Referat: Tradycyjne stroje zelandzkie jako element regionalnegodziedzictwa kulturowego Holandii. Analiza współczesnych kontekstów i postaw.

Autor:Marta Kargól

Nostalgia nie jest zwyczajną pamięcią, lecz tęsknotą za

utraconym domem lub minionym czasem. Gdy przedmiot, człowiek

lub otoczenietworzące ten dom lub tożsame z  przeszłością

przemijają, powstaje pustka dająca się wypełnić dwojakim

działaniem. Pierwsze z nich polega na dosłownym odtwarzaniu

tego co odeszło, na zachowaniu fizycznej lub znaczeniowej formy

oraz unikaniu wszelkich wykroczeń względem autentyczności.

Svetlana Boym nadała takim działaniom miano nostalgii

wzmacniającej. Jej przeciwieństwem jest nostalgia refleksyjna,

odnosząca się do działań twórczych, deformujących i

reinterpretujących przeszłość (Boym 2001).

Przedmiotem, który przeminął są stroje regionalne,

noszone w prowincji Zelandia, będące elementem lokalnego

dziedzictwa kulturowego współczesnej Holandii. Zjawiskami, w

stosunku do których zastosować można pojęcie nostalgii

wzmacniającej, są tradycyjne formy ekspozycji muzealnej, grupy

folklorystyczne oraz pomniki, które nie tylko upamiętniają, ale

w pewien sposób wypełniają tę pustkę, która powstała w

przestrzeni wizualnej zelandzkich miejscowości. Przejawem

nostalgii refleksyjnej są nawiązania w  modzie oraz sztukach

plastycznych, polegające na wykorzystaniu motywu tradycyjnych

strojów, tworzyw lub technik dekoracyjnych. W ten sposób

myślenia o dziedzictwie kulturowym wpisuje się także jego

użycie w celach reklamowych, promocyjnych i  turystycznych.

1

Pamięć dotyczy obiektów, osób i miejsc odległych, a przede

wszystkim takich, których już nie ma. Podobnie bywa z

upamiętnieniem, ale w tym przypadku nie jest to reguła. Ono

bowiem może mieć charakter przewidujący i zapobiegliwy, może

wyprzedzić ostateczne odejście. Zjawisko to daje się obserwować

w przypadku zelandzkich strojów tradycyjnych. W  lipcu 2013

roku liczbę kobiet w Zelandii, noszących ubiory regionalne na

co dzień oszacowano na 93. Proces zaniku, postępującego obecnie

bardzo szybko, rozpoczął się już w  pierwszych

dziesięcioleciach XX wieku. Towarzyszy mu wzrost ilości oraz

różnorodności działań, mających na celu zachowanie tego

regionalnego dziedzictwa w pamięci współczesnych i potomnych.

W ciągu ostatnich lat ukazały się dwie pozycje

książkowe, zawierające wywiady z  ostatnimi żyjącymi kobietami,

noszącymi tradycyjne stroje na co dzień. Prace te są wzbogacone

fotografiami izawierają informację o aktualnej liczbie kobiet

[Il. 1]. Stanowią nie tylko doskonałą dokumentację historyczną,

ale przede wszystkim są świadectwem zainteresowania lokalnym

dziedzictwem, gdyż twórcami projektów są osoby pochodzące z

Zelandii.

Muzea

Obie kategorie pojęcia nostalgii odnaleźć można w zjawiskach

muzealnych. Nostalgia wzmacniająca przejawia się w tradycyjnych

ekspozycjach, których głównym elementem są zachowane ubiory lub

ich części, prezentowane w gablotach, na naturalnej wielkości

manekinach lub też w miniaturowej postaci na różnej wielkości

lalkach. Muzea poświęcone tradycyjnym strojom zelandzkim

2

znajdują się w małych miejscowościach, takich jak Arnemuiden,

Goes, Axel oraz Hulst [Il. 2-3]. Przykładem refleksyjnej

postawy wobec dziedzictwa kulturowego jest zmiana, jaka zaszła

w strategiach ekspozycyjnych Zeeuws Museum w  Middelburgu,

będącym najważniejszą i największą instytucją muzealną

prowincji. Jeszcze w początkach tego stulecia prezentowała ona

tradycyjne stroje w podobny sposób jak wyżej wymienione muzea.

