewskimi. W następstwie tego

zaczęto uważać nazwisko polskie za lepsze, litewskie za gorsze, pospolite, w związku z czym

powstaje tendencja do polszczenia nazwisk litewskich. Proces ten, który szlachta przeszła w

XVI w., trwał wśród ludności włościańskiej do ostatnich czasów i skończył się dopiero z

powstaniem niepodległości państwa litewskiego (względnie ograniczył do ludności litewskiej

czy też o litewskich nazwiskach w państwie polskim). Działo się to po prostu: włościanie,

zetknąwszy się nieco z kulturą polską, „pańską”, zaczynają pogardzać swymi nazwiskami i

przeinaczają je dowolnie; Laudynajtys przezywa się Laudyńskim, Dragunajtys—ţ

Draguńskim, Kiezlajtys ţ Klanickim, Bukis ţ Bukiewiczem itd.2 Zjawisko to - zdaje się - było

bardzo powszechne; nawet przywódcy ruchu narodowego litewskiego, aż do ostatnich czasów

używali nazwiska swego w formie polskiej, o ile pisali po polsku. Zmiany te idą w kilku

kierunkach; spotykamy tu zatratę sufiksu litewskiego, przybranie końcówki polskiej, wreszcie

tłumaczenie tematu.

Litewski Gedrajtis, Daugirdis, Daukantas fguruje w spisach szlachty stale

jako Gedrojć, Dowgird, Dowkont; Litwini Poszka, lialanczius, Juszka,

Ruszkys, Baronas, Matulajtys stają się Paszkowskim czy Paszkiewiczem,

1 E. Ż e r n i c k i, pod odnośnymi nazwiskami.

z „Wisła”, t. XIII, s. 630, od Wierzbołowa.

140

Nazwiska niemieckie. Bardzo różnorodnie i ciekawie przedstawia się historia nazwisk

niemieckich w Polsce. Wiadomo, jak ogromne było „ţaczenie napływowego żywiołu

niemieckiego w Polsce i jak rozmaite było jego ustosunkowanie się do ludności polskiej;

historia nazwisk ţ:niemieckich na ziemiach polskich rzuca na te stosunki nieco światła eobo

tne o dla historyka łţardzo jednostronnego, choć ni ję g kultury.

Stwierdzić należy przede wszystkim, że Niemcy, zwłaszcza zaś mieszczanie : „,lţemieccy,

szanowali swe nazwisko; żyjąc w skupieniach miejskich o kulturze ;ţiemieckiej lub też

pochodzenia niemieckiego, mieli poczucie odrębności ; ţf; ecznej i nie mieli powodu

przyjmować nazwisk polskich szlacheckich iejscowych ani też przezwiskowych

małomiejskich czy włościańskich. ţţ „ trzymywały się więc nazwiska niemieckie,

podlegającjedynie zewnętrznym ţanom, dostosowując się do wymowy i pisowni polskiej.

Cały szereg isk mieszczańskich rodzin, mających za sobą kilkuwiekową tradycję bytu w

Polsce, dochował się do dziś dnia w nie zmienionym lub też , ţeznacznie zmienionym

niemieckim brzmieniu. Nie wszystkie jednak się nstały; wiele z nich miało podlec daleko

idącym zmianom lub też nawet ţupełnej zmianie na polskie. Działo się to stopniowo, w miarę

postępowania ţrocesu asymilacyjnego: nazwisko ulegało coraz to większemu dostosowaniu

:ţo wymowy polskiej, często wraz z adideacją do wyrazów polskich; ţczęto coraz częściej

tłumaczyć nazwiska, zwłaszcza tam, gdzie znaczenie ţh nie podlegało wątpliwości, a

nazwisko miało charakter przezwiskowy; ţ ciągu lat ginęły dawne nazwy rodowe, a zaczęły

się ustalać nowe ţwiska, już to charakteru przezwiskowego, już to odimiennego lub

ejscowego. Zmiany te, spotykane od czasów najdawniejszych, nabierają ţ‟az z wzrostem

uczuć narodowych coraz bardziej cech planowej akcji.

Elstawodawstwo, ujmujące coraz ściślej przepisy co do nazwisk i ich

ţniany, kładzie kres tej polonizacji, która na wielką skalę odbywała się

1 M. R 8 m e r : Litwa, Lwów 1908, s. 43; L. W a s i I e w s k i : Litwa i Bialoruś, Kraków, ţ-

„b.r., s. 163; J. T a 1 k o - H r y n c e w i c z : Szlachta litewska, s. 8; „Wisła”, t. XIV, s. 46.

141

dodanie końcówki polskiej) jest bardzo znaczna.

Rzecz prosta, że nazwiska niemieckie uległy powszechnie zmianom fonetycznym w

wymowie polskiej, nieprzywykłej do całego szeregu dźwięków germańskich; za nimi poszły

zmiany w pisowni i stąd też powszechnie dziś spotykamy takie nazwiska, jak Szuman,

Szrajber, Szulc, Wolszlegier, Regier, których tyle spotykamy zwłaszcza na ziemiach

zachodnich2. W ostatniej ćwierci ubiegłego wieku uniemożliwiono w zaborze pruskim dalsze

zmiany tego rodzaju; tym gęściej jednak przeprowadzano je w Królestwie, gdzie urzędowa

transkrypcja rosyjska nazwisk umożliwiała przekładanie ich w formie spolonizowanej

Bruckner - Brykner Ziegelstrerćh - Cygielsztre Jćh. Spotykamy też zmiany pisowni,

przeprowadzane dość normalną drogą urzędową; tak np. Roeske zaczyna się pisać Reszke,

Zeydlewicz ţ Zajdlewiczem3. Bardzo często próbowano związać spoloni-zowane nazwisko z

jakimś wyrazem polskim, aby wywołać wrażenie etymologicznego związku; tak więc

(przykłady z Kongresówki, z niedaw-nych lat)4:

Rolle ţ Rola, Hahnisch ţ Hanuś

Sack ţ Zak, Riedel -ł Rydel,

Zech ţ Czech, Rietschel -1 Ryczel

Pahl ţ Pal, Ruck -ł Róg.

„ Przykład charakterystyczny podaje K o 11 r a c k, s. 84. Stolarz Stanisław Gutsch

z Inowrocławia, syn Augusta ożenionego z Polką, figuruje w księgach parafialnych

katolickich jako Gucz; pod tym nazwiskiem zapisano i jego dzieci. Gdy się dowiedziano

infolge Streitigkeiten wegen Polonisierung deutscher Namen (na skutek sporów o polonizację

niemieckich nazwisk - red.), że ojciec wpisany jest w kościele ewangelickim jako Gutsch,

prezydent rejencji żąda sprostowarua w księgach parafialnych nazwiska Stanisława, a

następnie

przez policję wzywa go do zmiany pisowni pod grozą kary za używanie fałszywego

nazwiska.

Gucz się opiera; skazany na 150 mk. kary prowadzi proces, który w apelacji wygrywa

(r.1899).z Nad czym oczywiście boleli Niemcy, widząc w tak zmienionych nazwiskach

barbarzyńsko-komiczne formy starych nazwisk niemieckich, zob. B. M a y d o r n, s. 39. 3

“Monitor”.

„A. Breyer.

142

Bucholc t- v. Buchholtz

Denhoff ţ- v. Dţhnhofţ,

Felkersamb t- v. Fţlkersamb

FitinghofF f- v. Vietinghoff,

Holsten ţ v. Holstinghausen genannt Holsten

Hylzen ţ-

v. Hulsen gen. Ekeln,

Tyzenhauz ţ v. Tiesenhausen

Zyberk ţ- v. Syberg zu Wischling.

„ Tak np. zob. B. P a p r o c k i, s. 961: „O klejnocie Krupek, który tu przyniesion ţeţec, ex

Franconia (z Francji - red.) przez Piotra Kruczberka. To mu potem naszy per ptionem

sermonis (na skutek błędu wymowy - red.) odmienili, a nazwali Krupkiem, aż i po ten wiek

potomstwo jego Krupkami zowie”. ţM. Rawita-Witanowski: Ródl,elewelów, MH, t. IV, s.

98. ţMH, t. IV, s. 121. ţG. M a n t e u ffe 1: O starodawnej szlachcie krzyiacko-rycerskiej na

kresach inflanckich, ţH, t. III i IV.

ţ.. ţ ţţţţ”,, t”i,y ulţlaţ ţaţwu IldzwlsKO od dobr lub też ţlszczyłje, nie troszcząc się o dawne

miano 1; w miarę stabilizacji nazwisk wzrastającej czci rodowego nazwiska musiał pozostać

przy dawnym, do tórego były przywiązane prawa szlacheckie i z którym łączyła się już ţdycja

rodu. Do wyjątków zaś należy wyraźne nadanie polskiego brzmienia azwiska przy

indygenacie, jak np. dla Lelewela, 1775: „nazwisko jego oelhoeffel w polskie nazwisko,

wyrażać się mające Lelewel przeistaczamy”2. ozostało więc nazwisko stare, ale obok niego

tworzyło się drugie, oboczne Córego używano w stosunkach z Polakami, będące po prostu

lepiej do ymowy polskiej dostosowaną przeróbką właściwego. Tak np. występuje metrykach

Kościoła Mariackiego w Krakowie w XVII w. pułkownik Nardii konnej Franciszek

Ebszelewicz, właściwie nazywający się von ţselwitz czy raczej nawet von Oebschelwitz3 - w

Prusiech w tymże czasie in Oelsnitz występujejako Elśnic, Elsznic, Olschnicz. Najwyraźniej

widzimy zjawisko nazwisk obocznych u szlachty niemieckiej w Inflantach polskich; ţedłszy

w bliski związek z Polską, używa ona nazwisk w formie łatwiej ţstępnej wymowie i pisowni

polskiej, które niekiedy ostały się jako zędowe. Tak więc rnamy oboczności, jak np.4:

143

Obok stosowania nazwiska do wymowy i alfabetu polskiego starano się dość powszechnie o

przybranie polskiej końcówki -wicz lub nade wszystko -ski.

Końcówka -wicz uchodziła za mieszczańską; przez długie czasy jeszcze,

chyba aż do XVIII w., rozumiano, że jest to patronimicum. Dlatego też

było rzeczą zupełnie zrozumiałą, że syn Kţrnera vel Kernera zwał się

Kernerowicz (podobnie syn Klona zwał się Klonowiczem, Wąsa ţ Wąsowi-

czem itd.). W ten sposób rozpowszechniły się nazwiska jak Furkiewicz,

Festerkiewicz, Leserkiewicz, Bauerowicz, Szmidowicz, Landratkiewicz,

Milerkiewicz; spotykamy je pod dostatkiem w miastach, zwłaszcza

w Poznańskiem. W dzisiejszych zmianach końcówka ta odgrywa niewielką

rolę, gdyż wszechwładnie góruje wszędzie nazwisko na -ski; spotykamy

jednak i dziś zmiany typu Funkensztein ţ Funkiewicz2. Mniej uprawnione,

ale daleko bardzieţ cemone, nterownie zresztą częstsze, są nazwiska

z sufiksami -ski; były to nazwiska „polskie” par excellence, a przy tym

„

szlacheckie”. Nie jest to, jak wiemy, ściśle historyczne, ale taka była

opinia owszechna która w ł ała rzemożnie na zmţ

p , p yw p tanę nazwtsk wartościowanych ujemnie i dobieranie pięknie i dostojnie

brzmiących.

Tendencje do przybierania suftksu -ski są bardzo dawne, prawie tak

dawne, jak same te nazwiska z uprzywilejowaną końcówką. Już w XV w.

spotykamy przykłady samowolnego dobrania -ski, a od XVII w. zmiany

te odbywają się na wielką skalę. Najdawniejszym chyba przykładem jest

syn Niclasa Schreibera, dzierżawcy części wsi Melno w ziemi chełmińskiej

(około 1415); otóż młody Niclas kupuje z Maciejem Stanowskim wieś

Skurgwy i podpisuje się Schreybertzky3. Zwłaszcza na ziemiach pruskich

zmiany te były dość częste. Ród pomorski Tuenzin z początkiem XVI w.

pisze się Twencitowski4, Ahlebeck, występujący w Prusiech, 1575, jest


2 „Monitor”.

3 W. K ę t r z y ń s k i : O ludności, s. 145-146.

„E. Żernicki,sv.

144

=ůţţ,ţuţţt pwonizuţe się (pow.

nakielski,1720) jako Misbacki herbu Lubicz 5. lion Kidey (1735) staje się pod

ţkoniec wieku Fankidejskim6. Haubitzowie, w Prusiech Wschodnich (XVII

i XVIII w.), piszą się Haubitz-Haubiccy‟. Bywały i nobilitacje, które, nadając

herb, nadawały i końcówkę nazwiska; tak np. radca rejencyjny Wilhelm

:Schmiedicke otrzymuje szlachectwo od Fryderyka Augusta jako księcia

warszawskiego w roku 1812 z nazwiskiem von Schmiedecki herbu Kowal 8.

ţ<Przykłady można by pomnożyć; dobieranie końcówki polskie do nazwisk

ţntemieckich musiało być częste, w wielu jednak wypadkach nie mamy

ţdowodów w aktach, jedynie na podstawie etymologii nazwiska określamy

„;ţ go pochodzenie (tak np. Folkierski to niewątpliwy liolckert, czy Tiolckerts

ste nazwisko niemieckie). Jeżeli tak postępowała szlachta, kładąca tak

„ wielki nacisk na tradycje rodowe i dumna ze swego nazwiska, to cóż dopiero

ało się z mieszczaństwem, które, często zamożniejsze i zazwyczaj

teligentniejsze od szlachty, nie chciało pozostać w tyle. Przykładów

owodnionych historycznie zmian mamy tu mniej, gdyż bardzo niewiele

jmowano się u nas dziejami rodzin mieszczańskich, ale i tak przytoczyć

ożna z pośpiesznie zebranego materiału kilka charakterystycznych zmian.

tomkowie Mathiasa Licznera z Lubawy zwą się Licznerskimi (rodzina do

ůś dnia w tych stronach rozgałęziona)9; koło 1740 r. był proboszczem

Lidzbarku ks. Golbacki, niegdyś Goldbach 10. W Toruniu w roku 1718

stępuje kuśnierz Guttheitz oderll Gutowskil2. Liber chamorum notuje

kład z Krakowa: „ Waisowski nazwał się Wais z Krakowa mieszczanek

odtąd W

jg y ,

e o kamienica b ła na wendecie, aisowską zową”.

ţ 1 Tamże, sv.

= Tamże, sv.

ţE. H. Kneschke,sv.

ţ Tamże, sv.

isE. Żernicki,sv.

A. M a ń k o w s k i : O przemianach i odmianach nazw, s. 268. ţţE. H. Kneschke,sv. mţ

Tţnże, sv.; E. Ż e r n i c k i, sv.

A M a ń k o w s k i : O przemianach i odmianach nazw, s. 269.

9

IOTaxnże, s. 268.

ţ 11ub - red.

ţ 1=Familiengeschichtliche Blatter, 1919, s. 230.

145

ţţţ yţţy vţţţaţua ţvuţvwcx ţlvlSxlt;11 pozostał nam cały, długi szereg nazwisk na -ski, w

których natychmiast poznajemy temat niemiecki. Oto kilkanaście przykładów2:

Arctowski, Jungowski,

Arnimski, Milerowski

Bartmański, Kurcmanowski

Bojerski, Kindelski

Feldmanowski, Ringwelski,

Fęglerski, Szmidecki

Gottlibowski, Szrejbrowski,

Hohendajski, Wilmanowski.

Handlowski,

Bardziej radykalnym środkiem było tłumaczenie nazwiska. Rzecz, która nam wydaje się dość

zabawna i niewłaściwa, uchodziła za coś normalnego wówczas, gdy nazwisko nie było

jeszcze wyrazem konwenc-jonalnie oznaczającym rodzinę, ale znaczyło coś, a więc określało

stanowisko, pochodzenie czy jakąś cechę fizyczną lub moralną człowieka, z którym je

wiązano (tak jak dziś jeszcze przezwiska ludowe, niejednokrotnie w paru pokoleniach

dziedziczne). Jeżeli więc ktoś nosił miano Kowal, to istotnie był w jakiś sposób związany z

kowalstwem (sam trudnił się tym rzemiosłem, był synem kowala, przypominał któregoś ze

znanych kowali czy coś podobnego), a więc gdy mówiło się o nim po niemiecku, nazywano

go Schmidt (w polskiej pisowni znów Szmyd, Szmyt, ewentualnie z czasem Szmidecki), w

aktach łacińskich oznaczano jako Faber. Przybył do Polski mieszczanin, którego nazywano

Sehwarz, to istotnie w wyobrażeniach ludzi, nazywających go tak, był związany z czarnością,

skoro go nazywano po polsku Czarnym; członkowie tejże samej rodziny krakowskiej noszą

na Węgrzech nazwisko baronów Fekete3, co znów oznacza czarnych.

Oboczności takie były powszechne; korzystano z nich chętnie zwłaszcza

1”Monitor”.

zPrzeważniezaA. Breyerem;zobteżB. Maydorn,s.39.

3 St. Kutrzeba i J. Ptaśnik, s. 93.

o - i.ni vYulţ ţ;ţnbie odmieniać, a w Krakowie, co po niemiecku teraz zową się, na ţolskie -ski

będą transformować wtenczas, kiedy kupiectwo porzuciwszy, szlachtę będą się chcieć uważać

- w czem już te prognostyka jego tym czasie stają się. To jest, prognostykował, że Delpacy

miał się ać Pokoińskim (co się już stało anno 1629), Gutteter Dobroszyńskim, oterman

Czerwieńskim, Haller Pieniężyńskim, Rymer Rzemieńskim bo Rymarskim, Schultz

Sołtykowskim, Montelupi Wilczogorskim, Celary larowskim abo Piwnickim, Offman

Dworzańskim albo Dwornickim ng Dłużyńskim, Wilderman Dzikomęskim, Freszer

Żarłockim abo lińskim, Rab Kruckim abo Kruczyńskim, Schonbock Białokozłskim ţ ober

Brożyńskim, Moller Młyńskim abo Młynarskim” etc.

„”‟” : W tym samym kierunku szły istotnie zmiany nazwisk. Tak np. mieszczanie

kowscy Hoffmanowie spolszczyli nazwisko, o czym także Liber

orum wspomina (sv. Nowodworski): „synowie Hoffmana kapelusznika

owskiego Offmanowie z Krakowa mieszczankowie nazwali się

ţ ţ wodworski, stryjeczny tych Offmanek w Olkuszu nazwał się Dworzański

i się O na jed „

ţe zmówil ffmanowie no słowo”. Nieco później Gutteterowie

r kowa (właściwie Gutthaeter von Franzenberg) stali się Dobrodziejs-

. Smelcius, ariański minister z Rakowa (widocznie jakiś Schmelz)

zwał się Okrasińskim, o czym też wspomina Liber chamorum.

ţ ţ wątpliwie zmian takich było dużo jedynie nie rozporządzam d ţ‟

y zis

nośnym materiałem, skoro pamięć danego nazwiska u rodzin mniej

acznych szybko ginęła. Przypadkowo tylko trafiamy na takie notatki

: w Diariuszu S t a n i s ł a w a O ś w i ę c i m a z połowy XVII w., który,

ţąc w poselstwie na zachód, zatrzymał się w Szczecinie: „Staliśmy

wirtshauzie porządnem, gdzie gospodarzem Laurentius Blau; bywał

ţ prawnie i bezprawnie - red.

2 Wł. Sernkowicz: Wywody, s. 225.

3 boskimi słowami - red.

ţ St. Kutrzebai J. Ptaśnik,s.127.A. Boniecki,sv.,E. Żernicki,sv.; zob. ţ S t. G r o c h o w s k i e

g o w Wiersze i inne pisma co przebrarisze, Kraków I 859, s. , pt. Nagrobek Gutteterowi

(„Dobrodziejski Gutteter rzeczony”).

146

147

ţ=ţ.ů.., ==ţ,ţ ţţaţwlsxo nlazogtowsklchţ. Radlicz Haza występuje na Śląsku w XVI i XVII w.

czasami jako Zając3, aby następnie wrócić do dawniejszej formy. Dworzanin Zygmunta I11,

Lichtenberg, otrzymuje w roku 1601 potwierdzenie nobilitacji; niedługo potem nosi nazwisko

Jasnogórski i pieczętuje się Jasieńczykiem4. Wedle podań rodzinnych hr. Gurowscy, stary ród

śląski, mieli się zwać swego czasu hrabiami von Bergen5. Kennendorfowie przezwali się

Znanieckimi. Jan Kazimierz Witthof, sekretarz dworski, otrzymuje w Wiedniu 1692 r.

szlachectwo Rzeszy (Reichsadelstand) z predykatem Białodworski6ţ znamienny to przykład

polonizacji nazwisk niemieckich za granicą. W nobilitacjach sejmowych spotykamy kilka

przykładów podobnych tłumaczeń; tak np. w roku 1673 uzyskuje szlachectwo polskie

Oberszter-lejtnant Asferus Heydepoil Wrzospolski „; w roku I 676 sekretarz króla - Stanisław

Kleinpolt-Małopolskis. W roku 1768 otrzymują Gartember-gowie indygenat polski jako

Gartemberg-Sadogórscy9. Andrzej Erbs, pocztmistrz w Krakowie, otrzymuje szlachectwo

(zdaje się obce) jako Erbs Grochowski t o.

Zmiany te były czymś - w ówczesnym rozumieniu - najzupełniej uprawnionym. Ciekawym

świadectwem tych poglądów jest podręcznik korespondencji polsko-niemieckiej, który wydał

w Wrocławiu 1741 r.

Georg Schlag, Morgenprediger zu St. Hieronymi und der Pohlnischen

Schule verordneter Moderatorll; widzimy tu, że nazwisko, zależnie od

= y ţ ţ iu. inuriusZ, ltraKOW l YU /, s. 8X.

z Z. Leszczyc, sv.

3 Tamże, sv. Kuniglis.

‚A. Boniecki,sv.

SE. H. Kneschke,sv.

ů. P

6

J. S i e b m a c h e r, sv isze Białodrowski, oczywiście przez pomyłkę.

VL, t. V, s. 130.

loE. H. Kneschke,sv.

„lA. Breyer, s. 205.

148

ţcurg Jel Dstlett,

Jakub Wierzbicki Jakob Weidner itd.

.w Niewątpliwie na ten mniej więcej wzór kształtowały się zmiany nazwisk

lonizowały się nazwiska niemieckie i germanizowały polskie. Ludzie

;,ogli mieć w ten sposób dwa nazwiska, o ile żyli w dwóch środowiskach

ţ rodowych; z czasem pozostali przy jednym z nich, gdy władze

;; mistracyjne zaczęły kłaść coraz silniejszy nacisk na ustalenie się

isk w ściśle oznaczonej i niezmiennej fotmie.

ţţ” Tłumaczenie pozostało jednak jednym z częstych środków zmiany

isk; zachowywało się w ten sposób pewną łączność z dawnym

tskiem, a więc nie zrywano tradycji. W byłej Kongresówce, gdzie

;” inistracja nazwisk stała na bardzo niskim poziomie i dzie o zmianę

iska nie było trudno, duchowny czy też wójt nie mia skrupułów co zaptsania nazwiska

w tłumaczonej formie, i to prawie wyłącznie oncowką -ski 1; mamy więc zmiany:

Hoppe -ł Chmielewski

Berwald -ţ Jagodziński,

RohlotF -ł Surowiecki

Wild -ł

Dzikowski,

Erdman ţ Ziemęcki,

Gansler—ţ Gąsiorowski itd.

nazwisk niemieckich powstają tą dro na

- ţ—ţţyţirwauţ.a J1E ţ;ţţ.ţCm ] pţjez Mtnisterstwo

r Wewnętrznych, choć na ogół dość rzadko (gdy nazwisko może

dać jak żydowskie, a więc Handelsmann - ţ‟argoski)2.

ţk zmian, które w jakikolwiek sposób nawiązywały do dawnego

ska, mamy także i tworzenie nowych zupełnie, a to od miejscowości.

mieszczanin w XVI w. osiadł na wsi i wcho

ţţnizoWane nazwi k ţţţ, ţiţyţdcza nazwlska pastorów, którzy samowolnie wpisują s a do

metryk.

„Monitor”.

149

Neumann --, Nowak,

Hahn -ł Koguciński

Rot ţ Czerwiński

Blum—ł Kwiatkowski,

Nachtigall -ţ Słowiński

Krebs ţ Rakowski,

formalnie) w szeregi szlacheckie, formował sobie nazwisko od włości; zwyczaj ten był

jeszcze wówczas żywy, skoro wśród rodowej szlachty polskiej obserwować jeszcze możemy

w tym czasie zmiany nazwiska wraz ze zmianą własności. Tak więc mieszczanin krakowski

Weinberger staje się Zatorskim, Lang - Niegoszewskim; Cyrusowie, zwani niegdyś

Landmann, nobilitowani w roku 1634, przybrali od majątku nazwisko Cy-rus-Sobolewskich

itd. Szlachta nie zatracała nazwisk dawnych, lecz chętnie formowała nowe, odmiejscowe,

wobec których dawne - niemieckie - wyglądać mogło na przydomek i w istocie czasami się

nim stawało. Cegenbergowie (Cygenbergowie), mający nazwisko swe od zamku pod

Wąbrzeżnem, biorą z czasem nazwiska przymiotnikowe od włości:

Suchostrzyckich, Orłowskich, Wulkowskich; dawne nazwisko jest dziś pojmowane jako

przydomek. Kalksteinowie, znana w dziejach rodzina, pochodzą z Warmii; w XV w.

spotykamy ich w Pomeranii i w ziemi chełmińskiej, gdzie od wsi Polaszki, Stolno,

Rzęczkowo, Osłowo przybierają nazwiska Poleskich, Stolińskich, Rzęczkowskich,

Osłowskich. Panowie von Stauden nabywają w XVI w. Jaromierz w Pomeranii książęcej i

piszą się Stauden-Jaromierskimi 1. Obok tych odwiecznych mieszkańców ziem polskich

mamy i przybyszów z różnych stron, którzy, osiadając na majątkach, dobierali nazwiska

polskie. Tak więc powstały podwójne nazwiska, jak Nostyc-Jackowski (von Nostitz), Deben-

Samplawscy (von Dieben) z. Stara rodzina frankońska Zaylingen przybyła do ziem

krzyżackich i osiadła w Bażynie na Warmii, przybiera nazwisko Bażeńskich (lub von Baysen

od niemieckiej nazwy tej wsi)3. Manteufflowie od dóbr Kiełpiny przybierają nazwisko

Kielpińskich. Georg von Kleinfeld, burgrabia gdański (1586), kupuje Krupocin pod Świeciem

i daje początek rodzinie Kleinfeld-Krupockich4.

Nie tylko jednak na mieszanej odwiecznie narodowościowo ziemi

pruskiej zachodziły takie zmiany. Heidensteinowie, nobilitowani w Polsce

w roku 1585, przyjęli nazwiska Soleckich i Sulerzyckich5. Ród śląski

Gorsecków, osiadły w okolicach Olawy, nosi też nazwisko Napolskich;,

w dzisiejszych spisach szlachty niemieckiej figuruje jako von Gorseck

„ W. Kętrzyński: O ludności, s. 143.

z Tamże.

3E. H. Kneschke,sv. Baisen.

„ Tamże, sv.

SZ. Leszczyc, sv.

150

genanntl Napolski. W analogiczny sposób powstało nazwisko Ohm genannt Januschowsky,

szlachty, najwidoczniej pochodzenia niemieckiego, osiadłej w okolicach Oleśnicy na Śląsku,

następnie spolonizowanej i znów z czasem odpolszczonej 2. Także i szlachta niemiecka z

Inflant przybierała (choć wyjątkowo) nazwiska polskie; przykładem jest Braun alias Sinicki,

który dostaje indygenat za króla Michała (1673)3. Z czasem twory takie stają się coraz

rzadsze; w XVIII w. spotykamy jeszcze Tepper-Łaskich (nobilitacja 1790) od majątku Łasko

tak nazwanych; zaczyna się natomiast dobieranie nazwisk kognacyjnych4. Tak np. Joeden

koło 1780 r. kupuje dobra Grabowo i miast nazwać się, jak to dawniej bywało, Grabowskim

(na wzór Goetzendor J Grabowskich), uzasadnia swe pochodzenie od Koniecpolskich i pisze

się Joeden-Koniecpolskim 5. Nazwiska tego typu stają się coraz częstsze, zwłaszcza że tu

można ominąć trudności i koszta związane z przeprowadze-niem zmiany nazwiska, uzyskując

uzupełnienie (lub też zupełną zmianę) nazwiska drogą aktu adopcji, przeprowadzanego

najczęściej fikcyjnie w obrębie najbliższej rodziny. Trudno zdać sobie dokładnie sprawę z

rozmiarów tych zmian, skoro usuwają się one spod kontroli publicznej, nie podlegając

obowiązkowi ogłaszania, specjalnie zaś niepodobna stwierdzić, ile kontraktów adopcji

sporządzono jedynie dla celów zmiany nazwiska; zdaje się jednak, że są to wypadki częste.

Oczywiście, z samego podwójnego nazwiska nie sposób wnioskować, gdyż połączenia

najrozmaitszej genezy wyglądają zupełnie analogicznie (Koschembahr-Łyskowski, Uhr-

Stebelski, Lehr-Splawiński), chyba że pierwszy człon nazwiska zdradza najwyraźniej

pochodzenie żydowskie (jak np. Piepes-Poratyński).

Wreszcie wspominamy jeszcze jeden rodzaj zmian, który moglibyśmy nazwać sztucznym lub

dzikim, bez zasad, bez próby związania nazwiska nowego z dawnym. Czasami jedynie

pierwsza głoska (lub najwyżej kilka pierwszych) pozostaje, często nowe nazwisko utworzone

jest zupełnie sztucznie, przypadkowo. Tak więc mamy zmiany w ostatnich latach

uprawnione6, jak:

„ zwany - red.

zE. H. Kneschke,sv.

3 VL, t. V, s. 127.


SK. Kościński, s. 9.

6 „Monitor”. Trceba by oczywiście mieć wgląd w uzasadnienie podania o zmianę, gdńe

byłyby

wyszczególnione powody, dlaczego petenci wybierają takie właśnie nazwiska. Być może, że

w poszczególnych wypadkach chodzi o przyjęcie nazwiska np. matki.

151

Bernstein ţ Benski,

Gross ţ Grzymirski,

Bergstein ţ Borowicz,

Weissblatt ţ Welicki,

zachowujące tęż samą literę początkową lub też najzupełniej przypadkowe, jak:

Fogelman -ţ Błachowski,

Silberberg -ů Zburski,

Kienzler ţ Mistrzyński,

Sejdeman ţ Konarski,

Fajfer ţ Sardecki itd., itd.

Nazwiska francuskie. Nazwiska francuskie podobnym w zasadzie uległy zmianom, ponieważ

jednak Francuzów w Polsce bywało na ogół bardzo nie-wielu, przeto nie mają one takiego

znaczenia; niewątpliwie też wiele tych nazwisk, najzupełniej fonetycznie odrębnych i

niezrozumiałych, uległo takim zmianom, że dziś nie sposób z samego brzmienia wnioskować

o jego pocho-dzeniu, a ustne tradycje rodzinne nie są pewne i wymagałyby stwierdzenia. W

metrykach, w których nazwiska niemieckie normalnie przekręcano, fran-cuskie wychodziły w

takiej pisowni, że trudno za nią dopatrzyć się istotne-go brzmienia nazwiska. Tak np. w

metrykach wawelskich znajdujemy zapiski tego rodzaju (1683 r.): „Duan Jan Chryzostom

(Gallus) nobilis, dworzanin królewski, z Marianną (gallicae gentisl z fraucymeru królowej”z;

być może, że nazwiska dość częste jak Gall, Galle są w związku z zapisywaniem narodowości

człowieka, którego nazwiska nie można było tak łatwo zapisać.

Oczywiście, polonizacja pisowni była rzeczą konieczną; podległa jej większość nazwisk

mieszczańskich, jak np. Cordeille - Kordyl, a także i pewna ilość szlacheckich, choć od

dawien dawna francuskie nazwisko uchodziło za dobre i dystyngowane4, podobnie zresztą

jak w Niemczech.

1 narodowości francuskiej - red.

2 MH, t. V, s.103; widocznie nazwisko panny młodej było zbyt trudne, więcje opuszczono.

Nazwiska kobiet sprawiały w ogóle macmą trudność, skoro nie wiadomo było, jak dodać

końcówkę żeńską; spotykamy tak zabawne twory, jak Salomea Lakroianka (1706, Kościół

Mariacki, MH, t. III, s. 210) na oznaczenie panny Lacroix.

3 Zachowanie pisowni groziło zmianą wymowy. Tak np. francuskie nazwisko Cabert zaczęto

wymawiać wedle pisowni polskiej (Kaber -ţ Cabert).

4 Jak dalece pochodzenie francuskie uważane było za zaszczytne, świadczą zmyślone

rodowody szeregu rodńn, m.in. Lanckorońskich z Brzezia, mających pochodzić od

francuskiego

rodu Breze; zob. E. H. K n e s c h k e, sv.

152

Tak więc Deskurowie pochodzą od pikardzkiej rodziny Descourt; du Puget z Prowansji,

otrzymujący indygenat z początkiem XVIII w., ustala się jako Puszetl, utrzymuje jednak

tradycję pierwotnego nazwiska, do którego wracają jego potomkowie w epoce wzmożonego

frankofilstwa. Le Brun, wpisany w metryce Królestwa Polskiego w 1825 r., nosi nazwisko

Brun, Brion de Lux zostaje Brionem, Bertrand de Domballes - Bertrandemz. Potomkowie

Henryka de Beaulieu, pułkownika wojsk polskich w XVII w., piszą się stale Deboli3.

Przybierano i końcówki polskie, szlacheckie. Franciszek Mesgnien, znany ftlolog i

słownikarz, autor wielkiego Thesaurus linguarum orientalium, nobilitowany przez Jana III,

nosi nazwisko Meniński4. W tymże czasie (1685) zapisano nobilitację Pawła a Lauder

Lodoroskiego5, najwidoczniej Francuza. Jeszcze za czasów Królestwa Kongresowego ( 1816)

Grandville de Mallet otrzymuje szlachectwo jako Grandville-Malletski z herbem Bastion6.

Pułkownik wojsk koronnych de Lesseur uzyskuje dyplom szlachecki w roku 1768; syn jego

zwał się już Lesserowiczţ. Tłumaczenia są nieliczne. K o c h o w s k i umieszcza w

epigramach wierszyk: Do J. M. Panny a Rupefort alias Skalskiejs. Lţpierre, nobilitowany w

roku 1836, otrzymuje herb Kamieńczyk, przeprowadzając tak spolszczenie swego nazwiska9.

Nazwiska włoskie. Zadziwiająco mała ilość nazwisk włoskich dotarła do

czasów dzisiejszych, mimo że przez Polskę, zwłaszcza w XVI i XVII w.,

przeszła znaczna ilość Włochów; w większych miastach naszych, szczególnie

„ J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.; E. Żernicki, sv.; o nich pisze W. W. W i e 1 ą

d e k, t. V, sv.: „familia ta dla trudności, którą by nie umiejący języka francuskiego mieli w

wymawianiu imienia Puget we właściwem brzmieniu swojem, unikając w tej okoliczności

omyłek, przybrała sobie imię Puszet, którego pospolicie używają, oprócz tylko w aktach

urzędownie, gdzie de Puget-Puszet podpisywać się zwykła”.

2 E. Żernicki, sv.

3 Z. L e s z c z y c, sv. Beaulieu; Wielku encyklopedia powszechna ilustrowana, sv. Deboli.

„G. Korbut, t. I, s. 626.

5 VL, t. V, s. 731. bE. Żernicki,sv.

„ A. B o n i e c k i, sv. Utrzymuje się tradycja, że ojciec pamiętnikarza ks. Kitowicza zwał się

właściwie Szczepanowski i nowe nazwisko przybrał we Francji, mtuszony opuścić kraj po

pojedynku (jakoby od francuskiego guitter). !. K i t o w i c z : Pamigtniki, Kraków l925, s. III

(wstęp M. Janika). s W. K o c h o w s k i : Epigramata pol.skie, s. 76.

9E. Żernicki,sv.

153

w Krakowie, niewątpliwie istnieje dużo rodzin w prostej linii pochodzących od dawnych

imigrantów włoskich. Nazwiska te ulegały powolnym zmianom i dostosowaniom do

wymowy polskiej, z czasem zapewne i adideacjom do wyrazów polskich, przez co zginęły w

szarym tłumie nazwisk. Metryki Kościoła Mariackiego w Krakowiel zachowują nam szereg

przykładów dostosowania nazwisk włoskich do wymowy polskiej, np.:

Dziulibaldi Stanisław (Italus),1624,

Kortin Franciszek (Cortini, Italus), 1641,

Delpacy Wawrzyniec, 1676,

Rozyni Jan, 1666,

Tuczy (Tucci) Piotr, 1668,

Markiety (Marchetti) Flawiusz, 1692.

Kobiety brały końcówki polskie; tak więc córki patrycjuszów figurują jako Delpacówna,

Belanka (Belli), Lukinianka (Luchini), a nawet Tucza (Tucci) czy Markieta (Marchetti).

Również i nazwiska szlacheckie przechodziły czasami zmianę pisowni;

Jakub Gianotti de Castellati (indygenat 1662) występuje też jako Dzianott de Castellatiz i

jeszcze w powstaniu kościuszkowskim spotykamy Dzianottych. Podobnież Gibboni

(indygenat 1654) zaczyna się pisać Dzyboni3. Znany dobrze (zwłaszcza numizmatykom) Tito

Livio Burattini pisał się po polsku Boratyni. Na ogółjednak pochodzenie włoskie uchodzi za

zaszczytne, wyróżniające, dlatego też starano się raczej o zachowanie pisowni włoskiej, a

nawet dorabiano sobie rodowody i etymologie włoskie4.

Uzupełnienie nazwiska włoskiego końcówką -ski jest rzadkie, choć

mamy i takie przykłady. W spisie szlachty województwa krakowskiego

z roku 1581 figuruje Oktawian Guczewski (Guczi ţ Gucci). Nazwisko de

Dziuli Dziewolskich będzie podobnego pochodzenia. W metryce galicyjskiej

pod 1800 r. spotykamy Limińskich herbu Limont; jest to florencka rodzina

Limont5. Jakiś Włoch został nobilitowany w roku 1582 z nazwiskiem

1 MH, t. III, s. 113-120, 145-152, 177-184; analogiczne przykłady podaje F.F. Daugnon,

który zresztą jest kompilacją bez wartości naukowej. 2 J. S y g a ń s k i : Indygenat

Dzianottów, MH, t. II, s. 149-153.

3F. F. Daugnon,sv.

4 Do takich etymologii należeć będzie wywód herbu Bończa ţ- Bonczas ~ Bontempo, który

notuje Z. L e s z c z y c, sv. , a także i nazwisko Karp od przodka z Włoch, Carpis, który

jakoby miał osiąść na Podlasiu (tamże).

5J. Siebmacher,sv.

154

Konglaneński 1. Jeden z potomków rodziny Lippi herbu Nałęcz (indygenat z pocz. XVII w.)

pisze się z początkiem ubiegłego wieku Lippi-Lipski2. O podobnym przypadku wspomina

także Liber chamorum: „Cellary famati 3. . . synowie tego Cellarego ucząc się w Krakowie

mistrz ich anno 1633 Cellarowskimi zwał”.

Zdarza się też i końcówka patronimiczna; tak np. Rafał de Bianco, murarz czynny w

Krakowie z początkiem XVII w. znany był też pod nazwiskiem Debiankowicz4. Inny

przykład daje nam Liber: „Moretowicz co się nazwał bękart... ociec jego Moreto był

kawalkatorem u króla Augusta, nie miał żony, z kucharką w Krakowie mieszkając, miał tego

bękarta”.

Spotykamy też kilka tłumaczeń; być może, że były one przez pewien czas obftsze, ale skoro

zaczęło się ustalać przekonanie o lepszości nazwisk o włoskim brzmieniu, zniknęły na

korzyść dawnych. Najbardziej znane tłumaczenie to Montelupi- Wilczogórski, nazwisko

przybrane, które z czasem zaczęto uważać za przydomek. Dobrzańscy de Nigroponte (XVII

w.) piszą się też Czarnomostskimi.

Analogiczny przykład daje Liber chamorum: „Pokoiński nazwał się miejski synek z Krakowa

Delpacego syn. . . Delpacy ociec ich Włoch z rodu plebea persona5. Jeden służył na parę koni

anno 1629 w rocie pana Zborowskiego... a w regestrze żołnierskiego towarzystwa nie

Delpacym, ale Pokoińskim pisał się, które przezwisko dopiero sobie na ten czas przybrał”.

Nazwiska aţgielskie. Rzadsze były nazwiska imigrantów ze Zjednoczonego

Królestwa. Anglicy zupełnie wyjątkowo osiadali w Polsce; wcale częstymi

gośćmi bywali jednak Szkoci, czasem jako przywódcy wojskowi, najczęściej

jednak jako wędrowni kramarze, tzw. szoció, których aż do XVIII w.

było w Polsce sporo i którymi wciąż zajmują się Volumina Legum (starając

się ich, odwiecznym polskim zwyczajem, obłożyć jak najwyższym

podatkiem). W księgach krakowskich zapisane są nazwiska takie jak

lA. Boniecki,sv.

z Tamże, sv.

3 słynni - red.

„ S t. T o m k o w i c z : Przyczynki do historii kultury Krakowa w pierwszej polowie XVll

w., Lwów 1912, s. 43.

5 plebejusz - red. b szot do dziś dnia oznacza kupca na Kaszubach, zob. J. K a r ł o w i c z :

Slownik gwar polskich, sv.

155

Strachan (bardzo znane nazwisko szkockie gaelickie, bez zmiany), Angusz z Aberdeenl (imię

własne gaelickie Aengus, po angielsku Argus), Bernot, właściwie Burnett. Niejedno z tych

nazwisk zapisano w formie niemieckiej, gdyż najprawdopodobniej język ten odgrywał dużą

rolę w porozumie-waniu się mieszczan polskich z nowo przybyłymi gośćmi z dalekich wysp.

Z rzadka zdarza się spotkać takie nazwiska, które dziś jeszcze w Polsce przetrwały, jak np.

Horain z Aberdeen (1607), Guthry de civitate2 Elgena (1624); czasem ostało się tylko

oznaczenie narodowości jako nazwisko: Martinusz Morissen vel Schott (1546), w Krakowie

już urodzony, z pewnością był nazywany raczej Schott i w tej postaci niemieckiej nazwisko

mogło łatwiej przetrwać do dziś dnia. Zresztą dziwnie mało nazwisk dawnych kupców

szkockich zostało! W spisie nazwisk Szkotów zamieszkałych w Polsce w XVI i XVII w.3

zaledwie parę spotykamy znanych dziś nazwisk4.

Nazwiska te podlegały łatwo germanizacji i gubiły się w tłumie nazwisk niemieckich (np.

Ramsay został zapisanyjako Ramse, Toryjako Thore)5, czasami, choć rzadziej, polonizacji. W

roku 1577 figuruje w księgach miejskich krakowskich Andrzej Dziowsky, Scotus

Eidimborgensis6 (Andrew Joes?). W Warszawie w roku 1613 widzimy uprzywilejowanych

Szkotów:

Makalieńskiego (czyżby Macauley?) i Górskiego. Wspominany w historiach literatury

polskiej poeta Lechowicz jest Szkotem, którego istotnego nazwiska nie znamy (Mac Loech?);

po łacinie zwał się Loeaechius Scotus (Loechius)‟.

Szlachta wstępująca na służbę wojskową polską pilnowała lepiej swych

nazwisk, ale oczywiście nie mogła ich ustrzec od przekręceń. Halbar-

ton-Stuart, osiadły na Litwie, nazywa się z polska Haliburton z przydomkiem

Stodart; Brown polonizuje się jako Bruńs. Nie jesteśmy też zawsze pewni,

czy dyplomy indygenatów są zawsze poprawnie wpisane, np. dla Taylerów

lSt. Kutrzeba i J. Ptaśnik,s. 113.

z z miasta - red.

3 S t. T o m k o w i c z : Przyczynek do historii Szkotów w Krakowie i w Polsce. „Rocznik

Krakowski”, t. II, s. 171 i nn.

„ Szereg wyjaśnień co do genezy tych nazwisk zawdzięczam informacjom prof. St.

Czarnowskiego.

5 S t. T o m k o w i c z : Przyczynek do historii Szkotów, s. 171 i nn.

6St. Kutrzeba i J. Ptaśnik,s. 113.

„G. Korbut, t. I, s. 473. sE. Żernicki,sv.

156

i Forseythów „z szlachetnej krwi szkockiej idących” 1 lub dla Archibalda de Glajdeny Glower

2.

Z początkiem XIX w. osiada w Polsce rodzina szkockiego pochodzenia z klanu Macleoid

(wym. Machlejd), pisząca się też w zanglizowanej formie Macleod. Rodzina ta ustaliła swe

nazwisko w polskiej pisowni jako Machlejd, czasami Macleod-Machlejd.

Inne germańskie nazwiska (holenderskie i skandynawskie). Inne nazwiska germańskie

(holenderskie i skandynawskie) nie wchodzą prawie zupełnie w rachubę: po prostu uległy

zniemczeniu tak, że dziś nie można ich na ogół wyróżnić od niemieckich. Holendrów zresztą

w Polsce było bardzo niewielu; wśród szlachty polskiej pochodzenia holenderskiego są

Kruzerowie (Eneasz Croser otrzymuje indygenat w roku 1683)3; w Spisie oficerów wojska

pol-skiego spotykamy też nazwiska w nie zmienionej pisowni van der Coghen, van Mareke.

Tradycję pochodzenia holenderskiego mają Gizbert-Studniccy;

Gijsbert jest istotnie częstym w Holandii imieniem, które w Polsce naj-widoczniej stało się

nazwiskiem uzupełnionym określeniem odmiejscowym. Zastanowić nas musi brak nazwisk

szwedzkich. Przy długoletnich, tak intensywnych związkach politycznych i kulturalnych ze

Szwecją, w ciągu długich wojen i masowego pobytu wojsk szwedzkich na ziemiach polskich

musiało dużo Szwedów pozostać w Polsce. Tradycje dość licznych wsi, zwłaszcza w

Małopolsce, przekazują wieść o pochodzeniu od Szwedów, którzy po wojnie nie zdołali

wrócić do ojczyzny i osiedli w Polsce - nazwiska mieszkańców tych miejscowości

przypominają jednak raczej niemczyznę (np. Kielar, Szmycţ. W ogóle zdaje się, że nazwiska

szwedzkie upodobniały się z czasem do niemieckich i zatraciły swą odrębność. Do wyjątków

należy nazwisko Szul de Skjţldskron, którego pierwszy człon czyni wrażenie polskiego skrótu

właściwego nazwiska. Dochowały się, rzecz prosta, w nie zmienionej formie nazwiska

szlachty od niedawna osiadłej w Polsce, jak np. Benzelstjerna-Engestrţm (od XVIII w.)