Przełomowym momentem były prace renowacyjne siedziby muzeum,

którym towarzyszyła całkowita zmiana profilu placówki.

Zrezygnowano ze stałej, standardowej formy ekspozycji na rzecz

wystaw czasowych, których tematem nie były już stroje

regionalne same w sobie, ale ich współczesne interpretacje,

tworzone przez studentów uczelni artystycznych oraz

profesjonalnych projektantów [Il. 4,6]. Na dłuższy czas w

przestrzeni muzealnej zagościł film, stworzony przez duet

artystów Paula i Menno de Nooier, zatytułowany Stripshow 1850.

Był to krótkometrażowy projekt artystyczny, ukazujący mężczyznę

i kobietę w tradycyjnych ubiorach, zdejmujących kolejne części

stroju odsłaniającychposzczególne elementy historycznej

garderoby [Il. 5]. Nagość – pojawiająca się w finałowej scenie

– wzbudziła kontrowersje konserwatywnych środowisk, z drugiej

jednak strony spotkała się z dużym zainteresowaniem

publiczności. Nowatorskie sposoby ekspozycji stosowane przez

Zeeuws Museum mają na celu zwiększenie frekwencji

odwiedzających. Są też zwrotem w kierunku młodego pokolenia,

dla którego dziedzictwo tradycyjnych strojów nie jest

atrakcyjne i nie wywołuje emocji, wynikających z pamięci

3

czasów, w których były one jeszcze wyraźnie obecne w

przestrzeni wizualnej wsi i  miasteczek.

Grupy folklorystyczne

Funkcja zelandzkich strojów tradycyjnych jako kostiumu

scenicznego jest drugorzędna. Taniec jako zasadnicza forma

performance scenicznego jest rzadkością. Zelandia jest natomiast

obszarem, na którym powstało najwięcej tzw. grup tradycyjnych

strojów, które zajmują się upowszechnianiem wiedzy na temat

regionalnych ubiorów poprzez prezentacje sceniczne, odczyty,

przygotowywanie wystaw lub krótkie formy teatralne [Il. 6-7].

Do tych organizacji przynależą najczęściej całe rodziny, w

związku z czym stają się one przestrzenią międzypokoleniowego

przekazu kulturowego. Dla wielu członków przynależność do nich

jest sposobem wyrażania tożsamości lokalnej, Przede wszystkim

jest to jednak hobby oraz sposób na spędzanie wolnego czasu w

grupie ludzi mających podobne pasje.

Pomniki

Rzeźba pomnikowa ukazująca figury mężczyzn i kobiet w

tradycyjnych strojach jest dziełem artystycznym, ale także

obiektem należącym do przestrzeni wizualnej, miejscem pamięci

oraz wizytówką, przekazującą komunikat na temat postawy

mieszkańców wsi lub miasteczka wobec przeszłości i własnego

dziedzictwa [Il. 9]. Są one przekazem skierowanym do przybysza

z  zewnątrz, zdającym się mówić o tym, co cenione jest w

przeszłości i kulturze i co stanowi powód do dumy. W różnych

częściach Zelandii odnaleźć można kilka rzeźb pomnikowych,

przedstawiających stroje regionalne, należą do nich między

4

innymi obiekty w  Zoutelande, Biggekerke oraz Arnemuiden.

Wzniesione zostały w ciągu ostatnich dwudziestu lat w celu

upamiętnienia lokalnego dziedzictwa kulturowego oraz ostatnich

osób, które pozostały wierne tradycji.

Inspiracje: moda i biżuteria

Inspiracje tradycyjnymi strojami holenderskimi we współczesnej

modzie są rodzajem trendu w sposobie myślenia o nich nie tylko

jako o dziedzictwie kulturowym, ale także o zjawisku w

historii ubioru, prezentującym interesujące wartości estetyczne

i materialne [Il. 10]. Podkreśliła to  jedna ze współczesnych

projektantek Lidewij Corstiaans, która sięgnęła w  swojej pracy

twórczej po stroje zelandzkie: One są tak mądrze zrobione, z taką

oszczędnością materiału. Jakość tkanin jest niewiarygodna. Tradycyjne stroje są też

interesujące, jako zastygła kopia pewnego obrazu mody. Jej postawa wyraża

zarówno podziw dla formalnych wartości, ale także

znaczeniezakorzenienia w rodzimej kulturze. Pochodzi ona bowiem

z Zelandii i jej przodkowie nosili w przeszłości tradycyjne

stroje. Mamy tu do czynienia z sygnalizowaniem własnej

tożsamości poprzez działanie artystyczne oraz indywidualnej

wrażliwości ukierunkowanej na tradycję.

Zainteresowanie tradycyjnymi strojami jako źródłem inspiracji

dla współczesnego designu miało także kilka odsłon o

charakterze instytucjonalnym. Inicjatorem było wspomniane już

muzeum w Middelburgu, które kilkakrotnie – w ciągu ostatnich

lat – zapraszało do współpracy młodych adeptów mody,

udostępniając im swoje kolekcje, a  następnie prezentując w

swoich salach efekty ich pracy [Il. 11-12].

5

Elementy zelandzkich strojów tradycyjnych pojawiają

się także w nowoczesnych kreacjach jubilerskich. Szczególne

miejsce w tej dziedzinie zajmuje Piet Minderhoud, złotnik

posiadający swoje sklepy w dwóch miejscowościach, w których

tradycyjne stroje odgrywały bardzo istotną rolę – Arnemuiden i

Westkapelle. Jest on propagatorem lokalnej kultury, badaczem

tradycyjnej biżuterii holenderskiej oraz inicjatorem akcji z

roku 2003, mającej na celu ustalenie liczby osób w całej

Holandii, noszących tradycyjne stroje na co dzień. Zajmuje się

naprawą biżuterii historycznej, a także projektowaniem

nowoczesnych form, z  wykorzystaniem elementów biżuterii

tradycyjnej. Najbardziej charakterystycznym motywem są

zelandzkie guziki, które przeobrażone zostają w oczko

pierścionków lub wisiorki [Il. 13]. Pojawia się także element

nakrycia głowy, tzw. oorijzer, z którego Minderhoud tworzy

elegancki naszyjnik [Il. 14]. Wzór koronki, z której wykonywane

były zelandzkie czepki wytłoczony zostaje na płaskich

powierzchniach biżuterii [Il. 15]. Tradycyjne formy i motywy są

łatwo rozpoznawalne, jednak nadane im zostają nowoczesna forma

i estetyka.

Inspiracje: malarstwo i grafika

Działanie artystyczne rozumiane jest tutaj przede wszystkimjako

refleksja wobec rzeczywistości. Artysta szukający inspiracji w

obszarach kultury, które przeminęły częściowo lub całkowicie,

prezentuje postawę nostalgiczną. W efekcie powstaje ekspresja

estetycznego, emocjonalnego lub intelektualnego doświadczenia

tradycji, ekspresja będąca swobodną interpretacją przeszłości,

porzucającą jej realia i wprowadzającą do współczesności

6

jedynie jej odbicie w nowoczesnym kształcie. Z Zelandią

związanych jest kilka artystek, które w  swojej twórczości

wprowadziły motyw tradycyjnych strojów. Są to między innymi

Alies de Jonge [Il. 16], Jacqueline Cox [Il. 17] oraz Jorien

Brugmans [Il. 18]. Tylko pierwsza z  wymienionych kobiet

urodziła się w  Zelandii. W życiorysie artystycznym dwóch

pozostałych obserwować można natomiast fascynację „obcego”,

tzn. kogoś, kto odnalazł inspirację w kulturze, ponieważ

występował w  roli przybysza z zewnątrz, wyobcowanego i

dlatego – być może – bardziej wyczulonego na nowe zjawiska i

piękno.