Nazwiska rumuńskie. Trudno zorientować się w dziejach nazwisk

rumuńskich (mołdawskich i wołoskich). Możemy tu mówić oczywiście

tylko o szlachcie, gdyż lud prosty nie miał jeszcze ustalonych nazwisk

i przechodząc na ziemie Rzeczypospolitej otrzymywał z pewnością nazwy

„ VL, t. VIII, s. 298.

z Z. Leszczyc, sv. Glower.

3 Tamże, sv. Kruzer.

157

odimienne lub przezwiskowe; nazwiska szlachty tej, najczęściej towarzyszy

hospodara, spotykamy dość gęsto w konstytucjach. W roku I 596 przyjmuje

się do klejnotu szlachectwa polskiego Jerzego Mohilg, metropolitę Ziemi

Wołoskiej, Symeona Mohilg, hetmana Ziemi Mołdawskiej, Symeona

Stroica, wisternika mołdawskiego 1 (który w roku 1795 zjawia się jako

Stroicz)z; w 1607 r. Nestera Ureckiego, Oryssa Hetmana, Iraia Balikę

i Giorgiego z Lozan, Parkalaba Opawskiego3, w I629 Mirona Bernaws-

kiego4,1638 Kostena Jandułę Wołoszyna5, I676 liczny szereg tych, co „z

Hospodarem Imcią Wołoskim partes et fortunam Rzplitej secuti6,

odstradawszy dóbr swoich własnych ojczystych w Wołoszech, Naszej

i Rzplitej poddali się protekcji”ţ, jako to Stefana Petru, hospodara,

Apostoła Katardzy, Mikołaja i Jankuła Hizdeu, Hreorego Chabaszeskus

,

Michała i Jana Kondoratych, Bazylego Turkuła itd. Wśród nich spotykamy i nazwiska

Chalipińskich, Woţczyńskich, Suszyckich; może i to byli Rumuni pod nowym nazwiskiem

występujący? Przybierali oni przecież i nazwiska polskie; Miron Bernawski jest tego

przykładem (I629 r.)9, a jeszcze wyraźniej stwierdza to konstytucja z roku I676, mocą której

rotmistrz Bohdan Gurdzi seu Grudziecki zostaje indygenąlo. Nieciekawa figura Boscamp,

który w roku I776 otrzymuje szlachectwo z nazwiskiem Lasopolski, był zdaje się również

Wołoszynem (uważano go za Francuza, nawet za Gruzina) 11.

Byłoby rzeczą ciekawą zbadać, jakim dalszym ewolucjom podlegały te nazwiska; nie mamy

jednak odnośnego materiału. Wiemy jedynie, że mogły tu tworzyć się patronimica; tak np.

potomkowie Nestera Ureckiego zwą się Nestorowiczamil2. Osobno wspomnieć należy o

nazwiskach ludności zamieszkującej Karpaty, kultura tradycyjna pozostaje pod silnym

wpływem imigracji pasterzy wysokogórskich z Rumunii i Bałkanów;

„ VL, t. II, s. 1449.

z E. Żernicki, sv.

3VL, t. II, s. 1628.

„ VL, t. III, s. 615.

5 VL, t. III, s. 973.

6 powinności i los Rzplitej podzieliwszy - red.

„ VL, t. V, s. 399, 406.

s Od niego wywodzi się rodzina Chabaszewskich, zob. A. B o n i e c k i, sv.

9 VL, t. III, s. 615.

„o VL, t. V, s. 403.

„A. Moszczeński, s. 71.

„zE. Żernicki,sv.

wpływy te widoczne są jeszcze w Beskidzie Zachodnim i na Śląsku Cieszyńskim. Nazwiska

takie jak Baliga, Bajorek, Bryndza, Byrka, Cap, Cinciała, Furtak, Gajda, Galica, Galina,

Gielata, Gruja, Koma, Korb, Negrusz, Watras wywieść należy od słów rumuńskich 1.

Nazwiska ţeckie. Utrzymywały się i nazwiska greckie. Dziś Grek w Polsce należy do

rzadkości, dawniej jednak Polska była w bardzo bliskich związkach z Bałkanem; w licznych

rzeszach przybywali do Polski kupcy greccy, którzy na równi ze Szkotami i Ormianami

roznosili po miasteczkach i wsiach towary (zwłaszcza wschodnie i wina). W spisach szlachty

polskiej spotykamy kilka nazwisk greckich. Znani magnaci czerwonoruscy Korniaktowie są

pochodze-nia greckiego, jakoby dawniej Korneadi, przybyli w XVI w. z Kandii i pod koniec

wieku nobilitowani2. W konstytucjach spotykamy pod 1607 r. nobilitację Jerzego Maurotego

Logojeta3, mającego pochodzić z wyspy Korfu, osiadłego w województwie ruskim4, w roku

I659 otrzymuje szlachectwo „Jerzy Papara greckiego narodu i nacji, ale z dawna w państwach

naszych zasiadły z przodków swoich obywatel” 5, wraz ze świtą hospodara występuje pod

1676 r. Konstanty Karabataki6. Greckiego pochodzeniajest też Kantakuzen osiadły na Podolu

W roku 1636. Pod koniec istnienia Rzeczypospolitej zostaje nobilitowany mieszczanin

warszawski Kapostas, podobno również Grek‟. Inni przeprowadzili polonizację i nobilitację

nazwiska na własną rękę, jak np. ŻuPański, znany księgarz poznański, zasłużony wydawca

szeregu dzieł naukowych, który był z pochodzenia Grekiem i nazywał się Zupanas.

Nazwiska wschodnie. Były to chyba wszystkie ważniejsze grupy językowe,

które pozostawiły ślad w imiennictwie polskim; inne chyba zupełnie

sporadycznie wchodziły w rachubę. Nie spotykamy np. zupełnie Turków,

którzy zresztą nie znają dziedzicznych nazwisk rodzinnych; nie mamy

przykładów asymilacji dobrowolnej, a jeńcy wojenni, z pewnością dość

liczni (wśród których zresztą prócz właściwych Turków byli także

ţ S t. Ł u k a s i k : Obustronne stosunkijgzykowe rumuńsko-polskie, Sprawozdanie Akademii

Umiejętności, listopad 1935, s. 271. z A. Boniecki, sv.

3 VL, t. II, s. 1628.

„E. Żernicki, sv.

5 VL, t. IV, s. 636. b VL, t. V, s. 406.

„ E. Żernicki, sv.

158 159

i reprezentanci najróżnorodniejszych narodowości wchodzących w skład dawnego cesarstwa

otomańskiego), o ile pozostali w Polsce i mieszali się z ludnością miejscową, ruską czy

polską, otrzymywali nazwy przezwiskowe albo też (tam, gdzie osiadali jednostkowo) zwano

ich po prostu Turkami, stąd następnie powstały nazwiska licznych rodzin. Czasami jeńcy tacy

dochodzili do godności i tytułów szlacheckich, oczywiście pod nazwiskami polskimi. Tak np.

czytamy w konstytucjach 1726 r. o nobilitacji „urodzonego Antoniego Bekierskiego,

oboźnego polnego... który ex gente otthomanica, wzięty infans w państwach naszych

assumpto orthodoxaefidei catholicue baptismo...t Rzplitej wiernie służył; więc onego

cumprole utriusque sexus2 do klejnotu i prerogatyw szlacheckich oraz do starożytnego

urodzonych Kosiorków-Bekierskich herbu za konsensem onychże dopuszczamy”3.

Podobnież dziać się musiało i z Persami, którzy przychodzili do Polski jako kupcy (w XVII

w. zdaje się dość licznie); wyjątkiem było wejście któregoś z nich w szeregi szlachty (w roku

1662 otrzymuje szlachectwo Pers Baubonaubek, przyjęty przez Czarneckich do herbu

Łodzia4; nazwisko nie utrzymało się, może wyparte przez nazwisko adoptujących, jak to się

często działo). W Liber chamorum mamy kilka przykładów przybierania nazwisk przez tych

Turków czy Tatarów:

Macedoński Tatarzyn u księżny Jarosławskiej co za kozaka służył, Persa zwano go (później

nobilitowany jako Macedoński).

Macedoński zwał się Turczyn szwiec, służył Jmci Panu Zebrzydowskiemu. Charłocy

Tatarzyn od książęcia Jarosławskiego przyjechał był i ochrzcił się 1613, popadię Dimitrową

pojął był.

Dość znaną postacią był ks. Nahajus, jezuita, który był z pochodzenia Tatarem (widocznie

Nogajcem); jako chłopiec jeszcze przyjął chrzest i wstąpił do zakonu.

1 z plemienia otomańskiego wzięty jako dziecko... przyjąwszy chrzest prawowitej wiary

katolickiej - red. z z potomstwem obojga ptci - red. j VL, t. VI, s. 452.

„E. Żernicki, sv.

ROZDZIAŁ IX

NAZWISKA POLSKIE

W OBGEJ POSTACI

MODA KLASYCZNA - LITUANIZACJA - RUTENIZACJA - RUSYFIKA-

CJA - GERMANIZACJA - NAZWISKA POLSKIE WE FRANCJI - NA-

ZWISKA POLSKIE WE WŁOSZECH - NAZWISKA POLSKIE W ANGLII

I STANACH - NAZWISKA POLSKIE W SZWECJI - NAZWISKA POLSKIE

NA WĘGRZECH - NAZWISKA POLSKIE W TURCJI

Dzieje nazwisk polskich w obcej formie pozwalają nam przyjrzeć się procesowi

przechodzenia ludności polskiej w obce grupy plemienne; rozmiary tych zmian świadczyć

mogą o intensywności procesów narodowoś-ciowych. Nazwiska polskie, po szerokim świecie

rozproszone, niejedno-krotnie w zmienionej formie nie dające się łatwo wyróżnić, są

świadectwem licznych wędrówek i emigracji gospodarczej lub politycznej; sojusze

polityczne, stosunki kulturalne, zależność wreszcie państwowa czy gospodarcza od sąsiadów

pozostawia wyraźne ślady w postaci nazwisk polskiego pochodzenia.

Moda klasyczna. Zanim przejdziemy do omówienia cudzoziemszczenia nazwisk polskich w

związku z wynarodowieniem, musimy zatrzymać się nieco przy ciekawych tworach

humanistycznych, częstych aż po koniec XVI w. Ktokolwiek wstępował do światowej

rzeczypospolitej literackiej, poshzgującej się międzynarodową łaciną, pisał swe nazwisko po

łacinie, i to albo latynizując zewnętrznie nazwisko polskie, albo też po prostu przekłada-jąc je

dosłownie. Oto nieco przykładów, znanych z historii literatury:

Marcin Król z Przemyśla - Martinus Rex,

Jan Długosz - Johannes Longinus (zm. 1480),

161

Jan z Oświęcimia - Johannes Sacranus (zm. 1527),

Stanisław Gąsiorek, zwany Kleryka - Anserinus,

Grzegorz Czuj z Sambora - Vigilantius Gregorius Samboritanus (zm.1573), Sebastian Fabian

Klonowic - Acernus Sulmircensis (z Sulmierzyc) (zm.1602), Wojciech Nowopolski -

Albertus Novicampianus (zm. 1558), Wojciech Noga - Albertus Pedianus (nauczyciel

Simonidesa ca 1570).

Pod koniec XVI w. thxmaczenia te znikają; jeżeli nazwisko podaje się jeszcze w formie

łacińskiej, to będzie ono jedynie zewnętrmie zlatynizowane, jak zresztą już w średniowieczu:

Paweł z Krosna - Crosnensis (zm. 1517),

Jan z Wiślicy - Vislicensis,

Andrzej Krzycki - Cńcius,

Andrzej Trzycieski - Tricesius,

Jan Kochanowski - Kochanovius,

Maciej Sarbiewski - Sarbievius itd.

Do rzadkości należały nazwiska na sposób grecki urobione, ale i te się zdarzały; Artomius to

właściwie Krzesichleb (zm. 1609), Maricius to Kociołek z Pilzna; Albertus Mesochenius to

Wojciech Półgęskowicz z Pakości; końcówkę grecką nosi Simonides, który sam nigdy

Szymonowi-czem się nie nazwał.

Niewiele zostało śladów tych łacińskich nazwisk; gdy ustała moda, wszyscy, poza wyjątkami,

wrócili do dawnych nazwisk. Jedynie nieco nazwisk zostało przyswojonych w spolszczonej

formie łacińskiej, jak Hozjusz (Hose), Heweliusz (znany astronom gdański Hevelius,

właściwie Hţwelcke), Pastoriusz (historyk, zm. 1682, Hirtenberg). Nieznanego nazwiska

Francuz z Thionville, występujący jako Statorius (niewątpliwie latynizacja francuskiego

nazwiska), przybiera w roku 1568 nazwisko Stojeński, które następnie przechodzi na synów;

podobnież Szkot, zwany po łacinie Loeaechius Scotus, znany jest jako Lechowicz. Tutaj

wspomnieć można jeszcze o latynizacjach herbów (jak Korwin, Hippocentaurus, Kolumna),

jak też i o przydomku Obolus rodziny Pieniążków herbu Odrowąż, który jest oczywiście

tłumaczeniem nazwiska; podobnych rzeczy może by się więcej dało znaleźć.

Zewnętrzne latynizowanie nazwisk utrzymuje się dość długo w piśmien-

nictwie zakonnym i zapiskach klasztorów, ale, oczywiście, nazwiska te

giną ze śmiercią ich właścicieli. Dłuższe było życie takich nazwisk

w rodzinach ewangelickich pastorów czy nauczycieli; synem pastora był

znany słownikarz Krzysztof Mrongovius (1764-1855), ostatni polski kaznodzieja protestancki

w Gdańsku; z rodziny teologów pochodził również pastor mazurski Gisevius, podpisujący się

także Gizewiusz (1810-1848), działacz narodowy i zbieracz pieśni ludowych, które to

nazwisko jest latynizacją Giżyckich herbu Gozdawa 1.

Nazwiska te zacierały różnicę pomiędzy pisarzami różnych narodowości; nie każdy wiedział,

że Laurentius Corvinus Neoforensis to Niemiec śląski Rabe z Nowego Targu (z poł. XV w.),

że Dantiscus Linodesmon, zwany z polska Dantyszkiem, to Flachsbinder z Gdańska, Hosius

to niemiecki Hose. Tam, gdzie najżywiej stykał się świat niemiecki z polskim, a więc na

Pomorzu, współistnienie form narodowych i łacińskiej utrzymało się najdłużej; autorem

katechizmu słowiańskiego z roku 1643 jest „Michał Mostnik alias Pontanus albo

Bruckmann”.

W dzisiejszym zasobie nazwiskowym spotykamy nazwiska jak Fabry, Fabrycy, Petri, Pauli,

Kierkorius, co do których pochodzenie łacińskie jest prawdopodobne (Petri - syn Piotra, Fabri

- syn kowala, w dalszym rozwoju Fabricius, zbliżenie do rzymskich rodzin); nie mamy jednak

pewności, czy zmiany te dokonały się na polskim gruncie. W Niemczech podobnych nazwisk

jest dość dużo, być może zatem, że mamy tu do czynienia z przeszczepieniem

zlatynizowanych nazwisk niemieckich. Nazwiska typu Angelus, Oremus nie mają nic

wspólnego z latynizacją; są to zapewne nazwiska organistów lub klechów, nazwanych tak od

popisywania się kilku zasłyszanymi w kościele wyrazami łacińskimi.

Lituanizacja. Pomijamy krótką wzmianką rutenizację i lituanizację; jak mówiliśmy powyżej

w związku z polszczeniem nazwisk ruskich i litewskich, istniało przez długie lata do dziś dnia

jeszcze częściowo zachowane poczucie oboczności językowej; zależnie od tego, jakim w

danej chwili mówiono językiem, używano tej czy innej postaci językowej nazwiska. Dopiero

w miarę rozwoju odrębności narodowej ruskiej czy litewskiej widzimy coraz to wyraźniejszą

tendencję do ustalania jedynej formy w języku narodowym; w ten sposób nazwiska pierwotne

polskie ulegają lituanizacji czy rutenizacji. Państwo litewskie przeprowadziło ustalenie

nazwisk polskich w brzmieniu litewskim, co stało się przede wszystkim przez przybranie

końcówek litewskich i zastąpienie obcych litewszczyźnie dźwięków; tak więc Sgdzikowski

ustalił swe nazwisko jako Sidzikauskas itd.

„ Krzysztof Celestyn Mrongowiusz. l764-1855. Ksigga Pamiqtkowa pod red. Wł.

Pniewskiego, Gdańsk 1933, s. 10 i 329; szczegóły biograficzne Mrongoviusa i Giseviusa.

162 163

Rutenizacja. Rutenizacja nazwisk polskich jest bardzo zewnętrzna;

ogranicza się ona zazwyczaj jedynie do końcówki (np. Świgcicki

-ł Swiencickyţ), przy czym bardzo żywe jest jeszcze poczucie oboczności

postaci polskich i ruskich. Z historii natomiast wspomnieć musimy

o bardzo ciekawym przykładzie rutenizacji nazwisk polskich względnie

wytwarzania się odrębnych ţazwisk, zupełnie odmiennie powstałych,

wśród Kozaków zaporoskich. Jak wiadomo, dość dużo szlachty ucieka-

ło na Sicz, czy to wskutek jakiejś ciążącej kondemnaty, czy to

z nadmiaru temperamentu; ponieważ jednak towarzystwo zaporoskie

rządziło się demokratycznie, przybysze tracili swe polskie nazwisko

szlacheckie i zyskiwali nowe, podobnie jak inni Kozacy: odimienne lub

przezwiskowe. Spotykamy się zatem często ze zjawiskiem, że w aktach

polskich ten sam kozak ma nazwisko polskie, w zaporoskich - ruskie;

nie jesteśmy w stanie zdać sobie sprawy z ilości tych osób, skoro bardzo

często mogło im załeżeć na niewyjawianiu swego pierwotnego nazwiska

i ukryciu się pod zwykłym kozackim odimiennym, ale było ich z pew-

nością dość dużo, choć jedynie niektórych można zidentyfikować. Paweł

Chmielnicki podpisuje się czasem Paweł Janowicz, zwany jest zaś stale

Janenko; pisarz Semen Goluchowski to Semen Ostapow, pułkownik

Leśnicki występuje jako Sachnowicz. Sławny w tradycjach kozackich,

uwieczniony w powieści sienkiewiczowskiej Iwan Teodorowicz Bohun

wpisany jest do rejestru wojska zaporoskiego jako Iwan Fedorenko,

setnik pułku mirhodzkiego Kiryk Popowski ftguruje jako Jakimenko,

pisarz wojska zaporoskiego Jan Wyhowski to Joan Ostafiewicz. Pod

przezwiskiem znani byli Maksym Horodyski, setnik korsuński, jako

Maksym Kulij, Wysocki jako Hamalija. Wasyl Terletczenko w pułku

czerkaskim, Jaśko Rokitczenko, Bohdan Kulakowszczenko to Terlecki,

Rokicki, Kulakowski; Morozenko, którego sława do naszych czasów

pozostała w pieśni kobzarów ukraińskich, to pułkownik Stanisław

Mrozowicki 1. Duklan Ochocki powiada w swych pamiętnikach, że

skoro (w 1792 r.) objął komendę wojskową nad Kozakami w armii

księcia Józefa, otrzymał od nich natychmiast imię i nazwisko: Iwan

Oreł, pod którym jedynie był znany z. R z e w u s k i wkłada

w usta Soplicy opowieść o szlachcicu litewskim Wołku, który

1 W. Lipiński: Z dziejów Ukrainy, Kijów 1912. Zob. też M. Gliszczyński:

Znac2enie i wewnętrzne iycie Zaporoża, Warszawa 1852, s. 63, 208, 211. z J. D. O c h o c k

i, t. II, s. 203.

164

wskutek tragicznego splotu wypadków ostał się na Siczy jako pisarz pod

nazwiskiem Dżumdżuryk 1. Podobne zjawisko obserwować było można

w pułkach „kozaków otomańskich” zorganizowanych przez Sadyka

pasz - Czajkowskiego. Adiutant majora pierwszego pułku Wincenty

ę zupryny”, figur

Rawski, „kozak z rodu i z miny, z piosnki i z c ował jako

Sydor Sydorowicz Sydoreńko; Frycz otrzymał nazwisko Fryczeńko, Kiermson -

Kiermczeńko, Służalski - Służaleńko; cała sotnia ochrzczona została końcówką -eńko2.

Rusyfikacja. Bardzo niewiele wiemy o rusyftkacjach nazwisk polskich. Dość dużo nazwisk

polskich weszło do zasobu rosyjskiego, najwięcej oczywiście kresowych; ponieważ nastąpiło

to względnie późno, przeto i zmian większych nie było, zwłaszcza że polskoje

proischożdienije nazwiska nie było bynajmniej czymś ujemnym. Pisownia rosyjska

spowodowała oczywiście niejedną zmianę (o czym wspominaliśmy powyżej); odpadały też

czasem końcówki uchodzące za polskie, jak np. -ski (Malinowscy w pow. orszańskim, zdaje

się, drobna szlachta, stali się Malinowikami)4 czy też -wicz, jak major Plut z Pana Tadeusza:

Ten major, Polak, rodem z miasteczka Dzierowicz,

Nazywał się, jak słychać, po polsku Płutowicz,

Lecz przechrzcił się;

na ogół jednak, jak się zdaje, niedużo było tych zmian.

Germanizacja. Germanizacja nazwisk polskich jest zjawiskiem trwaţącym od niepamiętnych

czasów, rozciągającym się na bardzo szerokiej przestrzeni i zostawiającym silny osad w

ogólnym zasobie nazwisk niemieckich. Dotyczy to oczywiście przede wszystkim pogranicza,

gdzie wyrównywanie nazwisk (polskich w grupach niemieckich i niemieckich po stronie

polskiej) odbywało się i częściowo jeszcze odbywa na wielką skalę.

Nazwiska pochodzenia słowiańskiego (w którym oczywiście polskie

przeważa ogromnie) wynoszą zapewne jakiś paroprocentowy ułamek

ogóhz nazwisk niemieckich; na Pomorzu niemieckim wynoszą około 15 %,

w kącie niemieckim pomiędzy Poznańskiem a polskim Śląskiem (zwłaszcza

w części niemieckiej pow. sycowskiego i namysłowskiego, względnie

1 H. Rzewuski, t. II, s. 62, 81.

zM. Czajkowski,s. 175, 177, 178.

3 polskie pochodzenie - red.

„ Stownik geograjţczny, sv. Krzewin.

165

niedawno zgermanizowanej) aż 40--SO% 1. Pewnej ilości tematów dostarczyli Łużyczanie, a

także i Czesi; niewątpliwiejednak bezwzględną, kilkakrotną przewagę mają nazwiska polskie;

nie można brać pod uwagę słownictwa szczepów słowiańskich, na zachód od Polski

położonych, gdyż zostały one zgermanizowane w czasie, w którym nazwiska nie mogły

sięjeszcze ustalić. Mamy co prawda z tego obszaru, niegdyś słowiańskiego, dość znaczną

ilość nazwisk, przeważnie szlacheckich, o końcówkach słowiańskich, jak:

in: Cammin, von Schwerin, Stojentin,

itz: Bublitz, von Dewitz,

ow: von Flotow, Grabow, Vangerow,

ale są to nazwiska utworzone na sposób niemiecki od miejscowości z nazwą słowiańską, nie

możemy więc brać ich w rachubę. Zanim przejdziemy do charakterystyki zmian

odbywających się na poszczególnych terenach, a które zależnie od struktury narodowej i

politycznej, a także i od czasu, różne przybierały formy, zestawiamy główne typy zmian.

Przede wszystkim więc mamy do czynienia z odmienną wymową i pisownią nazwiska. Rzecz

to zupełnie zrozumiała, że tam, gdzie zachodziły dźwięki i znaki specyficznie polskie,

musiały nastąpić zmiany. Więckowski stawał się von Wienskowski, Białozor -ţ Bialloser,

Marcinek -ł Mards-chinke, Piekarz ţ Pigorsch. Zdarzało się, że nazwisko polskie pisano

rozmaicie już w polskich aktach; cóż dopiero, gdy przeszło ono przez pryzmat niemieckiej

pisowni! Normalnie nazwisko zgermanizowanej szlachty polskiej ma kilka postaci, które są

wybornym świadectwem zmagania się pisowni niemieckiej z obcym tworem - oto kilka

przykładów:

Wojan ţ von Woyen, Woyan, Woige, Woghe, Whogenn,

Żmuda -ţ von Zmuda, Schmude, Schmudde, Schmudden (Kaszuby)z,

Garlicki ţ von Garlitzki, Gerlitzki, Gerlicki (Prusy Wschodnie)3;

że cţţtz, wţţv, iţţy alternują ciągle to rzecz znana. Rekord chyba w tej

wielopostaciowości wzięli Dzięcielscy (Dziencielscy), którzy z Polski

przybyli na Pomorze niemieckie jako: Diezelsky, Dziezelsky, Dzezielki,

Dziecelski, Diczelsky, Dietzelski, Dzenteltyki, Dzengelski, Ziezelscke,

Zizelske, Ziezelski - wreszcie Zelske4. Przegląd ten pozwala nam zdać

‚ A. Heintze, s. 80, 86.

2 Mitteitungen des Vereinsfur kaschubische Volkskunde, t. I, s. 122-123. jE. H. Kneschke,sv.

4 Tamże, sv.

sobie sprawę z procesu stopniowego oddalania się postaci zgermanizowanej

od pierwotnego nazwiska i zarazem stwierdzić na przykładzie, jak

ryzykownym byłoby wnioskowanie wsteczne z dzisiejszej formy (np. Zelske)

o pierwotnej. A nawet tam, gdzie zachowała się jeszcze końcówka polska

i gdzie herb świadczy wyraźnie o pochodzeniu polskim, nie zawsze możemy

odtworzyć dane nazwisko (np. Breanski herbu Sas, Bezi.rky itd.) 1. Oczywiście

,

że pisownia ta stała się fantastyczna tam, gdzie granica językowa i polityczna była płynna i

gdzie szlachta była mało wykształcona (zwłaszcza zaś drobna szlachta!), jak to zobaczymy

przy przeglądzie terytońalnym; w związku z tym jednak stanie się zrozumiałe, dlaczego

nazwiska mieszczańskie i włościańskie ulegały tak daleko idącym przemianom, że dziś

czytając np. szyldy sklepowe w miastach wschodnioniemieckich zdumiewamy się

pomysłowością Pokorne-go, który się pisze Bockhorni, Chrząszcza, który się dziś nazywa

Khransch. Inny, bardzo łatwy sposób germanizacji to odrzucenie końcówki polskiej -ski,

która wyraźnie wskazywała na pochodzenie słowiańskie. Szlachta korzystała dość często z

tego prostego zabiegu; tak więc powstawały nazwiska, jak:

Block, Block von Bolte ţ Blocki (Kaszuby)2

Bychow, Bichow ţ Bychowski (Kaszuby)3, .

Glofiy ţ Glówczewski (Kaszuby)4,

Banckow ~ przypuszczalnie Bąkowski (Inflanty)5,

Bogdahn ţ Bogdański (Prusy Książęce)6,

Benecke, Bennicke t- przyp. Bieńkowski (Śląsk)‟.

O kilku rodzinach mamy dokładniejsze wiadomości. Pokrzywnicki herbu Ślepowron z pow.

niborskiego, shzżąc w wojsku pruskim, meldował się Fryderykowi II, który, uważając to

nazwisko za zbyt długie dla oficera pruskiego, polecił mu ograniczyć się do pierwszej

zgłoski; nazwisko brzmi dziś urzędownie Bock von Pockrziwnitzki, używane jest zaś von

Bocks. Gaszyński herbu Bernszten (także Gaszycki, Gaszowicz) otrzymuje w roku 1631

niemiecki tytuł baronowski jako Gaschin von und zu Rosenberg9.

„ Tamże, sv.

2 Tamże, sv.

3 Tamże, sv.

„ Tamże, sv.

SE. Żernicki,sv.

b E. H. Kneschke,sv.

„ Tamże, sv.

s Tamże, sv.

9E. Żernicki,sv.

166 167

Jeżewski herbu Jastrzębiec germanizuje się jako Geschaw; Kasper Geschaw wraca następnie

do Polski i jest pułkownikiem gwardii, ale do dawnego nazwiska nie wraca, uzyskując jedynie

potwierdzenie szlachectwa w roku 1555 i herb Geschaw 1. Rodziny niemieckie, które

przybrały nazwiska z polską końcówką, odrzucają je po upadku Rzeczypospolitej, jak np. von

Krockow, przez czas pewien także Krokowski, albo Kolkowscy - von Kolkow2. Hr.

Radoliński herbu Leszczyc otrzymuje w roku 1888 tytuł książęcy jako von Radolin3.

Końcówka -cki nadawała się lepiej do germanizacji; przez odrzucenie ostatniej zgłoski

uzyskać można było wcale niezłe nazwisko niemieckie. Grodecki herbu Radwan, osiadły w

Niemczech w XVII w., otrzymuje w roku I 728 dyplomy jako von Groddeck; znany jest też w

formie Grodis4. Szlachta pruska von Fabeck jedynie zwyczajowo używa tego nazwiska, gdyż

są to właściwie Fabeccy5. Budryccy, od XVIII w. osiedli w Branden-burgii, zwą się Buderitz.

Łatwo było uzyskać końcówkę o wyglądzie niemieckim, gdy nazwisko kończyło się na -icz;

już sama pisownia zmieniała Polaków na Niemców. Nietrudno co prawda domyślić się, że

Abrahamowitz (herbu Jastrzębiec) czy Andruchowitz (herbu Doliwa), to niegdyś Polacy, ale

nie każdy może zaraz odgadnąć, że Bagevitz to rodzina pochodzenia litewskiego, a

Schauschiitz to kaszubski Solcic6. Mamy też przykłady stopniowej zmiany końcówki

polskiej na niemiecką, jak np. u szlachty herbu Topacz, osiadłej na Śląsku: Holtznowski ţ

Holtznowsker; Zdrzeszyccy, również na Śląsku, skracają nazwisko jako Dreski, Dressky,

Dress, potem Dressker, Dressner.

Innym znów sposobem germanizacyjnym w czasach, gdy nazwisko szla-checkie ustaliło się o

tyle, że zaczęło uchodzić za nienaruszalne, było do-dawanie do nazwiska przydomków

niemieckich; był to sposób bardzo prosty, nie naruszał tradycji rodzinnej i mógł być

stosowany w drodze zwyczajowej.

Niekiedy przy okazji legitymacji szlachectwa starano się o uznanie takiego

„ Z. L e s z c z y c, sv. Geschaw.

2 Zeitschrift des Vereins,/.ur kaschubische Volkskunde, t. II, s. 129. Ostatni von Kolkowski

alias von Kolkow umarł w r. 1873; syn jego (ur. 1840) jest już tylko von Kolkow. 3J. Dunin-

Borkowski: Almanach blękitny, sv.


5 Handbuch des ţreussische Adel, sv., wspomina, że Mathias Fabeck został 1767 r.

nobilitowany przez Fryderyka II jako von Fabecki; E. H. K n e s c h k e wywodzi ich od

Fabeckich herbu Jastrzębiec.


168

„ dodatku; Trypolski herbu Gozdawa, uzyskując potwierdzenie szlachectwa „ w Prusiech,

otrzymuje przydomek von Triebenfeldl. Brano te dodatki najczęściej zdaje się od majątków,

jak Chrapieki von Krappitz (w Prusiech Zachodnich, XVIII w.)2, Derengowski Gleissen (ród

litewski, osiadły w Brandenburgii na majątku Gleissen)3. Dużo takich nazwisk podwójnych,

polsko-niemieckich, powstało jeszcze za czasów krzyżackich wśród ludności . polskiej,

osiadłej na ziemiach Zakonu, która formowała nazwiska . odmiejscowe podwójnie (od nazwy

polskiej z końcówką przymiotnikową, od niemieckich z von), o czym nieco później; do nich

należy np. Dorpusch-Dorpowski, Glauchen-Gluchowski. Z czasem, zdaje się mniej więcej od

XVIII w., posiadanie podwójnego nazwiska zaczęło uchodzić za oznakę starszego i lepszego

rodu; ci więc, co nie mogli poszczycić się posiadaniem takiego nazwiska, dorabiali sobie

sztucznie drugi człon . - najczęściej przez tłumaczenie.

Tłumaczenie nazwisk, tak częste w polonizacji nazwisk niemieckich, jest nierównie rzadsze,

gdy chodzi o nadanie nazwisku polskiemu formy niemieckiej. Pewnie, że aż do ostatnich

czasów tłumaczono nazwiska . mieszczańskie i włościańskie4, ale przełożenie nazwiska

szlacheckiego , z zatraceniem dawnej formy należy do zupełnych wyjątków. Z dawniejszych

czasów przytaczamy Bogackich, których spotykamy na Górnym Śląsku jako Reichmannów

(w Brzegu 1654 r. Jacob Bogatzki genannt5 Reichmann). Jedynym znanym mi przykładem z

nowszych czasów jest Heinrich Adolf Paul Arthur von Kirchenheim, który w roku 1875

otrzymał pozwolenie na zniemczenie rodowego nazwiska von Koscielski (z linii śląskiej)6.

Natomiast tłumaczenie nazwisk i dołączanie ich do polskiej formy, tłumaczenie przydomków

czy herbów, jest zjawiskiem częstym, zwłaszcza na północy. Gwiazdowski herbu Leliwa

otrzymuje w roku 1822 potwierdzenie szlachectwa w Prusiech jako von Stern Gwiazdowski.

Jedna z gałęzi rodu Jutrzenków w ziemi lęborsko-bytowskiej ustala się jako Jutrzenka von

Morgenstern.

„E. Żernicki,sv.

2E. H. Kneschke,sv.

3 Tamże, sv.

„ Niektóre z tych nazwisk wracają znów ze zmianą stosunków politycznych. Ministerstwo

Sprawiedliwości (na podstawie rozporządzenia pruskiego rządu z dnia 3 listopada 1919)

zezwala na zmianę nazwiska Schuster (uznanego przez rejencję w Opolu w r. 1911) na

poprzednio używane Trzewiczek.

5 zwany - red.

6 Handbuch des preussischen Adels, sv.

169

Żmijewscy w Prusiech Wschodnich, zazdroszcząc starym formacjom Clement Plemieńskich

(współcześnie dwujęzycznie utworzonym) piszą się Natterfeld Żmijewskimi; nie brak i

fałszywych tłumaczeń, jak Hutten Czapscy (nazwisko od wsi Czapel, nie od czapki

pochodzi). Ciesielsclţ osiedli w Brandenburgii od końca XVII w. zwą się Zimmermann von

Ciesielski. Tłumaczenia dotyczą też herbów; w Prusiech niegdyś krzyżackich mamy nazwiska

jak Barski von Habicht (herbu Jastrzębiec), Nachtrabe (herbu Ślepowron), Birkhan (herbu

Cietrzew), a nawet Behrenreiter Prziemski, pod którą to nazwą występują Przyjemscy herbu

Rawicz, przedstawiającego, jak wiadomo, pannę jadącą na niedźwiedziu.

Tłumaczono i przydomki; przydomek kilku rodzin szlacheckich na Kaszubach, Rycerz, w

XVIII w. występuje w postaci niemieckiej, w której do dziś dnia się utrzyznał: Helden

Gąsiorowscy, Helden Domachowscy 1 itd. Wreszcie spotykamy nazwiska podwójne, łączące

dawne polskie nazwisko z niemieckim kognacyjnym, jak np. Saltzwedel von Wienskowski;

rzecz zrozumiała, że w środowisku niemieckim zwyczajowo używa się tylko niemieckiego

nazwiska (genannt von Saltzwedeţz. W ogóle nazwisko polskie w połączeniach polsko-

niemieckich -jak to łatwo przewidzieć - zwycięża w Polsce, zanika w Niemczech; czasami

nawet formalnie przeprowadza się kasatę obcej formy, jak np. w nazwisku Rosenberg-

Gruszczyńskich, którzy otrzymują tytuł jako już tylko Freiherr von Rosenberg3. Znany

botanik szwajcarski Brockmann zatrzymał nazwisko matki, odrzucając ojcowskie

Krzemiński4 (jak wiadomo, w Szwajcańi przybiera się nazwisko żony, dziedziczy jednak

tylko ojcowskie; wbrew zwyczajowi z podwójnego nazwiska Krzemiński-Brockmann ocalała

nazwa matczynajako niemiecka).

Przypatrzywszy się pokrótce ogólnym typom zmian nazwisk, przecho-

dzimy do przeglądu terytońalnego rozmaitych zjawisk w zakresie tworzenia

i zmiany nazwisk. Najciekawsze są tu niewątpliwie ziemie północne;

niegdyś krzyżackie, z ludnością mieszaną, przeważnie polską, podległe

jednak administracji niemieckiej, potem polskie, z coraz to wzrastającą

imigracją niemiecką i znacznym wpływem kulturalnym pobliskich Niemiec

czy też lenne polskie, ale administracyjnie niemieckie, kulturalnie coraz

bardziej i wyłączniej podległe wpływom niemieckim, wreszcie jako część

1 W. K ę t r z y ń s k i : Przydomki szlachty pomorskiej.

2 Handbuch des preussischen Adels; E. H. K n e s c h k e, sv.

3E. H. Kneschke,sv.

„ Od prof. !. Czekanowskiego.

170

państwa pruskiego, prowadzącego zdecydowaną politykę germanizacyjną, o ludności dość

silnie przemieszanej językowo - nastręczają z natury ukształtowania historycznego i

społecznego cały szereg zajmujących zjawisk onomastycznych (tak w zakresie nazw

miejscowych, jak i osobo-wych).

W czasach, gdy nazwisko się ustala, widzimy walkę; przeważa raz forma polska, drugi raz

niemiecka, polonizują się nazwiska niemieckie, germanizują polskie, czasem wreszcie żyją

wspólnie, jak gdyby w chwilowym kompromisie. Zanim jednak nazwisko się ustaliło jako

wyraz związany z rodziną i przekazywany bez zmian następnym pokoleniom, mamy do

czynienia z określaniem ludzi na podstawie ich pochodzenia, cech charakterystycznych itd.,

które w różnych językach jest różne, mimo że kryje w sobie tę samą treść, oznaczającą

człowieka. Jeżeli więc określimy czyjeś pochodzenie ze wsi, która ma inną nazwę niemiecką,

inną polską, to rzecz prosta, że powstaną w ten sposób dwa określenia nazwiskowe, które z

czasem mogą się ustalić jako równorzędne i równoznaczne nazwiska. Stan ten zachodzi

jeszcze dziś, co prawda zupełnie wyjątkowo, w nazwiskach rodzin panujących i wysokiej

arystokracji; np. książę na Pszczy-nie podpisuje się (także na aktach, skierowanych do władz

polskich) Johann der zweite Furst von Plessl, nie jest to jednak ustalone nazwisko, skoro nie

sposób nazwać go po polsku Jan Pless (chociaż piszemy np.

Karol Stefan Habsburg); poczucie językowe każe nam mówić książg

Pszczyński i tak istotnie powszechnie się mówi, nie można jednak

powiedzieć Jan Pszczyński. Mamy tu więc przykład nie ustalonego jeszcze

nazwiska, które może być utworzone na sposób polski lub niemiecki,

a także, co byłoby najwłaściwsze, mogłoby przybrać formę dwoistą

Pless-Pszczyński. W ten sposób tworzyły się nazwiska szlacheckie na

ziemiach krzyżackich w XIV i XV w., kiedy to dzisiejsza sytuacja księcia

na Pszczynie była udziałem każdego z panów na takiej czy innej wiosce,

mającej nazwę polską i niemiecką. Właściciel Trzciana (niem. Czanden)

pisał się w aktach urzędowych von der Czande, po polsku zaś z Trzciana,

czyli Trzcieńskiz; Nicolaus von Pfeilsdorfczy Pfeilsdorfde Pylaw podpisuje

się też w formie polskiej Nicolaus Pilawski i tak go też stale nazywa

Długosz3; z Mgowa (niem. Logendorfţ pochodzi rodzina von Logendorf,

ţ Johann drugi, książę Pless - red.

zW. Kętrzyński: Oludności,s. I42.

3 Tamże, s. 129.

171

po polsku Mgowskich 1. Ze wsi Bażyny pod Ornetą wywodzi się ród von Baysen, czyli

Bażyńskich2. Równorzędność tych nazwisk szła tak dale-ko, że czasem na tym samym akcie

występują obie formy: Stanisław Zakrzewski występuje na piśmie z 1578 r. jako Stenzel

Drausbitz von Sagsau, na odwrotnej stronie tegoż aktu Stenzel Sagseffski3, na innym znów

akcie adres brzmi Hans von Wilmsdorf, wewnątrz zaś taż sama osoba nazwana jest Johann

von Wiliamofski‟.

Po upadku Zakonu coraz częściej rozpowszechniają się formy polskie, które dotychczas

rzadko spotykało się w piśmie, mimo że były powszechnie używane przez ludność polską; z

czasem przeważa nazwisko w formie polskiej, niemieckie zaś zostaje jako uzupełnienie, jak

gdyby przydomek.

W ten sposób powstają dwuczłonowe nazwiska polsko-niemieckie, jak5:

Canden-Trţcieński, Glauchen-Głuchowski,

Pfeilsdorf Pilawski, Haselecht-Leski,

Lehndorf Mgowski, Milbe-Mileski (Milwe-M.),

Clement-Plemieński, Stein-Kamiński,

Dorpusch-Dorpowski, Weiden-Wierzbowski,

Eichholz-Wichulski, Heimsodt-Przeszmiński.

Damerau-Dąbrowski,

Nazwiska te starej rodowej szlachty, będące świadectwem powstawania w kraju

dwujęzycznym w czasie nieustalenia się jeszcze nazwiska jako wyrazu, uchodziły za lepsze

od jednoczłonowych tylko, przymiotnikowych nazwisk polskich; pojawiły się więc z czasem

nowe nazwiska dwuczłonowe, sztucznie utworzone przez tłumaczenie polskiego nazwiska i

dołączenie tak powstałego wyrazu do zasadniczego. Powstają więc nazwiska, jak:

Natterfeld-Żmijewski, Rohr-Trzciński,

Weisbruch-Białobłocki, Hutten-Czapski,

Horn- Rogowski,

nie mające uzasadnienia genetycznego i będące jedynie naśladownictwem

nazwisk wywodzących się jeszcze z czasów krzyżackich; wsi Żmijewo,

„ Tamże, s. 130.

zW. Kętrzyński:OBażyńskich.

3 W. K ę t r z y ń s k i : O ludności, s. 237; pisownia taka sprawia, że Zakrzewscy herbu

Ostoja noszą w jednej linii nazwisko Sakerowski; E. Ż e r n i c k i, sv.

4W. Kętrzyński: O ludności, s. 237.

S Tamże, s. 121, 142.

172

Białobłoty, Rogowo, Trzcin, Czaple nie miały nigdy nazwy niezlieckiej 1. Tłumaczenie też

nie zawsze było ścisłe, jak to widzimy na prţykładzie Hutten Czapskich, którzy co prawda

wywodzą się od franţońskich Huttenów, przybyłych w roku 1112 na pomoc Krzywoustenu2,

ale w istocie pochodzą z Czapel i jedynie fałszywe tłumaczenie (oţ czapki, kapelusza - niem.

Hut) zapewniło im dystyngowany przydomţk. Oczywiście, były też i tłumaczenia nazwisk.

Potomkowie Iurczątka w Salpiku występują w aktach krzyżackich jako Hahn; Marcir Fischer,

który w roku 1463 zakłada wieś Rybitwy, czy Janko Schiitze, któţ w roku 1557 zakłada

Strzelce, niewątpliwie byli Polakami i mieli ţazwisko polskie, które do aktów weszło w

tłumaczeniu3. Nie mamy oţzywiście pewności w poszczególnych wypadkach, ale bardzo

często przytţuszczać możemy, że nazwiska niemieckie ludności wiejskiej są tylko

tłumţzeniami polskich. Patronimica niemieckie spotykane w pow. szczycieţkim we wsiach

niegdyś przez Prusaków zamieszkałych, a także w Witowţ w pow. niborskim (1429, 1450),

są - zdaje się - urzędową postaciąpolskich nazwisk na -wicz, używanych przez spolszczonych

już Prusakóţ; a więc:

Hannos Modenneson, Peter Modenson byłby to Modenowicz,

Clawko Mynawtenson Minutowicz,

Materne Hannekenson Hankiewicz,

Andrews Michelson Micharowicz,

Niclos Steffenson Stefanowicz

itd.4, a może po prostu Hańczak, Michalak, Szczepaniak? W każţym razie mamy tu do

czynienia z obocznym tworzeniem nazwisk Polţków na sposób niemiecki.

Prusy Książęce przedstawiały nadzwyczaj korzystne warunki gertlanizacji; kraj to był zawsze

dwujęzyczny i nigdy element polski nie był góţą, nawet w latach najświetniejszego rozwoju

potęgi państwowej Rzeczypţspolitej.

Nazwiska ustalały się bardzo często w formie niemieckiej; ustţlone już

jako polskie podlegały łatwo germanizacji. Likwidacja większej ţlasności

polskiej na Mazurach, spowodowana polityką kredytową rządu pţuskiego,

i w związku z tym masowe przejście zubożałej szlachty do służbyPţskiej,

zwłaszcza w armii, odbiła się także i na nazwiskach; które coraz częściej

„ Tamże, s. 144.

zE. H. Kneschke,sv.

3W. Kętrzyński: O ludności, s. 237.

„ Tamże, s. 231.

173

przybierały pisownię niemiecką, o ile jej nie miały już przedtem. Kler protestancki, niegdyś

polski, a przynajmniej poprawnie po polsku mówiący, stopniowo wymierał, a nowi

pastorowie nadawali nazwiskom polskim pisownię, jaka im się wydawała właściwsza;

Przybyla ostał się jako Pschibuhl, Pstrokacz jako Pestrokaz, Chrząszcz stał się Khranschem,

nawet Szymański pisze się Sijmanski, Oleśnicki - Oleschnitzki t. Proces ten trwa w dalszym

ciągu; zmiany polityczne, które wstrzymały germanizację Prus Zachodnich i obszernej połaci

Śląska, w niczym nie wpłynęły na stan rzeczy na Mazowszu pruskim.

Korzystniej przedstawiają się stosunki w Prusiech Królewskich. Bądź co bądź przez dhzgie

wieki ziemia ta była częścią Rzeczypospolitej, kultura polska silniejsze tu zapuściła korzenie,

organizacje polityczne i kulturalne w czasie zaboru czuwały nad zachowaniem odrębności

narodowych; nowe ułożenie stosunków politycznych uniemożliwia postępy germanizacji.

Mimo to i tak znaczne tu poczyniono szczerby, przede wszystkim na

Kaszubach. Wskutek swej odrębności etnicznej i językowej mniej ściśle

związana z organizmem polskim, wysunięta wysoko na północ, oddzielona

od wpływów polskich i otoczona zewsząd naporem niemczyzny, podlegała

ziemia kaszubska od dawna poważnym wpływom niemieckim. Najlepszym

jednak materiałem była tu drobna szlachta kaszubska, której przywileje

szlacheckie otwierały drogę do zaszczytów shzżby wojskowej; biedacy ci,

siedzący na kilku zagonach, osiedli gęstymi zaściankami zwłaszcza w ziemi

lęborskiej i bytowskiej, chętnie posyłali synów swych do szkoły kadeckiej

w Stołpie, wiedząc, że zapewniają im w ten sposób pewną i dumie

szlacheckiej odpowiadającą przyszłość. Szlachta ta, na niskim bardzo

stopniu kultury stojąca (na co skarżyli się nauczyciele szkoły kadeckiej,

którzy dużo musieli się napracować, aby ich nauczyć stylu pruskiego

oficera), nie dbała zbytnio o swe nazwiska, zwłaszcza że w codziennym

życiu używała przydomków i przezwisk; jako analfabeci nie mogli

przypilnować, aby wpisywano ich w księgach w poprawnej polskiej

pisowni, na czym zresztą zapewne im nie zależało; może nawet Wojtek

Dąbrowski, przezywany Klopotk, uważał, że to ładniej być wpisanym jako

Albrecht Klopotcke Dambroffski2. Nazwiska przymiotnikowe przekręcano

i skracano; Bocheński pisał się von Bochen, Bochow, Bogesken, Boch,

a także Lausdorf,- Bożepolski zwał się Borepolske, Broński - von Bronki,

1“Wisła“, t. XIV, s. 291. z Mitteilungen des Vereins fdr kaschubische Volkskunde, t. I, s.

133.

Bronken, Bychowski - von Bichow; używano raczej przydomków, aby uniknąć nazwiska na -

ski, i tak Malszycki pisze się Malschitzki, ale też Kokoske, Kwik-Studzieński przechodzi

rozmaite zmiany, aż wreszcie zadowala się formą von Kuycket. Większość zapomina w ogóle

o nazwiskach rodowych i używa tylko przydomków, które rozmaite przechodzą koleje, np.2:

Falisz - von Falisch, Valisch, Valles,

Gącz - von Gatz, Goncz, Gonschen,

Kowalk - von Cowalcke,

Wojan - von Woyen, Woyan, Woige, Woghe, Whogenn,

Żmuda - von Schmude, Schmudde, Schmudden.

Przydomki te były często po prostu zdrobniałymi imionami (jak to widzieliśmy powyżej);

stąd też to widzimy tyle nazwisk z sufiksem niemieckim, pochodzących ze zdrobniałych

imion polskich, jak Bartke, Jancke, Jencke, Matzke, Bronike, Sulke; od samego Stanisława

pocho-dzą takie nazwiska, jak Statzke, Staske, Steske, Stannecke, Stennecke, Stendtke,

Stendecke, Stendeck3. Największą karierę jednak miał Jork, który jest skróceniem Jerzego i

znany jest też jako Jark, Jorek, Gorck, Gorcken, Gurck; jest to przydomek Gostkowskich,

drob-nej szlachty z pow. bytowskiego (1643 r. Jerzy Jark Gostkowski).

Jeden z tych Jorków wstępuje do służby w wojsku pruskim, walczy

przeciwko Kościuszce pod Szczekocinami, następnie bierze udział w licz-

nych kampaniach, dochodząc do najwyższych zaszczytów i sławy bohatera

narodowego; w roku 1814 jako Kgl. preuss. General Feldmarschall4

I—lans Dawid Ludwig York von Wartenburg otrzymuje tytuł hrabiowski

i zaczyna wywodzić się od angielskich Yorków, przyjmując ich herb

i każąc swym wielbicielom wierzyć, że rodzina jego przyliyła z Anglii

do Skandynawii, a następnie stamtąd na Pomorze5. Nie jest to jedy-

ny przykład fingowania zaszczytnych rodowodów przez potomków ciemnej

szlachty kaszubskiej; mniej sławni, choć też ciekawi, to Mlotk-Trze-

biatkowscy, których jedna gałąź używała zniemczonego przydomka

l E. H. Kneschke,sv. z Milteilungen des Vereins‟fiir kaschubisc‟he Volkskunde, t. I, s. 121-

123. 3 Tamże, t. I, 140; zob. też A. H e i n t z e, s. 80, 92.

„ królewski pruski feldmarszałek - red.

5 Mitleilungen des Vereins fiir kaschubische Volkskunde, t. I, s. 36; Handbuch des

preussischen Adels, sv.

174 175

w nieortograficznej pisowni Chamer; z czasem powstało z tego Chamier z legendą o

francuskim pochodzeniu t.

Szczątki słowiańskie, pozostałe jeszcze do dziś dnia na Pomorzu niemieckim i wymierające w

naszych oczach, są już pod względem nazwisk od dawna zgermanizowane, i to najczęściej

tak, że trudno tu dopatrzyć się śladów ich słowiańskiego pochodzenia (np. parafia

cecenowska)z:

Kotloic ţ Kottwitz, Wankoic ţ Wantke,

Marcinoic ţ Martenz, Barnacic ţ Barneth,

Sołcic ţ Schauschiitz, Wandrzejc ţ Wandersee.

Na Śląsku stosunki były prostsze; nie było szlachty polskiej względnie tak dawno już

podległa germanizacji, że nie mamy tu tak typowych zjawisk jak na północy. Germanizacja

idzie tu na wielką skalę, jeżeli chodzi o nazwiska ludowe; wpisuje się je w niemieckiej

pisowni, z czasem przerabia końcówki, także i thnnaczy; nazwiska typu Wenglorsch,

Bontscheck należą tu do zasady. Na polskim Śląsku obserwować możemy obecnie powrót do

poprawnej pisowni polskiej.

Inne dzielnice nie wchodzą w rachubę; niemczenie nazwisk nie przybierało tam charakteru

masowego. Mamy co prawda pewną ilość zniemczonych nazwisk pochodzenia

wielkopolskiego (von Wienskowski), kilka litewskich (Białozor - Biallosser, Doręgowski -

Gleissen), ale są to wypadki sporadyczne, nie mające znaczenia.

W zaborze austńackim znamiennym zjawiskiem jest niemczenie pisowni

nazwisk mieszczańskich, zwłaszcza niemieckiego pochodzenia, spolonizo-

wanych od dłuższego czasu; Schultz wraca na miejsce Szulca, Fuchs

zwycięża Fuksa itd. Bardzo wielka ilość nazwisk niemieckich o pisowni

polskiej w Królestwie i znikoma ich ilość w Galicji tłumaczy się tym, że

proces polszczenia został zatrzymany z końcem XVIII w. przez urzędy

austńackie. Dość znaczna ilość Polaków, osiadając w Austrii, zwłaszcza

we Wiedniu, niemczyła się i przybierała nazwiska niemieckie, ale nie miało

to charakteru masowego ani też specyficznych cech. Ciekawszy mateńał

przedstawiają jedynie nobilitacje austńackie; do nazwiska dodawano tu

zwyczajowo tzw. Adelspradikat3. Niektóre nazwiska mieszczańskie uzyskały

w ten sposób podwojenie swej niemieckości, jak np. Haller nobilitowany

w roku 1793 z przydomkiem von Hallenburg; częściej jednak nazwiska

„A. J. Parczewski,s. 172.

2 Tamże, s. 221.

3 przydomek szlachecki - red.

176

polskie zostały wzbogacone o przydomek niemiecki, jak Michał Harasiewicz baron von

Neustern ( 1811 ), znany kupiec krakowski Laskiewicz von Friedensfeld, Hulewicz von

Lilienfeld(nob.1785), Spatschek von Staarfeld (1787), Dudkiewicz von Traunstein (1792),

Chromy von Ruhm Jeld (1811);

Halecki otrzymuje potwierdzenie dyplomu szlacheckiego w rokul857 z przydomkiem von

Nordenhorst. Obok urzędników gubernialnych, którym najczęściej zaszczyt ten przypadał w

udziale, również i wojskowi uzyskiwali uszlachcenie i przyniemczenie nazwisk, jak kapitan

Zamorski von Ebersfeld (1837), rotmistrz Karnitzki von Ehrensinn (1842), Jabloński von

Wittehţhe (1856), pułk. Ocetkiewicz von Julienhorst (1894) i inni aż do ostatnich czasów

austriackich 1.

Nazwiska polskie we Francji. Zmiany nazwisk polskich w innych krajach występują na

niewielką skalę i nie mają ciekawszych znamion. We Francji nazwisko polskie ulegało

dostosowaniu do wymowy i pisowni; nawet nazwisko królewskie Leszczyńskich zostało

ustalone jako Leczinski. Poza tym jeśli np. szlachcic polski osiadał we Francji, co zresztą

zdarza się wyjątkowo, to po prostu brał nazwisko od posiadanych dóbr; znany stronnik

francuski, poeta Andrzej Morsztyn, skompromitowany w Polsce, wyjeżdża do Francji i

przybiera nazwisko i tytuł Comte de Chatenvillez:

Mieszczanie tłumaczyli swe nazwiska, o ile nie przybierali nowych; znany sztycharz Le Grain

pochodzi z Polski, gdzie zwał się Ziarko albo też Kerner lub Kernerowicz. Książę podskarbi

Adam Poniński, wyrokiem sejmowym skazany na banicję i utratę szlachectwa, nazwał się

Toutcourt; nie trwało to długo, skoro sejm grodzieński przywrócił mu wszystkie prawa i

dostojeństwa3.

Emigracje powstaniowe pozostawiły we Francji znaczny odsetek nazwisk polskich. Niektóre

z nich przetrwały w formie polskiej, inne uległy zmianom, najczęściej niewątpliwie skrótom,

ułatwiającym Francuzom wymawianie i pisanie, a zarazem zbliżającym je do nazwisk

francuskich. Powszechne są skróty; tak np. skrzypek Duranowski (z początku XIX w.)

zwie się we Francji Durand4; Morawiecki skraca swe nazwisko jako

„PrzeważnieJ. Siebmacher,takżeE. H. KneschkeiE. Żernicki,sv. z E. Żernicki, sv.

3J. D. Ochocki, t. I, s. 305.

„ Wielka encyklopedia powszechnu ilu.strowanu, sv. Duranowski. Nie jest co prawda

wykluczone, że Durand jest właściwym nazwiskiem, a Duranowski wtórnym, spolszczonym.

177

Moreau, w aktach figurując: Morawiecki Moreau, dit 1 Moreau. Cimochowski, znany

bibliotekarz i bibliofil, pisuje stale jako Cim; plastyk Zawadowski znanyjest we Francjijako

Zawado. Skracanie zwyczajowe nazwisk polskich, zwłaszcza dłuższych i trudniejszych do

wymówienia, jest czymś bardzo powszechnym. Nie zawsze jednak pozostawiano początkowe

zgłoski nazwiska; zdaje się, że czasem tylko końcówki się ostawały. Tak np. Kouski,

wspomniany u Balzaka w powieści Un menage degarţon, Polak, były lansjer gwardii

napoleońskiej, skrócił zapewne na obczyźnie początek nazwiska. Trafiają się także i

tłumaczenia, jak np. Krzyżanowski ţ Delacroix. Ciekawszym wypadkiem jest zmiana

nazwiska zapisanego w formie żeńskiej przez pomyłkę czy też formalizm biurokratyczny:

monsieur Wawrzankowska tłumaczy swe zbyt długie i trudne nazwisko na Laurier2. Jeżeli

nazwisko polskie w francuskiej wymowie zmienia się nie do poznania, można je także

opuścić i używać imienia jako nazwiska; tak np. znany pisarz polsko-francuski Edmund

Chojecki znany był we Francji jako Charles Edmond. Dużo nazwisk polskich uległo zupełnej

zmianie na francuskie; zmiany te przeprowadzano formalnie albo też tylko zwyczajowo, tak

że dopiero przy sprawach urzędowych, procesach itd. dowiedzieć się można, że np. Albert

Germain nazywa się właściwie Ladislas Piotruszczyński.

Czasami mamy tu do czynienia z pewnymi kombinacjami genealogicznymi,

opartymi zresztą przeważnie na fałszywych przesłankach; Pogorzelski

przybiera nazwisko matki swej, z domu Żudro, pisząc je Joudreau

i wywodząc z Francji (choć w istocie wywieść je należy z zapadłego

Polesia)3. Zdarzają się też takie zabawne twory, obliczone najczęściej na

imponowanie rodakom, jak L‟Iquernique (Likiernik), de Maudrasse

(Modras), Toccard (Tokar), de Long (Dyląg) itd.4

Nazwisks polskie we Włoszech. Jeszcze mniej wiemy o Włoszech. Cza-

sami łączyły się nazwiska włoskie z polskimi; książę mantuański Gonzaga

przyjmuje Zygmunta Myszkowskiego, margrabiego na Mirowie, do rodu

i herbu swojego, stąd nazwisko Gonzaga-Myszkowski5, które następnie

„ zwany - red.

2C. Saint-Marc, sv.

3 Od prof. T. Grabowskiego z Poznania.

4 L. B i a ł k o w s k i : Prawdziwe i falszywe tradycje, s. 17. 5 W pamiętnikach o podróży

pani de Guebriant do Polski w r.1646 spotykamy wzmiankę, że Ferdynanda Myszkowskiego

zwano zwykle Gonzagiem; J. U. N i e m c e w i c z : Zbiór pamiętnrków o dawnej Polszcze,

Lipsk 1839, t. IV, s. 126.

wraz z ordynacją przeszło na Wielopolskich. Synowie księcia Stanisława Poniatowskiego

otrzymują w roku 1847 tytuły patrycjuszów Florencji jako principi di Monte Rotondol.

Dziwnym trafem i austriackie wojskowe nobilitacje dodały czasem do polskiego nazwiska

włoską przydawkę, jak np. Jablonski del Monte Berico, który w roku l 850 otrzymuje tytuł

barona2. Nieliczni emigranci polscy zachowywali swe nazwiska albo też dostosowywali je

do włoskich; Kunaszewicz, który po powstaniu styczniowym opuścił Polskę, ustalił się jako

Cunas; Kozielski zaczął się pisać Coselschi. W latach dwudziestych ubiegłego wieku osiadła

we Włoszech pewna ilość jezuitów polskich, którzy potem przybrali nazwiska włoskie, „by

Włosi nie dziwili się, że ich uczą barbarzyńcy”3; tak więc Suszyński przetłumaczył swe

nazwisko jako Aridini, Radoszkiewicz stał się Allegri. Ks. M. Ryłło znany był we Włoszech

jako padre Grillo.

Nazwiska polskie w Anglii i Stanach. Nie wiemy nic o losach nazwisk polskich w Anglii;

ponieważ jednak Polacy osiadający na stałe w Anglii należeli zawsze do zupełnych wyjątków,

przeto ten teren jest dla nas dość obojętny. Jedynego poważniejszego kontyngentu dostarcza

tylko emigracja polityczna; od tych czasów pozostaje w Anglii nieco nazwisk polskich.

Większość ich zginęła bez śladu; zaznaczyć należy, że w Anglii zmiana nazwiska nie

wymaga żadnych formalności”.

W związku z angielskimi nazwiskami przypomnieć można, że przyznawa-nie się do nazwiska

Gordonów (zdaje się najczęściej przez Żydów gro-dzieńskich) przybrało na przełomie XVII i

XVIII w. takie rozmiary, że pod 1699 r. czytamy w Volumina LegumS: „iż się niektórzy

podszywają pod indygenaty urodzonych Henryka margrabiego Huntleyskiego oberster-

leytnanta... i Jerzego majora wojsk Rzplitej... Gordonów, deklarujemy, że do pomienionego

indygenatu nie powinien się żaden referować” - w ten to (w Polsce bardzo praktykowany)

sposób wywodzenia fałszywych tytułów powiększa się ilość nazwisk angielskich poza

granicami Anglii.

‚ J. Siebmacher, sv.

zE. H. Kneschke,sv.

3 O. C z e r m i ń s k i : O. M. Ryllo, Kraków 1911, t. I, s. 31. „ Z o b. E a r 1 o f H a I s b u r

y : The laws of England, London 1912, XXI, sv. Name and arms, change of; J. M. L i g h t w

o o d : Change of name, The Encyclopaedia ofform and precedents, London 1921, v. XI. Od r.

1914 swoboda ţniany nazwiska ograniczona została do obywateli brytyjskich.

5 VL, t. VI, s. 66.

178 179

Grobem nazwisk polskich były Stany Zjednoczone; znaczne ilości emigrantów traciły w

miarę amerykanizacji nazwiska rodzime, co działo się tym łatwiej, że ludzie ci, ubodzy i

prości, nie mieli tradycji rodzinnych i przywiązania do nazwiska, które nie zawsze było już

ustalone. Niestety, mało wiemy o ich losach; z czasów dawnej emigracji XVII i XVIII w.

przechowała się tradycja, że rodzina Zabriskie pochodzi od Wojciecha Zborowskiego, który

koło roku 1662 osiadł w New Jersey. Miasto Sandusky, Ohio, miało otrzymać nazwę od

przekształconego nazwiska Jakuba Sadowskiego (druga połowa XVIII w.)t.

Ciekawym materiałem do poznania dziejów nazwisk polskich w Stanach są spisy uczestników

wojny domowej. Są to rejestry wojskowe, zapewne pośpiesznie sporządzane; przypuszczać

należy, że pisarze wojskowi nie zwracali uwagi na poprawność metrykalną nazwiska. W

rezultacie mamy tu do czynienia z formami dość karykaturalnymi; większość chyba tych

żołnierzy - Polaków wróciła zapewne w życiu cywilnym do poprawniejszej formy. W każdym

razie mateńał to bardzo charakterystyczny. Ze spisów zestawionych w książce M. Haimana

Historia udzialu Polaków w amerykań-skiej wojnie domowej, Chicago 1928, podajemy nieco

przykładów. A więc przede wszystkim mamy tu do czynienia z nazwiskami, które pisarz

zapisał w pisowni angielskiej:

Bielski - Bieliski,

Borecki - Boresky,

Borowski - Bowski,

Broniewski - Browniski,

Bukowski - Bukonski,

Czachrowski - Cezkerosken,

Dziura - Jura,

Iglicki - Islicke,

Jankiewicz - Yanksuitch,

Jurnas - Urnas,

Kamiński - Kammiake, Cammiskey,

Krajski - Kriskie,

Kuper - Cooper,

Langiewicz - Langwitz,

Łaski - Luskey,

Malewski - Malaska,

„ M. S z a w I e w s k i : Wychodztwo polskie w Sranach Zjednoczonych Ameryki, Lwów

1924, s. 9.

180

Manikowski - Manikoevsker,

Okręglewicz - Ockronglowerus,

Opinowski - Openaska,

Perski - Pearskey,

Stemowski - Steamwoko,

Szamerowski - Shumeriskie,

Szujski - Schooskey,

Tuchelski - Tuelskey,

Winiarski - Vinnarke,

Wojnicz - Wianneach,

Zawistowski - Savistaskie,

Żygoń - Jigon.

Czasami nazwisko, widocznie zbyt długie wedle amerykańskich pojęć, skracano:

Ostrowski - Straske-albo nawet pozostawiano samą tylko końcówkę, jak np. Aufskee, którą to

nazwą oznaczano jakiegoś -owskiego. Znane są też dwuczłonowe nazwiska, pozostałe z

podziału polskiego:

Pechłowski - Peck Loski,

Tomaszkiewicz - Tomasz Kieweic,

Bartoszewicz - Bartise Monskke,

Frydziecki - Fry Jacki.

Jeśli kto z żołnierzy i imię podawał, to w rezultacie mógł też osobliwy twór powstać:

Kurle Jarosław - Kurley Raslow.

Kilka wreszcie nazwisk zapisano jakby szkockie czy irlandzkie:

Magliński - Mc Glinskey,

Makowski - Mc Kurnsky,

Mc Kuskie,

Okoński - O‟ Konsky.

Nazwiska polskie w Szwecji. W Szwecji pozostało do dziś dnia nieco nazwisk szlachty

polskiej, która przybyła tam w większej ilości za panowania Wazów; zachowują one

końcówki -ski (-sky, -zky) czy -icz (-itz, -itsch, -idge) t.

„ Wspomina o tym S. W ę d k i e w i c z : Z dziejówjęzyka polskiego za granicą, t. I. %eczy

polskie wjgzyku szwedzkim, Kraków 1919, s. 34-35, cytując zbiory, gdzie można maleźć

nazwiska polskiego pochodzenia.

181

Nazwiska polskie na Wggrzech. Odmienna pisownia węgierska przy-czyniła się również do

zmiany nazwisk; Żeleńscy pisali się na Węgrzech Zelinszky lub Zselinszkyl itd. Wśród

ogromnej ilości nazwisk słowiańskich w zasobie węgierskim trudno jest wyróżnić polskie;

bezwzględnie będą tu przeważały słowackie i ruskie, ale niewątpliwie pewna ilość jest

pochodzenia polskiego, zwłaszcza z Orawy i Spisza. Nazwiska takie jak Dlugolinszky,

Cserneczky, Kacsor, Gyurcsak, Szadovsky, Szlovik2, fgurujące na szyldach miast spiskich, są

oczywiście polskie, podobnie jak i żydowsko-polskie jest nazwisko I,efkovics3. Pewna ilość

nazwisk polskich uległa też zmianie na węgierskie; Węgry przedwojenne były krajem, w

którym wszelkimi sposobami ułatwiano madziaryzację nazwisk i gdzie roiło się od tzw. 40-

Kreuzer Magyaren4.

Nazwiska polskie w Turcji. Bardzo wiele żywiołu polskiego (czy

ruskiego) wsiąkło bez śladu na rozległych obszarach imperium otomań-

skiego. Największego kontyngentu dostarczali tu jeńcy wojenni, szlach-

ta i lud prosty; część ich pozostawała wierna wierze ojców, żywiąc

nadzieję powrotu do kraju, ogromna jednak ilość przyjmowała islam,

a niektórzy z nich przy liberalizmie narodowościowym tureckiej

polityki dochodzili z czasem do ważnych w państwie stanowisk; nie

brakło nawet poturczeńców dobrowolnych, którzy z pielgrzymki czy

legacji polskiej przechodzili na stronę muzułmańską. Nie zostawiło to

jednak śladu w nazwiskach, skoro Turcy nie mieli aż do niedawnych

czasów nazwisk rodzinnych; poturczeńcy tracili nazwiska dotych-

czasowe jako bezużyteczne i posługiwali się jedynie imionami muzuł-

mańskimi. Dopiero w ubiegłym wieku, gdy wypadki polityczne pchnęły

do Turcji znaczniejszą ilość Polaków, którzy przywiązywali nadzieje do

zwycięstwa tureckiego nad Rosją i tworzyli pod wodzą Michała

Czajkowskiego pułki „kozaków otomańskich”, a także gdy pewna ilość

dawnych wojskowych polskich wstąpiła do służby tureckiej, zaczęły się

tworzyć oznaczenia wedle dwu systemów nazwiskowych, polsko-turec-

kie. Czajkowski przyjął nazwę turecką Mehmed Sadyk pasza, generał

Bem został w wojsku tureckim jako Murad pasza; awanturniczy

„ J. Dunin-Borkowski: Almanach blgkitny, sv.

2 M. O r ł o w i c z : Przewodnik po Spiszu i Orawie, s. 17; J. G r z e g o r z e w s k i : Na

Spiszu, Lwów 1919, s. 105.

j Z LeWOCZy.

„ 40-grajcarowych (opłata manipulacyjna) Węgrów - red.

Antoni Iliński, który zawsze wierzył w swe pochodzenie od Iłajów ze Złotej Hordy, ostał się

jako Mohamed Iskinder Illahi bej; adiutantem jego był Mustafa Wojcik. Znany w dziejach

emigracji Ludwik Zwierkowski, używający pseudonimu Czarny, figurował w Stambule jako

Lenoir, na Kaukazie jako Kara krak bej, Czerny w Serbii. Obok nich Ahmed Teflk bej

Puławski, Mehmed bej Łaski, Jakub bej Jakubowski, Iskinder bej Kuczyński, Mustafa bej

Borzęckil i długi poczet innych, na stałe lub też czasowo złączonych z cesarstwem

otomańskim. Wśród rodzin, które pozostały, tradycja pochodzenia polskiego jest - zdaje się -

dość żywa.

Jan Witkiewicz, czynny w Afganistanie koło połowy ubiegłego wieku, zwie się tam Omer bej

2.

1 M. Czajkowski, s. 138-169.

z W ł. M a s s a 1 s k i : Pierwszy Polak w Afganistanie, „Przegląd Geograficzny”, t. VIII,

S. 1 Só.

182

ROZDZIAŁ X

NAZWISKA ŻYDÓW, NEOFITÓW,

.

ORMIAN I TATAROW POLSKICH

NAZWISKA ŻYDOWSKIE - NAZWISKA NEOFITÓW - NAZWISKA

ORMIAŃSKIE - NAZWISKA TATARSKIE

Bardzo ciekawie przedstawia się rozwój procesu tworzenia się i ustalania nazwisk wśród grup

etnicznie i językowo obcych. Mamy tu do czynienia z jednej strony z rozwojem nazwisk

wewnątrz grupy, następnie zaś z ich stosunkiem do ludności tubylczej, która zrazu nie

utrzymując bliższych związków z obcymi oznacza ich zbiorowo, potem dopiero, w miarę

podejmowania coraz to żywszych stosunków, wciąga ich w swój system oznaczania. Można

powiedzieć, że w świetle nazwisk takich grup możemy przypatrywać się procesowi asymilacji

społecznej i językowej ze strony wcale charakterystycznej.

Na ziemiach naszych mamy dość wielką ilość grup obcych, które stopniowo podlegały (lub

też podlegają) asymilacji: z nich jednak bierzemy pod uwagę trzy jedynie, mające własną

tradycję narodową, religijną i kulturalną: żydowską, tatarską i ormiańską. Z nich dwie ostatnie

zakończyły proces asymilacji językowej i kulturalnej upodobnieniem nazwisk swych do

polskich; daleko bardziej interesująca jest grupa żydowska.

Nazwiska żydowskie. Żydzi osiadali na ziemiach polskich od czasów

niepamiętnych; wiemy, że za pierwszych Piastowiczów odgrywali w życiu

gospodarczym kraju poważną rolę. Było ich niewielu; odnoszono się do

nich, zdaje się, życzliwie. Element ruchliwy, przedsiębiorczy, oddający

znaczne przysługi dworom książęcym, pośredniczący w stosunkach

zagranicznych, musiał być chętnie widziany, zwłaszcza że nie miał liczebnie

większego znaczenia; namiętności religijne nie mogły silniej oddziaływać

w czasach, gdy wiara chrześcijańska z trudem tylko przenikała do

szerszych warstw.Mówili oni między sobą po hebrajsku,może także

i językami tych krajów,z których przyszli; niewątpliwą jest jednak rzeczą,

że pozostając w ciągłych stosunkach z ludnością miejscową, ulegali silnie

polonizacji czy rutenizacji.Świadczą o tym źródła historyczne,świadczą

także i nazwiska (raczej przezwiska).Najstarsi Żydzi krakowscy noszą

„ w aktach obok imion biblijnych nazwy słowiańskie; w XIV w.mamy

poświadczone takie imiona,jak Dobrensco,Swonka,Kaschyza (kobieta),

przezwiska Drobny,Pytacz,Thzsty,Mały itd.I; potem zjawiają się w XV

, i XVI w.takie nazwiska,jak: Chłopko,Detko,Głownia (żona Głowina),

, Grzywka,Jagnię,Koza,Latoszek,Mały,Miłosza,Miętus,Motyka,

Muszka,Osep,Pszczółka; kobiety noszą imiona Sojka,Witosława,

„ Czarnula,Chwała2- jak widzimy,niczym się nie różniące od nazw

włościańskich,świadczące oczywiście o daleko posuniętym procesie

. asymilacji.

Proces ten został wstrzymany i odwrócony przez napływ licznych rzesz

żydowskich,uciekających przed prześladowaniami i zarazą; byli to

: w ogromnej większości Żydzi niemieccy z Bawańi,Śląska,Czech.Przynosili

oni ze sobą wysoko rozwiniętą kulturę religijną,poczucie odrębności

„ narodowej,wyrobionej pod wpływem doznanych nieszczęść,dialekt

niemiecki (ostmitteldeutsch), który wzbogacony pewną ilością słów

, hebrajskich i pożyczek słowiańskich miał stać się dzisiejszym „żargonem”,

a więc ważkie czynniki odrębności grupy.Ponieważ zaś przybyli w wielkich

ilościach i osiadali w zwartych grupach,ustosunkowując się wrogo do

ludności miejscowej,nie mogli podlegać asymilacji i tak liczebnością swą,

jak i nowymi treściami,które wnoszą w żydostwo polskie,górują nad nim

. i tworzą program odrębności żydowskiej,który miał tak zaważyć na

układzie stosunków polsko-żydowskich aż do chwili obecnej.

Wpływ niemiecki widzimy zaraz w nazwiskach.Już pod koniec XV w.

seniorem Żydów krakowskich jest Mojżesz Fiszel; za Batorego na czoło

Żydów polskich wysuwa się rodzina Wahl lub Katzenellenbogen z Brześcia

„, nad Bugiem; Saul Wahl,potentat finansowy i doradca króla,miał być,

1 M. B a ł a b a n: Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, t. I, s. 5, 9; E. M u l l e r, s. 37.

zJ. Ptaśnik,s.235;M. Bałaban.

184 185

wedle podań żydowskich, wybrany królem polskim 1. Obok nazwisk

niemieckich tworzyły się również i żargonowe, skoro żargon stał się językiem

domowym i towarzyskim mas żydowskich; pozostała pewna

ilość polskich, najczęściej jako oboczne, obok żargonowych. Ilość nazwisk

hebrajskich była, zdaje się, niewielka (np. Samuel Margalioth, Szalom

Szachna w XVI w.), choć imiona hebrajskie dotrwały w powszechnym użyciu

do dziś dnia, w ostatnich dopiero dziesięcioleciach ustępując chrześcijańskim.

Musiały być też i nazwiska pochodzenia hiszpańskiego, tureckiego itd., skoro

i z tych stron znaczniejsza imigracja żydowska osiada w Rzeczypospolitej,

zdaje sięjednak, że trudno byłoby w dzisiejszym materiale nazwiskowymje

wyróżnić.

W jaki sposób tworzyły się te nazwy? (o nazwiskach dziedzicznych

możemy mówić, pomijając niektóre rodziny, dopiero z końcem XVIII w.,

gdy władze administracyjne zmusiły Żydów do przyjęcia stałych nazwisk).

Przede wszystkim, rzecz zrozumiała, mamy tu do czynienia z nazwami

odimiennymi; najpierw więc patronimica.

Jeżeli polskie nazwy odimienne wykazują całą rozmaitość form, to cóż

dopiero żydowskie, gdzie mamy do czynienia z formami hebrajskimi,

żargonowymi, polskimi, ruskimi. Mojżesz syn Jakuba może być nazwany

Mojżesz ben JakubţţMojżesz Jakubowiczţţ Mojżesz Jakubaţţ Moszek Kuby

(w Poznańskiem)ţţMoszko Kuby (na Rusi). Syn Mojżesza może być

Mojżeszowiczem, Mojsiejowiczem, Moszkowiczem. W starych aktach

krakowskich spotykamy też podpisy niemieckie: Moyses zon Effraym,

Jozue zon Effraym (1485). Patronimiczną nazwą są też wyrazy z końcówką

-son, jak Berenson. Przypuszczać należy, że formom żargonowym, używa-

nym powszechnie w stosunkach pomiędzy Żydami, odpowiadały w aktach

urzędowych końcówki -wicz: Mojżesz Fabiszowicz, Marek Jeleniowicz

(syn Cwi, Hirscha), Ezryel Józefowicz, Zelman Eliaszowiczz. Rzadsze były

dopełniacze, jak Srul Józefa (1766; na tym samym akcie szereg nazwisk na

-wicz). Zamiast imion ojcowskich kładziono czasem teściów; tak np.

w roku 1553 figurują obok siebie: Jonas Abrahamowicz, Szymon zięć

Mojżesza i Samuel syn Taycha, Łazarz zięć Bory.

1 Zob. S. A. B e r s z a d s k i : Jewriej korol polskij, w „Woschod”, 1889; referat H.

Lubicza (Łopacińskiego) w „Wiśle”, t. IV, s. 232-234.

z Musiały być to rzeczy dość dowolne, zależne od uznania pisarza sporządzającego akt.

W Kazimierzu nad Wisłą w połowie XVII w. mamy np. same nazwiska -wicz (Szulowicz itd.)

- ani jednego niemieckiego; oczywiście pomiędzy sobą Żydzi tak się nie nazywali. „Wisła”, t.

X,

s. 52.

186

Bywały też i nazwy pochodzące od imion matki lub żony; do nich

należy Wolf Hesterczyn zwany też Esterczykiem (w XVII w. na Kazimierzu),

Majer Cyreles (żonaty z Cyrlą). Zdarzały się wypadki noszenia nazwy od

imienia ojcowskiego i matczynego; tak np. Izrael Józe Jowicz zwie się też

Izrael Eideles, syn Eidele, i jedynie dzięki szczególnemu przypadkowi uda

się czasem zidentyfikować osobę noszącą rozmaite nazwy.

Częste były nazwy określające pochodzenie z miejscowości czy też

kraju. W Krakowie w XVI w. znany jest lichwiarz Abraham, zwany

Bytomskim. W XV w. spotykamy takie nazwiska, jak Moyses Praemislia,

Abraham de Sandec, Szymon Marek z Sącza. Później coraz częściej

spotykamy się z nazwiskami odmiejscowymi w formie przymiotnikowej,

jak Wolf Bocheński, Aron Drohobycki, Izrael Złoczowski, Szmul Kaliszer,

Mechele Rawer; rzadkie były nazwy odmiejscowe innego typu, jak np.

Opatowczyk. Nazwisk do dziś dnia zachowało się bardzo wiele, i to

zarówno z polską, jak też niemiecką końcówką, było bowiem rzeczą

zupełnie przypadkową, czy nazwisko zapisano w decydującej chwili

w polskiej czy też żargonowej formie; Żyd pochodzący, powiedzmy,

z Poznania mówił o sobie w żargonie Pozner, po polsku zwał się

Poznańskim, podobnie Warszauer ţţ Warszawski, Krakauer ţţ Krakowski,

Łobzower ţţ Łobzowski, Pacanower ţţ Pacanowski itd. Nazwiska te

pochodzą prawie wyłącznie od nazw miejskich, skoro na wsi przez długie

lata Żydzi nie mogli osiadać 1.

Obcych oznaczano nazwą rodową, jak np. Abraham Czech, Joel

Niemiec, Jakub Morawczyk; rodziny z Włoch pochodzące nazywano

Wlochami, Wlochowiczami, Wloszkami, Sza Jardami; Aszkenaz oznaczał

Żyda niemieckiego. Zdarzają się i nazwy od miast obcych, jak np. w XVII w.

Izak Wiedeńczyk (zapewne nazywany Wiener), w XVI Salomon de

Kraśnik, którego syn zwie się już po prostu Jonas Kraśnik (z Czech), liczni

Horowitzowie osiadający w Polsce na przełomie XVI i XVII w. z czeskich

Horovic; wymarła z pocz. XIX w. rodzina Kolhari, z której pochodził

lekarz nadworny Zygmunta Augusta i Batorego, Salomon Calahora,

wzięła nazwisko od miasta hiszpańskiego Calahora.

Liczne nazwy pochodzą od zawodów; oczywiście i tu stosowano

powszechnie tłumaczenie żargonowo-polskie. Oto kilka przykładów:

i Powszechnie uważa się nazwiska ţa -ski, utworzone od miast, za żydowskie; jest to na

ogół stuszne, choć bynajmniej nie wyłącznie, por. np. z Taroowa Tarnowskich, z Buczacza

Buczackich itd.

187

Mojżesz Złotnik (także Mojsey Auńfaber), Mojsze Mocher (kupiec),

Dawid Drukarz, Lewek Kampsor, Efraim Cukiernik (XVI i XVII w.); do

nich należy także i Cadyk, który pisany następnie z niemiecka Zadek

i z polska wymawiany, figurował długie lata na szyldach poznańskich.

Nazwy te były przeważnie oznaczeniem istotnego zawodu i dopiero

bardzo późno zaczęły być dziedziczne.

Wreszcie przezwiska; spotykamy tu te same kategorie, co i w stosunku

do przezwisk polskich. A więc oznaczenie cech fizycznych, Łazarz Tlusty,

Josel Mafy, Abraham Niger (Czarny), czy społecznych, jak Muszko

Bogaty; porównania zwierzęce jak Wolf Bocian (Poper), dalej cały szereg

nazw, których początku nie możemy wywnioskować z samego wyrazu, jak

Glownia, Świetlik itd. Nie ma tu rzeczy ciekawszych; podkreślić jedynie

należy, że nazwy żargonowe miały swój odpowiednik polski, pod którym

wchodziły w akty publiczne.

Nazwy te nie były ustalone, nie były nazwiskami w ścisłym tego słowa

znaczeniu, dziedzicznymi i niezmiennymi. Są to raczej określenia; podlegały

one ciągłym zmianom, nie mówiąc już o obocznościach językowych; jeden

i ten sam człowiek mógł mieć kilka określeń, bo przecież był synem swego

ojca, miał jakiś zawód, mógł mieć jakąś cechę szczególną lub też

pochodzić z obcego miasta. Tak więc założyciel nowej synagogi krakowskiej

(1644 r.) Izak Jakubowicz zwany był także reb Ejzyk, reb Jejkeles albo też

Izak Bogaty. Pinkus Horowitz (XVI w.) występuje też jako Pinkus

Doktor. Lekarz nadworny Jana III, Simcha Menachem (wyraz hebrajski,

oznaczający pocieszyciela), zwany był powszechnie Emanuel de Jona (od

miasta tej nazwy w południowej Francji). Jeżeli taka dowolność panowała

w stosunku do ludzi znanych i wybitnych, to cóż dopiero sądzić o szarym

tłumie?

Dowolność ta i zmienność nazwisk musiała sprawiać wiele kłopotu

władzom (podobnie jak dziś historykom); gdy coraz to bardziej Żydzi

wchodzili w życie publiczne, gdy zaczęto na nich rozciągać przepisy prawa

powszechnego, potrzeba nazwisk rodzinnych, dziedzicznych i niezmiennych

stawała się coraz bardziej oczywista. Projekt Stanisława Augusta nowego

uregulowania ustawodawstwa żydowskiego przewidywał przymus przy-

brania takiego stałego nazwiskal, ale Rzeczpospolita nie doczekała już

definitywnego załatwienia tej sprawy. Podjęłyją rządy zaborcze; wyćwiczona

w swym rzemiośle biurokracja austńacka czy pruska nie mogła dopuścić,

„ P. Dąbkowski, t. I, s. 101.

aby cały, liczny odłam ludności usuwał się spod kontroli; w zaborze

austńackim patent cesarski z dnia 23 lipca I 787 r. nakazuje przeprowadzenie

nadania nazwisk ludności żydowskiej w ciągu dwóch lat, a nieco później

przystąpiono do tej akcji w zaborze pruskim 1.

Zaczęły się orgie pomysłowości biurokratycznej, których rezultatemjest

znaczna część dzisiejszego zasobu nazwiskowego Żydów niemieckich

i austńackich, zwłaszcza zaś polskich. Obraz niesamowity: tworzy się

komisje (w Austrii oficerskie, w Prusiech magistrackie), które mają

decydować o nazwiskach; ciemne masy żydowskie zachowują się biernie

i niechętnie, co wzmaga pasję biurokratów, wysilających się w wymyślaniu

coraz to nowych nazwisk. Pozostawiono pewną ilość dawnych nazw,

imion własnych, tworów odimiennych (w formie niemieckiej), odmiejs-

cowych, przezwisk; ponieważ jednak ustawa nakazywała nadawanie

nazwisk niepowtarzalnych, więc mało który Abrahamer czy Lemberger

(dotychczas wpisywany w polskich aktach jako Abrahamowicz czy

Lwowski) mógł zachować tę nazwę. Niektórzy, zamożniejsi, otrzymywali

nazwiska pięknie brzmiące: Diamant, Perl, Gold-, Silber-, Rosen-, Blumen-2

,

w najrozmaitszych złożeniach (-berg, -tal, -baum, -band, -stein3 itd.).

Innym nadawano jako nazwiska nazwy zwierząt, roślin, przedmiotów,

czasami zabawne4; nie szczędzono nazwisk śmiesznych, a nawet i wulgar-

nych, których dużo jeszcze do dziś dnia podziwiać możemy na szyldach

miast polskich (np. Jungfernmilch, Afterduft5).

W ten sposób większość Żydów na ziemiach polskich (pozostających

pod koniec XVIII w. pod rządami austriacko-pruskimi) otrzymała

niezmienne dziedziczne nazwiska, i to w formie niemieckiej. Dokończyły

tego dzieła władze polskie; postanowienie namiestnika Królestwa Polskiego

1 J. S a d o w s k i, s. 17, podaje, że stało się to edyktem królewskim z r. 1796. Zbiory

niemieckie (np. S t o e p e l : Gesetz Codex, t. I, s. 64) powołują się na Edikt betreffend die

burgertichen Verhaltnisse der Juden in dem preussischen Staat z 11 marca 1812, nakazujący

przybranie nazwiska w ciągu 6 miesięcy; prawo z 23 lipca 1847 (S t o e p e 1, t. II, s. 40)

uznaje

Żydów nie mających stałego nazwiska za obcych (zob. też uregulowanie tej sprawy

w Poznańskiem w r. 1833, t. I, s. 528).

2 diament, perła, złoty-, srebrny-, różany-, kwiatowy- - red.

3 -góra, -dolina, -drzewo, -wstęga, -kamień - red.

4 A. H e i n t z e w swej księdze nazwisk niemieckich przytacza takie twory, jak:

Wohlgeruch, Geldschrank, Singmirwas, Pulverbestandteil, Temperaturwechsel,

Ochsenschwanz,

Kanalgeruch, Wanzenknicker (Kasaogniotrwała, Zaśpiewajmicoś, Częśćskładowaproszku,

Zmianatemperatury, Wołowyogon, Kanałowyzapach, Pluskwianasknera - red.).

5 Mlekodziewicy, Zapachtyłka - red.

188 189

z dnia 27 marca 1821 r. zobowiązywało Żydów nie mających jeszcze

nazwiska do złożenia odnośnej deklaracji we właściwym urzędzie 1.

Przypuszczać należy, że w tym to czasie (choć może i komisje zaborcze

nadawały czasem nazwiska polskie) powstały zabawne twory polskie, jak:

Inwentarz, Alfabet, Kopyto, Kalamarz, wulgarne, jak: Wychodek, złożone:

Różanykwiat, Dobraszklanka, Książkadomodlenia, które zresztą, nie

spotykane zupełnie w zaborze pruskim i austńackim, w Królestwie tworzą

dość znaczny procent nazwisk.

W charakterystycznym obrazku przedstawia nam Klemens Junosza taką

scenęz: młody Żyd idzie przed komisję, chcąc otrzymać nazwisko Macher

(kupiec), tymczasem burmistrz jest w złym humorze i nazywa go na złość

Pistolet. W podobny sposób musiały powstać nieco później takie nazwiska

jak Telefon, które naturalnie nie ma za sobą tradycji długich pokoleń.

Nazwiska te ulegały oczywiście zmianom na takiej czy innej drodze;

przecież nikt, kto z ciasnych zaułków małego miasteczka wychodził na

szerszy świat, nie mógł zgodzić się na noszenie śmiesznego nazwiska, jeżeli

zaś ulegał prądowi asymilacji, nie chciał, by samo już nazwisko świadczyło

o jego pochodzeniu. Do roku 1850 można było przy chrzcie brać nowe

nazwisko (i tą grupą nowych nazwisk osobno się zajmiemy); poza tym

starano się o drobne zmiany, co z pewnością nie było trudne, choć może

czasem i dość kosztowne. Wskutek obowiązkowego od roku 1867

prowadzenia ksiąg stanu cywilnego w języku rosyjskim dużo nazwisk

uległo polonizacji pisowni (Cygielsztrejch). Dużo rodzin uzyskało pozwolenie

na zmianę nazwisk w przepisanej drodze administracyjnej (parę przykładów

z „Monitora”: Zickerman ţ Życki, Hell recte3 Seife -1 Helski, Glukstein

ţ Żagota, Horowitz ţ Groniewski, Salomon—ł Solański). Częściową

polonizację nazwiska uzyskiwali też Żydzi nobilitowani w Austrii, jak

Lţwenstein von Opoka (nob. 1912), Rappaport von Porada (nob. 1890),

Rosenstock von Rozstocki (nob. 1904) i kilku jeszcze innych4.

Nazwiska neofitów. Osobną grupę tworzą nazwiska neofitów, chrzczonych

Żydów. Tatarzy czy Ormianie wchodzili do społeczeństwa polskiego jako

grupa, asymilując się całkowicie; nie zmieniali oni zatem nazwisk wchodząc

1 F. Ochimowski, t. II, s. 38.

2 K 1. J u n o s z a : Fotografie wioskowe, w: Tanie wydnwnictwo dziel Klemensa Junoszy,

Warszawa 1899, t. II, s. 135-137.

3 właściwie - red.

„ Semigotha.

190

w społeczeństwo polskie, gdyż dokonywało się to stopniowo, niepostrzeżenie.

Żydzi do dziś dnia tworzą zwartą i odrębną grupę, która, mimo że

w ostatnich latach coraz silniej podlega niwelacji językowej i kulturalnej,

jest jeszcze organizmem samodzielnym, przeciwstawiającym się jako

całość organizmowi polskiemu. Żydzi wchodzą zatem do społeczeństwa

polskiego jako jednostki, zrywając tym samym związki z organizmem

żydowskim; tej zasadniczej zmianie społecznej odpowiada też zmiana

nazwiska (do roku 1850 prawie zawsze, jako związana z aktem chrztu,

a potem jeszcze też często).

Jakie więc były te nazwiska osób wchodzących w społeczeństwo polskie?

Nie było pod tym względem zwyczajów ustalonych; nazwiska te

przybierano albo tworzono w sposób rozmaity. W dawniejszych

czasach, jeśli chodziło o jednostki z warstw ubogich, nie mające

większego znaczenia socjalnego, ograniczano się do imion chrzestnych;

w metrykach wawelskich dopiero pod sam koniec XVII w. spotykamy

nazwiska 1:

W roku 1600 przyjmuje chrzest Justyna Izraelitka,

1606 Bernard Izraelita,

1612 Michał Izraelita z Krakowa,

1674 Stanisław czternastoletni Izraelita ze wsi

Janów,

1696 Izr. Franciszek Zygmuntowski,

1696 Wawrzyniec I,ewikowski Izr.

Lewikowski będzie przekształceniem nazwiska Lewi, Zygmuntowski

może od imienia protektora; na Kazimierzu w tym czasie (por. XVII w.)

spotykamy konwertytę Michała Rabińskiego Izraelowicza, najwidoczniej

od zajęcia (ojcowskiego?); sv.1625 chrzci się Markus Mordus i, zostawszy

mieszczaninem, otrzymuje nazwisko Jan Komnieckiz, zdaje się, sztucznie

utworzone. W XVIII w. konwersje zaczynają być częste, w niektórych

dzielnicach (np. na Litwie) nawet masowe; neofici wchodzą tłumnie

w szeregi szlachty i uzyskują na instancję posłów dyplomy nobilitacyjne;

jedna konstytucja z roku 17643 wymienia kilkadziesiąt nazwisk neofitów

„

rekomendowanych” przez posłów WKs. Litewskiego.

„ MH, t. V, s. 101.

z M. B a ł a b a n : Dzieje Żydów w Krakowie i na Kazimierzu, t. I, s. 427, 428.

3 VL, t. VII, s. 420.

191

Franciszka i Ludwika Łyżyńskich, Abramowiczów, Ignacego i Józefa Gurskich,

Felicjana Kazimierskiego, Teodora Lutyńskiego, Michała Oświecimskiego, Andrzeja

Przewłockiego, Świąteckich, Antoniego Majoskiego, Jana Nowakowskiego,

Franciszka Antoniego i Macieja Dobrzyńskich, Adama, Pawła, Piotra, Ignacego,

Jana Zbitniewskich, Antoniego Trojanowskiego, Kazimierza Pawłowskiego, Jana

Michałowskiego, Piotra Pawłowicza, Jakuba Jeleńskiego, Mateusza Jeleńskiego,

Stanisława Jeleńskiego, Jana Lipińskiego, Osłowskiego, Mańkowskiego, Teodora

Dessawa, Józefa Kwiecińskiego, Dominika Dobrowolskiego, Bergina, Tomasza

i Antoniego Poziomkowskich, Jana Dobrowolskiego, Franciszka Krzyżanowskiego,

Wojciecha Szymańskiego, Tadeusza Bielskiego, Józefa Szpaczkiewicza, Nizielskiego,

Stanisława Jarmunda, Bonawenturę Bartoszewicza, Józefa Poznańskiego, Andrzeja

Manina Niewiarowskiego, Felicjana Jankowskiego.

Akt ten wspomina jeszcze, że stany Rzeczypospolitej dozwoliły królowi

„tejże neofitów kondycji... osobom nie więcej jak dziesięciu... których

byśmy takowego łaskawego naszego względu być uznali, praeciso similiter

scartabellatui tymże klejnotem szlachectwa zaszczycić...”, ale niewątpliwie

cyfry tej nie przestrzegano, tak że wkład elementu rasowego żydowskiego

do szlachty polskiej był w całości bardzo znaczny; bardzo poważną

pozycją byli też frankiści. Nowi ci ludzie musieli mieć nazwiska, tworzyli

je więc rozmaicie; powyższy wypis pozwala nam zdać sobie sprawę

z różnorodności tych typów, które zaraz wyróżnimy. Zaznaczyć należy, że

w podobny sposób tworzą się nazwiska neofitów aż do roku 1850,

w którym to postanowienie Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego

(z dnia 25 czerwca) zabrania neofitom przyjmowania nowych nazwisk

przy chrzcie2. Próbujmy zanalizować ten obszerny materiał nazwisk

neofitów i wyróżnić w nim zasadnicze grupy i typowe zjawiska.

Przede wszystkim stwierdzamy wypadki, w których konwersja nie

powoduje powstawania nowych nazwisk: neofici zostają przyjęci do naz-

wiska swych protektorów, którzy najczęściej są ich rodzicami chrzestnymi.

Tak np. Michel Ezofowicz, przyjęty w roku 1525 do herbu Leliwa przez

Hlebickich, daje początek rodzinie Józefowiczów-Hlebickich. Od rodziców

chrzestnych, z możnych rodzin ziemiańskich, uważających za zasługę

religijną patronować nowochrzczeńcom, wzięli nazwiska frankiści Dgbowscy,

Podoscy, Wierzchowscy. Wśród konwertytów warszawskich z pierwszej

połowy ubiegłego wieku mamy kilka takich przykładów. Minister Stanisław

hr. Grabowski nadaje nazwisko swe neoficie Karolowi Aleksandrowi

„ dopełniwszy w podobny sposób nobilitacji - red.

z F. Ochimowski, t. II, s. 38.

192

(chrz. 1823); podobnież Fajga Brodacz po chrzcie w roku 1847 zwała się

Julia Kazimiera Łubieńska (po ojcu chrzestnym, hr. Henryku); w ten sam

sposób uzyskał nazwisko Józef Gąsiorski (chrz.1811, po ojcu chrzestnym),

Janiszewska Felicjana (Fajga, chrz. 1830), Gnatkowska Joanna (chrz.

1823, po matce chrzestnej), Pruszak Zofia (chrz. 1823, po matce

Pruszakowej). - Bywały i nadania nazwisk w formie nieco zmienionej

(podobniejak dzieciom nieprawym, tak też i neofitom niechętnie użyczano

pełnego nazwiska); Rybiński trzyma do chrztu w roku 1738 Rybskiego,

pani Jurowa (1772) - Jurowskiegoi.

Pewna ilość neofitów zachowała dawne nazwiska. W przytoczonej

powyżej konstytucji spotykamy nazwiska takie, jak Dessaw i Bergin; dużo

nazwisk polskich, czy to odimiennych, czy odmiejscowych, czy przezwis-

kowych wreszcie, również pozostawiono, gdyż nie było socjalnej potrzeby

ich zmiany. O ile zaś neofici nie odczuwali potrzeby łączności ze

społeczeństwem polskim, pozostawali przy nazwiskach niemieckich, starając

się jedynie zatrzeć ich cechy żydowskie; znamienną jest rzeczą, że

z kilkuset warszawskich neofitów-protestantów w pierwszej połowie XIX w.

jedynie trzech przyjęło nazwiska polskie (Kwieciński, Płoński, Zbrojewski),

reszta zaś zatrzymała niemieckie (przeprowadzając jedynie zmiany jak

Kahn t—Kohn, Stokvisz ţ—Stokfisz) lub nawet niemczyła polskie:

Dorembus stał się Ehrlichem, Śpiewak przyjął nazwisko Kantor.

Bardzo często dawne nazwisko było punktem wyjścia do zmiany:

dokonywano na nich rozmaitych operacji. Czasami thzmaczono je na

polskie, oczywiście prawie zawsze z dołączeniem końcówki -ski; w ten

sposób hebrajski Szor (= wół; znana rodzina frankistów) stał się

Wolowskim; liczni Jeleńscy, nobilitowani w roku 1764 z herbem Korczak,

mają nazwisko tłumaczone z Hersza (hebr. cwi „jeleń”). W dawniejszych

czasach tłumaczenia te miały niewielkie zastosowanie, skoro same nazwiska

żydowskie miały postać żargonową i niemiecką; gdy jednak zaczęto

zmieniać nazwiska niemieckie, nadane przez władze porozbiorowe,

tłumaczenie stało się częstym sposobem zmiany: Mosiek Szwartzholz

(chrz. 1830) zwie się Czarneckim, a w niedawnych latach powstały takie

twory, jak: Goldwasser ţ Zlotniecki, Rosenstock ţ Różecki.

„ Celem uniknięcia ciągłych cytatów zaznaczam, że obfity mateńał źródłowy, dotyczący

konwersji, zestawił T. J e s k e - C h o i ń s k i : Neofici polscy; zob. też tego autora Historię

Żydów w Polsce. Co do rodzin szlacheckich obfity mateńał przynosi Semigotha; niejedno

znaleźć można też w publikacjach heraldycznych.

193

Powszechnie używanym środkiem była zmiana nazwiska na przymiot-

nikowe z sufiksem -ski; skoro końcówka ta uchodziła za dystyngowaną,

par excellence polską i szlachecką, to oczywiście musiała być chętnie

widziana przez tych, którzy wchodząc w społeczeństwo dotychczas obce,

chcieli uchodzić za Polaków par excellence, a o ile możności i szlachtę.

Tworzono w ten sposób nazwy odmiejscowe i odimienne; rzecz prosta, że

przetwarzano również i dotychczasowe nazwiska. Frankista Jehuda Lejb

Notowicz Krysa nazwał się Krysińskim (chrz. I 759, nob. 1815 z herbem

Leliwa), Berek Boczkowiak - Boczkowskim (chrz. 1850), Jakub Dwornik

- Dwernickim (1846), a nawet Dawid Jablonowicz skorzystał z okazji

chrztu (1841), aby przybrać nazwisko Jablońskiego. Bywają też wypadki

dobrania końcówki -wicz, jak np. Centnerszwer -ł Cetnarowicz. Prze-

kształcenie nazwiska niemieckiego na polskie z dołączeniem sufiksu -ski,

swego czasu zupełnie wyjątkowo spotykane (np. Brunstein ţ Brunicki

(nob.1815 w Bawańi), Manheim Cohen ţ Maksymilian Koniarski 1843),

dziś należy do bardzo częstych procederów; w czasach, gdy tak wielkie

znaczenie ma nazwisko pisane, rozsądną jest troska o utrzymanie pewnej

kontynuacji (np. Hell ţ Helski, Salomon -ł Solański, Weissblat ţ Welicki).

Z kolei omówić wypada liczne nazwiska odimienne. Jak wiadomo,

Żydzi nie mieli przeważnie nazwisk rodzinnych, określając się najczęściej

imieniem własnym i ojcowskim: patronimicum to, zmienne z pokolenia

w pokolenie, mogło być wyrażane w hebrajskim (ben Moses itd.),

w żargonie, po polsku wreszcie, w której to postaci zapisywano je w księgi.

Z chwilą, gdy wychrzta wchodził w społeczeństwo mające ustalone

nazwiska dziedziczne, zatrzymywał określenie odojcowskie jako nazwisko,

tak że dzieci jego nie tworzyły już określeń od imienia ojca; był to

najprostszy sposób uzyskania nazwiska.

Tak więc Michel syn Ezofa, Ezofowicz, czyli Józefowicz, daje początek

rodzinie Józefowiczów (nob. 1525); szereg nazwisk, pochodzących od

imienia ojca konwertyty, świadczy o powszechności tego zwyczaju:

Abramowicze vel Abrahamowicze herbu Jastrzębiec, Jasińscy (frankiści

z Kamieńca Podolskiego i Buska, zrazu Josińscy vel Joszyńscy od imienia

Josek) figurują w spisach szlacheckich, a poza tym cały szereg Szymanow-

skich, Nuchymskich i Naimskich, Lewkowiczów, Moszkowskich. Dużo

nazwisk pochodzi również od imion chrześcijańskich, być może od imion

ojców chrzestnych; w cytowanej powyżej konstytucji z roku 1764 nobilitującej

neofitów litewskich spotykamy Kazimierskiego, Pawlowicza i Pawlowskiego,

Bartoszewicza, Jankowskiego; byli i frankiści Piotrowscy.

Osobną grupę tworzą nazwiska odmiejscowe. Stefan Fiszel, znany

konwertyta krakowski, przyjęty do herbu Korab w roku 1507, otrzymuje

od Zygmunta I starostwo powidzkie i jest protoplastą Powidzkich herbu

Korab. Salomon z Trojanówki, wychrzczony w roku 1638, zwie się odtąd

Stanisław Trojanowski. Felsztyński herbu Nałęcz (XVIII w.) to pierwotnie

Josek z Felsztyna. Syn Lewka Berkowicza z Bogucic, ochrzczony w roku

1758 jako Józef Kanty Nepomucen, przyjmuje nazwisko Bogucicki

i zostaje z czasem profesorem Akademii Krakowskiej. Frankiści również

często przyjmowali nazwiska od miejscowości, z której wyszli: z Buska

pochodzą Buscy, z Brzezia Brzeziccy i Brzezińscy, z Jezioran Jezierzańscy

vel Jeziorańscy, z Lanckorony Lanckorońscy.

Wreszcie poważną grupę stanowią nazwiska sztuczne; wśród nich

bardzo powszechne były te, które nawiązywały do aktu konwersji i starały

się w samym brzmieniu świadczyć o przywiązaniu ich do nowej wiary.

Takim nazwiskiem jest Dobrowolski, powtarzane przez konwertytów,

którzy z dobrej woli przyjąwszy chrzest stwierdzają to nazwiskiem

noszonym jednak często także przez ludność rdzennie polską, lecz

tworzonym z innych powodów. Pierwszy przyjmuje to nazwisko krakowski

Żyd Jan Dobrowolski, ochrzczony w Warszawie w roku 1672, a za nim

idzie szereg dalszych w samej stolicy (ostatni w roku 1845), w Łęczycy,

Kamieńcu Podolskim, w Orszy. Nowsze herbarze podają szereg rodzin

szlacheckich tego nazwiska, wśród nich niektóre neofickiego pochodzenia,

jak Dobrowolscy herbu Doliwa, z końcem XVII w. ochrzczeni i nobilitowani,

dalej herbu Nowina (Marcin, ochrzczony w Szkudach 1760, nob. 1768),

herbu Odyniec (Jan, chrzest 1749, nob. 1764), herbu Nieczuja (Michał,

chrzest w Warszawie 1775, nob.1790)r. Pokrewne tematycznie są nazwiska

jak Dobrański (1785 Warszawa), Dobrochowski (1741 pod Łęczycą),

Dobrzyński (nob. 1764). Wśród frankistów spotykamy Wolańskich,

Wolickich, Wolskich. Zlokalizowane we Włocławku jest nazwisko Chęciński

(1774) i Chgtkowski (1767).

Również starym, choć nie tak powszechnym nazwiskiem nawróconych

jest Nawrocki. Liber chamorum wspomina o takim Nawrockim, który

„ S e m i g o t h a jako jeden z argumentów świadczących o żydowskim pochodzeniu rodzin

szlacheckich Dobrowolskich podaje, że w Polsce nie ma wsi Dobrowola, od których

mogłyby pochodzić nazwiska. Nie jest to ścisłe, gdyż miejscowości Dobrawola, Dobrowola,

Dobrowole itd. jest kilkadziesiąt (zob. Stownik geograficzny); są to przeważnie nazwy dość

niedawnego pochodzenia, najczęściej folwarki, zapewne z „dobrej woli” przy działach

rodzinnych odłączone.

194 ţ 195

okradł ojca swego Hircka z Płocka i przyjął chrzest wraz z nowym

nazwiskiem. W roku 1656 w farze włocławskiej przyjęli chrzest małżonkowie

Nawroccy z Dobrzynia z córkami i potem jeszcze kilkakrotnie wraca to

nazwisko; tak np. otrzymuje je w roku 1830 Aron Lewkowicz Messerstein,

w roku 1832 Izrael Judkowicz. Raz spotykamy oboczność Wrocińska

(konw.1818). Może Konderski (chrz.1782) jest też w związku z konwersją?

Uznanie prawdziwej wiary stwierdza nazwiskiem swym Stanisław

Uznański, chrzczony w roku 1651. Jeden z frankistów czortkowskich

otrzymuje nazwisko Przyznański. Oświecony został Oświecimski (chrzest

w Włodawie 1768); zdaje się, że należy tu podciągnąć też Michała Jana

Osiecimskiego, nob.1764 z herbem Lubiczl. Światiowski otrzymał chrzest

w roku 1781.

Osobną znów grupę stanowią nazwiska świadczące o chwaleniu Boga

lub też oddaniu Bogu: Bogochwalski (1733), Bogdańska (1787, 1836),

Bogusţawski (cztery rodziny, aż do roku 1841), Chwalibogowski (1778),

Chwalibóg (1834); (Bogdański, Bogusławski i Chwalibóg to dawne nazwiska

szlacheckie odimienne).

Do licznych staiych rodów Krzyżanowskich (herbu Dębno, Świnka),

wywodzących się od Krzyżana (~ Chrystiana), dołączyli się nowi, co

niedawno dopiero pod krzyżem stanęli i odeń wzięli nazwisko; biorąje często

neofici od roku 1750 do 1832 (są między nimi i frankiści). Jeden z tych

Krzyżanowskich został nobilitowany w roku 1786 z herbem Dąb. Częste są

postaci oboczne,jak Krzyżewski (frankista), Krzyżanecki (1732), Krzyżański

(1775 Kłodawa), Krzymanowski (1781 Kłodawa), Krzyżmowski (1759).

Do sporadycznych nazwisk należą takie nazwiska, jak Powolański

(1818), Wiernicki (1840), Wybranowska (1825). Sura Gitla Turkieltaub

otrzymuje chrzest w roku 1843 jako Maria Alojza Loretańska. Chodźko

opowiada o neoficie Ablu, który otrzymał nazwisko Piotra Paschalskiego

na pamiątkę chrztu w okresie wielkanocnym2.

Innym znów, bardzo powszechnie używanym sposobem było tworzenie

nazwisk neofitów od miesięcy, w których przyjęli chrzest; zestawiamy je

w porządku kalendarzowym, umieszczając przy każdym nazwisku datę

konwersji (o ile inaczej nie naznaczono, w Warszawie):

„ Jeden z jego potomków otrzymał przed kilkunastu laty pozwolenie na dołączenie do

nazwiska swego jeszcze nazwiska matki wraz z tytułem, dając początek rodowi hr.

Osiecimskich-Hutten-Czapskich; w ten sposób stary ród Hutten-Czapskich, wywodzący się

(fałszywie zresztą) od frankońskich Huttenów, dostał się do S e m i g o t h y.

z I. Chodźko, t. VI, s. 59.

Styczyński (trzech 1820-1823).

Lutyński (1767,1792), Lutomski (1823), Lutnicka (1822).

Marzecki (1772, 1825), Marczewski (1777, potem w XIX w. jeszcze

trzech), Marczyński (1824), Markowski (siedmiu w XIX w., wszyscy

chrzczeni w marcu).

Kwieciński (1780 Radom;1791,1799, w XIX w. w Warszawie osób 12,

w tym jeden ewangelik konwertyta 27 IV 1850), Kwiatkowski (od

1817-1844 osób 14; może niektórzy są tłumaczeniami niemieckich

-blumów?), Kwietniewski (1823,1825), Kwiatkiewicz (1820), Aprilewicz (1765).

Majewski (trzy rodziny frankistów; 1775, we Włocławku 1769-1787

czterech; w Warszawie w pierwszej połowie XIX w. dziewiętnastu),

Majowski (Radom 1726 i 1760), Majecki (1771).

Czerwiński (jeden frankista;1764,1789,1825,1846), Czerwiecki (1766,

Łęczyca 1790), Junecki (1773).

Lipiński (jeden frankista; w Nieszawie 1778,1789; w XIX w. jedenastu),

Lipiecka (1834), Lipczyński (Radom 1776,1836).

Sierpiński (1770, w XIX w. cztery kobiety), Sierpowski (dwóch 1772).

Wrzesiński (1741, 1775, 1779, w XIX w. dwóch), Wrzesieński (1770),

Wrześniewska (dwie w XIX w.).

Październicki (1770), Paździerska (1830), Oktobar (1773).

Listopski (Włocławek 1790).

Grudziński (1766, ośmiu w XIX w.).

W wielu wypadkach możemy stwierdzić, że istotnie chrzest odbył się

w danym miesiącu; przypuszczać należy jednak, że gdy zaczęto nazwiska

te wyróżniać jako neofickie, nadawano je nowochrzczeńcom bez względu

na datę konwersji. Działo się to niewątpliwie i z tego względu, że od

niektórych miesięcy, jak np. października czy listopada, tworzenie nazwisk

było dość niefortunne; wówczas przesuwano nazwisko o miesiąc. Przykładem

podobnym jest Paweł Wrzesiński z Łęczycy, który chrzczony w październiku

1779 r., otrzymał jednak nazwisko z poprzedniego miesiąca, niewątpliwie

lepiej wyglądające.

Prócz miesiąca także i dzień chrztu mógł dać początek nazwisku; mamy

więc Niedzielskich (Kłodawa 1755, Kamieniec Podolski 1756, 1771,

w XIX w. jeszcze dwie kobiety; jeden z tych neofitów został nobilitowany

w roku 1765 z herbem Szeliga), Niedzieleckich (1883), Świątkowskich

(1750, nob.1765 z herbem Nowina;1768), Świąteckich (1812), Piątkowskich

(frankiści z Buska). Oczywiście, nie wszystkie rodziny z tych nazwisk tu

należą, gdyż nazwisko takie mogło być łatwo nadane dziecku chrzczonemu

196 ţ 197

w piątek czy w niedzielę (będą to, zdaje się, częste nazwiska dzieci się Chrzanowskim, Lejbuś

Michelewicz (1822) Dąbrowskim, Mordko

Hayman (1844) Drzewieckim, Herszek Krubiner (1842) Duklińskim, Szmul

zrodzonych z niewiadomych rodziców). y

Wśród licznych Nowakowskich i Nowickich rozmaitych herbów nie brak Szpik Holz (1845i

k astr ţŹenomolskieoo chr ćiłiw roku 1800sA bertrandy,

również neofitów; byli to przecież ludzie nowi i jako takich ich oznaczano. ţ odkryć i jakiś

figie sięży p 8

W konstytucji nobilitacyjnej z roku 1764 występuje Andrzej Manin

biskup zenopolitański in partibus infidelium i, który też nadał mu nazwisko).

Niewiarowski, z niewiernych chrześcijanin i szlachcic. ; Im później, tym coraz mniej nazwisk

neofickich; konwertyci ńe zadowalają

Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, że nazwiska te nie były wyłącznie się już nadanym

nazwiskiem, lecz dobierają je sami wedle własnego

neofickimi, tak że jakiekolwiek wnioski o pochodzeniu poszczególnych , uznania (nie zawsze

szczęśliwie); rok 1850, w którym zniesiono zmianę

rodzin noszących te nazwiska, oparte jedynie na ich brzmieniu, są nazwisk w związku z

chrztem, jest kresem typowych nazwisk neofickich.

ryzykowne. W szczególności dotyczy to nazwisk urobionych od miesięcy, ţ Parę słów wresi

cihe kier do he bów ś ó ć (Fis ellprze zKó ab t wl

tudzież nazw typu Nowacki, Nowicki, Nawrocki, Dobrowolski. Nazwy przez rodziny sz ac

miesięcy występują bowiem dość często wśród ludności włościańskiej ţ Ezofowicz przez

Leliwitów); gdy zagęściły się konwersje i nobilitacje,

(Styczeń, Marzec, Kwiecień, Maj itd.), a dodanie końcówki -ski było zaczął si źţ‟z torkoń e

óiwać herby stade 1 b nowe o nazwach mogących

przecież czymś bardzo powszechnym; poza tym są tu też nazwiska albo też ac ę

odmiejscowe (z Czerwińska, z Lipna, z Wrześni itd.). Również łatwo było przypominać

przejście i łaskę królewską, jak Nowina (neofici Świątkowscy,

urobić formę przymiotnikową od popularnych nazwisk Nowak czy Dobrowolscy,

Bańoszewicze), Łaska (Trojanowski nob.1765), Wdzięczność

Nawrot. Co do Dobrowolskich, to nazwisko mogło być w wielu wypadkach (Krasnowojski i

Staliński nob.1765), Boża Wola (Poznański nob.1764);

odmiejscowe (są liczne wsi Dobrawola czy Dobrowole) albo też tworzono wreszcie całkiem

nowe herby. Nowe herby i nowe nazwy,

przezwiskowe. Dobrowolny oznacza w staropolszczyźnie i do dziś dnia ; dziwnie nie

związane z tradycją dawnej heraldyki polskiej, wprowadzaţo

w gwarach człowieka wolnego, swobodnego, niezależnegol, w związku ; gęsto KrólesJaoń

kngherbue,Złó owąż eOr ówskţi herbu Z ótorybawByły

z czym powstało nazwisko Dobrowolny czy Dobrowolski na oznaczenie , brzm en u do

nazwiska: Łabęcki nob.1820 otrzymał herb Łabędziogrot,

chłopów zwalńanych z poddaństwa, którzy uzyskiwali prawo przenoszenia ţ. i nawiązania

się do innych wsi lub miast. Poza tym dobrowolnym nazywano człowieka ; Wołowski w roku

1839 herb Bawół.

dobrodusznego, powolnego, bez własnego zdania; otóż i to określenie dać , Zdarzały się i

wypadki fikcyjnych rodowodów. Jan Gottlieb Bloch (1836

mogło początek nazwiskom niektórych rodzin. Dodać jeszcze można, że , -1902), syn

Szulima z Leszna, dorobiwszy się majątku, otrzymuje szlache-

z nazwiskiem tym spotykamy się już w pierwszej połowie XVII w. (ks. ctwo w roku 1883

jako rzeczywisty radca stanu i przyjmuje herb Ogoń-

Augustyn Dobrowolski, przeor klasztoru cystersów w Paryżu) i że znane ţ, szl ch ćka

Blochówl P dobń eżii z any ba kier wa śzawski Rawi ź (lg2ina

jest ono również w Rosji (co najmniej od XVIII w.) i w Czechach.

7

Po tym ekskursie wracamy do nazwisk neofickich. , 1901) potrafił przeprowadzić (podobno

przez adopcję któregoś ze zuboża ch

Jak widzimy, możemy tu wyróżnić szereg typów, które się częściej Rawiczów) w heroldii

petersburskiej dowód pochodzenia od starej szlachty

powtarzają. Obok tych charakterystycznych nazwisk otrzymują jednak ţ tego nazwiska.

Fingowanie zaszczytnych rodowodów jest jednak tak

nowochrzczeńcy cały szereg innych, których pochodzenia nie jesteśmy powszechne, że nie

możemy tu mówić o zjawisku specyficznie neofickim.

w stanie odgadnąć; być może, że były one dobierane umyślnie w ten

sposób, aby się niczym nie wyróżniały w th,imie nazwisk polskich. Obok Nazwiska

ormiańskie. Ormianie, przybyli na południowo-wschodnie

więc nazwisk typowych mamy też zmiany dowolne; Bornstein (1835) staje ziemie

Rzeczypospolitej w kilku falach (XI, XIV i XVI-XVIII w.),

podlegli dość szybko polonizacji, która dziś prawie zupełnie zatarła

„ S. L i n d e : Slownikjgzyka polskiego, sv.; J. K a r ł o w i c z : Slownik gwar polskich, sv.;

w krainach niewiernych - red.

Slownik geograficzny, sv.

199

198

różnice społeczne pomiędzy dość licznymi przybyszami ze wschodu

a miejscową ludnością. Unia z Kościołem katolickim, zawarta z początkiem

XVII w., włączyła Orrnian do społeczeństwa polsko-katolickiego; ludzie

przedsiębiorczy i majętni weszli w patrycjat miast województw kresowych,

z czasem także w szeregi szlachty. Zanikał szybkojęzyk ormiański, służący

jedynie w klasycznej postaci dla celów kultu, jako zaś język żywy dotrwał

on tylko wśród drobnych grup ormiańskich na Pokuciu, gdzie spełnia rolę

języka tajnego, kupieckiego.

Nazwiska Ormian przybrały zatem szybko formę polską, najczęściej

patronimiczną, skoro typowym nazwiskiem armeńskim jest odojcowskie

z końcówką -ian. Niektóre z nich są identyczne z ogólnopolskimi, jak

Janowicz, Abrahamowicz, Bogdanowicz, Teodorowicz, Gregorowicz,

przeważnie jednak podstawą są tu imiona ormiańskie. Tak więc od Jana

idzie Ohanowicz, od Jakuba - Agopsowicz, od Baltazara - Bach-

dazarowicz, od Piotra - Bedrasowicz, od Pawła (= Polos, Bohos)

- Bohosiewicz, od Cyńaka - Giragosowicz, od Grzegorza - Kirkorowicz,

od Tomasza - Tumanowicz; od imion używanych wyłącznie wśród

Ormian idzie Abgarowicz, Aksentowicz, Asłanowicz, Aswadurowicz

(Zadurowicz), Awakowicz, Awedykowicz, Balsamowicz, Isakowicz

(Sahagowicz), Mardyrosiewicz, Minasowicz, Nersesowicz, Seferowicz,

Warteresowicz, Zadykiewicz, Zerygiewicz i inni. Kilka patronimików

nawiązuje do godności, jak Amirowicz należący do rodziny Emira,

Azbejowicz (azbej = mały książę), Eminowicz (emin = nadzorca).

Daleko rzadsze są imiona ustalone jako nazwisko, jak Ajwas, Asłan,

Bedras czy Barącz (od imienia Baronios); nieco jest tworów przezwis-

kowych, jak Passakas, Sołtan (tureckiego pochodzenia), Szachin (=

sokół) 1.

Do wyjątków należą nazwiska z końcówką -ski. Ormianinem był

niewątpliwie Jan Awak, który w roku 1605 otrzymał szlachectwo

z nazwiskiem Wakowskiz; Teodor Mańczukiewicz, nobilitowany w roku

1676, przyjmuje nazwisko Mańczukowski3. Samowolną zmianą będzie

zapewne także Ajwasowski. Skędzierski, którego można wywieść od

imienia Iskender (Aleksander), również tutaj należy.

„ Dużo materiału onomastycznego z objaśnieniami daje J. H a n u s z : O języku Ormian

polskich, RWF, t. XI, s. 350--481.

2A. Boniecki,sv.Awak.

3J. Siebmacher, sv.

Nazwiska tatarskie. Grupy tzw. Tatarów litewskich, które począwszy

od samego końca XIV w. zaczęły osiedlać się na północno-wschodnich

kresach, rekrutując się częściowo z dobrowolnych przesiedleńców, w znacznej

mierze także z jeńców wojennych, miały zrazu własne imiona; z czasem,

w miarę coraz to istotniejszego zespalania się ze społeczeństwem polskim

i szlacheckim, zaczęły się tworzyć określenia nazwiskowe, zbliżające się do

ogólnie przyjętego na Litwie typu, a więc patronimicznego. Ponieważ te

nazwy odojcowskie tworzone były od imion mahometańskich, przeto,

ustalone z czasem jako nazwiska, wyodrębniały się od podobnych tworów

polskich czy ruskich; nazwiska tzw. tatarskie będą właśnie utworzone

z imion tatarskich z końcówką patronimiczną. Oto kilka takich oznaczeń

odojcowskich (jeszcze nie ustalonych) z drugiej połowy XVI w.) 1:

Selim beg Abrahimowicz, kniaź Mustafa Achmetowicz, kniaź Chabej

Ajsicz, Sobol Bazarowicz, Ilia Kułzimanowicz, kniaź Uszen Mamleczewicz,

kiiiaź Mortuza Malikbaszyc, murza Ajdar Musielewicz, kniaź Bazar

Tochtomyszewicz.

Niektóre z tych określeń stały się dziedziczne i pozostałyjako nazwiska.

Oto nieco przykładów nazwisk odimiennych:

Abdułłah - Abdulewicz vel Obdulewicz,

Abraham (Ibrahim) - Abrahimowicz, Abramowicz,

Achmet - Achmatowicz vel Achmeciewicz,

Ali - Alejewicz, Aliński, Albijewicz herbu Alibej,

Arsłan - Arsłanowicz,

Bajrasz - Bajraszewski,

Bogadar - Bohatyrewicz, Baturzycki,

Chailach - Ajlasiewicz,

Furs - Furs, Fursewicz,

Girej - Gierejewski,

Hassan - Assanczuk, Hasieniewicz,

Halim - Halimowicz vel Chalimowicz,

Izmaił - Izmaiłowicz,

Mustafa - Musztaficz, Musztaffa,

Osman - Osmanowicz, Osmanowski, Osmański,

Safar - Safarewicz,

Selim - Selimowicz,

Sulejman - Sulejmanowicz,

Szaban - Szabanowicz, Szabuniewicz, Szabaniewski,

Uszen - Jusieński.

„WedleSt. Dziadulewicza.

200 j 201

Tworzono też nazwiska od tytułów rodowych czy urzędowych, jak np.:

efendi - Afendiewicz,

bej - Chalembek, Kotłubaj,

basza - Bierbasz, Mielikbaszyc,

kadi (sędzia) - Kadyszewicz.

Tytuł hadży, przysługujący pielgrzymom do Mekki, odnajduje się w nazwiskach takich jak

Aczdohaj, Chaszajdarowicz, Chazbiejewicz. Zwrócić jeszcze uwagę należy na nazwiska

określające pierwotne pochodzenie rodu; tak np. Uzbej wskazuje na plemię Uzbeków,

Czemeryss zda się pochodzić od Czeremisów, Czerkies czy Czerkas od Czerkiesów, Orda i

Ordyniec z Ordy tatarskiej 1. Przydomek Baranowskich herbu Tuhan, Murza Dagestański,

wskazuje na Dagestan.

Polonizacja postępuje szybko; przy nie ustalonych jeszcze nazwiskach łatwo o przybranie

nazwy polskiej. Konstytucja sejmowa z roku 1649 restytuuje do czci kilku Tatarów, wśród

których spotykamy często polskie nazwiska przy tatarskich częściowo imionach: Mikołaja

Małachowskiego Karata, Hasiena Murata Małachowskiego, Hasiena, Samuela i Hadeta

Czarkowskich, Umera Jabłońskiego, Huszewa Jasińskiego; jeden tylko Abraham Assanowicz

nosi nazwisko „tatarskie”.

Rozmaitymi drogami dochodzono do polskich nazwisk. Pewna ich ilość weszła przez ożenek:

tak np. Tuhan mirza ożenił się z Baranowską i dał początek Tuhan-beg-Dagestańskim

Baranowskim; Tarak mirza z Buczacką są protoplastami Terek-mirza-Buczackich2. Inni brali

określenie odmiejs-cowe, Edigej-mirza-Koryccy od wsi Korytka, kniaziowie Kieńscy od

Kieni3. Potomstwo Tatara Manguta osiadłego w Horodcach zwie się Horodeckimi; Fiedor

Falejewicz, Czerkies, właściciel cząstki w Jelni, zaczyna się zwać Jeleńskim, Sefer

petyhorzec od gruntów we wsi Krzywa zostaje Krzywickim; podobnie z Mokrego poszli

Mokrzeccy, z Muśnik Muśniccy, ze Starynek Staryńscy, później Starzyńskimi zwani4.

„ Analizę etymologiczną szeregu nazwisk daje J. S z y n k i e w i c z : Tţumaczenia slów i

nazw orientalnych, w książce S t. D z i a d u 1 e w i c z a, s. 457ţ73. z VL, t. IV, s. 292.

3W. Wittyg, s. 15.

„St. Dziadulewicz,sv.

DODATEK I

NAZţVISKA

POCHODZĄCE OD IMION

CHRZESTNYCH

Wykaz ten nie ma pretensji do zupełności; służy on jedynie do wskazania na rozliczne

możliwości powstawania nazwisk odimiennych. Materiał ten dałby się bez trudu kilkakrotnie

powiększyć już na podstawie tych źródeł, które służyły przy opracowaniu; nie widzimy

jednak potrzeby mnożenia form obocznych. Niewątpliwie i ilość imion dałoby się znacznie

pomnożyć; po przeprowadzeniu analizy staropols-kiego zasobu imiennego będzie tu można

bardzo łatwo przeprowadzić odpowiednią korektę.

Podstawą ułożenia niniejszego wykazu jest Spis ofcerów; dla uzupeł-nienia służyła rozprawa

J. K a r ł o w i c z a O imionach wlasnych polskich miejsc i ludzi, a także i terytorialne spisy

nazwiskowe, wśród których najciekawszy materiał zestawił ks. F r. S k i b a i ks. dr E. S z r a

m e k w ţrozprawie Jak powstaţy nasze nazwiska, grupującej obfity zbiór nazwisk śląskich,

tudzież ks. J. B u r y a n Skąd pochodzi twoje imig i nazwisko. Dużo nazwisk pominięto

świadomie, zwłaszcza form obocznych, różnic pisowni itd.; nie chodzi tu o zbiór zupełny,

lecz charakterystyczny, pozwalający zrozumieć wielokierunkowość powsta-wania nazwisk

odimiennych.

203

Adam

Adam

Adamek

Adamiec

Adamik

Adamiak

Adaś

Adamczyk

Jadach

Albiţ

Aleksaoder

Oleś

Olech

Andrzej

Anderko

Antooi

Hadaś

Hadamczyk

Olechno

Oleszczuk

Andrzejczyk

Jędrzejczak, -yk

Jędrzejasz

Jędruch, Jędrysik

Indruch

Jędruszko

Onderko, Ondrasz

Andryszczak

Antoniak,

Antonik

Antonyk

Antczak,

Jantczak

Aleksy

Oleksy Oleksik

August, Augustyo

Augustyn

204

Adamowicz Adamowski,

Adamski

Adamkiewicz

Adamiecki,

Adamecki

Adasiewicz

Adamczewski

Adaszewski

Albinowski,

Albiński

Aleksandrowicz

Olesiński

Olkowski

Olechowicz, Olechowski

-chnowicz

Oleszkiewicz

Andrzejkowicz Andrzejewski,

-owski

Jędrzejewicz Jędrzejewski, -owski

Andruchowicz

Androchowicz

Andruszewicz Andruszewski

Andrusiewicz

Andruszkiewicz

Andrychowski

(Jędr-, Wędr-)

Antoniewicz Antoniewski

Antonowicz

Antkowski

Antosiewicz

Antoszewicz Antoszewski

Oleksiewicz Oleksiński

Augustowicz Augustowski

- Gustowski

Augustynowicz - Augustyński

Ambroży

- Brożek

Jamrozy

- Mrozy

Albrecht

Olbrycht

Alojzy

Lois

Amadeasz

Madej Baltazar Balcer

Bartłomiej

Bartosz

Bazyu

Benedykt

Benedykt

Banach

Bień

Bieniasz

Ambros, Ambrożej,

Ambroziak

- Brożyna,

-Brozik

Jamro, Jamróg,

Jambrozek

- Mróz

Olbrysz

Balcarek,

Balcarczyk

Bartak, Bartoń

Bartel, Bartela,

Bartula

Bartelmus

Bartczak,

Barteczko

Bartkowiak

niem. Bartosch,

Bartosik,

Bartoszek

Bazylczuk,

Bazylko

Bendyk

Banaś, Banaszek

Bieniak, Bieniek

Ambrożewicz

- Broszkiewicz - Broszczakowski

Jamrowicz

- Mroziński,

- Mrozowski

Olbrychtowicz

Balcewicz

Bartecki

Bartolewski

Bartkowski

Bartoszewicz Bartoszewicki

Bazylewicz Bazylewski

Wasielewski,

Wasilewski,

Wasylewski

Wasylkiewicz Wasilkowski

Benedyktowicz Benedykciński

Banaszkiewicz Banasiński

Bieńkiewicz Bieniawski,

Bieniecki,

Bieńkowski

Bieniaszewski

205

Beroard Emiliao

Bernard Biernat Biernatowicz Biernaciński, -

Milewski,

Biernacki, - Milanowski

Bernadzki Erazm

Bernakiewicz Bernalewski

Arasmus - Rasmus,

Błażejewski - Asmus „

Błasik Błażewicz Błażewski,

Błażyński Eustacby

Błażek,Błaszczak Błaszkiewicz Błaszczyński Eustachiewicz

niem.Blaschke Błaszkowski Ostachiewicz

Ostachowski

Ostaszewski,

Bogdao Ustaszewski

Bogdan Bogdanik Bogdanowicz Bogdański, - Stachiewicz

Bohdanowski

Bogusławski Ostapiak Ostapowicz

Bogusůaw Fabiao

Bogusz,Bohusz Bohusiewicz, Boguszewski k Fabianowicz

Fabiański

Boguszewicz Fabian Fabiańczy

Fabiś Fabiszkiewicz Fabicki

Borys

Borysiak Borysewicz, Borysowski Feliks

Borysiewicz Borykowski

Felczykowski

Brooisiaw FiGp

Brończyk Broniewicz Broniewski, Filip Filipczyk, Filipowicz

Filipowski

Bronikowski Filipczak

Brykcy Filipek Filipkowicz

Filipkowski

Brykczyński

Fłorian

CbwaGbóg

Chwalibóg Chwalibogowski ţ Florianowicz

Florkowski

Florek Florczak

Cyţţ - Rylski (?) Fraociszek

Cyran,Cyrus

Damian

Franciszak Franciszkiewicz

- Mianowski (?) Frączek Frączkiewicz

Daoiel Franek Franciak Frankiewicz

Frankowski

Daniel Danielewicz Danielewski Ferenc (forma Ferencowicz

Danielski węgierska)

Danielkiewicz Fryderyk

Daniło

Daniluk Daniłowicz Daniłowski Frydrych Fredro

Frydrychowicz Frydrychowski

Daniszewski Fryś Fryszczyn Fryszkiewicz

Dawid Gabriel

Dawid Dawidajtis (lit.) Dawidowicz Dawidowski Gabńel

Gabryś,Gabrysz

Gabńałowicz,

Domioik

Donimikowski Gabryłowicz

Dominik Domiczek,Domin Gaweł

- Miniszewski Gawłowski

Gawlik

Dymidowicz Gawlikowski

Demitrowski Gawliński

Demko Demków Demkowicz Demkowski

Mićka Mickiewicz

W okolicach Starogardu,A.M a ń k o w s k i: O przemianach i odmianach nazw,s.270.

206 207

Gerwazy

Grzegorz

Grzegorzak

Grzegorczyk

Grześ Grzesik,

Grześkowiak

Hrycek

Hryńczuk

Herman

Herman

Hierooim

Hieronimko,

- Jaromin

Jarosz Jaroszek

Jarema Jaremczuk

Hipacy

- Pociej

Hipout

Horacy

Jaracz

Idzi

Idzik

Igoacy

Ignasiak, Ignut

Jaceh

Jacek Jacoszek

Jacyna Jacynicz

Jao

Jana, Janas,

Janica, Jańczak

Janek Janeczek, Janeczko

Janiak Janiurek

Janik, Jonik Janiczek

Janisz

Janusz, Janosz Hanusz, Januszek

Janczy, Janczyk

208

Gierwatowski

Grzegorzewicz Grzegorzewski

Grzesiewicz Grzesiecki,

Grześkowski

Hryckiewicz

Hryniewicz Hryniewski,

Hryniewiecki

Hryncewicz Hrynkowski

Hermanowicz Hermanowski

Jarosiewicz Jaroszewski,

Jaroszyński

Jaremicki,

Jaremski

- Politowski

Jaraczewski

Idźkiewicz Idzikowski

Ihnatowicz Ignatowski

- Nacewicz - Gnatowski

Jacewicz Jackowski

Janowicz, Janowski,

Janiewicz Janecki

Jankiewicz Jankowski

Janiewski

Janikowski, Janicki

Janiszewski

Januszewicz Januszewski

Januszkiewicz Januszkowski

Jańczyński,

Janczewski

lasiak

Iwan

Iwaszko

Wasiuta

Jakub

Jakub

Jeremiasz

Remisz

Jerzy

Jura

Jurek

JoacMim

Józef

Józwa

Justyn

Kajetan

Janyska, Janysko

Hanysek

Jaśkowiak, Jasiczek

Iwanów, Iwanciów

Jakubiak, Jakubiec,

Jakubiszyn

Jakowiak, Jakowlew

Kubasik, Kubczak,

Kubiak, Kubica,

Kubiczak, Kubin,

Kubisz, Kubala,

Kubik, Kubiec,

Kubaczka

Jernaś

Jerzak, Jerzyk

Jurasz, Juraszek

Jurzyca, Juryga

Jurzyczek

Jachimczak,

Jakimczak

Józwiak, Józwik

Juszczak, Juszczyk

Justyniak

Kajetaniak

Jaśkiewicz, Jasieński, Jaśkowski,

Jasiewicz Jaszewski

Iwanowicz Iwański, Iwanowski,

Iwanicki

- Wańkowicz - Wanicki,

- Wańkowski

Iwaszkiewicz

- Waszkiewicz

Wasiutyński

Jakubowicz Jakubowski

Jakowicki

Kubasiewicz Kubecki, Kubicki,

Kubski

Kubowicz - Baliński

Remiszewski

Jerzykiewicz Jerzycki

Jurewicz, Jurowicz Juracki

Jurkiewicz Jurkowski,

Jurczyński

- Czykowski (?)

Jurzykiewicz Jurzykowski

Jachimowicz, Jachimski

Jakimowicz

Józefowicz Józefowski

Józefkowicz

-Zewski

Józwicki, Józwowski

Juszkiewicz

Osipowicz Osipowski

Kajetanowicz Kajdański

- Tański (?)

209

Karol Łazarz

Karol Karolek,Karolczyk Karolewski

Łazarewicz Łazarski

Karolus Łazarowicz

Karłowicz Karłowski ţ Łukasz

Kasper Łukasz Łukasik,Łukasiuk

Łukaszewicz, Łukaszewski

Kasperek,Kasprowiak Kasprowicz Kasperski

Łukaszkiewicz

- Sperski Łukoś Łukiewicz

Łukawski,

Kasparek Kasparkiewicz

Łukawiecki

Kasprzyk Kasprzykiewicz Kasprzykowski Łuczak

Łuczkiewicz Łuczkowski

- Przykowicz Maciej

Maciejewicz Maciejowski

Kazim1erz Maćków,Maćkowiak

Mackiewicz Maćkowski

Kazimir Kaźmierczyk Kazimierowicz Kazimirski Maciesza

Kazkiewicz ţ Mach Machnik

Machowicz Machowski

Matwiński

Klemens Kłimontko Klimenkowicz Klimuntowski ţ Makary

Makarczyk Makarewicz Macharski

Klim Klimów Klimowicz Klimowski

Klimas Klimsza Klimaszewski Marcin Marciniec

Marcinowicz Marcinowski

Klimko Klimek,Klimeczek Kl1mkowicz Klimecki ţ Marcinek

Marcińczyk Marcinkiewicz Marcinkowski

Klimczyk Klimczewski ,

Martynowicz Martynowski

Klich ţ Klikowicz Marek

Ko0rad Marek Mareczek

Markiewicz Markowski

Konrad Kondratiuk, Kondratowicz Kondracki Marczyk

Marczewski,

Kondrateńko

Marczyński

Ko05taoty Marian

Mariański

Konstancin

Mańanowski

Kostko Kostiuk,Kościuszko Kostkiewicz Kostecki,Kostański MeIcMior

Malcharek

Majcher Majchrzak

Majchrowicz, Majchrzycki,

Kor0e11 Majcherkiewicz

Majcherski

Korneluk „ Mateu5z

Krzysrtof i Krystian Matus Matusiak

Matusiewicz Matusiński

Krzysztofiak Krzysrtofowicz Krzysztoforski

Matuszak,Matuszek Matuszewicz Matuszewski

- 0chorowicz (?) Matyasz Matyjaszek,

Krysik,Krzysiak Kryśkiewicz Krzyszkowski Matyaszko

Krystek Krzystkiewicz Matysa,Matysek

Krzyżankiewicz Krzyżanowski ţ Michał

Michalak,Michalec Michałowicz Michalski,

Michałowski

Lech Lechowicz l.echnicki ţ Michalik Michalczyk

Michalikowski

Leoo Leonik Leonowicz Michałek

Michałkiewicz

Lwowicz ţ Michna Michnik

Michniewicz Michnowski

Miko1aj Mikołajczyk,

Mikołajski,

I.enart Lenartowicz Mikołajec

Mikołajewski

- Nartowski (?) , Mikuła Mikulak,Mikulec

Mikulicz Mikulski,

Ludwik ,

Nikolski,

Ludwiczak Ludwikowski

Mikułowski,

Ludkiewicz Ludkowski

Mukułowski

210 211

Miklas Mikloszek

Niklas,Nikiel

Nycz Nyczaj

Kołak

Pawet

Pawlak,Pawlas

Pawełek

Pawlik Pawliczek,Pawlisko,

Pawluć Pawlus,Pawluk

Pach Pasek,Paszek

Paś,Paśko Paszko

Pa5cbal15

Piotr

Piotrowiak

Pietrzak, Pietrzyk

Pietras Pietraszek, Pietraszko

Pietrus Pietrucha

Petras

Piech

Prokop

Prokop

Rafał

Rachwał Rafacz

Romao

Roman Romaniszyn

Romaszkan

Samuel

Sawa

Sawa

Sawczyn

Sebastian

Sobek

Sobczak

Bach

Sawicz, Sawczyk

Sobczyk

Sobieszczak

Baszniak

Miklewski,

Miklaszewski,

Miklasiński

Nikl-ewicz Niklewski

Kołakowski

Pawłowicz Pawłowski, Pawelski

Pawełkiewicz

Pawlikiewicz Pawlicki

Pawliszak Pawlikowski

Pawluszkiewicz Pawłucki,

Pawlusiński

Pachowicz Pachecki,

Pachoński

Paszkiewicz Paszkowski

Paschalski

Piotrowicz Piotrowski

Pietrkiewicz Pietrzykowski

Pietraszkiewicz Pietracki

Pietraszewicz Pietruszyński

Petrażycki

Petrulewicz

Piechowicz Piechowski

Prokopowicz

Rafalski

Romanowicz Romański

Romanowski

Romaszkiewicz - Manowski (?)

Romankiewicz

Samojłowicz Samulski

Sawicki

Sawczyński

Sobkiewicz Sobecki, Sobański

Sobczański,

Sobczyński

Baszkiewicz Bachański

Serafn

Serafin

Seweryo

Seweryn

Staoisław

Stanisz

Stanak

Stach

Stachura

Staś

Stefan

Szczepan

Syłwester

Szymoo

Szymek

Szymaszek

Szymczak,

Szymczyk

Szczęsoy

Szczęsny

Taras

Serafiniuk

Staniszko

Stanio, Stanioch

Staniek, Staneczek,

Stańczyk

Stachnik, Stachowiak

Stasiak, Staszel

Staszyc, Staszczak

Stefczyk, Stefek

Szczepaniak

Szczepanek

Symbestyrek

Szymik, Szymasiuk

Szymczura

Szczęśniak

Taras Tarasiuk

Teodor Teodorczyk

Fedorczyk,

Fedorko

Fedyn Fedyszyn

Chwedko, Chodźko

Tobiasz

Tobiasz

Tobola

Tomasz

Tomaszek Tomaszczyk

Serafinowicz Serafiński

Seweryński

Stanisławski

Staniszewski

Staniewicz Staniewski

Stankiewicz Stańkowski

Stachowicz Stachowski

Stachórski

Stanilewicz

Stasiewicz Stasicki,Staszewski

Staszkiewicz,

Stasiniewicz

Stefanowicz Stefański,

Stefanowski

Szczepanowicz Szczepański,

Szczepanowski

Szczepkowski

Sylwestrowicz Sylwestrowski

Szymanowicz Szymański,

Szymanowski

Szymkiewicz, Szymkowski

Szymankiewicz

Szymaszkiewicz

Szymczykiewicz Szymczakowski

Szczęsnowicz

Szczęścikiewicz

Tarasiewicz,

Taraszkiewicz

Teodorowicz Teodorski

Fedorowicz Fedorski,

Fedorowski

Fedyński

Chodkiewicz Chwedkowski

Tobiasiewicz

Tobolewicz

Tomaszewicz Tomaszewski

Tomaszkiewicz Tomaszyński

212 213

Tom, Toma Tomiak, Tomik Tomowicz Tomicki

Tomek Tomków Tomkowicz

Tomczak Tomczyk Tomczykiewicz Tomczyński,

Tomczykowski

Tomasik Tomasiewicz

Tomala Tomalak

Tomalczyk

Tomanek Tomankiewicz Tomankowski

Chomenko Chomicz Chomiński,

Chomicki

Chomiszewski

Tymoteusz

Tyma Tymowski,

Tymański

Tymków, Tymczak Tymkiewicz

Urbao

Urban Urbanek, Urbaniec Urbanowicz Urbański,

Urbanowski

Wacůaw

Wacławowicz Wacławski

Wacek Wacowski

Wacinowski

Walenty

Walenta Walentynowicz

Wala Walis, Walica Walasiewicz Walewski, Walicki

Walek Walkowiak, Walkosz Walkiewicz Walecki, Walkowski

Walczak Walczyński,

Walczewski

Waluch Walocha, Waluszek Waluszewski

Foltyn

Wawrzyniec

Wawra, Wawrzon Wawrzyniak Wawrzynowicz Wawrzynowski

Wawrzek Wawrosz 1, Wawrzkiewicz Wawrzecki

Wawrytko

Wawryk Wawerczyk Wawrykiewicz Wawrowski,

Wawrzykowski

Wach Wachowiak Wachowicz Wachowski

Lorenc Lorenczuk Lorentowicz Laurentowski

Lorek

Winceoty

Winceniuk Wicentowicz

Wiczkiewicz

1 W niemieckiej pisowni Wawrausch.

214

Więcek Więckiewicz Więckowski

Węcewicz, Węckowski

Węckowicz

W1ktor Wiktorowski

Wiktor Wiktorczyk

Wilbebn

Wilenko,Wilusz Wilimowski,

Wiliński

Wtadysław Władysławski

Wład

Wiodzimierz

Włodek Włodzimirski

Wołodko Wołodkowicz

Wojciech

Wojciechowski

Wojtkowiak Wojtkiewicz Wojtkowski

Wojtan Wojtanowicz Wojtanowski

Wojtal Wojtalewicz

Wojtar Wojtarowicz

Wojtkielewicz

Wojtulewicz Wojtalewski

Woś Wosik

Wojtych Wojtyło

Zacbariasz

Zachańas Zachańasiewicz

Zachar Zachara Zacharewicz Zacharski,

Zacharzewski

- Charzewski (?)

Zyţuunt

Zygmunt Zygmuntowicz Zygmański

Zych Zychoń Zychowski

DODATEK II

ZABAWNE ZESTAWIENIA

NAZWISK

W Aktach Rzeczypospolitej Babińskiej wydanych przez St. Windakiewicza w „Archiwum do

dziejów literatury i oświaty w Polsce”, t. VIII, Kraków 1895, znajdujemy (s. 136-139)

oryginalny zbiór nazwisk, ułożony w porządku alfabetycznym wedle końcowych liter. Spis

ten został włączony w księgi babińskie w roku 1670.

Osobliwy ten wykaz obejmujejakoby „towarzystwo wojska litewskiego”. Istotnie, mamy tu

do czynienia z przewagą nazwisk szlachty litewskiej, chociaż nie brak tu i nazwisk szlachty

koronnej.

Nazwiska zrekonstruowane, źle zapisane czy też mylnie odczytane przez wydawcę,

opatrujemy gwiazdką.

Ad requisitionem 1 Jego Mości Xiędza Definitora tedy przyjmuje regestr Rzeczpospolita

Babińska do xiąg per oblatam2.

Comput Towarzystwa Woyska Litewskiego nowego zaciągu, będącego na consistentiey w

powiecie y starostwie upickim.

„ do badań - red.

= w ofierze - red.

„ A. Ometa, Szukszta, Dukszta, Pukszta, Puciata, Kluciata, Odnata,

. Szumiata, Gobiata, Malata, Bezpiata, Bukata, Zaba, Burka, Huba, Złoba,

Złaba, Bukraba, Szapka, Pika, Zabka, Nieszyjka, Ziabka, Swinka, Slinka,

Halka, Kukla, Cwikła, Zemła, Szybieka, Szohxcha, Sobotka, Pausza,

Brzoska, Dotata, Malawka, Władyczka, Nietyksza, Tysza, Scierka, Szyba,

Sciepa, Piłka, Szyjka, Oszyjka, Kobieka, Baka, Plewaka, Komoniaka,

,

Zalewaka, Smietanka, Pieczuga, Karenga, Wereszczaka, Durniaka, Szołupa, Bołtupa,

Skorupa, Załupa, Pacyna, Macyna, Jacyna, Łuskina*, Dubina, , Rzedzina, Dębina, Hreczyna,

Brozyna, Bylina, Tymna, Sołonina, Botwina, . Skoryna, Taranina, Wyszotrafka, Wścieklica,

Widlica, Dołęga, Moscza, Koszka, Doroszka, Chahxpa, Agrypa, Zaremba, Iskra, Puzyna,

Sawina, „ Holina, Tyczyna, Kalina, Mierlina, Ancuta, Macuta, Kijuta, Biruta, Dyńta, Ankuda,

Dziewoczka, Boksza, Oksza, Popuda, Prokuda, Pogruda, Bezuda, Nieluda,Sieluda, Skujbieda,

Orda, Swida, Oskirka, Mozyrka, Skorka, . Piętka, Pięta, Połupięta, Cierpięta, Micuta,

Sieniuta, Owieczka, Doksza, Hołowka, Gazuba, Sczuka, Sielawa, Skryba, Kunica, Lisica,

Stryszka, Wydra, Cieciera, Koszka, Soroka, Worona, Rudomina, Podbipięta, Szarepa,

Hreczycha, Odzierzycha, Opoka, Czaryna, Sołoma, Szyrma, Siczepa, Szyszła, Moszna,

Choroszna, Hrusza, Susza, Rymsza, Ramsza, Kulesza, Olesza, Boreysza, Zawisza, Medeksza,

Poleksza, Lawioda, Skowroda, Skowrodka, Przygoda, Dąbrowa, Purpacha, Jeziula,

Czerepacha, Bryndza, Kasza, Perepiecza, Niebecza, Purpiesza, Jursza, Skriwopisza,

Szemiaka, Brujaka, Bucela, Lula, Birula, Dzidziula, Kiełtyka, Hromika, Muraszka, Szyszka,

Tyszka, Małyszka, Kołyszka, Boryszka, Puryszka, Kołtyszka, Juraha, Weryha, Komiaka,

Tołpiha, Zelepucha, Bezbuha, Połuha, Kepusta, Plichta, Zarychta, Tryzna, Blizna, Koryzna,

Woyna, Dowoyna, Haraburda, Konopka, Koropka, Sielanka, Maslanka, Rozanka, Konwa,

Koreywa, Targonia, Szyłpa, Kościa, Teleka, Teniuha, Reszka, Mereszka, Rowba, Grymza,

Klidzia, Krupa, Soyka, Kroha, Szaodra, Kolenda, Zudra, Molenda, Imbra, Zegzdra, Rakoza,

Jałoza, Baybuza, Iszyra, Przybora. B. Hołub, Zub, Kadłub, Kołb, Szczoub, Sołohub,

Siniohub. C. Koc, Szorc, Rehuc, Szykuć, Kukuć, Giedroić, Kaszyc, Paszyc, Kondzic,

Chorążyc, Rzuscyć, Kmicic, Machwic, Kosczyc, Dziezyć, Bołtuc, Gielazyc, Korkuc, Kierbac,

Kulwiec, Krzywiec, Szerbiec, Chamiec, Kijuć, Bijuć, Juruć, Naruć, Joduc, Dzieszuc, Koszuc,

Bychowiec, Malachowiec, Woroniec, Osmianiec, Wilkaniec, Kuszlaniec, Tetyaniec,

Kosuzyniec, Ordyniec, Odyniec, Woweyniec, Podolec, Suchodolec, Polec, Zając, Jurzyć,

Siruć, Biruć, Rekuć*, Pac, Kupść*, Szykść*, Pikść*, Drypc*, Grykopierdć.

216 217

D. Monwid, Rynwid, Szyrwid, Girwid, Milwid, Orwid, Norwid,

Dowgird*, Eygird, Skurwid, Wizgierd, Dawlud, Niechlud, Jaskułd, Wyszogird, Tonkowird,

Kurojed, Bobojed, Dzid.

E. Kupiscze, Samiscze, Petryscze, More, Morze.

F. Korff, Eidorff, Brunoff, Knoff.

G. Rarog, Dadzibog, Chwalibog, Darmorog, Szlichtyng.

H. Zoch, Roh, Kuropłoch, Ostrouch, Wisłowuch, Boduch, Pietuch. I. Budny, Zarudny, Duty,

Niekuty, Milenki, Starenki, Bielenki, Holenki, Hładki, Zołty, Biały, Czarny, Hrazny, Hresny,

Bury, Wieczany, Owsiany, Deniaty, Skorobohaty, Bezpiaty, Ciekawy, Kierdey, Pociey,

Bokiey, Rabiey, Zawolay, Załamay, Kołontay, Hamszey, Niewstruy, Sołomiey, Worupay,

Hornostay, Kotłubay, Bukrey, Kurchay, Byszlay, Tarlay, Czukay, Połchoy, Jemielity,

Worobiey.

K. Włoczek, Bork, Włoszek, Mroczek, Koszak, Raczek, Burczak, Wołk, Pozniak, Wołczek,

Kuczuk, Wilczek, Kundziuk, Słowik, Maczuk, Kulik, Bołtruk, Biłdziuk, Korniuk, Manczuk,

Kaniuk, Dresczuk, Siewruk, Pieczuk, Skowronk, Bułak, Giermak, Kułak, Ptak, Burak, Tupik,

Uhlik, Kizik, Hercyk, Sudnik, Kyńk, Dietrcyk, Zołtek, Kołtek, Czernik, Trzeciak, Szostak,

Samorok, Pieslak, Szporek, Duk, Grek, Sołtyk, Wilbik, Ładńk, Sczawik, Orlik, Drawdych,

Ciołek, Kurek, Łusczyk, Lelek, Zuk, Pilik, Kochanik, Szporcik.

L. Kisiel, Jangiel, Czeczel, Szepiel, Stanczel, Horel, Gibel, Kuprel, Hohol, Sobol, Bąmbol,

Koszkiel, Pukiel, Kukiel, Dunkiel, Rudel, Popiel, Ampiel, Babiel, Zakiel, Sargiel, Szembiel,

Zagiel, Nurel, Kuszel, Parul, Mol, Mal, Pil, Gil, Szkil, Zil, Bryl, Hul, Kul, Chmiel, Kpiel.

* , y, ,

ł.. Radziwiłł, Bouffał, Ginwił, Girwił, Jundził, Butwił Bir ał Jurwił Hodwił, Kozioł, Kocieł,

Ońeł.

M. Butrym, Montrym, Kontrym, Horaim, Hałaim, Mozrzym, Sasim, Karaim.

N. Hryn, Bien, Zyn, Zen, Suryn, Huryn, Skrabin, Hurczyn, Suzin,

Sołtan, Uwojn, Rudmin, Wojzbun, Mieniun, Pukien, Duren, Sichen,

, , ,

Hizen, Boben, Herman, Kozan, Neiman, Szwołkun Okun Bakun Hreczon, Gilon, Jermun,

Lewon, Wolan, Digon, Kaczan, Kochan, Baran, Mołczan, Połwian, Meszczeryn, Teteryn,

Hluszanin, Weidyman.

O. Mieleszko, Orzeszko, Kirkiło, Torczyło, Pamfiło, Wojswiło, Sięczyło,

Szipiło, Biryło, Hawryło, Kosiło, Szasiło, Gorstwiło, Swidło, Masło,

, ,

Merło, Kierło, Miekczyło, Zalesiło, Reszeciło, Zakusiło Mołodziło

, p , rP ,

Zerebiło, Budziło, Saczko, Mołoczko, Sało, Susło S ało To ieło

218

Szukało, Tukało, Pukało, Stukało, Hrakało, Propało, Dederkało, Dowgiało, Sorgajło,

Mongajło, Sypajło, Montigajło, Horoszko, Sopocko, Deniszko, Pozehajło, Rongajło,

Mleczko, Łojko, Łyko, Haćko, Bołko, Zelno, Kościuszko, Fiedziuszko, Boreyko, Skobejko,

Lizdejko, Ostrejko, Worejko, Romejko, Bolejko, Wiłejko, Sterpejko, Cieszejko, Rustejko,

Szlunko, Horunlto, Wţajko, Romaszko, Boniuko, Kieniszko, Oszmieniszko, Hładko,

Obieszko, Piesko, Ozierko, Siarko, Korytko, Suszko, Okuszko, Oleszko, Winko, Wieliczko,

Lyczko, Byczko, Hurko, Smieszko, Dzieszko, Szunko, Scipio, Kampo, Kostro.

P. Karp, Koup, Strup, Skop, Występ, Bleistrup.

R. Kirkor, Hutor, Skipor, Białozor, Szykier, Hekier, Renikier, Wojsznar, Komar, Komer,

Kimbar, Skinder, Reimer, Szantyr, Butler, Szyngur, Szeper, Wyzbor, Mizgier, Szlagier,

Bałakir, Ror, Wiazor, Kanimier, Zubr, Tur, Bandimier, Bobr, Olizar.

S. Goś, Łoś, Karaś, Błus, Czemes, Jurs, Mordas, Bołbas.

T. Siemet, Wojniat, Dowiat, Talat, Wojdat, Limont, Golimont, Cismont, Rymont, Jamont,

Ramont, Montowt, Kontowt, Gimont, Gigont, Gintowt, Sugont, Kiesztort, Wisztort, Bukont,

Dirmont, Bitowt, Kiesztowt, Giedgowt, Zutowt, Mostołt, Łopot, Czeczot, Krzeczot,

Skirmont, Widwont, Giełgut, Narbut, Drobut, Achmat, Korbut, Reut, Derbut, Firbut, Zyburt,

Kot, Poczobut.

W. Okołow, Tuczew, Ozirow, Rehow, Kosow, Letow.

Z. Narwosz, Talwosz, Jawosz, Nowosz, Monrusz, Tołkacz, Puchacz, Kopacz, Niedźwiedź,

Marchacz, Kosmacz, Pakosz, Kordysz, Małysz, Terebesz, Gładysz, Kiełpisz, Birbasz,

Drogosz, Remesz, Witez, Bagiodz, Żołądź, Bołądz, Kozicz, Czortohryz, Wrzeszcz, Fałszcz,

Rządz, Zwierz, Stryż, Faszcz, Kurcz, Krzesz, Krecz, Zudz, Pluszcz, Gruzdz, Jeż, Czyż,

Ciundz, Drozdz.

Posłowie wojskowi na Sejm: Jego Mość Pan Krzywopisza; Jego Mość Pan Mojgis; Jego

Mość Pan Dukientłaukis; Jego Mość Pan Piełoszudis.

Konsistencya na wojsko: Ejragoła, Remigoła, Betygoła, Bejsagoła, Tordziagoła, Zemigoła,

Wendziagoła, Łatygoła, Mejszagoła.

Kwatery na wojsko: Ciszyszki, Janiszki, Stokliszki, Oniszki, Rumszyszki,

Purwiszki, Gńnkiszki, Psikuszki, Dzikuszki, Lelkiszki, Kurkliszki, Zodziszki,

Pełwiszki, Koziszki, Grauzyszki, Strakiszki, Dowbuciszki, Balwierzyszki,

Łukiszki, Kukuciszki, Pnipiszki, Mackiszki, Packiszki, Sierzkiszki,

Sołtaniszki, Budziwiszki, Biniciszki, Dziewieniszki, Hermaniszki, Bokszyszki,

Burbiszki, Lipniszki, Lutwaryszki, Rakanciszki, Ławaryszki, Narwiliszki,

219

Zygmonciszki, Kolweryszki, Radwiliszki, Sapieżyszki, Widziemiszki, Ostrog, Skarbek,

Hwalibog

Kondraciszki, Surwiliszki, Dawgieliszki, Wasiliszki, Jentiliszki, Songajliszki, Ba zacna to

szlachta dali Bog.

Juraciszki, Michaliszki, Sumiliszki, Anuszyszki, Tereszyszki, Kietowiszki, Ruszczyc, Pausza

z Wiszowatym,

Piekieliszki. A cóż komu będzie na tym.

Leszcz, Drubisz z Woroniczem,

II

A Gerbert, Koc z Wąsowiczem,

Sokoł, Kirszta i Rogala,

Actum in castro Leopoliensi sabbatho in vigilia festi sanctorum Simonis Terembeki iţS

embeki Anibala;

,

et ludae apostolorum anno Domini 1754. p

Już szlachta olska na wieki.

Compendii selectorum nobilium Poloniae quorum cognomina non Obuch, Roznowie i Płaza,

finiuntur in -ski oblata. Wszystko to jest od żelaza.

Ad officium et acta praesentia castrensia capitanealia Leopoliensia Grot, Kordysz i Karabela

personaliter venientes generosi Turkuł Bułhak et Warwary, Kirkor, Jest czym bić

nieprzyjaciela.

,

Tyszka cum Solary obtulerunt compendium selectorum nobilium Poloniae, Szlichtynk, Fetos i

tam ktoś,

quorum cognomina non finiuntur in -ski per generosos Sakin, Roman, A zatem Morsztyn i

pan Łoś.

Filipek, Gintoft, Ruszczyc tum cum Heli conscriptum tenoris se quentisl. Szczuka, Karp i

Slisz,

Nie ryby to, i tych pisz.

Tureccy Firlej, Rej, Mytko, Motowidło, Korytko, Szlachta to hej, hej, Bierz z Rzeszotkiem

czarcie wszytko, Strus, Czyż, Kos, Polacy ţ A Strzębosz, Derszniak z Gniewoszem Ludzie to

są, nie ptacy. Szlachta to sandomirska owszem. Koścień, Bonar, Fredro, Piwo, Korniakt,

Bronicz i Plichtowie, Jest tego w Polsce co żywo. I niewierni Undruhowie.

Szafraniec, Mleczko, Smietonka, Kolontaj, Scibor z Komarem,

Niemsta, Ostrzeszko, Strasz, Pszonka, Słomka, Czaplic z Olizarem,

Brzoska, Strzałka, Trepka, Kołek,

A Moreli i Dziuli,

Z drewnianą szlachtą pan Borek, Niech się do szlachty tuli.

Jordan i Fulgierda stary; Ozga, Wyzga, Szornel, Zygota,

Grabianka, Pernus, Celary, Sawicz, Bystram i Lasota,

Jarzyna, Rumen, Mencina Prandota, Morawiec z Zarębą,

,

Dynoff, Bałaban, Bylina. Szlachta polska całą gębą.

Duninów wszak znacie

I Tarłów w senacie,

1 Miało miejsce na zamku lwowskim w sobotę w przeddzień świętych apostołów Szymona

Siedzcież panie bracie.

i Judy w roku pańskim 1754 Sołtyk, Cyryna, Wigura,

ofiarowanie wykazu wybranych szlachciców polskich, których nazwiska nie kończą się na -

ski. ,

Szlachetni Turkuł, Bułhak i Warwary, Kirkor, Tyszka oraz Solary przybyli osobiście Kisiel,

Borejko, Proskura,

na modlitwę i obecne uroczystości kapitańskie na zamku lwowskim i ofiarowali spisany

Zbrożek, Dobek, Glina szlachta,

przez szlachetnych Sakina, Romana, Filipka, Gintofta, Ruszczyca, jak i Helego wykaz

Wojowali za Olbrachta.

wybranych szlachciców polskich, których nazwiska nie kończą się na -ski, o następującej

Russian, Popiel, Niemira,

treści - red. Pisz Kulesze, Sędzimira.

220 221

Z panem Zegartem, Iliak, To tam to szlachta, a to tak:

Zawada, Odyniec, Żuber z Dzikiem,

Zając także z Przesmykiem.

Telefus, Bajbuza, Włodek,

Stary szlachectwa tych przodek.

Haraim, Wereszczak z Aksakiem,

Halaz (?) czarcie z takim dziwakiem.

O domu pana Peretetkiewicza

Dowiesz się u pana Hulewicza.

Baryczka, Baldy z Koropatwo,

At bis nadał szlachtę niełatwą;

Undorff, Bandyneli, Feli,

U kubka bardzo weseli,

Arembosz, Narburt z Ordęgą,

Już nie wiem, co ci wylęgą.

Krupkę z Pieniążkiem napiszem,

Iskrę i Dzierżka z Ubyszem.

Mier i dawny Ligęza.

Piszmy tu Wężyka i Węża,

Niemierzyc, Pełka, Spinkowie,

Rożek, Szyryn i Prejsowie,

Butler, Brzychwa i Rogoza,

Dederkał, Gniewek, aż zgroza,

Nencha, Kruzer i Dzianoty

Szlachta to świeżej roboty.

Bułdej, Bekiesz i pan Rucy,

Szlachta ledwie nie Kałmucy.

Zaklika, Ciołek, Pierzchała,

Bal, Lasko i Grzymała.

Ankwicz, Deboli, godni; Sakin i Krzywopisz,

Niegonienko, tuż Gowno między szlachtą napisz,

Kerekesza, Bogatko, znamy też i Tysze,

A kto więcej wynajdzie, niech i tych przypisze.

Post cuius ingrossationem originale eiusdem circa praesentia est relictum.

(Castr. Leop. T. 568 p. 2769-2772)1.

(„Miesięcznik Heraldyczny”, t. II, s. 62-63).

„ Oryţnał jego, po rozszeizeniu, pozostawiono obok popnednich - red.

III

Herbarz szlachty wierszem opisany.

Przez Jegomości pana hrabiego Kuropatnickiego (Franciszkowi Duninowi Wąsowiczowi

rotmistrzowi kawalerii narodowej) przy powinszowaniach imienin przysłany.

Nie na pośmiech i żarty, ale dla zabawy

Spisałem niepowszechnych nazwisk zbiór ciekawy:

Aksak, Ankwicz, Bajbuza, Bryl, Bejzym, Bylina,

Bóbr, Bąk, Boksza, Bogatko, Borejko, Cyryna,

Bukar, Borzym, Borela, Benoe, Czuryło,

Sięgajłów, Bałabanów moc się namnożyło.

Plater, Cetner, Dederkał, Dunin, Chamiec, Gruja,

Prejs, Defres, Kremberg, tych też dosyć buja.

Chrząszcz, Lis, Sokół, Strus, Kos, Dzik, Odyniec,

Łoś, Wilczek, Kozioł, Zając, tych pełny zwierzyniec.

Deszer, Ejsmont, Deboli, Dzierzek, Horain, Mytko,

Morsztyn, Olsztyn, Ostroróg, Rej, Firlej, Korytko,

Jelec, Jawojsz, Grabianka, Konopka, Papara,

A Kiszka, Strzała, Wąż, Wężyk, to już szlachta stara.

Jenisz, Burczak, Oskierko, Kołłątaj, Kościuszko,

Drogoń, Strybel, Moryson, Wrzeszcz, Skarga, Sanguszko

Wyszotrafka, Zaremba, Szczuka, Soczko, Karsza,

Wrzosek, Zbrożek, Skorupka, to też szlachta starsza.

Ożga, Wyżga, Olizar, Mniszek, Mier, Orzeszko,

Pełka, Pausza, Wessel, Odrowąż, Meleszko,

Wąsowicz, Pociej, Radziwiłł, Sapieha, Łaszcz, Tarło,

Tych imię nieraz Polskę w złym przypadku wsparło.

Wir, Wojna, Wojewódka, Udała, Wigura,

Daugiert, Strażyc, Woronicz, Sędzimir, Proskura,

Trzeciak, Talszyk, Morgulec, Telefus, Chwalibóg,

Tołkacz, Sołtyk, Malina, szlachta to, dalibóg.

Horoch, Kmita, Łączyczka, Jerzyna, Grzymała,

Denhoff, Worcell, Niemierzyc, Żubr, Markus, Pierzchała,

Mazaraki, Lyc, Pióro, Koźrnian, Kisiel, Włodek,

A Popiel i Kulesza, zacnej szlachty przodek.

Suryn, Szyryn, Santaman, Siemaszko, Sentomir,

222 223

Bejner, Dejner, Zaklika, Zielonka, Drogomir,

Kreutz, Leblas; a Lgota, Łojko, Lassota i Łada,

W tych szlachectwie żadna nie znajdzie się wada.

Russyan, Ruszczyc, Suzin, Szenberg, Kulej,

Glowr, Fredro, Radzimir, Kruzer, Koścień, Sulej,

Strumiło, Zerebita, Morykoni, Ryłło,

Tych się szlachetne imię mocno rozkrzewiło.

Tomsza, Borsza, Weryha, Sołtys, Kostro, Pluta,

Kirkor, Krzywiec, Werenko, Rogala, Sieniuta,

Bystry, Biały, Dejma, Turkuły, Łopoty,

Płaza i Roznowie, ci dawnej roboty.

Krampenhauzen, Rechenberg, Scypion, Pieniążek,

Strasz, Bal, Rojek, Sołohub, Hreczyna, Szelążek,

Koszko, Pieszko, Ostrowicz, Cymbała, Sołdadyni,

Korsak, Korwin, Kors, Korkuć, to zacni Litwini.

Grot, Kordysz, Wereszczaka, Rejko, Jerlicz, Tyszka,

Czyż, Czaplic, Wilga, Słonka, Ziemba, Kulik, Pliszka,

Lang, Zyler, Szulc, Hundorf, Szembeki, Boimcy

I ci są szlachtą, chociaż zowią się jak Niemcy.

Hurko, Nowicz, Zawisza, Szemiot, Skirmont, Mleczko,

Skarbek, Długosz, Tetera, Borek, Sas, Wieliczko.

Trzaska, Szyszko, Ubysz, Cydzyk, Czeczel, Zakusiło,

Bajer, Majer i Butler, z nimi Poletyło,

Hening, Rymsza, Petryczyn, Swinek, Obuchowie.

Kto ma więcej znajomych, niech mi ich opowie.

Tymczasem Troska, Walberg, Marszal, Szorc i Kiersza,

A wreszcie i Tałataj dokończą mi wiersza.

Odpowiedź

Jegomości Panu hrabiemu I. Kuropatnickiemu.

Więcej nazwisk mieć chciałeś, zebrałem ich troszę,

I do zbioru Twojego mój zbiorek donoszę;

Aichler, Aichinger, Bohdan, Blus, Bietys, Czeczotka,

Baka, Bokum, Domarat, Dolimat, Kropotka,

Dobek, Dowgird, Dowgiało, Frank, Giezek, Badeni,

Durasz, Dziusa, Gaspary, Gozuba, Goleni,

224

Estko, Ewil, Fagierasz, Glinka, Gładysz, Mroczko,

Kopeć, Opeć, Poczobut, Targoń, Oprut, Oczko,

Włosek, Komar, Pstrąg, Czajka, Bem, Molenda, Tryzna,

O tych rodzie szlachetnym wie cała ojczyzna.

Halka, Haza, Ligęza, Maj, Mordas, Morwiło,

Chochoł, Juraha, Tuchołka, no i Twój Strumiło,

Miżger, Mokłak, Wisz, Czepiel, Pełkin i Borejsza;

Soplica, Pieczynga i Giełgud, szlachta najważniejsza.

Plat, Platemberg, Tretery, Kołyska, Strzembosze,

Włady, Jeże, Jundziłły, Rejtany, Gniewosze,

Fajgiel, Grela, Orsetti, Naczko, Dziwosz, Kmita,

Toż Łasko, Leniek, Puzyna, szlachta znamienita.

Heydle, Plichty, Plicherty, Wyrwicze, Garnisze,

Kikutowie, Horeszki, Czeczory, Larysze,

Orda, Orwid, Piels, Perband, Rus, Gamrat, Naczory;

Zaś Bogusz, Tyzenhaus, Nałęcz, toć szlachectwa wzory.

Chmiel, Szurgot, Raba, Orlik, Pączek i Omęta,

Mężyk, Czupa, Cebulka, Poręba, Bodzęta,

Ines, Ilinicz, Fink, Waga, Misiuna, Suplika,

Pielszyc, Kwinta, Korbut, Sasulicz, Kozika;

Zan, Poraj, Herburt, Niemiera, Ordęga,

Tych szlachectwo też starych w Polsce wieków sięga.

Perka, Pilat, Zajączek, Nagora, Nycz, Kromer,

Misztołd, Myszka, Piwo, Narbut, Pszonka, Romer;

Koc, Górka, Kadłubek, Pac i Pasek z Łozą,

Tych ród zacny i wierszem sławiono, i prozą.

Jest Nabielak, Wątrobka, Małuja i Kaszyc,

Piątek, Piorun, Pisanka, Pozniak, Trepka, Staszyc,

Masz i Chodzkę, Kniaznina, Gasztolda, Jordana,

W tych szlachectwie się żadna nie znajdzie nagana.

Wreszcie miast Tałataja jest Farurej, Ejgiert,

Smolik, Socha, Mukosiej, a zakończy Pajgiert.

(„Miesięcznik Heraldyczny”, t. II,1909, s. 75-77).

Podobny tekst, nieco wcześniejszy ( 1770 r.), drukuje Franko w zapiskach Tow. im.

Szewczenki (CV 15ţ151).

225

IV

Zestawienia takie nie są jednak wyłącznie zabawą szlachecką; czasami

przechodziły one do szerszych warstw. M. Marks (urodzony około 1815

r.) w swych zapiskach pamiętnikarskich podał także i tekst opowiadania

o rodowodzie białoruskim, który pamiętał z lat młodych (ca ł 825-1830)

z Witebska. Tekst ten recytował wędrowny „chutornik” żebrak-śpiewak,

Pilip Smuryj, „fenomen poetycki”, jak pisze o nim Marks. Zapiski te

wydał W. Bruchnalski pt. Z pamiętnika M. Marksa, Witebszczanina,

„

w lwowskim „Ludzie, XXI.

Oj dawno, dawno, dawno żyw kniaź Boj w Krasnopolje, niedaloko ad taho miesta, hdzie

ciapier staić Dryssa. Dryssy toj tady nie było, a wsio taki i ciapier dziawuchi biahuć na kopcy

Stawry i Hawry, hałosiać tam i hukajuć ich.

Stawra i Hawra byli sabaki Boja...

Pierwoj, samoj pierwoj kniahiniej Boja była Wolha, daczurka jahoże drużynnika.

Wziawjonjeje u baćki razom z Stawroj i Hawroj. Radziłajana adnaha tolko syna Bojku,

starszaha wa wsiom kniażeskom rodzie. U Bojki było siascier mnoho, a brata ni odnaho.

Wolha radzić, to dziawucha - ukrasiwa, chwihurnaja, ciekawaja, a wsio taki dziawucha nie

dziaciuk. Nie takaja że była druhaja kniahinia Rahnieda iz Połocka. I hetoj szto ciuk-to

dziaciuk; i paszli u nieja adzin za druhim: Warhan, Zaranka, Nyzka, Abłauch, Samiszcza i

Jurła. Za siadmym razom spulhawała Rahnieda i radziła dziawuchu. Treciej była Krasula iz

Smaleńsku. Ad nieje radziliś Ciur i Matus.

Czecwiortaja Oda iz Kijewa i radziła ina Boju Bażenia, Dziawulu, Łapu i Tarańczuka.

Piatoju Donia, adna iz małaczanok Krasuli. Ad nieje radziliś Hadziuk, Zabka, Kawurka i

Rewun.

Szestuja wziow Boj pośle smierci Wolhy i addaw jej Stawru i Hawru i wsich swaich sabak. A

była hete Alda iz pomorskoj Litwy, doczka starszaho popa pierunaha. Radziła ina kniaziu

dwoje dziaciuków:

Charoszczu i Czyża i umierła pośle wtorych radow. Boj nie pusciw ad siebie siastru jeje Litu i

imiew jeszcze ad nieja dwacatoha syna Paciuka. I od hetich to dziaciuków bojewych

rozrozsia rod nasz pa wsiej naszej ziamle i rozmnożysia na niej jak zirki na niebie, pakul

czornyje tuczy i z połnoczy i z poldnia i z woschoda i z zapada nie zawałakli heta nieba i nie

zatuszyli heti zirki da pasledniej iskorki.

A wot jak paszło patom.

Bojka, adzin syn Wolhi, radziw Haciuka, Haciuk radziw Karaśku, Karaśka Trasitu, a Trasita

Husaka i Płastuna.

Ad Husaka paszli: Huszczy, Pliszki i Kisieli.

Płastun radziw Wowka, Wowk Kołyszku, Kołyszko Sewruka, Sewruk że Lurka i Glinku.

Lurka radziw Woroszyhz, Woroszyło Połzika, Połzik Siwochu, Siwocha Koszku, Koszka

Simaszku, a Simaszka Amielku.

Glinka że radziw Hłasku, Hłaska Chrypku, Chrypka Pietryszczu, a Pietryszcza Wijuka.

I ad Bojki poszło 24 starszych radow.

Pierwyj syn Rahniedy Warhan radziw Piestuna, Piestun radziw Buraka, Burak radziw Repku,

a Repka Lesowika, Lesowik że radziw Wjuna, Wjun Skirhz i Snitku.

Skirło paszow k Wołocham, a Snitka radziw Barsuka, Barsuk Sapoćku, Sapoćka Lipku, Lipko

Hreczechu, Hreczecha że imiew Bulbu i Wołoćku. Bulba paszow na Niepior za Kijew, a

Wołoćka radziw Byka, Byk Biełochu, Biełocha Pietucha, Pietuch Osinku, a Osinka Słupku.

Ad wtaraho syna Rahniedy, Zaranki, paszli Taratutki. Adzin Taratutko radziw Ohryzku,

Ohryzko radziw Kłopa, Kłop Huzku, Huzko Łuskinu, Łuskina Polatuchu, Polatucha Wydru,

Wydra Krota, Krot Sopielku, Sopielka Ziaziulu, Ziaziula Błoszku, Błoszka że Bleduchu i

Buraczka. Bleducha radziw Świstuna, Świstun Rabinku, Rabinka Siliwurku, a Siliwurka

Skrypoczku i Suczka.

Ad Skrypoczka paszli Szwedy, Ciaciery, Tołoczki i Szmurły. Suczok że radziw Czujku,

Czujka Wisłoucha, Wisłouch Dudku, Dudko że Tuptału i Kramziela. Tuptała paszow k

Kijewu, a Kramziel radziw Smolaka.

Buraczok że, brat Bleduchy, radziw Szyszku, Szyszka Zurku, Zurka Miakisza, Miakisz

Obucha, a Obuch Krasku i Kulika.

Kraska radziw Leszcza, Leszcz Rybku, Rybka Toporika, a Toporik Ryndu.

Ad Kulika że paszli Puszczy i Kuroczki.

Ad treciaha syna Rahniedy, Nyzki, paszli Drozdziki, Swirkuny, Sielezni, Prusy, Sosny,

Szpaki i Hładyszy.

Ad czecwiortaho Abłaucha: Zulei, Kniaźki, Korki, Kropieni i Dulki. Piatyj że syn jeja

Samiszcza radziw Misku i Łosia. Misko ataszow za Mieżu k Maskwie, a Łoś radziw

Siermiażku, Siermiażko że Kułaka.

226 227

Poslednij szastoj syn Rahniedy, Jurła, radziw Piesta, Piest radziw Piskuna, Piskun Prażnia, a

Prażeń Suszku i Sapuna. Suszka addzieliwsia u Maskwu, a ad Sapuna paszli Smuryje.

Ad Ciura, syna Krasuli, paszli Szkurki, Korowai i Sipki.

Ad Łapy, syna Ody, iduć Dubowiki i Byczki.

Pierwyj syn Doni, Hadziuk, radziw Łasicu.

Wtorojże Zabko radziw Myszku, Myszka radziw Onoszku, Onoszko że Lisiczku, Lisiczko

Komara, a Komar Kunu. Trecij Kawurka radziw Wikułu i Wirłu.

Czecwiortyj Rewun radziw Dziadulu, Dziadula radziw Rodzianku, Rodzianka że Kalinku i

Oborku. Kalinka paszow k Lacham, a ad Oborki paszli Torczyły.

Ad pierwaha syna Aldy, Choroszczy, iduć Ryły, Swiahi, Sipajły i Strechy, a ad wtaraha,

Czyża, Zmurki. Adin iz Zmurok radziw Wołczka, Ryka toho, szto paszow pa Dzwinie k

Łatyszam, i Łuczynu, szto addzieliwsia jeszcze dalszy k Słowiencam.

Paciuk, syn Lili, radziw Storożku, Storożka radziw Chochluka, Chochluk radziw Zuka, Zuk

Wojciucha, Wojciuch Kryśku, Kryśko Kościuka i Orluka.

Ad Kościuka paszli Piatki i Kułaki, a ad Orluka Zaby i Rabki. Ad adnaha że Zaby wyszli

Kiszki.

WYKAZ LITERATURY

A r n o 1 d R. F. : Die deutschen Vornamen, Wien 1901.

B a h n i ţs c h A. : Die deutschen Personennamen, Leipzig 1910. B a ł a b a n M. : Dzieje

Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (1304-1868), t. I, Kraków 1913.

- Z historii Żydów w Polsce, Warszawa 1920.

- Żydzi lwowscy na przelomie XVI i XVII w., Lwów 1906. B a r t o s z e w i c z K. : Łyki i

koltuny. Pamigtnik mieszczanina podlaskiego, Kraków 1918.

B i a ł k o w s k i L. : Nieco o naszych nazwiskach, „Kuńer Poznański”, 11 października

1927.

- Prawdziwe iJalszywe tradycje, Lublin 1936.

- Ziemia Sandecka, Warszawa 1911 (odb. z „Przeglądu Historycznego”, t. XII).

B o n i e c k i A. : Herbarz polski, t. I-XV, Warszawa 1912.

B r a u n J. : Namenbuchlein, Munchen I 861.

B r e y e r A. : Polonisierte deutsche Familiennamen. Deutsche Blatter in Polen, t. I, s. 205-

206.

B uj a k F. : Studia nad osadnictwem Malopolski, RWHF, t. XLVII.

B u r y a n J. : Skądpochodzi twoje imig i nazwisko i nazwa miejscowości rodzinnej?

Warszawa 1933.

B y s t r o ń J. S t. : Nazwy i przezwiska polskich grup plemiennych i lokalnych, PMAAE, t.

IV, s. 95-151.

- O nazwiskach tzw. szlacheckich, Kraków 1926 (odb. z „Ptzeglądu Wspólczesnego”,

kwiecień 1926).

C h m i e 1 o w s k i B. : Zbiór krótki herbów polskich oraz wslawionych cnotą i naukami

Polaków, Warszawa 1763.

C h o d ź k o I. : Pisma, t. I-X, Wilno 1875.

C i s z e w s k i S t. : Lud rolniczo-górniczy z okolic Slawkowa w powiecie olkuskim, WAK,

t. X, s. 187-336.

- Slowniczek nazw Wielkopolan w obrgbie dziekanatu stawiszyńskiego, MAAE, t.

XIII, s. 199-210.

229

C z a c k i T. : O litewskich i polskich prawach, t. I-II, Kraków 1861.

C z aj k o w s k i M. : Dziwne życie Polaków i Polek, Lipsk 1865.

D a 1 a i r a c : Les anecdotes de Pologne, t. I-II, Amsterdam 1699. D a u g n o n F. d e : Gli

Italiani in Polonia dal IX sec. al XVIII, t. I-II, Crema 1905-1906.

D a u z a t A. : Les noms de personnes, Pańs 1925.

D ą b k o w s k i P. : Prawo prywatne polskie, t. I-II, Lwów 1910. D o b r o w o 1 s k i K. :

Dzieje kultu św. Floriana w Polsce do polowy XVI w., Warszawa I 923.

- Znaczenie metryk kościelnych dla badań naukowych, RTH, t. V, s. 9ţ110. D u n i n - B o r k

o w s k i J. : Almanach blękitny. Genealogie rodów polskich, Lwów 1908.

- Genealogie żyjących utytulowanych rodów polskich, Lwów 1914.

- Spis nazwisk szlachty polskiej, Lwów 1887.

Dunin-Borkowski J. i Dunin-Wąsowicz M.: Elektorowiekrólów

Wladyslawa IV, Michala Korybuta, Stanislawa Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III,

RTH, t. I, Lwów 1910.

D z i a d u 1 e w i c z S t. : Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, Wilno 1929.

F r e d r o A. : Trzy po trzy, Warszawa 1917.

G 1 o g e r Z. : Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. I-IV, Warszawa 190ţ-1903.

- Slownik imion wlasnych, Sprawozdanie Tow. Nauk. Warszawskiego,1909, z. 3.

G o ł ę b i e w s k i H. : Obrazki rybackie z pólwyspu Helu, Pelplin 1910. H a i m a n M. :

Historia udzialu Polaków w amerykańskiej wojnie domowej, Chicago 1928.

Handbuch, genealogisches, burgerlicher Familien, t. I-XVIII, Gţrlitz.

Handbuch des preussischen Adels, 1892.

H e i n t z e A. : Die deutschen Familiennamen geschichtlich, geographisch, sprachlich, 4

wyd. hg. v. Cascorbi. Halle a. d. S. 1914.

H i 1 fe r d i n g A. : Ostatki Slawian najużnom bieriegu baltijskogo moria, Petersburg 1862.

Inicjatywa Urzgdu Stanu Cywilnego m. Łodzi w sprawie nadawania imion dzieciom

znalezionym. Dziennik zarządu m. Łodzi 1925, maj, s. 36 i nn. J a b ł o n o w s k i A. :

Wsprawie nazw herbowych i nazwisk, MH, t. V, s.173-178.

J a b ł o n o w s k i J. A. : Heraldica tojest osada kleynotów rycerskich, Lwów 1752.

! e s k e - C h o i ń s k i T. : Historia Żydów w Polsce, Warszawa 1919.

- Neoţici polscy, Warszawa 1905.

Kapica-Milewski I.: Herbarz, Kraków 1870.

K a r ł o w i c z J. : Imiona wlasne polskich miejsc i ludzi od zatrudnień, „Pamiętnik

FizjograFtczny“, t. VI, 1886.

Matronymica als polnische Eigennamen, „Archiv fur slav. Philologie”, t. V,1880.

- O imionach wlasnych polskich miejsc i ludzi, „Pamiętnik Fizjograficzny”, t. V,1885.

- O skracaniu sig z przodu polskich nazw miejscowości i ludzi, „Bulletin international de

1‟Acad.”, Cracovie 1891.

- Stownik gwar polskich, t. I-VI, Kraków 1900-1911.

K ę t r z y ń s k i W. : O Bażyńskich, Poznań 1878 (odb. z X t. „Roczników Tow.

Przyj. Nauk”).

- O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich, Lwów 1882. - Przydomki szlachty

pomorskiej, Lwów 1905 (odb. ze Sprawozdania Zakładu Ossolińskich za rok 1904).

K 1 o n o w i c z S. : Worek Judaszów, w: Pisma poetyckie polskie, Kraków 1858.

K 1 u t h E. : Die deutschen Personennamen und Familiennamen, Lichtenberg 1912. K n e s c

h k e E. H. : Neues allgemeines deutsches Adels-Lexicon, Leipzig 1859-1870.

K o c h o w s k i W. : Epigramaty polskie, w: Wespazjana Kochowskiego wojskiego

krakowskiego pisma wierszem i prozą, t. II, Kraków 1859.

- Liryka polskie w niepróżnującym próżnowaniu napisane, w: Wespazjana Kochowskiego

wojskiego krakowskiego pisma wierszem i prozą, t. I, Kraków 1859. K o r b u t G. :

Literatura polska od początków do powstania styczniowego, t.

I-III, Warszawa 1917-1921.

K o ś c i ń s k i K. : Polskie ordynacje i związki rodzinne, Poznań 1906. K u t r z e b a S t. i P

t a ś n i k J. : Dzieje handlu i kupiectwa krakowskiego, “Rocznik Krakowski”, t. XIV.

L o w e r M. A. : Dictionary of the family names of the United Kingdom, London 1860.

L e s z c z y c Z. : Herby szlachty polskiej, t. I-II, Poznań 1908.

Ł o ś J. : Gramatyka polska, t. II. Slowotwórstwo, Lwów 1925. Ł o z a S t. : Rodziny polskie

pochodzenia cudzoziemskiego osiadle w Warszawie i okolicach, Warszawa 1932.

Ł o z i ń s k i W ł. : Życie polskie w dawnych wiekach, Lwów 1921. M a ń k o w s k i A. :

Imiona i nazwiska rodzinne a nazwy miejscowe. „Roczniki Tow. Naukowego w Toruniu”, t.

XIX, s. 250-274.

- O przemianach i odmianach nazw miejscowych i rodowych w Prusiech Królewskich,

„Zapiski Tow. Naukowego w Toruniu”, t. IV, s. 259-272.

M a t u s z e w i c z M. : Pamiętniki, t. I-IV, Warszawa 1876. M a t y a s K. : Przezwiska

ludowe w pow. tarnobrzeskim, niskim i brzeskim, „Wisła”, t. IX, X, XI.

M a y d o r n B. : Deutsche Leben im Spiegel deutscher Namen, Thorn 1898. M o s z c z e ń s

k i A. : Pamigtnik do historii polskiej w ostatnich latach panowania Augusta III, Warszawa

1905.

M u 11 e r E. : Żydzi w Krakowie w drugiej polowie XIV stul., Kraków 1907 (Biblioteka

Krakowska nr 35).

M u z n e r o w s k i S t. : Krzepice w przeszlości, Włocławek 19 I 4.

230 ţ 231

N a d m o r s k i ( Ł ę g o w s k i J. ) : Kaszuby i Kociewie, Poznań 1892.

N i e s i e c k i K. : Herbarz polski, Lipsk 1839-1846.

N i t s c h K. : O nazwiskach tzw. polskich i szlacheckich, „Język Polski”, t. VI, s.

116-120.

O c h i m o w s k i F. : Prawo administracyjne, t. I-II, Warszawa 1919-1922.

O c h o c k i J. D. : Pamiętniki, t. I-IV, Wilno 1857.

O p a 1 i ń s k i K. : Satyry, Kraków 1884.

O s s o 1 i ń s k i J. : Autobiografia obejmująca pierwszych 26 lat jego życia, Lwów 1876.

P a p r o c k i B. : Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1858. P a r c z e w s k i A. J. :

Szczątki kaszubskie w prowincji pomorskiej. „Rocznik Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu”, t.

XXII,1896.

P a s z k o w s k i E. : Nazwiska polskie, „Czas”, 28 marca 1928. P a w i ń s k i A. : Akta

metryki koronnej co wainiejsze z czasów Stefana Batorego, w: Źródla dziejowe, t. XI,

Warszawa 1882 - Malopolska, t. III, w: Polska XVI wieku pod wzglgdem geograficzno-

statystycznym, t. XIV, Warszawa 1886.

P o t o c k i W. : Moralia (l688), Kraków 1915.

- Ogródfraszek, t. I-II, Lwów 1907.

- Poczet herbów szlachty Korony polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego, Kraków 1696.

- Wojna chocimska, Warszawa 1880.

P t a ś n i k J. : Żydzi w Polsce wieków średnich, „Przegląd Warszawski” 1922, nr 8, s.

21(ţ237.

R y b a r s k i A. : Przezwiska kognacyjne, Warszawa 1916 (odb. z „Przeglądu

Historycznego”, t. XX).

- Przezwiska topogra Jtczne, Sprawozdanie z posieţzeń Tow. Nauk. Warszawskiego, 1917,

wydz. II, nr 4, s. 59-66.

R z e w u s k i H. : Pamiątki J. Pana Seweryna Soplicy, t. I-II, Wilno 1844.

S a d o w s k i J. : O imieniu i nazwisku. Studium prawne, Warszawa 1902. S a i n t M a r c

C. d e : Etat des personnes qui ont fait modijier leurs noms patronymiques, t. I-III, Niort 1904-

1906.

Semigotha = Weimarer historisch genealogisches Taschenbuch des gesamten Adels

jehudaischen Ursprunges, t. II, Munchen 1913.

S e 1 z e r J. : Przezwiska chlopców. Przedruk z „Kwartalnika Nauczycielskiego” (b. m. i r.).

S e m k o w i c z W ł. : Ród Paluków, RWHF, t. XLIX.

- Wywody szlachectwa w Polsce XIV XVII w., RTH, t. III,1911-1912, Lwów 1913.

S i e b m a c h e r J. : Grosses und allgemeines Wappenbuch. Bd. IV, Abt. 14.

Galizisch-bukowinisches Wappenbuch, bearb v. J. v. Bojnicić, Nurnberg 1905.

S i k o r s k i N. : O nazwach rodowych ludu tarnowskiego, Pamiętnik III Zjazdu Historyków

Polskich, Kraków 1901.

S k i b a F r. i S z r a m e k E. : Jak powstaly nasze nazwiska? „Głosy znad Odry”, t. IV, 1921.

Slownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów slowiańskich, t. I-XV, Warszawa

188ţ 1902.

S m o 1 e ń s k i W ł. : Szkice z dziejów szlachty mazowieckiej, Kraków 1908.

Spis oficerów slużących czynnie w dniu l VI l92l r. (1921).

S t a n i e w i c z W. : Matujzy Bolondziszki, wieś powiatu lidzkiego, Wilno 1923.

S t e k e r t A. : Przydomki polskie, litewskie i rusińskie, Kraków 1899. S t r yj k o w s k i M.

: Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi (r. l582), Warszawa 1846.

$ w i ę t e k J. : Zwyczaje i pojgcia prawne ludu nadrabskiego, MAAE, t. I, s.

266-362, i t. II, s. 119-379.

T a 1 k o - H r y n c e w i c z J. : Szlachta litewska, Kraków 1912 (odb. z MAAE).

- Muslimowie. czyli tzw. Tatarzy litewscy, Kraków 1924.

T a s z y c k i W. : Najdawniejsze polskie imiona osobowe. Kraków 1926. - Polskie nazwy

osobowe. Warszawa 1924 (Biblioteczka Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego nr 5).

T y m i e n i e c k i K. : Procesy twórcze formowania sig spoleczeństwa polskiego w wiekach

średnich, Warszawa 1921.

T w a r d o w s k i S. : Zbiór różnych rytmów, Kraków 1861.

U r u s k i S. : Rodzina. Herbarz szlachtypolskiej, t. I-XIV, Warszawa 1904-1917.

W i a r d a T. D. : Uber deutsche Vornamen und Geschlechtsnamen, Berlin 1900. W i e 1 ą d

e k W. W. : Heraldyka, czyli opisanie herbów, t. I-V, Warszawa 1792-1798.

Wielkaencyklopediapowszechna ilustrowana, t. XV-XVIII, Warszawa 1895-1896.

W i t t y g W. : Nie znana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908.

W o 1 ff J. : Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV w., Warszawa 1895.

W o ł o n c z e w s k i M. : Biskupstwo żmujdzkie, Kraków 1898.

W r y c z a J. : Coś niecoś o przydomkach szlachty kaszubskiej, „Gryf”, t. III, s.

123-125.

Z a w i I i ń s k i R. : Brzeziniacy (odb. z „Ateneum” 1894). Z b o r o w s k i J. : Przezwiska

górali powiatu nowotarskiego, t. I. Wieś Odrowąż, „Lud”, t. XXI, s. 219-227.

Ż e r n i c k i S z e 1 i g a E. v: Der polnische Adel, t. I-II, Hamburg 1900.

Ż y c h 1 i ń s k i T. : Zlota księga szlachtypolskiej, t. I-XXXI, Poznań 1879-1906.

232

WYKAZ NAZWISKţ ; Aksalenty 62 Anibal 221

Aksentowicz 200 Anioła 10, 25

Akszak 68 Ankuda 217

Akszak h. 68 Ankwicz 222, 223

j oznacza nazwisko przytoczone w formie żeńskiej

Alabe 24 Anseńnus 162

h. oznacza oazwę herbową Albert 60 Antczak 204

Albijewicz 201 Antoniak 204

„ Albinowski 11 I, 204 Antkowski 204

ů Albiński 111, 204 Antoniewicz 204

Abdank h. 45, 46, 121 Adamiak 5, 204 i Alebicki 145 Antoniewski 204

Abdulewicz 201 Adamiec 204 i Alejewicz 201 Antonik 204

Abgarowicz 200 Adamiecki 204 r Aleksandrowicz 204 Antonowicz 204

Abłauch 226, 227 Adamik 204 ţ Alfabet 190 Antonyk 204

Abrahamer 189 Adamkiewicz 204 ţ Aliński 201 Antosiewicz 204

Abrahamowicz 186, 189, 194, 200 Adamowicz 204 ţ Alibej h. ?Ol Antoszewicz 204

Abrahamowitz 168 Adamowski 204 ţ Allegri 179 Antoszewski 204

Abrahimowicz 201 Adamski 204 ţ Amadej 68 Apńlewicz 197

Abramek 124 Adasiewicz 204 Ambros 205 Arasmus 207

Abramowicz 192, 194, 201 Adaszewski 204 ţ Ambroziak 205 Arcemberski 145

Abramowięta 60 Adaś 204 i Ambrożej 205 Archot 87

Acernus 162 Adelstein 89 F Ambrożewicz 205 Arctowski 146

Achmat 219 Afendiewicz 202 ţ Amielka 227 Arembosz 222

Achmatowicz 201 Afterduft 189 ţ Amirowicz 200 Ańdini 179

Achmeciewicz 201 Agopsowicz 200 ţ Ampiel 218 Arnimski 146

Achmetowicz 201 Agrypa 217 ţ Ancuta 217 Arsłanowicz 201

Aczdohaj 202 Ahlebeck 144 ţ Anderko 204

Artomius 162

Aczk 60 Aichinger 224 ţ Androchowicz 204 Asłan 200

Ada 60 Aichler 224 ţ Androszewicz 1 I 5 Asłanowicz 200

Adam 204 -. Ajlasiewicz 201 ţ Andruchowicz 204 Asmus 207

Adamczewski 204 Ajsicz 201 ţ Andruchowitz 168 Assanczuk 201

Adamczuk 5 Ajwas 200 Andrusiewicz 204 Assanowicz 202

Adamczyk 204 Ajwasowski 200 Andruszewicz 5, 115, 204 Aswadurowicz 200

Adamecki 204 Ajzo 23 Andruszewski 204 Aszkenaz 187

Adamek 5, 204 Aksak 222, 223 Andruszkajtis 140 Aufskee 181

Andruszkiewicz 204 Augustowicz 204

W Wykazie nazwisk - zgodnie z zasadą przyjętą przez J. St. Bystronia - podano tylko

Andrychowski 204 Augustowski 204

te nazwiska, które Autor rozpatruje z punktu widzenia onomastyki, przy czym podano je we

Andryszczak 204 Augustyn 204

wszystkich zarejestrowanych w książce formach obocznych, wynikających najczęściej

Andrzejczyk 204 Augustynowicz 204

z różnorodnych zapisów w źródłach. Nazwiska w rodzaju żeńskim zamieszczono jedynie

Andrzejewski 204 Augustyński 204

w tych wypadkach, gdy nie ma pewności co do brzmienia podstawy, od której zostały

Andrzejkowicz 204 Auńfaber 188

utworzone, lub gdy współczesnemu Czytelnikowi sugerują dziś inną podstawę niż faktyczna.

Andrzejowski 204 Awak 98, 200

Wykaz uzupełniono nazwiskami z Przedmowy oraz pominiętymi omyłkowo w poprzednim

Andzlewicz I 15 Awakowicz 200

Anecki 124

wydaniu, a także nazwami herbowymi. W tym ostatnim wypadku redakcja kierowała się

Awedykowicz 200

Angelus 26, 163

chęcią ułatwienia Czytelnikowi drogi od nazwiska do herbu i od herbu do nazwiska.

Azbejowicz 200

Angusz 156 Ażukalnis 141

234 ţ 235

B Bałuta 52 Bartoszewicki 205 Bełty h. 68

Babicz 139 Banach 205 Bartoszewicz 181, 192, 194, 199, 205 Bełzak 19

Babiczew 139 Banaś 205 Bartoszewski 111 Bełzecki 48

Babiel 218 Banckow 167 Bartoszowski 98, 111 Bem 182, 225

Bach 55, 213 Banasiński 205 Bartula 205 Bendyk 205

Bachański 213 Banaszek 205 Baryczka 222 Benecke 167

Bachdazarowicz 200 Banaszkiewicz 205 Bastion h. 153 Benedykciński 205

Bachmura 106 Bandimier 219 Baszkiewicz 213 Benedykt 205

Bachmurski 106 Bandyneli 222 Baszniak 213 Benedyktowicz 205

Badeni 224 Bania 22 Baturzycki 201 Bennicke 167

Badenik 56 Baran 103, 123, 218 Baubonaubek 160 Benoe 223

Badura 20, 102 Baranek 55 Bauerowicz 144 Benski 27, 152

Badurski 102 Baranicki 123 Bawół 125 Benzelstjerna 157

Badźmierowski 116 Baranowski 43, 45, 141, 202 Bawół h. 125, 199 Berdyga 23

Bagevitz 168 Barański 103 Baybuza 68, 217 Berenson 186

Bagieński 116 Barącz 200 Baysen 150,172 Bergen 148

Baţński 116 Barc 63 Bazarowicz 201 Bergin 192, 193

Bagiodz 219 Barchała 59 Bazylczuk 205 Bergstein 152

Bajbuza 222, 223 Barnacic 176 Bazylewicz 205 Berkowicz 195

Bajda 106 Barneth 176 Bazylewski 205 Beroadzki 206

Bajdziński 106 Baronas 140 Bazyliski 47 Bernakiewicz 206

Bajer 69, 224 Barski 170 Bazylko 205 Bernalewski 206

Bajorek 159 Barsuk 227 Bażeń 226 Bernard 206

Bajraszewski 201 Barszcz 103 Bażeński 150 Bernas 19

Baka 217, 224 Barszczowski 103 Bażyński 172 Bernawski 158

Bakowski 123 Barta 22 Bąk 41, 93, 121, 223 Beroot 156

Bakun 218 Bartak 205 Bąkała 18 Bernstein 27, 152

Bal 48, 222, 224 Bartczak 205 Bąkowski 167 Bernszten h. 167

Balcarczyk 205 Bartecki 205 Bąmbol 218 Bertrand 153

Balcarek 205 Bartel 205 Barwolf 149 Berwald 149

Balcer 205 Bartela 205 Beaulieu 153 Beter 62

Balcewicz 205 Bartelmus 205 Beczka 97 Betman 34

Baldo 54 Barteczko 205 Beczka h. 68 Bezbuha 217

Baldy 222 Bartise Monskke 181 Beczkowicz 68, 97 Bezisky 167

Baleński 52 Bartke 175 Bedras 200 Bezpiata 217

Baliga 159 Bartkowiak 205 Bedrasowicz 200 Bezpiaty 218

Balika 158 Bartkowski 101, 205 Behrenreiter 170 Bezuda 217

Baliński 84, 85, 209 Bartków 31 Bejner 224 Bębnowski 92

Balon 105, 123 Bartmański 146 Bejzym 93, 223 Bętkowski 43

Balsamowicz 200 Bartolewski 205 Bekierski 160 Biadała 18

Bałaban 220, 223 Bartoń 205 Bekiesz 222 Bialloser 166

Bałakir 219 Bartosch 205 . Belikoicz 115 Biallosser 176

Bałdyn 103 Bartosik 205 Belikowicz 115 Biała h. 54

Bałdyński 103 Bartosz 98, 205 Belina 68 Białaczewski 111

Bałtrula 60 Bartoszek 205 Bełtowicz 68 Białaczowski 111

236 , 237

Białas 9,19 Biesiadecki 44 Błażewicz 206 Boguszewski 97,124,139,206

Białobłocki 172 Biesiecki 97 Błażewski 206 Bohatyrewicz 201

Białobrzeski 115 Bietys 224 Błażyński 206 Bohdan 224

Białobrzewski 115 Biezdrowski 40 Błocki 167 Bohdanowski 206

Białodworski 148 Big 82 Błoszka 227 Bohosiewicz 200

Białogłowski 148 Biga 82 Błus 219 Bohowityn 34

Białokozłski 147 Bige 82 Bobek 21,83 Bohowitynowicz 34

Białośliwski 45 Bigo 82 Boben 218 Bohufał 115

Białowąs 20 Bigoszewski 115 Bober 84,107 Bohun 164

Białozor 71,166,176,219 Bijuć 217 Bobino 40 Bohusiewicz 206

Biały 10,218,224 Biłdziuk 218 Bobojed 218 Bohuszewicz 29

Bianco 155 Biłgoszewski 1I5 Bobr 219 Boim 224

Bichow 167,175 Biodra 96 Bobrowski 106,126 Boj 226

Bigoszewski 115 Birbasz 219 Boch 174 Bojanecki 44

Bieda 24 Birka 103 Bochen 174 Bojerski 146

Biedrzycki 96 Birkhan 170 Bochenek 22 Bojka 226,227

Bielakow 139 Biruć 217 Bocheński 174,187 Bojko 9,21

Bielanów 20 Birula 217 Bochnar 42 Bokiey 218

Bielański 84 Biruta 217 Bochow 174 Boksza 217,223

Bielec 23,28,59 Biryał 218 Bocian 188 Bokum 224

Bielecki 44 Biryło 218 Bock 27,167 Bolejko 219

Bielenki 218 Biskup 21 Bockhorni 167 Bolestraszycki 48

Bielewicz 82 Bitajtis 140 Boczeń 55 Bolesz 29

Bieliński 40 Bitowt 219 Boczka 96 Bolko 29

Bieliski 180 Bladziak 54 Boczkowiak 194 Bolte 167

Bielski 10,46,47,180,192 Blaschke 206 Boczkowski 92,96,194 Bołądz 219

Biełocha 227 Blau 147,148 Boczniak 18,19 Bołbas 219

Bien 218 Bleducha 227 Boduch 218 Bołko 219

Bieniak 205 Bleistrup 219 Bodzęta 225 Bołsunowicz 97,113

Bieniasz 205 Blekot 55 Bogacki 169 Bołsunowski 97,113

Bieniaszewski 205 Blizna 217 Bogatko 222,223 Bołtruk 218

Bieniawski 205 Bloch 199 Bogaty 188 Bołtuc 217

Bieniecki 205 Block 167 Bogatzki 169 Bołtupa 217

Bieniek 205 Blum 149 Bogdahn 167 Bonar 220

Bień 205 Blumen 189 Bogdan 206 Bonczas 154

Bieńkiewicz 205 Blus 224 Bogdanik 206 Boniuko 219

Bieńkowski 167,205 Błachowski 152

Bogdanowicz 200,206 Bontempo 154

Bier 96 Błasik 206

Bierbasz 202 Bogdański 167,196,206 Bontscheck 176

Błaszczak 206 ţ Bogesken 174 Bończa h.154

Bierkowski 96,103 Błaszczyk 20 , Bogochwalski 196 Boraciński 131

Biernacki 102,133,206 Błaszczyński 206 Boguchwał 115 Borański 123

Biernaciński 206 Błaszkiewicz 56,206 , Bogucicki 195 Boratyni 154

Biernat 102,206 Błaszkowski 206 , Bogusławski 47,196,206 Boratyński 131

Biernatowicz 206 Błażek 206 Bogusz 206,225 Borecki 180

Bies 96 Błażejewski 206 Boguszewicz 97,206 Borejko 221,223

238 ţ 239

Borejsza 225 Bratborski 123

Brunak 122 Bukonski 180

Borek 92, 220, 224 Braun 151

grunicki I 94 Bukont 219

Borela 223 Breanski 167 Brunoff 218 Bukowski 180

Borelowski 132 Brese 49 Brunstein 194 Bukraba 217

Borepolske 174 Brewecki 103 Bruń 156 Bukrey 218

Boresky 180 Brewka 103 Brustman 62 Bulba 227

Boreyko 219 Brękus 84 Bryka 23 Bułak 218

Boreysza 217 Brion 153 Brykczyński 206 Bułdej 222

Bork 218 Brockmann 170 Brykner 142 Bułhak 220

Borkowski 45 Broda 22 Bryl 218, 223 Buraczok 227

Bornstein 133, 198 Brodacz 193 Bryliński 103 Burak 218, 227

Boroń I 9 Brodowa f. 81 Bryła 103 Burattini 154

Boroski 114 Bronak 97, 121, 122 Bryndza 159, 217 Burczak 218, 223

Borowicz 19, 152 Bronakowski 97, 122 Brytan 23 Burdel 124

Borowski 45, 114, 180 Bronic h. 68, 98 Brzechffa 110 Burka 217

Borowy 21, 31, 41, 81 Bronicki 68, 98 Brzechwa 9, 110 Burkacki 103

Borsuk 139 Bronicz 221 Brzeski 85 Burkaty 103

Borsukow 139 Broniewicz 206 Brzezicki 195 Burnett 156

Borsza 224 Broniewski 180, 206 Brzeziński 10, 40, 41, 44, 55, 64, 195 Bury 218

Bortko 55 Bronike 175 Brzoska 217, 220 Burzeński 45

Bortkowicz 55 Bronikowski 206 Brzuska 68 Burzyński 131

Borucki 51 Bronk 55 Brzychwa 222 Buski 195

Borykowski 206 Bronken 175 Bublitz 166 Butler 219, 222, 224

Borysewicz 206 Bronki 174 Buc 124 Butrym 97, 218

Borysiak 206 Bronowski 39 Bucak 23 Butrymowicz 97

Borysiewicz 206 Brońciak 32 Bucela 217 Butrymowski 97

Borysowski 206 Brończyk 206 Buchholtz 143 Buttermilch 149

Boryszka 217 Broński 174 Bucholc 143 Butwił 218

Borzęcki 183 Broszczakowski 205 Buczacki 46, 187, 202 Bużeński 44

Borzym 223 Broszkiewicz 205 Buderitz 168 Bychow 167

Borzyszkowski 55 Brown 156 Budny 218 Bychowiec 217

Bosak 132

Browniski 180 Budrajtis 140 Bychowski 167, 175

Boscamp 158 Brozik 205 Budrycki 168 Byczak 123

Boszkowski 92 Brozyna 217 Budziło 218 Byczek 22, 123

Botwina 217 Brożek 205 Budzisz 60 Byczk 107

Bouflfał 115, 218 Brożyna 205 Bujak 18, 59 Byczko 219, 228

Bourbon 87 Brożyński 147 Bujało 44 Byczkowski 106

Bousławski 115 Bruckmann 163 Bujana 23 Byk 123, 227

Bouszewicz 115 Bruckner 142 Bujwidajtis 140 Bykowski 123

Bowski 180 Brudnemisy h. 12 I Bujwidowicz 140 Bylina 217, 220, 223

Boża Wola h. 46, 68, 199 Brudziński 55 Bukar 223 Byrka 159

Bożepolski 174 Brudzowski 92 Bukata 217 Bystram 221

Bruj 9 Bukiewicz 140 Bystroń 9, 19

240 241

Byszlay 218 Chabaszesku 158

Bytomski 187 Chachaj 124 Cbojnacki 23 Chwedko 213

Bzdura 23 Chadała 18 Chojnica 40 Chwedkowski 213

Bzowski 70 Chader 97 Cholewa 68 Chytomski 91

Bzuwka 84 Chadyn 55 Cholewa h. 68, 98 Ciaciera 227

Chalembek 202 Cholewicki 68, 98 Ciborowski 29, 116

Chalimowicz 201 Cholewiński 68, 98 Cicero 7

Cabert 152 Chomenko 214 Cichoj 82

Chalipiński 158

Cacewicz 54 Chałupa 217 Chomentowski 42 Cichojka f. 82

Cackowski 118 Chamer 176 Chomętowski 41 Cichoniówna f. 82

Cadar 11 Chamiec 217, 223 Chomicki 214 Cichoń 19

Cader 54 Chamier 176 Chomicz 214 Cichopk 56

Cadrowski 119 Chamir 55 Chomiński 214 Cichowski 132

Cadyk 188 Charaś 20 Chomiszewski 214 Cichrowski 118

Calahora 187 Charłocy 160 Chomrański 48 Cichy 9, 82

Całowański 119 Charoszcza 226 Chomyszyn 21 Cieciera 217

Cammin 166 Charzewski 215 Chorążak 32 Ciecierski 96

Cammiskey 180 Charzowski 123 Chorąży 9, 21 Cieciorka 96

Canden 172 Chaszajdarowicz 202 Cborążyc 217 Ciekawy 218

Cap 159 Chatenville 177 Choroszcza 228 Cielecki 51

rp Cieluch 123

Ca is 154 Chazbiejewicz 202 Choroszna 217

Castellati 154 Chciaj 10 Chorzowski 86 Ciemiengo 25

Cebrowski 44 Chełmski 91 Cbrapała 10 Ciemierzyński 119

Cebula 82 Chęciński 195 Ctirapicki 169 Ciepielowski 119

Cebulinaj 82 Chętkowski 195 Chrapkowski 43 Ciepluch 19

Cebulka 82, 225 Chrapuński 45 Cierniak 19

Cebulonka f. 82 Ch dó ski 879 ţ‟obak 22 Cierpięta 217

Cedro 42, 97 Chłopiński 101 Chromy 177 Ciesielski 170

Cbroślicki 44, 85 Cieszanowski 110

C genbergţ i Ó 119 Chmiel 2118 522 CţYpka 227 Cieszejko

219

Celarowski 147 5 Cbrzan 101 Cieszęcki 110

Celary 147, 220 Chmiela 10, 25 Cbrzanowski 199 Cieszkowski 44

Chmielewski 149 Ciţrząszcz 167, 174, 223 CieślickaJ: 82

Cellarowski 155 Chmielnicki 164

Cellary 155 Cńudecki 23 Cieślik 82

Chmieloski 114

Celejewski 119 Chudek 54 Cieślików 82

Chmielowiec 19

Celuchowski 123 Cbudńaszek 103 Cietrzew h. 170

Chmura 22

Centnerszwer 194 Lńudzina 20 Cięszki 103

Chochłuk 228

Cepak 59 Chochoł 225 ţudziński 103 Cięszkowski 103

Cepuch 19 ţwalczewski 11 S Cikowski 118

Chociaj 25

Ceran 103 ţwalewicz 29 Cim 178

Chodkiewicz 213 Cbwalibog 218 Cimerman 23

Ceranowski 103 Chodor 97 Cbwalibogowski 29, 196, 206 Cimochowski 178

Cerzycki 119 Chodorowicz 44 Chwalibóg 10, 20, 29, 54, 82, 92,196, 206, 223 Cinciała 159

Cetnarowicz 194 Chodowicz 123

Cetner 223 ţţ‟alisz 29 Ciołek 22, 67, 218, 222

Chodźko 213, 225

Cezkerosken 180 ţw‟ałkowski 29 Ciołek h. 22

Chojecki 178 Chwastek 24

Ciopa 24, 59

242

243

Cismont 219 Czajkowski 96,110,182

Ciubała 54 Czoţohryz 219 Daszkiewicz 129

Czande 171 Czosnowski 119,128 Daszyński 86

Ciuchciański 124 Czapiewski 55,120

bek 54 Daugiert 223

Ciundz 219 Czaplic 221,224

Czubowski I24 Daugirdis 140

Ciupka 124 Czapliński 44

Ciur 226,228 Czapski 36,87,170,172,173,196 Czudowski l 19 Daukantas 140

Clement 170,172 Czudzinowski 119 Daukszajtis 140

Czarkowski 87,202 Cţj 162 Dawid 206

Coghen 157 Czarnecki 160,193

Cohen 194 Czujka 227 Dawidajtis 206

Czarnek 42 Czukay 218 Dawidowicz 206

Colonna 127,128 Czarnkowski 10,42 Cţtpa 225 Dawidowski 206

Colonna h.128 Czarnomostski I55 Czuryłło 41 Dawlud 218

Cooper 180 Czarny 146,183,188,218 Czuryło 109,223 Dąb 9,22,133

Cordeille 152 Czartoryski 64 Czuryłowicz 109 Dąb h.196

Cortini 154 Czaryna 2I 7 Czychrowski 118 Dąbrowa 97,217

Corvinus 163 Czayka 96 Czykowski 91,118,209 Dąbrowa h.68,98

Coselschi 179 Czaykowski 96,110 Czyński 91,134 Dąbrowicz 68,97

Cowalcke 175 Czech 9,21,27,125,142,187 Czystek 54 Dąbrowski

39,98,102,172,174,199

Cńcius 162 Czechowski 44,52,103 Czyż 119,219,224,226,228 Dąbski

79,101,110

Croser 157 Czeczel 218,224 C Dąmbski 110

Crosnensis 162 Czeczocki 97 Deben 150

Cserneczky 182 Czeczora 225 Ćwikliński 103 Debiankowicz 155

Cudak 54 Czeczot 219 Ćwikła 103 Deboli 153,222,223

Cukiernik 188 Czeczotka 97,224 Ćwiok 119 Dederkał 222,223

Cuńe 7 Czeder 97 D Dederkało 219

Cunas 179 Czekaj 10,25 Dadzibog 218 Defres 223

Curuś 20 Czemeryss 202 Dagestański 202 Dejma 224

Cwikła 217 , Czemes 219 Dalowski 85 Dejner 224

Cwikłowski 47 Czepiel 225 Damas 28 Deka 104

Cydzyk 224 Czerepacha 217 Dambroffski 174 Dekowski 104

Cygan 84 Czerkas 202 Damerau 172 Delacroix 178

Cygenberg 150 Czerkaski 115 ţ ţanaborski 45 Delk 55

Cygielsztrejch 142,190 Czerkawski 115 ţaniel 206 De Long 178

Cykowski 118 Czerkies 202 ţanielewicz 206 Delpacy 147,154,155

Cymbała 224 Czernik 218 ţanielewski 206 Demboscok 82

Cypńanów 31 Czerny 183 ţanielkiewicz 206 Dembosconkaf.82

Cyran 59,206 Czerwiecki 197 ţanielski 206 Dembowski 82,110

Cyreles 187 Czerwieński 147 ţaniluk 206 Demirski 124

Cyrus 150,206 Czerwiński 149,197 ţaoiło 206 Demitrowski 206

Cyryna 221,223 Czerzycki 119 ţaoiłowicz 206 Demko 206

Cysan 119 Czeszinic 62 ţaniłowski 206 Demkowicz 206

Cyż I 19 Czetwertyński 19 ţţwski 206 Demkowski 206

Cwalina 20

Częstoch 29 ţuscus 163 Demków 206

Czachrowski 180 Częśćskładowaproszku 189 ţtyszek 163 Demuńczak 56

Czaczkowski 118 Czop 103 ţocog 218 Denhoff43,143,223

Czajka 96,123,225 Czopowski 103 ţlajtis l40 Deniaty 218

2ţ ţ 245

Deniszko 219 Doksza 217

Depka 55 Doktor 188 Drawdych 218 Dukientłaukis 219

Derbut 219 Dolimat 224 Drążek 22 Dukliński 199

Derdolski 21, 102 Doliwa h. 37, 45, 68, 168, 195 Dreschler 63 Dukszta 217

Derdoła 21, 102 Dołach 102 Dresczuk 218 Dul 59, 60

ţreski 168 Dulka 227

Derengowski 169 Dołaszyński 102

Derszniak 221 Dołęga 68, 217 Dress 168 Dunin 221, 223

Descourt 153 Dołęga h. 46, 68, 98 Dressker 168 Duniński 124

Deskur 153 Dołęgowski 68, 98 Dressky 168 Dunkiel 218

Dessaw 192, 193 Dołowy 21 Dressner 168 Dupek 9

Deszer 223 Domachowski I 70 Dreszer 133 Durand 177

Detko 185 Domarat 224 Drobny 185 Duranowski 177

Dewitz 166 Domasz 29 Drobut 219 Durasz 224

Drogomir 224 Duren 218

Dębc 120 Domaszewski 29 Drogoń 223 Durer 62

Dębina 217 Domballes 153 Drogosław h. 68 Durniaka 217

Dębno h. 96, 196 Domiczek 206 Drogosz 219 Durny 51

Dębowski 192 Domin 206 Drogowy 60 Durybaba 124

Diamant 189 Dominik 206 Drohobycki 187 Dusa 84

Diczelsky 166 Domino 26 Drozda 133 Dusza 32

Dieben 150 Domowski 63 Drozdowski 133, 141 Dutka 23

Dietrcyk 218 Donimikowski 206 Drozdz 219 Duty 218

Dietzelski 166 Dorembus 193 Drozdzik 227 Dwernicki 194

Diezelsky 166 Doręgowski 176 Drożdżeński 52 Dworczyński 124

Digon 218 Dorociak 10, 32 Drubisz 221 Dwornicki 147

Dirroont 2 I 9 Doroszczuk 109 Drudź 56 Dwornik 194

Dlugolinszky 182 Doroszka 217 Drukarz 188 Dworzański 147

Długos 63 Doroszkiewicz 109 Drużbicz 56 Dybczak 32

Długosz 9, 161, 224 Dorposki 114 Drużyński 85 Dygas 19

Dłuiyriski 147 Dorpowski 114, 169, 172 Drypc 217 Dyląg I 7g

Dmoski 115 Dorpusch 169, 172 Drzewiecki 47, 199 Dym 23

Dmowski 115 Dorsprungo 127, 128 Drţymała 131 Dymecek 82

Dobek 10, 29, 221, 224 Doruchowski 135 Dubarski 124 Dymek 82

Dobrański 195 Dotata 217 Dubelt 24 Dymidowicz 206

Dobraszklanka 26, 190 Dowborajtis 140 Dubina 217 Dymków 82

Dobrochowski 195 Dowborowicz 140 Dubowik 228 Dynoff220

Dobrodziejski I47 Dowgiało 219, 224 Dubrec 56 Dyrdziak 18

Dobrosławski 113, 134 Dowgird 140, 218, 224 Duch 105, 124 Dyńta 217

Dobroszyński 147 Dowiat 219 Dudecki 135 Dzbanuszek 115, 119

Dobrowolny 198 Dowkont 140 ţudek I25 Dzbanyszek 115, 119

Dobrowolski 192, 195, 198, 199 Dowmont 55 ţudkiewicz 177 Dzengelski 166

Dobrski 86 Dowojno 71 ţudko 227 Dzenteltyki 166

Dobrysławski 113, 134 Dowoyna 217 ţdkowski 135 Dzezielki 166

Dobizański 155 Dragunajtys 140 ţYţ 56 Dziadula 228

Dobrcyński 53, 75, 86, 192, 195 Draguński 140 ţZiński I35 Dzianott 154

D&hnhoff 143 Drausbitz 172 ţc 218 Dzianoty 222

246 247

Dziawula 226 Ejgiect 225 Fa]ţewski 115 Filipczyk 207

Dzid 218 Ejsmont 223 Falejewicz 202 Filipecki 104

Dzidziula 217 Ejzyk 188 Fa[;ţh 175 Filipek 104,220

Dziecelski 166 Ekeln 143 Faţţ 175 Filipiński 108

Dziedzic 9,21,23 Eliaszowicz 186 Faliszek 29 Filipkowicz 207

Dziekan 9,21,60 Elsznic 143 Falkiewicz 29 Filipkowski 207

Dzielawa 32 Elśnic 143 Fałszcz 219 Filipowicz 54,207

Dzielski 31 Eminowicz 200 Fandrejewski 144 Filipowski 45,207

Dziencielski 166 Engestr6m 157 Fankidej 144 Fink 225

Dzierzgowski 45 Epselwitz 143 Fankidejski 144,145 Firbut 219

Dzierzek 223 Erbs 148 Fankidelski 144 Firlej 77,220,223

Dzierżgowski 79 Erdman 149 Fankidy 144 Fischer 173

Dzierżek 222 Esmont 117 Farurej 225 Fiszel 185,195,199

Dzierżymorda 9 Esterczyk 187 Faszcz 219 Fiszer 40

Dzieszko 219 Estko 225 Fąfer 84 Fitinghoff 143

Dzieszuc 217 Eustachiewicz 207 Fţfrowicz 84 Fiut 60

Dziewoczka 217 Ewil 225 Fţdczak 56 Flachsbinder 163

Dziewolski 154 Eygird 218 Fţdtowicz 34 Fleminżanka f.81

Dziezelsky 166 Eysimonth 117 Fcdorczyk 213 Flotow 166

Dziezyć 217 Eysmont 117 Fţdorenko 164 Florczak 207

Dzięcielski 166 Eysymont 117 Fcdorko 213 Florek 207

Dzik 41,222,223 Eyszymoth 117 Fcdorowicz 5,213 Flońanowicz 207

Dzikomęski 147 Ezofowicz 192,194,199 Fedorowski 213 Florkowski 207

Dzikowski 149 Eżeli 9 Fcdorski 213 Foc 123

Dziowsky 156 I; Fcdyn 213 Fogelman 152

Dziubiński 86 Fabeck 168 Fcdyński 213 F&lkersamb 143

Dziuk 55 Fabecki 168 Fcdyszyn 213 Folkierski 145

Dziuli 154,221 Faber 146 Fekete 146 Foltyn 214

Dziulibaldi 154 Fabian 207 Fclczykowski 207 Fonkidey 144

Dziura 180 F b 207 Fcldmanowski 20,146 Forseyth 157

a ianowicz FcG 222

Dziusa 224 Fabiańczyk 207 Fortuna 23

Dziwosz 225 Fabiański 207 FţGński 49 Fox 104

Fţlkersamb 143 Foxiński 104

Dzyboni 154 Fabicki 207 Fţlaztyński 195 Foxius 104

Dżumdźuryk 165 Fabiszkiewicz 207

E Fabiszowicz 186 Fţi‟Ych 21 Foxowicz 104

Ebersfeld 177 Fabiś 207 ţ:ţ Fennc 207 Fozjusz 104

Fţrencowicz 207 Franciak 207

Ebszelewicz 143 Fabń 163 ţ Fţterkiewicz 144 Franciszak 207

Echt 27 126 Fabricius 163 Fţtos 221

Edigej 202 Fabry 163 : Fţ Franciszkiewicz 207

Edmond 178 Fabrycy 163 ţki 146 Franek 207

ţţdZiuszko 219 Frank 224

Ehrensinn 177 Fagarasz 56 Fţurlej I01

Ehrlich 193 Fagierasz 225 ţ. Frankiewicz 207

hot 56 Frankowski 207

Eichholz 172 Fajfer 21,152 ţţip 108,207

Eideles 187 Fajgiel 225 ţ.ţ Franzenberg 147

Eidorff 218 Fak 24 k 207 Frąckiewicz 108

248 ţ 249

Frączek 207 Gamrat 225 ţmbicki 117 Gleissen 169, 176

Frączkiewicz 207 Gapa 123 ţęsior 61 Glina 221

Fredro 48, 207, 220, 224 Garbowski 41 Gęsk 55 Glinka 225, 227

Freszer 147 Garlicki 166 Gęstwa 62 Glizmiński 145

Fńedensfeld 177 Garlitzki 166 Gianotti 154 Glofty 167

Frycz 165 Garnisz 225 Gibboni 154 Glower 157

Fryczeńko 165 Gartemberg 148 ţbel 218 Glowr 224

Frydrych 207 Gaschin 167 Giedgowt 219 Gluchawski 145

Frydrychowicz 207 Gaspary 224 Giedroić 217 Gluchowski 145

Frydrychowski 207 Gasztold 225 Giejsztor 68 Gliickstein 190

Frydziecki 181 Gaszycki 167 Gielata 159 Gluth 134

Fry Jacki 181 Gaszyński 167 Giblazyc 2 l 7 Gluzicki 84

Fryszczyn 207 Gaszowicz 167 Gielniowski 10 Gładysz 2 I 9, 225

Fryszkiewicz 207 Gatz 175 Gietgud 225 Głąb 124

Fcyś 207 Gawer 34 Gietgut 219 Głowacz 19

Fuchs 176 Gawlik 207 Gierczak 19 Głowiński 138

Fudalcyn 21, 84 Gawlikowski 207 Giercyn 21 Głownia 185, 188

Fudała 84 Gawliński 207 Gierczyn 32, 83 Główczewski 167

Fuks 176 Gawłowski 207 Gierejewski 201 Ghxchowski 169, 172

Fulţerda 220 Gawor 62 Gierłoski 114 Gnatkowski 193

Funkensztein 144 Gawroic 34, 115 Gierłowski 114 Gnatowski 208

Funkiewicz 144 Gawron 22, 59 Giermak 218 Gniewek 222

Fura 22 Gawrysz 55 Gierwatowski 208 Gniewicki 44

Furkiewicz 144 Gazuba 217 Gieysztor 110 Gniewosz 221, 225

Furs 201 Gącz 175 Giezek 2?4 Gobiata 217

Fursewicz 201 Gąsienica 62 Gigont 219 Gobrów 32ţ

Furtak 159 Gąsior 22, 103, 123 ţ17, 218 Godyński 117

Gąsiorek 56, 103, 162 Gilon 218 Godziszewski 52

Gąsiorowski 103, 149, 170 Gimont 219 Goetzendorf 151

Gabńałowicz 207 Gąsiorski 193 Giotoft 117, 220 Gogul 55

Gabńel 207 Gedrajtis 140 Gintowt 1 I7, 219 Gol 31, 32, 84

Gabrów 84 Gedroić 55 Ginwił 218 Golarz 10, 19, 23

Gabrówna f. 84 Gedrojć 140 ţragosowicz 200 Golas 124

Gabryłowicz 207 Geldschrank I 89 Girwid 218 Gold 189

Gabrysz 207 Gembicki 1 I 7 ţrwił 218 Goldbach 145

Gabryś 207 Gerbert 221 Gisevius 163 Goldmann 149

Gajda 159 Gerenke 62 ţţr‟t 157 Goldwasser 193

Galica 159 Gerlicki 166 ţwiusz 163 Golejewski 87

Galina 159 Gerlitzki 166 ţYcki I 63 Goleni 224

Gall 152 Germain 178 Clajdeny 157 Goleń 52

Geschaw 168

Claniński 133 Golimont 219

,.. vfuica iv, cv -

Gałkowski 123 Gębicki 117 ţauch 145 Goławski 42

Gansler 149

Gęgac 23, 59 Clauchen 169, I72 Gołąb 105, 125

250 ţ 251

Gołbacki 145 Graszewski 124

Gołuchowski 164 Gratuszewicz 104

Gomoliński 90,92 Greczyński 123

Goncz 175 Gregocowicz 200

Gonięda 54 Grek 218

Gonschen 175 Grela 225

Gonzaga 87,90,178 Gńllo 179

Gorayski 110 Groch 51

Gorb 84 Grochowski 148

Gorck 175 Groddeck 168

Gorcken 175 Grodecki 168

Gordon 179 Grodis 168

Gorgoń 85 Grodziski 138

Gorodelski 117 Gromisz 62

Gorseck 150 Gcomkiewicz 104,109,111,114

Gorstwiło 218 Gromkowicz 104,1)1,114

Gostkowski 55,175 Gromkowski 104,111,114

Gostyński 92 Gromski 104,109,111,114

Goszczyński 47,54,55 Gromocz 60

Goś 219 Gron 55

Gottlibowski 146 Groniewski 190

Gowno 222 Gronowicz 123

Gozdawa h.163,169 Gross 152

Gozuba 224 Groszek 51

Goździk 108 Grot 221,224

Goździński 108 Gruchała 55

Góra 103 Grudziecki 158

Góral 9,21 Grudziński 133,197

Górka 77,225 Gruja 159,223

Górnicki 103 Griinfeld 82

Górnik 9,21 Grunzweig 40

Górniok 119 Gruszczyński 46,170

Górski I 56 Gruszka 22

Grab 22 Gruszko 25

Grabianka 220,223 Gruzdz 219

Grabieński 47 Gryf h.42,70,116

Grabosconka f.83 Grykopierdć 217

Grabosecka 83 Grymza 217

Graboski 83 Grzanka 22

Grabow 166 Grzebinóżka 122

Grabowski 45,47,88,92,151,192 Grzegorczyk 208

Graca 123 Grzegorke 34

Gcadoś 20 Grzegorkoic 34,115

Graduszewski ) 04 Grzegorzak 208

Grandville 153 Grzegorzewicz 208

ţ ţegorzewski 208 Hadamczyk 204

ţla 55 Hadaś 204

Grzena 107 Hadziuk 226, 228

Grzenkowski 106 Hahn 149, 173

Gczesiecki 208 Hahnisch 142

Grzesiewicz 208 Hajduk 21

Gczesik 208 Hakuba 24

Gczesin 31 Halbarton 156

Grześ 208 Halczyn 32, 83

Grześkowiak 208 Halecki 177

Grześkowski 208 Haliburton 156

ţ Grzyb 9, 22 Halimowicz 201

Grzymała 37, 131, 222, 223 Halka 217, 225

Grzymała h. 68 Hallenburg 176

Grzywka 185 Haller 147, 176

Grzymirski 152 Hałaim 218

Gubała 32 Hamalija 164

„-ţţ Gucci 154 Hamarowski 102

Gucz 142 Hamasa 102

Guczewski 154 Hamerski 115

Guczi 154 Hamszey 218

Gurck 175 Handelsman 149

Gurdzi 158 Handlowski 146

Gurowski 87,148 Handzel 115

Gurski 192 Hankiewicz 173

iţ;�. Gustowski 204 Hannekenson 173

e:ţ‟ţ Guściora 20 Hańczak 173

Guthry 156 Hanusz 208

Gutowski 145 7 Hanuś 142,143

Gutsch 142 Hanysek 209

Gutteter 147 Haraburda 217

Gutthaeter 147 Haraim 222

,Guttheitz 145 Harasiewicz 177

Guzik 133 Haselecht 172

Guzikowski 133 Hasieniewicz 201

‚ Guzowski 41,62 Haubicki 145

ţ Gwiazdowski 169 Haubitz 145

: Gyurcsak 182 Hauke 132

ů ţZik 124 Hawryło 218

‚ Hayman 199

1 H Haza 148,225

1Habicht 170 Heidenstein 150

t Habsburg 171 Heimsodt 172

Haciuk 227 Hejbowicz 129

ţ 1‟łaćto 2) 9 Hekier 219

252 ţ 253

Helden 170 Hołowiński 138 Inwentarz 190

ţ Huba 217

Heli 220 Hołowka 217 Hţziadzia 59 Isakowicz 200

Hell 190,194 Hołownia 129 ţ: Hţerski 115 Iskinder 183

Helski 190,194 Hołub 217 Hujek 124 Iskra 217,222

Hening 224 Homanic 62 „:; Hţ 21g Islicke 180

Herburt 129,225 Hoppe 149 ţ Hulewicz 115,177,222 Iszyra 217

Hercyk 218 Horaim 218

‚ Hitlsen 143

Iwan 209

Herman 208,218 Horain 156,223 ţţţ ; Hi,ndorf224 Iwanciów 209

Hermanowicz 208 Horel 218 ţ: Hńner 87 Iwanicki 209

Hermanowski 208 Horeszko 225 ,Hi,norowski 52 Iwanoski 115

Hersz 193 Horn 172

Huntleyski 179 Iwanow 139

Hertzberg 145 Hornostay 218 Hurczyn 218 Iwanowicz 209

Hesterczyn 187 Horoch 223 Hurko 219,224 Iwanowski

46,133,139,209

Hetman 158 Horodecki 202 Huryn 218 Iwanów 209

Heumos 134 Horodelski 117 Husak 227 Iwański 209

Hevelius 162 Horodyski 138,164 Husarzewski 99,115 Iwaszeczkowicz 56

Heweliusz 162 Horoszko 2I 9 Hussarzewski 113 Iwaszkiewicz 209

Heydel 225 Horowitz 187,188,190 _ Huszcza 227 Iwaszko 209

Heydenreich 132 Horunko 219 Hutor 219 Iwon 59

Heydepoil 148 Hose 162,163 Hutten 87,170,172,173,196 Izdebnik 24

Hieronimko 208 Hosius 163 Huzko 227 Izdebski 90

Hippocentaurus h.128,162 Houffalize 87 ţ ţ.Hwalibog 221 Izmaiłowicz 201

Hirtenberg 162 Houmont 87 „ Hyjek 124 j

Hizdeu 158 Hówelcke 162 Hylzen 143 Jablonski 179

Hizen 218 Hozjusz 162 I Jabłonowicz 194

Hlebicki 192 Hrabi 25 Idowski 26,90 Jablonowski 51

Hlebowicz 51 Hrakało 219 ţ ţ Idzik 208 Jabłoński 49,177,194,202

Hluszanin 218 Hrańk 62 ţ Idzikowski 208 Jacek 208

Hładki 129,218 Hrazny 218 ţ Idikiewicz 208 Jacewicz 208

Hładko 219 Hreczecha 227 : Iglicki 180 Jachimczak 209

Hładysz 227 Hreczon 218 : Ignacków 31 Jachimiak 31

Hłaska 227 Hreczycha 217 Ignaconcyn 21 Jachimowicz 209

Hłasko 115 Hreczyna 217,224 Igoasiak 208 Jachimski 209

Hodwił 218 Hresny 218 ţ,Ignatowski 208 Jackowski 150,208

Hodyński 117 Hromika 217 Ignut 208 Jacoszek 208

Hoffman 147 Hrusza 217 ţ Ibnatowicz 208 Jacyna 68,208,217

Hohendajski 146 Hrycek 208 Iliak 222 Jacynicz 208

Hohol 218 Hryckiewicz 208 Ilioicz 225 Jacyszyn 139

Holenki 2I 8 Hryn 218 . niński 130,183 Jadach 204

Holina 217 Hryncewicz 208 ţlahi 183 Jadamcyk 31

Holsten 143 Hryniewicz 208 Imbra 217 Jadamczoski 102

Holstinghausen 143 Hryniewiecki 208 lnchoacki 26 Jadamek 59

Holtznowsker 168 Hryniewski 208 Indruch 204 Jadczysz 56

Holtznowski 168 Hrynkowski 208 ţs 225 Jadliński 147

Holz 199 Hryńczuk 208 ţkrrogacki 26 Jagajło 55

254 ţ 255

Jagnię 185

Jagodziński 149

Jajko 105

Jakimczak 209

Jakimenko 164

Jakimowicz 209

Jakowiak 209

Jakowicki 209

Jakowlew 209

Jakub 209

Jakubiak 209

Jakubiec 209

Jakubiszyn 209

Jakubowicz 186,188, 209

Jakubowski 102, 183, 209

Jałoza 217

Jambrozek 205

Jamont 219

Jamro 205

Jamrowicz 205

Jamrozek 20

Jamrozy 205

Jamróg 205

Jana 208

Janas 208

Jancke 175

Janczewski 208

Janczoski 102

Janczy 102, 208

Janczyk 208

Jandzielówna f. 131

Janecki 208

Janeczek 208

Janeczko 208

Janek 208

Janekojc 62

Janenko 164

Janţel 218

Jangustyniak 31

Janiak 5, 208

Janica 208

Janicki 208

Janiczek 208

Janiewicz 208

Janiewski 208

Janik 5, 20, 208

Janikowski 208

Janiołek 23

Janisz 208

Janiszewski 193, 208

Janiurek 208

Jank 60

Jankiewicz 180, 208

Jankowski 192, 194, 208

Janosz 208

Janowicz 108, 164, 200, 208

Janowski 208

Janów 20

Janta 55

Jantczak 204

Jantoń 31

Jantończyk 31

Januschowsky 151

Janusz 208

Januszek 208

Januszewicz 208

Januszewski 208

Januszkiewicz 208

Januszkowski 208

Janyska 209

Janysko 209

Jańczak 208

Jańczyński 208

Japtekarz 23

Japtykarz 59

Jaracz 208

Jaraczewski 208

Jarema 208

Jaremczuk 208

Jaremicki 208

Jaremski 208

Jark 175

Jarmund 192

Jarocki 92

Jaromierski 150

Jaromin 208

Jarosiewicz 208

Jarosz 10, 29, 208

Jaroszek 208

Jaroszewicz 29

Jaroszewski 208

Jaroszyński 208

Janyna 22, 51, 220

Jasiak 209

Jasiczek 209

Jasieńczyk h. 98, l48

Jasieński 98, 209

Jasiński 194, 199, 202

Jasiewicz 209

Jasiowulcyn 21

Jaskuld 218

Jasnogórski 148

Jastrzębiec h. 45, 68, 96, 168, 170,194

Jastrzębowski 68

Jastrzębski 199

Jaszewski 209

Jaśkiewicz 209

Jaśkowiak 209

Jaśkowski 209

Jawojsz 223

Jawor 9, 22

Jaworzyński 139

Jawosz 219

Jaxa 56

Jazłowiecki 48

Jedliński 84

Jedłoszczanka f. 83

Jedłoszczyk 83

Jedłowski 83

Jejkeles 188

Jelec 223

Jeleniowicz 186

Jeleń 22

Jeleński 192, 193, 202

Jelita h. 70, 98, 120

Jelitowski 98

Jeto 34

. Jetowicz 34

Jemielity 218

ţ, Jencke 1 „75

; Jenisz 223

„ JerGcz 224

i Jermun 218

kmaś 209

ţ- ţrzak 209

Jerzycki 209

Jerzyk 209

Jerzykiewicz 209

Jerzykowski 45

Jerzyna 223

Jewasiński 32

Jewiarz 32

Jezierzański 195

Jeziorański 195

Jeziula 217

Jeż 219, 225

Jeżewski 45, 168

Jędruch 204

Jędrusiów 21

Jędruszko 204

Jędrychowski 204

Jędrysik 204

Jędrzejasz 204

Jędrzejczak 204

Jędrzejczyk 204

Jędrzejewicz 204

Jędrzejewski 114, 204

Jędrzejowski 114, 204

Jęk 52

Jigon 181

Joduc 217

Joeden 151

Joes 156

Jona 188

Jonik 208

Jordan 220, 225

Jorek 175

Jork 55, 175

Josiński 194

Joskala 60

Joszyński 194

Joudreau 178

Józefkowicz 209

Józefowicz 186, 187, 192, 194, 209

Józefowski 209

Józula 60

Józwa 209

Józwiak 209

Józwicki 209

Józwik 209

256 257

lózwowski 209 K ţty 10 Katzenellenbogen 185

Judkowicz 196 Kaber 152 ţptan 105 Kawa 22

Julienhorst 177 Kacsor 182 „ţ,ţ ţpostas 159 Kawaler 105

Jundził 218,225 Kaczan 218 ţ ţabataki 159 Kawka 105

Junecki 197 Kaczor 22 aţ ţrabela 221 Kawurka 226,228

Jungfernmilch 189 Kadhsb 217 ţ ţrabin 123 Kazimierowicz 210

Jungowski 146 Kadłubek 225 ţ J[ţaim 218 Kazimierski 192,194

Jura 180,209 Kadyszewicz 202 j[araffa 128 Kazimir 210

Juracki 209 Kafarski 123 ţ[ara krak 183 Kazimirski 210

Juraha 55,217,225 Kahn 193 j(araś 54,219 Kazirodek 122

Jurasz 209 Kajdański 209 l[araśka 227 Kazkiewicz 210

Juraszek 209 Kajetaniak 209 Xerat 202 Kaznowski 123

Jurażyc 55 Kajetanowicz 209 j[ţrbot 131 Kaźmierczyk 210

Jurczyński 209 Kalęcki 111 ţczmarczyk 32 Kącki 90

Jurek 209 Kalęczyński 111 j[arczmarek 107 Kądzenow 40

Jurewicz 209 Kalina 217 j[arczmarski 107 Kempisty 21

Jurk 60 Kaliniak 19 j[arenga 217 Kennendorf 148

Jurkiewicz 209 Kalinka 228 j[arkos 55 Kepusta 217

Jurkowski 46,209 Kalinowski 90 ][arłowicz 210 Kerekesza 222

Jurnas 180 Kaliski 46 ţCarłowski 210 Kerner 144,177

Jurła 226,228 Kaliszer 187 ţCaroitzki 177 Kernerowicz 144,177

Jurowaf.193 Kaliszkowski 76 Ysrol 210 Kępski 45

Jurowicz 209 Kalita 22 iCarolczyk 210 Khransch 167,174

Jurowski 193 Kalkstein 150 ţCat‟olek 210 Kidey 144,145

Jurs 219 Kałamarz 190 ICarolewski 210 Kiedacz 18

Jursza 217 Kałczyński 117 Iţarolus 210 Kielanowski 45

Juruć 217 Kałdrow 55 „ ţarp 22,154,219,221 Kielar 157

Jurwił 218 Kałecki 125 ţţ:lţarpała 24 Kiełczyński 124

Juryga 209 Kałęcki 125 ţţţ ţţarsza 223 Kiełbasa 22,42,55,124

Jurzyca 209 Kałuziński 102 owski 11,54 Kiełpiński 150

Jurzyczek 209 Kahiżka 102 buła 55 Kiełpisz 219

Jurzyć 217 Kamieniczny 52 ogniotrwała 189 Kiełtyka 217

Jurzykiewicz 209 Kamieńczyk h.153 parek 210 Kieniszko 219

Jurzykowski 209 Kamieński 116 parkiewicz 210 Kienzler 152

Jusieński 201 Kamiński 116,172,180 perek 62,210 Kieński 202

Jusk 60 Kammiake 180 perski 210 Kierbac 217

Justyniak 209 Kampo 219 prowiak 210 Kierdey 218

Justynin 21,32 Kampsor 188 rowicz 210 Kierkońus 163

Juszczak 209 Kanalgeruch 189 Pi‟zycki 62 Kierło 218

Juszczyk 209 Kanałowyzapach 189 ţ‟k 31,210 Kiermczeńko 165

Juszka 140 Kanarek 23 PnYkiewicz 210 Kiermson 165

Juszkiewicz 141,209 Kanimier 219 ţ‟kowski 210 Kiersza 224

Juszko 55 Kaniuk 218 217 Kiesztort 219

Juszkowicz 55 Kantakuzen 159 c 217,225 Kiesztowt 219

Jutrzenka 169 Kantor 193 dzy 158 Kieyzar 63

258 ţ 259

Kiezłajtys 140 Klimów 20, 210 5 Kondracki 210

Kijuć 217 Klinowskt 2f4 ţ n””ţţţţ 55 Kondratowicz 210

Kimbar 219 Klonowic 33,162 ţ”ţoţţ ţ Koniarski 194

Kindelski 146

Klonowicz 144 Kolasa 22

Kolczyński 117 Koniecpolski 151

Kintofft 117 Klopotcke 174 c 62 Konopka 217,223

Koleczkoj

Kirchenheim 169 Klopotk 120,174 217 Konrad 210

Kolenda

Kirkiło 218 Kluciata 217 10,25 Konstancin 210

Kirkor 219,224 Kluska 22,124 Kolendo

Kirkorowicz 200 Kłanicki 140

Kolhań 187 Kontowt 219 ,

Kolkow 168 Kontcym 218

Kirszta 221 Kłop 227 ki 168 Konwa 217

Kisiel 97,218,221,223,227 Kłopotek 55,120 Kolkows 221 Kopacz 219

Kolontaj

Kisielewski 45 Kłopotk 120 Kolumna h.128,162 Kopański 62

Kiślański 97 Kłopotowski 120 Kolak 116,212 Kopeć 225

Kiszka 22,223,228 Kmicic 217 = Kotakowski 212 Kopyto 190

Kitowicz 153 Kmita 90,223,225 Kţb 217

Korab 22

Kizik 218 Knębowski 90 Kotczut 44 Korab h.68,195,199

Klajne 62 Kniaznin 225 ; Kotdras 55 Korabiewski 68

Kleinfeld 150 Kniaźka 227 Kotek 220 Korb 159

Kleinpolt 148 Knoff 218 Kţątaj 133,223 Korbut 128,219,225

Klekot 11,54 Kobieka 217 Kotodziej 44,I 33 Korczak 9

Klemens 210 Kobyleński 116 Kotontay 218 Korczak h.37,98,193

Kleryka 162 Kobyliński 116 „ Kolsak 55

Korczakowski 98

Klich 210 Kobza 22 ţţ!; Kohek 218 Korczbok h.69

Klidzia 217 Koc 217,221,225 ţ Koltyszka 217 Kordiaczyński 102

Klikowicz 210 Kochan 218 ; Kotyska 225 Kordiaka 102

Klim 210 Kochanik 218 „Kotyszka 217 Kordyl 152

Klimas 29,210 Kochanovius 162

szko 227 Kordysz 219,221,224

Klimasów 31 Kochanowski 162 ţKoma 159 Korek 227

Klimaszewski 210 Kochlewski 114 ţiComanik 104 Koreywa 217

Klimczewski 210 Kochlowski 114 ţţKomańkowski 104

Korff 218

Klimczyk 210 Kochowski 42 IComar 9,22,64,219,221,225,228 Korkuc 217

Klimecki 210 Kocieł 218 lComarnicki 56 Korkuć 224

Klimeczek 210 Kocik 83 ţIComer 219 Korneadi 159

Klimek 55,210 Kociński 107 miaka 217 Korneluk 210

Klimenkowicz 210 Kociołek 162 niecki 191 K&rner 144

Klimko 210 Kocionkaf.83 oniaka 217

Korniakt 159,221

Klimkowicz 210 Kociuba 22 orowski 79 Kocnic h.96

Klimontko 210 Koczejk 62 134 Korniuk 218

Klimowczak 56 Koguciński 149 ki 152 Koropatwa 222

Klimowicz 210 Kohn 193 rski 196 Koropka 217

Klimowski 210 Kokociński 123 oraty 158 Korowaj 228

260 ţ 261

Korpal 21 Kościelny 9,2I Krajski 180 Kruszyna 51

Kors 224 Koścień 220,224 Kruzer 157,222,224

Krakauer 187

Korsak 68,224 Kościeski 52 Krakowski 187 Krysa 194

Końin 154 Kościesza h.52,116

Krampenhauzen 224 Krysik 210

Koruszyński 47 Kościuk 228 . Kramziel 227 Krysiński 194

Korwin 7,127,224 Kościuszko 12,51,80,210,2.19,223 Krappitz 169 Krystek 210

Korwin h.162 Kot 31,61,83,105,107,123,125,219 Krasiński 79 Kryśkiewicz

210

Koryatowicz 129 Kotas 102 Kraska 227 Kryśko 228

Korybut 129,131 Kotasiński 102 Krzechowicz 54

Krasnowojski 199

Korybut h.129 Kotkaf.83 Krassowski 53 Krzeczot 219

Korybutowicz I 29 Kotkowski I 23 Krzemiński I 70

Krastun 62

Koryciński 90,92 Kotloic 176 Krzesichleb 162

Kraśnik 187

Korycki 202 Kotłubaj 202 Krawcowicz 54 Krzesz 219

Korytko 120,219,221,223 Kotłubay 218 Krawców 21 Krzeszowski 39

Koryzna 217 Kottwitz 176 Krawiec 9,133 Krzycki 162

Kos 220,223 Kotwicz 68 Krebs 149 Krzykała 18

Koschembahr 151 Koup 219 Krecz 219 Krzymanowski 196

Koscielski 169 Kouski 178 Kremberg 223 „:ţrzysiak 210

Kosczyc 217 Kowal 9,60,146 Kretojc 62 Krzystkiewicz 210

Kosiło 218 Kowal h.145 Kreutz 224 Krzyszewski I 16

Kosiorek 160 Kowalk 175 Kreżejc 62 Krzyszkowski 210

Kosmacz 54,219 Kowalski 7,23,31 Krępiński I 11 Krzysztofiak 210

Kosmaczewski 45 Kowelski 34 Krępski I 11 Krzysztoforski 210

Koski 91 Kowski 91 Kńskie 180 Krzysztofowicz 210

Kosow 219 Koza 123,185 Kńszpin 43 Krzywda h.68

Kostański 2I 0 Kozan 218 Krockow 168 Krzywicki 202

Kostecki 210 Kozarski 47,123 Kroha 217 Krzywiec 217,224

Kosten 158 Kozica 102 Krokowski 168 Krzywopisz 222

Kostera 123 Kozicki 102 Kromer 225 Krzywopisza 219

Kostiuk 210 Kozicz 2I 9 Kropien 227 Krzywousty 9

Kostkiewicz 210 Kozielski I 79 Kropotka 224 Krzyżanecki 196

Kostko 2I 0 Kozieł 120 Krot 227 Krzyżankiewicz 210

Kostro 219,224 Koziełł 122 Król 56,161 Krzyżanowski

178,192,196,210

Kosuzyniec 217 Kozieradzki 34 Królewski 63 Krzyiański 196

Koszak 218 Kozieroski 114 Krówka 105,I23 Krzyżewski 196

Koszka 217,227 Kozierowski 114 Krubiner 199 Krzyżmowski 196

Koszkiel 218 Kozierski 123 Krucki 147 Książkadomodlenia 190

Koszko 224

Kozika 225 Kruczberk 143 Kubaczka 209

Koszuc 2I 7 Kozioł 121,123,218,223 Kruczek 105 Kubala 209

Koszutski 46 Koziorowski 114 :::: Kruczyński 147 Kubanek 59

Koszyk 22 Kozłowicz 55 ţţţ Kruk 132 Kubasiewicz 209

Koszyrski 34 Kozłowski 123,141 Krupa 22,124,217 Kubasik 209

Kościa 217

Kożubski 45 Ki‟upek 143 Kubczak 209

Kościelecki 77,92 Koimian 223 ţupka 222 Kubecki 209

Kościelniak 32 Kpiel 2I 8 Kţpocki 150 Kubiak 209

262 ţ 263

Kubica 62,209 Kur 19,68 Kw;eciński 123,192,193,197 L,eblas 224

Kubicki 209 Kur h.19

Kubiczak 209 Kurbski I 39 „ Kwietniewski 124, 197 L,e Brun 153

Kubiec 209 Kurcewicz 129

Kwik I 75 L.ech 56,210

Kwinta 225 L.echnicki 210

Kubik 209 Kurchay 218 Kwoka 22 Lechowicz 156,162,210

Kubin 209 Kurcmanowski 146 Kykiel 63 . I.eczinski 177

Kubiscyn 32 Kurcz 219 Kyńk 218 Lefkovics 182

Kubisz 209 Kurczątko 173 I,e Grain 177

Kubski 209 Kurek 19,218 I, L,ehndorf 172

Kubowicz 209 Kurkiewicz 19,68 ţ[ţga 25 Lehr 151

Kucy 124 Kurkowski 68 Lach 21 L.elek 22,218

Kucza h.70 Kurle 181 Lachocski 124 L,elewel 132,143

Kuczewski 124 Kurley 181 Lakroianka j l 52 Leliwa 69

Kuczkowski 90 Kuroch 96 Lacroix 152 Leliwa

h.46,69,130,169,192,194,199

Kuczuk 218 Kurochowski 96 Lanckoroński 195 L,emberger 189

Kuczyński 183 Kuroczka 227 Landmann I50 L,enart 210

Kujach 55 Kurojed 218 Landratkiewicţ 144 L.enartowicz 210

Kujawa 9,21 Kuropatnicki 223 I,ang 147,150,224 Lenek 25

Kukiel 125,218 Kuropłoch 218 Lsngiewicz 180 Leniek 225

Kukla 217 Kurosz 68 Langwitz 180 L,enoir 183

Kukuć 217 Kurowski 68 Lapierre 153 I.eń 133

Kul 218 Kurpiel 125 Larysz 225 Leonik 210

Kula 69 Kurpiński 124 Laska 22 Leonowicz 210

Kulawiak 31 Kurski 68 Laskarys 85 L,eroch 133

Kulej 102,224 Kurzakowski 68 Laskiewicz 177 Lesak 62

Kulejewski 102 Kurzawski 68 Lasko 222 Leserkiewicz 144

Kulesza 217,221,223 Kurzewski 68 Laskonogi 9 Lesień 44

Kulij 164 Kusper 32 Lasocki 46 Leski 172

Kulik 218,224,227 Kusprulin 32 Lasoń 19 L,esowik 227

Kulwiec 217 Kuszel 218 Lasopolski 158 L,esserowicz 153

Kułak 218,227,228 Kuszelewski 111 Lasota 221 I,esseur 153

Kułaicowski 164 Kuszelowski 111 Lassota 224 L,eszcz 221,227

Kułakowszczenko 164 Kuszlaniec 217 Latalski 77 L,eszczyc h.33,168

Kułzimanowicz 201 Kuta 103 latawiec 124 L,eszczyński

77,79,110,177

Kuna 228 Kutowski 103 Latoszek 185 Leszk 107

Kunaszewicz 179 Kuycke 175 Latoszyński 42 Leszkowski 106

Kunaszewski 97 Kuziora 20 l..auder 153 Leśnicki 164

Kunat 97 Kwak 32 laudynajtys 140 Leśniowski 110

Kundziuk 218 Kwapień 18 l..audyński I 40 L,etow 219

Kunica 217 Kwasigroch 20 l.aurentowski 214 Lewandowski 133

Kuniewski 34 Kwasigroszek 122 l..auńer 178 L,ewi 92,191

Kuper 180 Kwiatek 105 ţusdorf 174 L,ewicki 87,92

Kupiscze 218 Kwiatkiewicz 197 I.awiński 124 Lewikowski 191

Kuprel 218 Kwiatkowski 77,90,148,149,197 ; ţ.awioda 217 Lewkowicz 194

Kupść 217 Kwiecień 22,198 ,ţ ţert 116 Lewon 218

264 265

Lgota 224

Lorenczuk 214 Łasko 115, 225 Łukuś 59

Locentowicz 214 Łaszcz 223 Łusczyk 218

Libo 127 Łaś 32 Łuskina 217,227

Lichtenberg 148 Loretański 196

Lţwenstein 190 Łazarewicz 211 Łuszkowski 90

Licznec 145 ł,azarowicz 211 Łużyński 115,116

Licmerski 62,145 Luba h.69,98 Łazarski 211 Łyczowski 133

Liczykrupa 122 Lubartowicz 129

Lubicz h.33,54,69,96,97,121,145,196 Łaziński 91 Lyko 219

Ligas 31 Łączyczka 223 Łyskowski 151

Ligenza 101 Lubiecki 92 ţś 5 Łyżyński 192

Ligęza 70,131,222,225 Lubieński 45

Likiernik 178 Lubomirski 101 Łężkowicz 28

Lilienfeld 177 Luchini 154 Łobzower 187

Łobzowski 187 Macauley 156

Lilienhof 89 Lucynicz 51 Macedoński 160

Limiński 154 Ludkiewicz 210 „ Łodzia h. 160

Limont 154,219 Ludkowski 210 Łojko 219,224 Mc Glinskey

181

Limont h.154 Ludwiczak 210 Łokietek 9 Mc Kurnsky

181

Linodesmon 163 Ludwikowski 210 Łomski 111 Mc Kuskie

181

Lula 217 ţ Łompszyca 40 Mach 55,211

Lipczyński 197 ţ Łomżyński 111 Macharski 211

Lipiecki 197 Lurka 227 Macher 190

Lipiński 55,63,192,197 Luskey 180 Łopatek 82

Lutnicki 197 Łopatka 82 Machercyk 31

Lipko 227 „ Łopatko 82 Machlejd 157

Lippi 155 Lutomirski 90 Machnik 211

Lipski 155 Lutomski 197 ţ Łopaciuch 19

L‟Iquernique 178 Lutyński 192,197 , Łopot 219,224 Machowicz

211

Lis 69,96,105,223 Lux 153 , Łoś 22,32,219,221,223,227

Machowski 211

Lwowicz 210 Łotysz 21 Machwic 217

Lis h.68,69 ţ Łowicki 115 Maciąga 84

Lisak 32 Lwowski 189

Lisica 217 Lyc 223 „

Łowina 40 Maciejewicz 211

Lisiczko 228 Lyczko 219 „

Łoza 225 Maciejewski 114

Listopski 197 Łuba 130 Maciejowski

90,114,211

Litwin 21 Ł Łubieński 193 Maciek 21,102

Litwinów 20 ł.abęcki 199

„ Łuczak 211 Maciesza 21I

Lizdejko 219 Łabędziogrot h.199 ţţ Łuczkiewicz 21I Mackiewicz

211

Łuczkowski 211 Macko 55

Liżykiep 124 Łabędź h.68 Mackowicz 55

Lodoroski 153 Łada 224 Łuczyna 228

Ładńk 218 Łukasik 211 Macleod 157

Loeaechius 156 ţ Łukasiuk 211 Macleoid 157

Loech 156 Ładyga 20 Macuta 217

Loechius 156 Łagęza 13I „ Łukawiecki 211

Loelhoeffel 143 Łapa 96,226,228 „

Łukawski 211 Macwałda 62,63

Logendorf 171 Lapiński 96,122 „ Łukasz 211 Macyna 217

Logofet 159 Łappa 122 „

Łukaszewicz 2I 1 Maczuk 218

Lois 205 Łappo 122

„ Łukaszewski 211 Maćkowiak 211

Lokiert 116 ł.asica 228 „ Łukaszkiewicz 211 Maćkowski

21,102,211

ł,asiński 91 „ Łukiewicz 211 Maćkowyj 32

Longinus 161 Łukosów 31 Maćków 20,211

Lorek 214 ł.aska h.199

Lorenc 214

Ł,aski 151,180,183 „ Łukoś 211 Madej 205

266 ţ 267

Mzgda 124 Małecki 90,92 Margalioth 186 Maudrasse 178

Magdziarz 10,32 Małolepszy 9,20,124 Mańanowski 211 Mazaraki 223

Magiera 42 Małopolski 148 Mańański 211 Mazoń 19

Magliński 181 Małuja 225 Mańcius 162 Mazur 921,27

Magnuski 45 Mały 185,188 Markiety 154 Mazurek 56

Maizer 63 Małyski 46,76 Markiewicz 211 Mączka 22

Maj 124,198,225 Małysz 219 Markowski 197,211 Mądrzejewski 63

Majcher 211 Małyszka 217 Markus 223 Mąke 116

Majcherkiewicz 211 Mamica 20 Marrene 86 Mąkierski 116

Majcherski 211 Mamleczewicz 201 Mars 71 Medeksza 217

Majchrowicz 211 Manczuk 218 Marszal 224 Medyński 139

Majchrzak 211 Mangut 202 Martenz 176 Mehmed Sadyk 182

Majchrzycki 211 Manikoevsker 181 Martynowicz 211 Mekuba 59

Majecki 197 Manikowski 181 Martynowski 211 Meleszko 223

Majer 224 Manin 192,198 Maryniak 32 Menachem 188

Majewski 197 Manowski 212 Maryńczak 32 Mencina 220

Majoski 192 Manteuffel 150 Marysiak 83 Meniński 153

Majowski 197 Mantur 106,109 Marzec 22,198 Merecki 123

Makalieński 156 Manturewicz 106,109 Marzecki 197 Mereszka 217

Makarczyk 211 Mańczak 32 Masia 85 Merło 218

Makarewicz 211 Mańczukiewicz 99,200 Maslanka 217 Mesgnien 153

Makowski 39,181 Mańczukowski 99,200 Masło 218 Mesochenius 162

Massalski 79 Messerstein I 96

Maksymowicz 5 Mańkowski 192 Maszurczak 56 Meszczeryn 218

Makuch 19 Marchacz 219 Maślanka 22,133,149 Męciński 119

Mal 218 Marchetti 154 Matliński 132 Męczyński 119

Malachowiec 217 Marchewka 22,101 Matujza 60 Mędrek 9

Malanowski 106 Marcinek 20,23,166,211 Matulajtys 140 Mężyk 121,225

Malaska 180 Marciniec 20,211 Matulewicz 141 Mgowski 172

Malata 217 Marcinkiewicz 111,211 Matura 62 Miakisz 227

Malawka 217 Marcinkowicz 111 Matus 211,226 Mianowski 206

Malcharek 211 Marcinkowski 211 Matusiak 31,211 Miaskowski 46

Malczewski 12,80 Marcinoic 176 Matusiewicz 211 Michalak 173,211

Malecki 92 Marcinowicz 211 Matusiński 211 Michalczyk 211

Malewski 180 Marcinowski 211 Matuszak 211

Malikbaszyc 201 Marcińczyk 211 Michalec 211

Matuszek 211 Michalik 33,211

Malina 223 Marcynk 62 Matuszewicz 211 Michalikowski 211

Malinowik 165 Marczak 133 Matuszewski 211 Michalski 33,111,211

Malinowski 165 Marczewski 133,197,211 Matwiński 211 Michałek 33,211

Marczyk 211

micnatowsxi ţţ,i i i,iyţ,<i t

Malon 106 Marek 56,211 ~t_= Matysa 211 Michelewicz 199

Malschitzki 175 Mareke 157 ‚

Matysek 211 Michelson 173

Malszycki 175 Mardschinke 166 Matzke 175 Michna 211

Malachowski 46,47,202 Mardyrosiewicz 200

268 ţ 269

Michniak 33 MikurdzinaJ: 83 ]ci 26 Mońssen 156

Michniewicz 211 Mikurdzionkaf. 83 i 90, 92 Morozenko 164

Michnik 211 Milanowski 207 ţ 45 Morsztyn 177, 221, 223

Michnowski 211 Milbe 172 )78 Morwiło 225

Mickiewicz 5, 206

Milenki 218 lewski 90 Morykoni 224

Micko 55 Milerkiewicz l44 )58 Moryson 223

Mickowicz 55 Milerowski 146 „ew 7 Morze 218

Micuta 217 Mileski 172 „s 219 Morzkowski 86

Mićka 206 Milewski 207 ţcjowicz )86 Moscza 217

Miekczyło 218 Milwe 172 owicz 186 Moskal 9, 21

Mielecki 116 Milwid 218 ński 124 Mostnik 163

Mieleszko 218 Miłkowski 91 k 225 Mostołt 219

Mielikbaszyc 202 Miłosza 185 ki 84 Moszczyński 47

Mieniun 218 Miłoszewski 54 ki 202 Moszkowicz 186

Mier 222, 223 Minasowicz 200 2)8 Moszkowski 194

Mierlina 217 Miniszewski 206 da 217, 225 Moszna 217

Mierota 90 Minutowicz 173 147 Motas 19

Mieszaniec h. 93 Mirecki 42 n 218 Motowidło 221

Międzychod 123 Mirhorodzki 123 o 218 Motyka 185

Miętus 185 Misbach 145 ziło 218 Moysa 99

Miketiuk 139 Misbacki 145 ajło 219 Mozrzym 218

Mikke 7 Misiuna 225 ţdski 124 Mozyrka 217

Miklas 212 Misko 227 ţwid 130 Mroczek 218

Miklasiński 212 Mistrzyński 152 ţwidowicz 130 Mroczko 225

Miklaszewski 212 Miszk 60 z 219 Mrongovius 163

Miklewski 212 Misztołd 225 te Berico 49, 179 Mrowiecków 20, 84

Mikloszek 212 Mizgier 219 tolupi 147, 155 Mroziński 205

Mikołajczoski 102 Miżger 225 te Rotondo 179 Mrozowicki 164

Mikołajczyk 2 I 1 Mleczek 120 ţgajło 219 Mrozowski 205

Mikołajec 211 Mleczko 22, 35, 36, 37, 38,105, 219, 220, 224 towt 219 Mrozy 205

Mikołajewski 68, 211 Mleczkowicz 35 trym 218 Mróz 22, 54, 205

Mikołajowięta 60 Mlekodziewicy 189 ţd 218 Mucha 106

Mikołajski 211 Mleszk 120 wczyk 187 Mugenschnabel 146

Mikorski 70 Młoszowski 92 ţţ 221 Mugeński 146

Mikoś 84 Młotek 22, 120 ţecki 177, 178 Mukosiej 225

Mikulak 211 Młotk 120, 175 .nek 119 Mukułowski 211

Mikulec 211 Młynarski 147 219, 225 Murad 182

Mikulicz 68, 211 Młyński 147 ţ 191 Muraszka 217

Mikulicz h. 68 Mniszek 223 2)8 Murawiński 124

Mikuliński 68 Mocher 188 u )78 Murzynek 51

Mikulski 68, 211 Moczarny 9 łi 221 Musiał 9, 25

Mikuła 211 Moczygęba 20 o 155 Musiałek 20

Mikułowski 211 Modenneson 173 wicz 15S Musielewicz 201

Mikurda 83 Modenowicz 173 sţt‟n I69 Muszka 185

Mikurdecka 83 Modenson 173 ţ 223 Musztaffa 201

270 ţ 271

Musztaficz 201 Neiman 218 _ţe)ski 192 Odrowąż

48,129,223

Muszyński 106 Nencha 222 ţ 22 124,162 Odrowąż h.162

Muśnicki 202 Neoforensis 163 ţogietek 105 Odrzywałek 20

y jiogow

M chaniów 139 Nersesowicz 200 ski 124 Odyniec

22,217,222,223

Mycholk 60 Nescio 126 Nordenhorst 177 Odyniec h.195

Mynawtenson 173 Nestorowicz 158 Noţůid 133,218 Odzierzycha

217

Myszka 225,228 Neudeck 125 ţ.ţk 5) Oebschelwitz 143

Mystkowski 124 Neugebauer 133 ţuţ lso Oelsnitz 143

Myszkowski 48,87,90,178 Neumann 149 ; ţ ţostyc 150 Offerta 56

Mytko 221,223 Neustern 177 „ţţ Nowcampianus 162 Offman 147

Newlin h.69 ţ ţ;ţowacki 198 Ogiński 79

N Nicpoń 125 „- g

;‟ţqNowaczyński 134 0on 121

Nabielak 225 Niebecza 217 ţ ţţowak 10,19,34,44,82,133,149,198 Ogonek

124

Nacewicz 208 Niechlud 218 ţNowakowic 34 Ogończyk

h.52,84,199

Nachtigall 149 Nieczuja h.195 : Nowakowicz 34 Ogorzała 18

Nachtrabe 170 Niedzielecki 197 . ţNowakowski 192,198 Ogorzały

21

Naczko 225 Niedzielski 197 tNowicki 7,198 Ogórek 9,22

Naczory 225 Niedźwiedź 219 ţ Nowicz 224 Ohanowicz 200

Nadarzycki 92 Niegonienko 222 Nowina h.68,70,145,195,197,199 Ohm

151

Nadarzyński 44 Niegoszewski 150 ţjţowodworski 147 Ohryzko

227

Nagora 225 Niekuty 218 Nowogrodzki 90 Okolicz I 15

Nagórny 9 Nieluda 217 Nowopolski 162 Okołow 219

Nahajus 160 Niemczyk 20 ;Nowosz 219 Okoniewski 104

Naimski 194 Niemiec 9,21,187 ţ -.Nowowiejski 25 O‟Konsky

181

Najdała 18 Niemiera 225 i.Nuchymski 194 ţ Okoń 104

Najdek 125 Niemierzyc 222,223 .; Nurel 218 Okoński 181

Najdowski 93 Niemira 221 ,Nycz 212,225 Okrasiński 147

Nałęcz 225 Niemsta 220 ! Nyczaj 212 Okręglewicz 181

Nałęcz h.42,45,47,129,155,195 Niepart 40 ţ Nyzka 226,227 Oktobar

197

Napolski 150,151 Niepoń 125 , Oksza 217

Narburt 222 Nierychło 10 ţ Oksza h.52

Narbut 219,225 Niesuchojeżski 34 ţObdulewicz 201 Okun 218

Nańmontowicz 129 Nieszyjka 217 .Obieszko 219 Okuszko 219

Narkuski 103 Nietyksza 217 ţţţ !ţObolus 162 Olbrycht 205

Narkusty 103 Niewiadomski 93,126 ţţ IOborka 228

Olbrychtowicz 205

Nartowski 210 Niewiarowski 192,198 ţ: IObrębski 90 Olbrysz 205

Naruć 217 Niewstruy 218 ţ :‟ţł Obuch 221,224,227 Olech 204

Narwosz 219 Niezdara 122 ţ i Ocetkiewicz 177 Olechno 204

Narymuntowicz 129 Niger 188 iţcborowicz 210 Olechnowicz

37,204

Natterfeld 170,172 Nigroponte 155 ţIţsenschwanz 189 Olechowicz

204

Naumiuk 139 Nikiel 212 ţţluonglowerus 181 Olechowski 204

Naumowski 139 Niklas 212 tţo 225 Oleksiewicz 204

Nawrocki 195,196,198 Niklewicz 212 „ţ)8a 59 Oleksik 204

Nawrot 198 Niklewski 212 ta 217 Oleksiński 204

Negrusz 159 Nikolski 211 ţzki 45 Oleksiuk 106,109

272 ţ. 273

Oleksy 204 Orlewski 124

Oleschnitzki 174 Orlicz 133 owicz 224 Paliwoda 20

Olesiński 204 Orlik 10,20,133,218,225 owieński 124 Paluch 22

Olesza 217 Orlot 133 owski 83,102,181 Pałulk 60

Oleszczuk 204 Orłowski 150,199 ożeţki 129 Pam iło 218

Oleszkiewicz 106,109,204 zko 220 Panic 55

Orłuk 228 ţ ieniszko 219 Panna 105

Oleszko 219 Orsetti 225

Oleś 204 Orwid 218,225 t 123 Panocha 61

Oleśnicki 174 towski 123 Papara 159,223

Orzechowski 48 „ka 217 Paparona h.120

Olęderczyk 21 Orzeł 9,22 „ecimski 192,196 Papież 9,21,134

.

Olgierdowicz 34 Orzeszko 86,218,223 s 54 Papów 60

Olizar 219,221,223 Orzychowski 133 ţţki 115 Paragraf 23

Olkowski 204 Osep 185 ţ ţztca 2) 7 Parul 218

Olschnicz 143 Osiecimski 87,196 ţ,ţslany 7218 Parzysłońce 122

Olszewski 69 Osinka 227 ţţ‟~ st 9,10,25 Paschalski 196,212

Olszowski 90 Osipowicz 209 ţ;ţţţţ 221 Pasek 212,225

Olsztyn 223 Osipowski 209 ţ ;eţ ţţrko 219 Paskowski 118

Omecki 139 Oskierko 223 „ţ,.=‟ ţrow 219 Passakas 200

Omer 183 Oskirka 217 „ „ţ; ţ 51,223 Pastońusz 162

Omerski I 15 Osłowski 150,192 ţ: ţ ţys 141 Paszek 212

Ometa 217 Osmanowicz 201 ţ Paszk 55,120

Ometiuch 139 Osmanowski 201 P Paszkiewicz 140,212

Omęta 225 Osmański 201 ţ: pţc 43,79,217,22S Paszko 55,212

Ondakowski 115 Osmianiec 217 ţ: pţanowerl87 Paszkowicz 55

Onderko 204 Ossoliński 48,77,79,90 ;ţ: ţCanowski 187 Paszkowski I

18,140,212

Ondrasz 204 Ostachiewicz 207 ţrţ ţţůch 212 Paszyc 217

Onoszko 228 Ostachowski 207 ţ ţ ź‟ ţchecki 212 Paś 212

Opatowczyk 187 Ostafiewicz 164 ţa‟ ţcholski 92 Paśko 212

Opawski 158 Ostapiak 207 ţ„ţţ:ePůchoński 212 Pauli 163

Opeć 225 Ostapow 164 ţ‟łţůchowicz 212 Pausza 217,221,223

Openaska 181 Ostapowicz 207 „ ţ hucza 70

Pawelc 120

Opinowski I81 Ostaszew 41 ţţciorek 104 Fawelec 5

Opiołek 9 Ostaszewski 41,207 ţ.ţeiorkowski 104 Pawelski 212

Opoka 190,217 Ostoja 7 ţuk 226,228 Pawełek 31,212

Oprut 225 Ostoja h.36,45,70,172 ha 61 Pawełkiewicz 212

Orawców 20 Ostowicz 123 ţţa 217 Pawęża h.129

Orawiec 21 Ostrejko 219 uch 19 Pawlak 212

Orda 202,217,225 Ostrog 221 142 Pawlas 212

Ordęga 222,225 Ostrogski 90 k 22 Pawlic 62

Ordyniec 202,217 Ostrołęcki 47 ţgiert 225 Pawlicki 212

Oreł 164 Ostroroski 41 osz 25,219 Pawliczek 212

Oremus 26,163 Ostroróg 10,41,77,79,223 uła 124 Pawlik 99,212

Ońeł 218 Ostroszczak 83 ułowski 124 Pawlikiewicz 212

Orkisz 9,22 Ostroszczanka f.83 142 Pawlikowicz 56

Orlemus 90 Ostrouch 218 ţ ajka 60 Pawlikowski 31,99,212

274 ţ 275

Pawlisko 212 Petru 158 „ ski 30 Piotrowiak 212

Pawliszak 212 Petrulewicz 30,212 227 Piotcowicz 30,212

Y

Pawlis 21 Petr czek 30 o 224 Piotrowski 30,102,194,212

Pawluć 212 Petryczyn 224 ki 30,63,212 Piotruszczyński 178

Pawlus 212 Petryscze 218 ţţ 212 Pióro 223

Pawlusiński 212 Pędziwiatr 123 30 Pipka 60

Pawluszkiewicz 212 Pęperzyński 45 __ k 30 Pisała 18

Pawłowicz 38,192,194,212 Pfaffenhofen 87 k 30,212 Pisanka 225

Pawłowski 102,192,194,212 Pfeilsdorf 171,172 wicz 212 Pisanke 62

Pawłucki 212 Piasecki 134 ţz]ciewicz 30,212 Piskun 228

Pawłuk 212 Piatka 228 ko 212 Pistolet 190

Pawsza 130 Piątek 22,225 ţ_ ţewicz 30,212 Pituła 124

Pazzi 127 Piątkowski 197 ţ_ oń 30 Piwko 22

Październicki 197 Picek 123 oszke 62 Piwnicki 147

u

Paździerski 197 Piczek 121 owiak 30 Piwo 220,225

ą

P czek 225 Piczkowski 121 owicz 30 Plat 225

Pearskey 181 Piecek I23 cha 30,212 Platemberg 225

Pech 84 Piech 212 30,212 Plater 87,223

Pechłowski 181 Piechota 124 iak 59 Plątonogi 9

Peck Loski 181 Piechowicz 212 fů iewicz 30 Plemieński 170,172

Pedianus 162 Piechowski 212 zka 30 Pleskowski 49

Pełka 222,223 Pieczkowski 121 zko 30 Pless 171

Pełkin 225 Pieczonka 43 zyński 30,212 Plewaka 217

Perband 225 Pieczuga 217 _cki 30 Plichert 225

Pereaux 135 Pieczuk 218 kowski 30 Plichta 217,221,225

Perepiecza 217 Pieczynga 225 ţ_ szcza 227 Pliszka 224,227

Peretetkiewicz 222 Piekarz 21,166 30,212 Pluskwa 124

Perka 225 Piekorz 119 k 30,212 Pluskwianasknera 189

Perkahl 134 Piels 225 ţ_ kowski 30,212 Pluszcz 219

Perkowski 134 Pielsz 41 h 218,227 Pluszczyński 124

Perl 189 Pielszyc 225 217 Pluta 23,224

Perłowski 124 Piełoszudis 219 a 22,53,217 Płastun 227

Pernus 220 Pieniążek 162,222,224 orsch 119,166 Płaszczymąka 122

Persa 160 PieniążkównaJ.48 217 Pławiak 18

Perski 18I Pieniężyński 147 „ 217 Płaza 221,224

Persz 107 Pienta 124 218 Płoński 193

Perzański 123 Piepes 151 ki 102 Płut 165

Pestrokaz 174 Pierdzioch 124 ţ 102 Płutowicz 165

Peter 30 Pierdzioszek 123 t 225 Poalsknis I 30

Peterek 30 Piersieński 123 wa h.46,70 Pobłocki 55

Petras 30,212 Pierzchała 128,222,223 wski 171,172 Pobóg h.45,68

Petraś 30 Piesko 219 218 Pocałuj 26

Petrażycki 30,212 Pieslak 218 217 Pochwalun 60

Petń 30,163 Piest 228 22S Pociej 208,223

Petńno 30 Piestrzak 30 wski 30,90,92 Pociey 218

276 ţ 277

Pocięgiel 123 Popowski 164 Puch 55

Podbipięta 217 Poratyński I 5 I i27 rugcţ ţ ţţ

Podkościelny 21 Porada 190 h. 54, 95

Pukało 219

Podkowa h. 114 Poraj 75, 225 k 193 Pukelewicz 55

Podlasiak 9, 21 Poraj h. 70 k 55 Pukiel 218

Podleśny 9 Porąbski 47 ţnia h. 70 Pukien 218

Podolak 9, 19, 21, 106 Poręba 225 f . Pukieść 55

eniecki 139

Podolec 217 P&rschewski 106

brażeński 139 Pukszta 217

Podoliński 106 Porycki 129 ţ ióra 23 Pulverbestandteil 189

Podoski 192 Poszka 140 r Pułaski 12, 80

I iórka 59

Pogonia h. 52 Poszyń 60

w

Puławski 183

Pokoiński 147, 155 Yowidzki 145 iński 172 ruiysţna i.ůţ

Pokojski 62, 63 Powiedzieć 59

włocki 192 Puszcza 227

Pokorny 167 Powołański 196

„emski 170 Puszet 153

Pokotyło 135 Pozeţajło 219 ţk 29 Puza 52

Pokrziwnitzki 27 Poziomkowski 192 ţţţţra 217 Puzik 52

Pokrzywnicki 26, 167 Poznański 39, 187, 192, 199 ţţbylski 93 Puzyna 79, 217, 225

Pokrzywnik 93 Pozner 187 pţybyła 174 Pypeć 124

Polanowski 90 Pozniak 218, 225 ; ţybyski 123 Pytacz 185

Polatucha 227 Półgęskowicz 162 ţybyszewski 29 Pyza 106

Polec 217 Półkowski 27, 124 ţ ţygoda 217 Pyzowski 106

Poleksza 217 Półkozic h. 42 ţ pnygodzki 133

Poleski 150 Półtorak 123 przyjemski 170

Poletyło 224 Półzięć 27, 124 ptzykowicz 210 Rab 147

Politowski 208 Praemislia 187 przyłuski 54 Raba 225

Połchoy 218 Praevantius 99 : przypkowski 44 Rabczyński 104

Połotyński 49 Prandota 221 Przyrański 126 Rabe 163

Połubiński 79 Prawda 9 ţ Przystański 124 Rabek 104

Potuha 217 Prawda h. 68 ţ Przyszowski 42 Rabiey 218

Potupięta 217 Prawdzic h. 33, 71 Przyznański 196 Rabinka 227

Połwian 218 Prażeń 228 Pechibuhl 174 Rabiński 191

Połzik 227 Prąchnicz 54 p6uąg 225 Rabka 228

Pomian h. 71 Prądzyński 55 Pţtrokacz 174 Rabsztyński 44

Poniatowski 79, 91, 179 Prejs 222, 223 Patrokoński 120 Rachmański 134

Poniński 79, 177 Prędota 29 Pnzczeławski 124 Rachwał 212

Ponitecki 91 Prokop 212 Pazczoła 124 Racibor 29

Pontanus 163 Prokopowicz 212 Pnzczółka 185 Racibocski 29

Popek 92 Prokuda 217 Pazczółkowski 54

Raczek 20, 218

Poper 188 Promczejkowicz 34 Pazczyński 171 Raczko 36

Popiel 218, 221, 223 Pronobis 26 Pszonka 220, 225

Raczyński 46, 76

Popis 134 Propało 219 ţtak 218 Radlicz 148

278 ţ 279

Radolin 46, 168 Reinhoff 5 5 _ an 212, 220 Ruhmfeld 177

Radoliński 46, 168 Rej 220, 223 ţţ__omaniszyn 212 Rumen 220

Radoszewski 90, 92 Rejko 224 mankiewicz 212 Rupefort 153

Radoszkiewicz 179 Rejtan 225 „ţanowicz 212 Rus 225

R

Radwan h. 44, 70, 168 Reklowski 84 :Rţanowski 212 Rusin 23

Radziejowski 48 Rekuć 217 ,R j

omański 212 Ruste ko 219

Radzimiński 69 Remesz 219 Romaszkan 212 Russian 221

Radzimir 224 Remisz 209 Ąomaszkiewicz 212 Russyan 224

Radziwiłł 34, 43, 51, 77, 79, 108, 218, 223 Remiszewski 209

Romaszko 219 Ruszczyc 220, 221, 224

Radziwiłłowicz 34, 108 Renikier 219

Romejko 219 Ruszkiewicz 14 I

Rafacz 212 Renoch 120 Romer 225 Ruszkys 140

Rafalski 212 Repka 227 „ţ Ąongajło 219 Rutkowski 99

Rafałowicz 36 Respondowski 26 . Ror 219 Ruzamski 27

Rafałowięta 60 Reszeciło 218 ţ Rosa 127 Rużyński 129

Rajski 110 Reszka 217 Ąoechkowski 106 Ryba 22, 103

Rak 22, 55, 120 Reszke 142 josen 189 Rybicki 86

Rakojad 9 Reuss 130 ţ ţ Ąosenberg 81, 167, 170 Rybiński 103, 193

Rakowski 149 Reut 219 ;ţosenstock 190, 193 Rybka 43, 84, 227

Rakoza 217 Rewun 226, 228 Rosochacki 99 Rybski 193

Ramont 219 Rex 161 Ąoetanecki 124 Rycerz 170

Ramsay 156 Riedel 142 Robciszewski 45 Ryczel 142

Ramse 156 Rietschel 142 ţ Rot 149 Rydel 22, 142

Ramsza 217 Ringwelski 146 ţ Roterman 147 Rydz 22,133

Rancman 134 Riviere 87 ţ Rowba 217 Rygulski 92

Ranoch 55, 120 Robieski 51 ţ Rozanka 217 Ryk 228

Rapocyn 32 Roch h. 128 ţ Rozen 221, 224 Rylski 206

Rappaport 190 Rodzianka 228 ;Rozmachajło 135 Ryło 228

Rarog 218 Roeske 142 Itozrażewski 77 Ryłło 179, 224

Raslow 181 Rogala 221, 224 Rozstocki 190 Rymarski 147

Rasmus 207 Rogala h. 98 Rozyni 154 Rymer 147

Rawa 62 Rogaliński 98 Ąożzk 69, 222 Rymont 219

Rawa h. 68, 98 Rogowski 41, 42, 172 ţRożk 107 Rymsza 217, 224

Rawer 187 Rogoza 222 Róg 142 Rymwid 75

Rawicz 199 Rogoziński 107 ţlţża h. 37 Rynda 227

Rawicz h. 25, 33, 69, 96, 97, 170, 199 Rogoża 107 Ąbżanykwiat 190 Rynwid 218

Rawski 165 Roh 218 lţżecki 193 Rządz 219

Rayski 110 Rohloff 149 Ąuck 142 Rzedzina 217

Rechenberg 224 Rohr 172 ţRucki 86 Rzemieński 147

Reck 120 Rojek 64, 69, 224 ţţţkeman 133 Rzepa 124

Reetz 62 Rokicki 25, 164 Rţ.1‟ 222 Rzeszotko 221

Regier 142 Rokitczenko 164 ţţeţ 218 Rzeszowski 101

Rehow 219 Rokszycki 45 ţţn 218 Rzetecki 124

Rehuc 217 Rola 142, 143 ţomina 217 Rzęczkowski 150

Reichmann 169 Rola h. 51, 111 nicki 132 Rzuscyć 217

Reimer 219 Rolle 142 ţi 129

280 ţ 281

S Sarna 42, 105 $eferowicz 200 Sierpiński 197

Saborowski 106 Sas 224 ţfe I90 Sierpowski 197

Sachnowicz 164 Sas h. 167 $ejdeman 152 Siewruk 218

Sack 142 Sasim 218 ţtunda 26 Sięczyło 218

Sacranus 162 Sasulicz 225 Sclbstfett 149 Sięgajło 223

Saczko 35, 37, 218 Savistaskie 181 ţţmowicz 201 Sijmanski 174

Saczkowicz 35, 36, 37 Sawa 132, 212 Selonek 24 Sikora 84

Sadogórski 148 Sawczyk 212 , $ţpiński 123 Sikorski 53, 72

Sadowski 47, 129, 180 Sawczyn 212 ţpiterna 123 Silber 189

Safarewicz 201 Sawczyński 212 $eniuk 133 Silberberg 152

Sagatyński 91 Sawicki 90, 212 Sensmęcki 133 Siliwurka 227

Sagsau 172 Sawicz 2 I 2, 221 Scntomir 223 Siła 7

Sagseffski 172 Sawina 2 I 7 Serafin 213 Simaszka 227

Sahagowicz 200 Scewola 133 Scrafiniuk 213 Simonides I 62

Saint-Vincent 91 ţ Schab 103 ţţţ $erafinowicz 213 Singmirwas 189

Sakerowski 172 Schabowski 103 Scrafiński 213 Sinicki 151

Sakin 220, 222 Schauschiitz 168, 176 Serny 70 Siniohub 217

Saknowski 119 Schmelz 147 Setnik 85 Sipajło 228

Sakowski 134 Schmidt 146 Scweryn 213 Sipka 228

Sakra 23 Schmiedecki 145 *; Seweryński 213 Siruć 217

Salemiarz 60

Schmiedicke 145 sţ Scwruk 227 Sistowski 119

Salomon 190, 194 Schmudde 166, 175 Scydenbeytel 134 Siwocha 227

Saltzwedel 170 Schmudden 166,175 Sţdzikowski 163 Skalski 153

Sało 218 Schmude 166, 175 Sţd2imir 29, 221, 223 Skarbek 110, 221, 224

Sałtykow 139 Schneid 133 Sqkowicz 119 Skarga 223

Sambońtanus 162 Schober 147 Sţkowski 47 Skędzierski 200

Samek 24, 55 Schonbock 147 Sţpichowski 123 Skinder 219

Samiszcza 226, 227 Schooskey 181 Shumeńskie 181 Skipor 219

Samiszcze 2 I 8 Schott 156 Siarko 219 Skirło 227

Samojłowicz 212 Schreiber 144 Sichen 218 Skirmont 219, 224

Samorok 218 Schreybertzky 144 Siczepa 217 Skj&ldskron 157

Samotya 149 Schultz 147,176 Sidzikauskas 163 Skłodowski 7

Samptawski 150 Schulz 99 Sieczka 55 Skobejko 219

Samulski 212 Schuster 169 Siedor 49 Skoczylas 20

Sandec 187 Schiitze 173 Sielanka 217 Skop 219

Sanguszko 34, 108, 129, 223 Schwarz 146 Siclawa 217 Skorka 217

Sanguszkowicz 34, 108 Schwerin 166 Siclezny 227 Skorobohaty 218

Santaman 223 Scibor 221 Sicluda 217 Skorupa 217

Sapieha 33, 43, 88, 108, 129, 223 Sciepa 217 Slţaszko 108, 223 Skorupka 223

Sapoćka 227 Scierka 217 Siemaszkowicz 34, 108 Skoryna 217

Sapun 228 Scipio 219 Slctnet 219 Skowroda 217

Sarbievius 162 Scypion 224 = Slţieński 87 Skowrodka 217

Sarbiewski 162 Sczawik 218 Sţuta 217, 224 Skowron 95

Sardecki 152 Sczuka 217 Sţkowski 90 Skowroniak 32

Sargiel 218 Sefer 202 Skrmiażko 227 Skowronk 218

282 ţ 283

Skowroński 95 Sobecki 212 $orgajło 219 Starenki 218

Skórzewski 40, 87 Sobek 212 $oroka 217 Starkowski 124

Skrabin 218 Sobiejuski 46 gosin 21 Starokarczmarz 62

Skńwopisza 217 Sobieszczak 212 ţ$osna 106, 227 Staroszek 43

Skryba 217 Sobkiewicz 212 = $osnowski 1 O6 Starożebrski 46

Skrypaczok 227 Sobol 218 : $oyka 217 Starski 123

Skrzecz 55 Sobolewski 53, 150 „”$ozański 51 Starybrat 124

Skrziszowski 116 Sobota 22 ţ: $pało 218 Starykoń h. 42

Skrzypek 9, 59 Sobotka 2 I 7 ;: $patschek 177 Staryński 202

j „ $ rski 210 Starzytiski 202

Sku bieda 217 Soch 62 k $p ek 222 Stasiak 31, 213

Skurwid 218 Socha 34, 41, 42, 108, 225 Stasicki 213

Skwarczenko 139 Sochański 108 ţţ $ptawiński 151

Skwarczewski 139 Sochoic 34 ů $roczewski 124 Stasiewicz 213

Sroka 105, 124 Stasiniewicz 213

Slinka 217 Soczko 223 Staske 175

Slisz 221 Sokoł 221 ţ Srzednicki 133

Słabosz 19, 121 Sokół 132, 223 „:„Staadeld 177 Staszczak 213

ţ Stach 31, 213 Staszczyk 31

Słaby 10 Sokół h. 52 „ţ $ţchiewicz 114, 207 Staszek 31

Słodki 60 Solański 190, 194 Staszel 213

Słomka 221 Solary 220 ţ Stachnik 213

Słonka 224 Solarz 19, 24 ţ Stachowiak 10,19, 31, 213 Staszewski 213

Słotyński 124 Solcyn 21 ţ ţ Stachowicz 114, 124, 213 Staszkiewicz 56 213

Słowik 218 Solipsa 9 „ Stachowski 213 Staszyc 116, 213, 225

Słowiński 149 Solski 86 „ ţ Stachórski 213 Staś 213

Słupka 227 Sołcic 168, 176 „ Stachura 20, 31, 213 Statońus 162

Słupski 101 Sołdadyni 224 ţţ Staliński 199 Statzke 175

Shiżaleńko 165 Sołecki 150 ţ Stanak 213 Stauden 150

Shiżalski 165 Sołłohub 71 ţ ţy Stanczel 218 Stawarz 19

Smaczny 124 Sołohub 217, 224 Staneczek 213 Steamwoko 181

Smelcius 147 Sołoma 217 Staniek 213 Stebelski 151

Smetaniuk 139 Sołomiey 218 Staniewicz 213 Steczowicz 56

Smetański 139 Sołonina 217 Staniewski 213 Stefaniewski 139

Smieszko 219 Sołtan 200, 218 ţ Stanilewicz 213 Stefaniów 139

Smietanka 217 Sołtyk 139, 218, 221, 223 ţ Stanio 213 Stefanowicz 173, 213

Smietonka 220 Sołtykowski 147 Stanioch 213 Stefanowski 213

Smolak 227 Sołtys 9, 21, 224 „ Stanisławski 213 Stefański 213

Smoleń 18 Sołtysiak 115 ţ Stanisz 102, 213 Stefczyk 213

Smolik 225 Sołtysik 115 ţ Staniszewski 102, 213 Stefek 213

Smuryj 228 Somowski I 19 „ţ Staniszko 213 Steffenson 173

Snitka 227 Sopeha 33, 108, 109 ţ Stankiewicz 109, 213 Stein 172

Sobański 212 Sopeżyc 33, I 08 ţ $ţnko 55 Steissel 134

Sobcyk 59 Sopeżycz 34 ţ Stţnkowicz 55 Stelmach 124

Sobczak 212 Sopielka 227 ţ Sţnnecke 175 Stemowski 181

Sobczański 212 Sopiha 33 $tţńczuk 109 Stendeck 175

Sobczyk 212 Soplica 99, 225 „ Stańczyk 213 Stendecke 175

Sobczyński 212 Sopocko 219 Stendtke 175

ţ Stańkowski 213

284 ţ 285

Stennecke 175 Strzemię h. 131 ţţonów 20 Szczęsnowicz 213

Stephanowicz 49 Strzeniawa h. 12l Sypajło 219 Szczęsny 213

Stern 169 Strzębosz 221 ţpůgdzioch 122 Szczęścikiewicz 213

Sterpejko 219 Stuart 156 ţviah 228 Szczęśniak 213

Steske 175 Studniarczyk 106 Ąwida 217 Szczoch 123

Stępczeński 45 Studniarski 1 O6 fwidło 218 Szczoub 2 I 7

Stępień 59 Studnicki 157 $wiencickyj 139, 164 Szczuka 22, 221, 223

Stocki 43 Studzieński 175 $winarski 122

Szczur 104

Stodart 156 Stukało 219 $winek 224 Szczurkowski 104

Stojentin 166 Stuligłowa 20 $wini 89 Szelążek 224

Stofţński 162 Styczeń 22, 198 S Szeliga h. 42, 71

winka ? 17

Stokfisz 193 Styczyński 197 : Swirkun 227 Szembek 221, 224

Stokvisz 193 Styka 21, 102 Szabaniewski 201 Szembiel 218

Stolarski 20 Stykowski 21, I 02 $2abanowicz 201 Szemiaka 2 I 7

Stolarz 9, 20, 21, 23 Suchan 102 $zabuniewicz 201 Szemiot 224

Stoliński 150 Suchański 102 STachin 200 Szemkiewicz 119

Stopa 22 Suchodolec 2 I 7 Szachna 186 Szenberg 224

Stopiński 45 Suchostrzycki 150 Szada 55 Szeper 219

Stopka 84 Suczok 227 Szadovsky 182 Szepiel 218

Storożka 228 Sudnik 218 Szadtke I 46 Szerbiec 217

Strach 31 Sugont 219 Szadurski 118 Szerejko 55

Strachan 156 Sulej 224 Szafard 187 Szerejkowicz 55

Straske 181 Sulejmanowicz 201 : Szafraniec 220 Szewc 124

Strasz 220, 224 Sulerzycki 150 Szaknowski 119 Szewców 21

Straszewski 47 Sulisław 54 Szamerowski 181 Szewczyk 23, 85

Strasznicki 99 Sulke 175 Sţotulski 42 Szipiło 218

Strazdelis 141 Sulmircensis 162 8zaniawski 118 Szkil 218

Strażyc 223 Sułczewski.119 Szantyr 219 Szkopowski 37

Strecha 228 Sułecki 124 ţ ţaţra 217 Szkurka 228

Stregbur 62 Suplika 225 ţaPka 217 Szlagier 219

Strkwiński 45 Surowiecki 149 STarepa 217 Szlichtyng 218

Stroic 158 Suryn 218, 223 8zasiło 218 Szlichtynk 221

Stroicz 158 Susło 218 ţ ţatţnowski 44, 135 Szlovik 182

Strumiło 224, 225 Susza 217 ţatkowski 146 Szlunko 219

Strup 219 Suszka 228 pan 213 Szmidecki 146

Strus 220 223 Suszko 219 ţpanek 213 Szmidowicz 144

Strybel 223 Suszycki 158 ţPaniak 173, 213 Szmurło 227

Stryczek 123 Suszyński 179 panowicz 213 Szmyd 146, 157

Stryszka 217 Suwalski 119 panowski 153, 213 Szmyt 146

Stryż 219 Suzin 218, 224 Pański 213 Szolcyc 62

Strzała 223 Syberg 143 Pkowski 213 Szołayski 110

Strzałka 220 Sydoreńko 165 rbakow 133 Szotdrski 52

Strzałkowski 46 Sylwestrowicz 213 rbakowski 139 Szołucha 217

Strzelczyk 133 Sylwestrowski 213 bakiwśkij I 39 Szołupa 217

Strzembosz 225 Symbestyrek 20, 29, 59, 213 rbiński 133 Szomowski 119

286 ţ 287

Szor 193 Szymański 104,174,192,213 ţ,idwa 42 Temperaturwechsel

189

Szorc 217,224 Szymasiuk 213 ţ;erczyński 139 Tenderende 61

Szornel 221 Szymaszek 213 ţetlik 188 Teniuha 217

Szostak 218 Szymaszkiewicz 213 ; ţţicki 139,164 Teodorczyk 213

Szpaczkiewicz 192 Szymczak 213 ţętek 19,59 Teodorowicz 200,213

Szpak 227 Szymczakowski 213 $ţęty I 1,54 Teodorski 213

Szperka 62 Szymczura 213 ţ ţ;nia 19 Tepper 151

Szpik 199 Szymczyk 104,213

Szporcik 218 Szymczykiewicz 213 $winka 19 Terebesz 219

Szporek 218 Szymek 213 ţwinka h.22,196 Terek 202

Szrajber 142 Szymik 213 $wirski 79 Terembek 221

Szrejbrowski 146 Szymkiewicz 213 Świstun 227 Terlecki 164

Terletczenko 164

Sztrąp 62 Szymkowski 213 „j‟ Tetera 224

Sztykowski 124 Szymonke 62 ţţţ Talat 219 Teteryn 218

Szubarga 86 Szymonowicz 162 ţ Ta]ţyk 223 Tetyaniec 217

Szujski 181 Szyngur 219 Talwosz 219 Tęczyński 77,90,92,101

Szukało 219 Szyprski 92 ţ Tałataj 224,225 Tęgoborski 48

Szukszta 217 Szyrma 217 ţ Tţ,erlan 130 Thokarski 110

Szul 157 Szyrwid 218 ţ Tański 209 Thore 156

Szulc 142,176,224 Szyryn 222,223 = Tarak 202 Tiesenhausen 143

Szulecki 99 Szystowski I 19 ţ Taranina 217 Tłusty 185,188

Szulowicz 186 Szyszka 217,227 ţ Tarańczuk 226 Tobiasiewicz 213

Szułczewski 119 Szyszko 224 ţ Taras 213 Tobiasz 213

Szuman 142 Szyszła 217 ţ Tarasiewicz 213 Tobola 213

Szumbarski 34 ţ Tarasiuk 213 Tobolewicz 213

Szumiata 217 ţ ţ Taraszkiewicz 213 Toccard 178

Szumski 34,79 Ścibor 10,29,116 Taratutko 227 Tochtomyszewicz

201

Szunko 219 Ścierski 92 ţ Targonia 217 Tokar 178

Szurgot 225 Ślepowron h.96,115,127,167,170 ţ Targoń 19,225 Tokarski 110

Szuwalski 119134 Ślęzak 21 ţ Targoski 149 Tołkacz 219,223

Szwartzholtz 193 Śliwa 22 ţ Tarlay 218 Tołoczko 227

Szwed 9,21,227 Śliwów 21 Tarło 43,221,223 Tołpiha 217

Szwołkun 218 Śmiałek 19 ţ Tamau 149 Tołstoj 7

Szyba 217 Śmietana 22,105 Tarnowski 20,77,79,149,187 Tom 214

Szybieka 217 Śmigły 133 Taszycki 116 Toma 214

Szydłowiecki 77 Śmioszek 54 .Tatar 9,21 Tomala 214

Szydłowski 88 Śpiewak 193 Tatarka 9,22 Tomalak 214

Szyjka 217 Śreniawa h.96 Tatarowięt 56 Tomalczyk 214

Szykier 219 Światłowski 196 Tatarynowicz 56 Tomanek 214

Szykść 217 Światowiec 19 Tayler 156 Tomankiewicz 214

Szykuć 217 Świątecki 192,197 .Tcfik 183 Tomankowski 214

Szyłpa 217 Świątkowski 197,199 Tţlefon 190 Tomasiewicz 214

Szymankiewicz 213 Świder 104 Tţlefus 222,223 Tomasik 214

Szymanowicz 213 Świderski 104,129 Teleka 217 Tomaszczyk 214

Szymanowski 194,213 Świdrygiełło 129 Telniczównaj 90,92 Tomaszek

84,214

288 ţ 289

Tomaszewicz 86, 213 Trojanowski 192, 195, 199 „[ysza 217, 222

Valisch 175

Tomaszewski 213 Trojecki 47 Tyszka 217, 220, 224 Valles 175

Tomasz Kieweic 181 Troska 224 Tyzenhaus 225 Vangerow 166

Tomaszkiewicz 181, 214 Trypolski 169 Tyzenhauz 143 Vespasianus 7

Tomaszyński 214 Tryzna 217, 225 U Vietinghoff 143

Tomczak 214 Trzaska 224 Vigilantius 162

Ubysz 222, 224 Vinnarke 181

Tomczyk 31, 214 Trzaska h. 51, 96 Vislicensis 162

Tomczyński 94, 214 Trzebiatkowski l20, 175 ţţ Uhlik 218 ţvicnciia iţţ

Tomek 214 Trzeciak 19, 138, 218, 223 Uhr 151

Tomiak 214 Trzewiczek 169 Ukolicz 115

Tomicki 111, 214 Trzęsidupka 122, 124 Wabałas 141

U152 Wacek 214

Tomik 214 Trzycieski 162 Ulewicz 52, 115

Tomikowski 111 Tucci 154 jJtaszyn 2 I Wach 214

Tomkowicz 214 Tuchelski 181 ţţ‟ Umerski 115 Wachowiak 214

Tomków 214 Tuchołka 225 y Undakowski 115 Wachowicz 214

Wachowski 214

Tomowicz 214 Tuczew 219 ţ Undorff 222 Wacinowski 214

Tomsza 224 Tuczy 154 ţ Undruh 221

Tonkowird 218 Tuelskey 181 Urban 2 I 4 Wacławowicz 214

Topacz h. 168 Tuenzin 144 Urbanek 214 Wacławski 214

Topel 34 Tuhan 202 Urbaniec 214 Wacowski 214

Waga 225

Topelj 62 Tuhan h. 202 Urbanowicz 214 Wagner 69

Toplic 34, 62 Tukało 219 Urbanowski 111, 214 Wahl 185

Topońk 227 Tumanowicz 200 Urbański 111, 214 Wais 145

Topór h. 45, 68, 70, 97 Tumidaj 61 Urecki 158 Waisowski 145

Torczyło 218, 228 Tupik 218 Urnas 180 Wakowski 99, 200

Torpieło 218 Tuptała 227 Uryniak 124 Wala 214

Tory 156 Tur 219 Urzędów 41 Walasiewicz 214

Tosko 54 Turek 21, 160 Urzyński 124 Walberg 224

Toutcourt 177 Turkieltaub 196 Usar 59 Walczak 19, 31, 214

Towarzyski 94 Turkuł 158, 220, 224 Usarzewski 99, 113, 115

Walczewski 214

Trasita 227 Turzyma h. 70 Usarzowski 113 Walczyński 214

Traunstein 177 Twencitowski 144 Ustaszewski 207 Walecki 214

Trąba 22 Tworowski 46 Utracki 104

Walek 21, 102, 2I4

Trąbczyński 110 Tyczyna 217 Utrata 104 Walenta 214

Trąbka 54 Tyli 102 .Uwojn 218 Walentynowicz 214

Trąmpczyński 110 Tylikowski 102 Uzbej 202 Walewski 214

Trecki 98 Tyma 214 Uzdowski 41 Walica 214

Trepka 220, 225 Tymański 214 Uzłowski 116 Walicki 214

Treter 225 Tymczak 214 Uznański 196 Walis 214

Tretiak 138 Tymkiewicz 214 Użyński ll5 Walisz 29

Tretko 98 Tymków 214

Walkiewicz 114

Tńcesius 162 Tymna 217 Valanczius 140

Tńebenfeld 169 Tymowski 214 Walkowiak 3 I, 214

290 291

Walkowicz 114 Wawryk 214 : Wędzki 124 Wiktorowski

215

Walkowski 20,21,102,214 Wawrykiewicz 214 Wędzony 124 Wikuła

228

Walkosz 214 Wawrytko 214 = Węgnyn 9,21 Wilbik 218

Walocha 214 Wawrzankowska 178 Wgsiera 107 Wilczek

126,223

Walowski 84 Wawrzecki 214 Węsierski 107 Wilczogorski

147

Waluch 214 Wawrzek 214 : Węzłowski 116 Wilczogórski

155

Waluszek 214 Wawrzkiewicz 214 „ Wgżyk 129,222,223

Wilczyński 106

Waluszewski 214 Wawrzon 214 ţţ qrţ,ogenn 166,175 Wild 149

Waluś 20 Wawrzykowski 214

Wianneach 181 Wilderman 147

Wałaszek 84 Wawrzyniak 31,214 Wiatr 22,105 Wilejko 219

Wandersee 176 Wawrzynowicz 214 Wiazewicz 79 Wilenko 215

Wandrzej 34 Wawrzynowski 214 Wiazor 219 Wileński 39

Wandrzejc 34,176 Waza 90 Wicentowicz 214 Wilga 224

Wandzlewicz 115 Wąs 48,49,108,144 Wichulski l 72 Wiliamofski

172

Wanicki 209 Wąsik 9,22 Wiczkiewicz 214 Wilimowski 215

Wankoic 176 Wąsowicz 48,49,83,98,108,144,221,223 Widlica 217

Wiliński 215

Wantke 176 Wąsowiczak 83 Widwont 219 Wilk

9,20,22,54,105,106,123

Wamenknieker 189 Wątorek 23 Wieczany 218 Wilkaniec 217

Wańczowicz 56 Wątrobka 225 Wieczorkiewicz 133 Wilkołek

149

Wańkowicz 209 Wąż 222,223 Wiedeńczyk 187 Wilkowski

20,83,123

Wańkowski 209 Wąż h.129 Wiedzkowski 85 Wilkowszczak

83

Wardejn 134 Wczele h.68 Wielgus 19

Wilkowszczankaf.83

Wargocki 123 Wdowców 20 Wielicki 27 Wilmanowski

146

Warhan 226,227 Wdzięczność h.199 Wieliczko 219,224 Wilmsdorf

172

Warski 124 Weiden 172 Wielki 10 Wilski 70

Warszauer 187 Weidner 149 Wielkołucki 49 Wilusz 215

Warszawski 187 Weidyman 218 Wieloch 49 Wiłejko 219

Wartenburg 175 Weinberger 150 Wielopolski 42,179 Winceniuk

214

Warteresowicz 200 Weisbruch 172 Wieniawa h.71,121 Winiarski I

8I

Warwary 220 Weissblat 27,152,194 ţ Wiener 187 Winiary 49

Wasielewski 205 Welicki 152,194 Wienskowski 166,170,176 Winid

123

Wasilewski 205 Wenglorsch 119,176 Wiernicki 196 Winko 219

Wasilkowski 205 Wenglorz 119 ţ Wiernosław 52 Wir 223

Wasiuta 209 Werenko 224 ţ Wierzbicki 149 Wirła 228

Wasiutyński 209 Wereszczak 222 Wierzbięta 42 Wischling

87,143

Wasylewski 205 Wereszczaka 52,217,224 Wierzbowski 172 Wisłouch

227

Wasylkiewicz 205 Weroniak 32 Wierzchleński 116 Wisłowiecki

124

Waszkiewicz 209 Weronin 21,32 ţ Wierzchowski 192 Wisłowuch

218

Watras 159 Weryha 217,224 Więcek 215 Wisz 225

Wawerczyk 214 Weskop 148 Więckiewicz 215 Wiszowaty

21,221

Wawra 214 Wessel 223 ţ Więckowski 85,166,215 Wisztort 219

Wawras 19 Węcewicz 21S WiBura 221,223 Wiśnieski 114

Wawrausch 214 Węckowicz 215 Wţjuk 227 Wiśniewski

114,124

Wawrosz 214 Węckowski 215 Wiktor I 0,215 Wiśniowiecki

129

Wawrowski 214 Wędrychowski 204 wiktorczyk 215 Wiśniowski

102

292 ţ 293

Załamay 218 Zdanowicz 55

Załupa 217 Zdeb 9 Ziwny 89 Zwowitzki 89

Zizelske I66 Zyberk 87, 143

Załuska 97 Zdrzeszycki 168 Złaba 217 Zyburt 219

Załuski 87 97 Zdziech 29 Złoba 217 Zych 215

Zahxskowski 76 Zdziechowicz 29

Zameczek 132 Zebrdowski 13 l Złoczowski I 87 Zychoń 215

Zamek 55 Zebrzydowski 26, 44, 45, 90, 131 Złodziej 12l Zychowski 215

Złop 55 Zydel 63

Zamojski 109 Zech 142 Złosz 55 Zydowo 40

Zamorski 177 Zegart 222 Złotareńko 99 Zygmański 215

Zamoścki 45 Zegzdra 217 Złotarzewski 99 Zygmunt 10, 215

Zamoyski 110 Zelepucha 2 I 7 Złotniecki 193 Zygmuntowicz 215

Zan 225 Zelgoski 114 Złotnik 188 Zygmuntowski 191

Zapachtyłka 189 Zelgowski 114 Złotomęski 149 Zygota 221

Zaranka 226, 227 Zelinszky 182 Złotoryb h. 199 Zyler 224

Zaremba 51, 217, 223 Zelno 219 Złotowąż h. 199 Zyn 218

Zaremba h. 71 Zelske 166, 167 ţ Zmianatemperatury 189

Zaręba 221 Zelski 72 Zmuda 166

Zarosły 21 Zemła 217 Zmurka 228 Ż

Zarudny 218 Zen 218 Znajdek 93 Żaba 7, 22, 64, 120, 121

Zarychta 217 Zenopolski 199 Znamierowski 116 Żabczyc 41

Zaśpiewajmicoś 189 Zerebiło 218 Znamirowski 115 Żagota 190

Zatorski 150 Zerebita 224 Znaniecki 148 Żarłocki 147

Zawada 222 Zerygiewicz 200 Zobadło 9 Żeleński 182

Zawado 178 Zeydlewicz I 42 Zoch 218 Żelisławski 115

Zawadowski 178 Zewski 209 Zołtek 218 Żenisławski 115

Zawiczyński 123 Ziabka 217 Zotty 218 Żeroch 120

Zawidzki 45 Ziarko 177 Zselinszky 182 Żmijewski 170, 172

Zawistowski 86,181 Ziaziula 227 Zub 217 Żmuda 166,175

Zawisza 217 224 Zickerman 190 Zubcowski 139 Żołądź 219

Zawolay 218 Ziegelstreich 142 Zubr 219 Żołnierczyk 32

Zaylingen 150 Zielonka 224 Zudra 217 Żorawski 122

Zazdroski 114 Ziemba 224 Zudz 219 Żuber 222

Zazdrowski 114 Ziembrowski 47 Zuk 218, 228 Żubr 223

Zbaraski 80 Ziemęcki 149 Zuleja 227 Żudro 178

Zbarazczyk 51 Ziemiański 133 Zupanas 159 Żuk 106, 124

Zbarażski 129 Ziemniak 109 Zurka 227 Żukowski 106, 141

Zbitniewski 192 Ziemniakowicz 109 Zutowt 219 Żupański 159

Zborowski 48, 101, 180 Ziezelscke 166 ţ Zwierkowski l83 Żuroch 55, 120

Zboże 52 Ziezelski 166 ţ Zwierz 219 Żwirblis 141

Zbożny 52 Zięba 40 Zwierzehleński 116 Życki 190

Zbcojewski 193 Zil 218 Zwirski 124 Żygoń 181

Zbrożek 221, 223 Zima 54 Zwoliński 90 Żyra 54

Zburski 152 Zimmermann 170 Zwonnik 59 Żytowiecki 47

Zbylut 20, 29 Zimorowic 33

Zdan 55 Ziółko 1 OS

296 ţ 297

OBJAŚNIENIA SKRÓTÓW

BSPP - Biblioteka starożytna pisarzy polskich,wyd.K.Wł.Wójcicki,

Warszawa 1854.

MAAE - Mateńały antropologiczno-archeologiczne i etnograficzne (Akademia

Umiejętności).

MH - „Miesięcznik Heraldyczny”,Lwów.

MPKJ - Mateńały i Prace Komisji Językowej Akademii Umiejętności.

PMAAE - Prace i materiały antropologiczno-archeologiczne i etnograficzne

(Akademia Umiejętności)

RTH - Rocznik Towarzystwa Heraldycznego

RWF - Rozprawy Wydziału Filologicznego (Akademia Umiejętności)

RWHF - Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego (Akademia Umie-

jętności).

VL - Volumina Legum.Prawa,konstytucje i pr2ywileje Królestwa Polskiego,

Wielkiego Księstwa Litewskiego i wszystkich prowincji należących

na walnych sejmiech koronnych od sejmu wiślickiego roku pańskiego

1374aż do ostatniego sejmu uchwalone,t.I-VIII.Petersburg

1859-1860.

WAK - Zbiór wiadomości do antropologii krajowej (Akademia Umiejętności).

sv. - sub verbo - pod słowem.

SPIS TRESCI

Przedmowa Krystyna Dlugosz-Kurczabowa

Od redakcji. . . . . . . . . .

Od autora. . . . . . . . . .

I. NAZWISKA POSPOLITE

Nazwiska rzeczownikowe

Zdrobnienia i zgrubienia

Nazwiska przymiotnikowe

Przezwiska właściwe. .

Przezwiska wyrazowe.

Nazwiska sztuczne. .

II. NAZWISKA ODIMIENNE

Imiona w funkcji ńazwisk. . . .

Określenia patronimiczne. . . .

Ustalanie się nazwisk patronimicznych

III. NAZWISKA ODMIEJSCOWE

Powstawanie określeń odmiejscowych. .

Ustalanie się nazwiska odmiejscowego (-ski)

Określenia odmiejscowe kobiet. . . .

Nazwiska odmiejscowe wojenne. . . .

5

15

16

28

30

33

39

44

48

48

298 I 299

IV.NAZWISKA WTÓRNE

Przezwiska osobiste. . . . . . . . . . . . . . . 50

Przezwiska dziedziczne. . . . . . . . . . . . . . 52

Przezwiska rozrodzonych rodzin. . . . . . . . . . . ţ.52

Określenia topograficzne. . . . . . . . . . . . . . .61

V. NAZWISKA SZLACHTY

Nazwiska tzw. szlacheckie. . . . . . . . . . . . . 65

Nazwa herbu jako część nazwiska. . . . . . . . . . . fi7

Przydomki szlacheckie. . . . . . . . . . . . . . . 74

Pisanie się z majątku. . . . . . . . . . . . . . . . 75

Tytuły arystokrat czne. . . . . . . . . . . . . . . 77

y

VI. NAZWISKA MAŁŻONKÓW I DZIECI

Nazwiska żony i dzieci po mężu-ojcu. . . . . . . . . . 81

Nazwiska i przezwiska kognacyjne. . . . . . . . . . . 83

Łączenie nazwisk (małżeństwo i adopcja). . . . . . . . . 86

Dzieci nie dziedziczące nazwiska rodziców. . . . . . . . . 88

VII.ZMIANY

Zmiany suf1ksów (-ski,-wicz). . . . . . . . . . . . .95

Zmiany o podłożu językowym i graficznym.. . . . . . .109

Zmiana nazwisk ujemnych. . . . . . . . . . . . . .120

Rodowodowe upiększenia nazwisk. . . . . . . . . . .127

Nazwiska przybrane (wojenne). . . . . . . . . . . . 132

Przymus zmiany i zezwolenie na zmianę. . . . . . . . .134

VIII. NAZWISKA OBCE NA ZIEMIACH POLSKICH

Nazwiska ruskie i rosyjskie. . . . . . . . . . . . . 138

Nazwiska litewskie. . . . . . . . . . . . . . . . 140

Nazwiskaniemieckie. . . . . . . . . . . . . . . . 141

Nazwiskafrancuskie. . . . . . . . . . . . . . . . 152

Nazwiskawłoskie. . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Nazwiska angielskie. . . . . . . . . . . . . . . . 155

Inne germańskie nazwiska (holenderskie

i skandynawskie). . . . . . . . . . . . . . . . 157

Nazwiskarumuńskie. . . . . . . . . . . . . . . .157

Nazwiska greckie. . . . . . . . . . . . . . . . .159

Nazwiskawschodnie. . . . . . . . . . . . . . . .159

IX. NAZWISKA POLSKIE W OBCEJ POSTACI

Moda klasyczna. . . . . . .

Lituanizacja. . . . . . . .

Rutenizacja. . . . . . . . .

Rusyfikacja. . . . . . . . .

Germanizacja. . . . . . . .

Nazwiska polskie we Francji. . .

; Nazwiska polskie we Włoszech. .

Nazwiska polskie w Anglii i Stanach

„ Nazwiska polskie w Szwecji

...

Nazwiska polskie na Węgrzech

i Nazwiska polskie w Turcji. .

. . . . . . 161

. . . . . . 163

. . . . . . .164

. . . . . . .165

. . . . . . 165

. . . . . . .177

. . . . . . .178

. . . . . . .179

. . . . . . .18I

. . . . . . .182

. . . . . . .182

X. NAZWISKA ŻYDÓW, NEOFITÓW, ORMIAN

I TATARÓW POLSKICH

Nazwiskażydowskie. . . . . . . . . . . . . . . . 184

Nazwiska neofitów. . . . . . . . . . . . . . . . 190

Nazwiska ormiańskie. . . . . . . . . . . . . . . 199

Nazwiska tatarskie. . . . . . . . . . . . . . . . 201

Dodatek I

Nazwiska pochodzące od imion chrzestnych. . . . . . . . 203

Dodatek II

Zabawne zestawienia nazwisk. . . . . . . . . . . . . 216

Wykaz literatury. . . . . . . . . . . . . . . . . 229

Wykaz nazwisk. . . . . . . . . . . . . . . . . 234

Objaśnienia skrótów. . . . . . . . . . . . . . . . 298

300

NAKŁADEM „KSIĄŻKI I WIEDZY” UKAZAŁY SIF:

Eugeniusz Duraczyński

RZţD POLSKI NA UCHODŹSTWIE. ORGANIZA-

CJA-PERSONALIA-POLITYKA

ss. 488, il. 20, wyd. I

Pierwsza w histońografii książka o dziejach rządów W. Sikorskiego, S. Mikolajczyka, T.

Arciszewskiego na emigracji oraz o działalności prezydenta RP - W. Raczkiewicza i Rady

Narodowej.

Karol Mórawski

KAR TKI Z DZIEJÓ W Ż YDÓ W WARSZA WSKICH

ss. 182, il. 29, wyd. I

Dzieje gminy i społeczności żydowskiej w Warszawie ze szczególnym uwzględnieniem

udziahz ludności żydowskiej w życiu gospodarczym, politycznym i społeczno-kulturalnym

miasta oraz jej walki i martyrologii w okresie okupacji.

Janusz Pajewski, Waldemar Łazuga

GABRIEL NAR UTO WICZ.

RZECZ YPOSPOLITEJ

ss. 192, il. 14, wyd. I

PIER WSZ Y PREZ YDENT

Bogato udokumentowana biografia pierwszego prezydenta odrodzonej po I wojnie światowej

Polski, zamordowanego wkrótce po objęciu urzędu.

Włodzimierz Sedlak

CZŁO WIEK I GÓR Y Ś WIĘTOKRZ YSKIE

ss. 246, il. 45, wyd. I

Ostatnia książka Włodzimierza Sedlaka, kapłana i uczonego, jest jak

gdyby reportażem, zapisem jego przeżyć i przygód z nauką. Składają się na tę książkę 33

eseje o różnym charakterze. Są tutaj zarówno opisy wędrówek geologa-bioelektronika, opisy

przygód i piękna przyrody, jak i zapisy myśli i głębszej refleksji nie tylko naukowej, ale

również filozoficznej natury, a całość spojona została miejscem (Góry Świętokrzyskie) i

przedmiotem badań, którym jest życie i jego najważniejszy nosiciel - człowiek.

Janusz Tazbir

REFORMA CJA W POLSCE

ss. 264, wyd. I

Autor, uznany badacz i popularyzator wiedzy historycznej, przedstawia w sposób nowatorski

polską reformację jako ruch umysłowy, politycz-no-społeczny oraz wyznaniowy zmierzający

do odnowy instytucji kościelnych i systemu wierzeń religijnych.

„KSIĄŻKA I WIEDZA” prowadzi sprzedaż hurtową

w siedzibie oficyny, Warszawa, ul. Smolna l3, tel.

26-53-29, sprzedaż detaliczną i wysylkową (za zali-

czeniem pocztowym, tylko wydawnictwa wlasne). Salon

Wydawnictwa „KiW”: Warszawa, Al. Jerozolimskie 6

(naprzeciw Muzeum Narodowego), tel. 27-54-Ol

w. 246. Dział Sprzedaży - tel. 27-94-17.

Wydawnictwo „Książka i Wiedza”

Warszawa 1993

Wydanie pierwsze powojenne

Obj. ark. druk. 19

Skład wykonano w systemie „Poltype” w „KiW”

Druk i oprawę wykonał Zakład Poligrafczny Agencji Wydawniczej

„Interster” SA,

Warszawa, ul. Zamoyskiego 4

Trzynaście tysięcy sto pigćdziesiąta pierwsza publikacja „Ki W”

"Książka i Wiedza", Warszawa l993

Documents

Transcript of "Książka i Wiedza", Warszawa l993