Alies de Jonge stworzyła serię portretów współczesnych kobiet

zelandzkich, do których pozowały jej córki oraz ich

przyjaciółki. Motywy tradycyjnych strojów, wprowadzonych w

postaci pojedynczych elementów, np. czepka lub korali,

informują o pochodzeniu tych kobiet, które jest także

współudziałem samej artystki. Chciałam zrobić coś związanego z  moim

pochodzeniem. [...]Kocham to dziedzictwo, ale chciałam je wyciągnąć z tego

staromodnego otoczenia i wprowadzić do czasów współczesnych.Lokalna

tradycja jest dla niej istotnym elementem tożsamości, ale to

nie przeszkadza artystce w jej estetycznym i  znaczeniowym

przetwarzaniu. Dla Jacqueline Cox, która: maluje dostojnych ludzi z

Zelandii, bazując na kontraście pomiędzy ciężkim chłopskim życiem oraz wytwornymi

i  drogimi strojami, zelandzka kultura stała się źródłem inspiracji

dopiero po osiedleniu się w  prowincji, mimo, że znała je

wcześniej. Ubiory regionalne są podstawowym elementem budującym

tkankę znaczeniową jej obrazów, ale w ich użyciu kryje się

głębsze znaczenie.Nie tyle poszczególne stroje stanowią źródło inspiracji, ile

7

osoby stojące za nimi […]. Obecnie kobiety z Zelandii przedstawiane są jako wesołe,

zdrowe damy (myślę o  reklamach i  turystyce), ale to było ciężkie życie i mocne

zasady, w których te kobiety, mimo wszystko, chciały wykazać swoją kreatywność.

Dlatego moje portrety są także odą dla tych kobiet.Wartości czysto

estetyczne, którymi charakteryzują się zelandzkie stroje są

natomiast najważniejsze w twórczości Jorien Brugmans. W jej

grafice uwypuklone zostaje wzornictwo, faktura oraz forma

poszczególnych części ubioru. Jej celem nie jest zachowanie

tradycji, ona zwyczajnie dostrzega w niej pokłady wartości

artystycznych.

Turystyka i reklama

Historia sięgania po motyw tradycyjnych strojów w celu

promowania prowincji jako atrakcyjnego miejsca turystycznego

sięga już początków ubiegłego stulecia. W okresie tym

wykreowano również logo lokalnego produktu – margaryny,

przedstawiające młodą dziewczynę w tradycyjnym stroju

zelandzkim, tzw. Zeeuws Meisje. Reklamy powstające z jej udziałem

w latach siedemdziesiątych XX wieku sprawiły, że ta

„folklorystyczna bohaterka” stała się powszechnie

rozpoznawalnym znakiem prowincji. Utożsamiana z takimi

wartościami, jak oszczędność, tradycja oraz rodzimość, powraca

w różnych odsłonach również we współczesnej reklamie.

Przykładowo w roku 2009 holendersko-brytyjski koncern paliwowy

Shell wykorzystał tę figurę w promocji jednego ze swoich

produktów [Il. 19].

Obecność tradycyjnych strojów w przemyśle turystycznym wyraża

się przede wszystkim w  produkcji pamiątek. Najbardziej

8

popularnym motywem, obecnym także w  biżuterii jest zelandzki

guzik, którego kształt przyjmują czekoladki, mydełka oraz

świeczki zapachowe [Il. 21-22].

Zeeuws Meisje stała się w ostatnich latach motywem przewodnim

kilku inicjatyw kulturalnych. Fotograf Rem van den Bosch

zorganizował w roku 2012 wybory tzw. Nowej Zeeuws Meisje, która

miała być połączeniem wizerunku współczesnej młodej kobiety

oraz tradycyjnych elementów zelandzkiej kultury, wliczając

strojeregionalne [Il. 20].

Podsumowanie

Przedstawione powyżej konteksty pozwalają określić miejsce i

funkcje tradycyjnych strojów zelandzkich w kulturze tego

regionu. W znikomym już zakresie pełnią rolę codziennego

odzienia. Ich zanik rozpoczął się około sto lat temu, ale już

wówczas zauważono wartość, jaką mogą posiadać w promocji

regionu oraz dostrzeżono potrzebę kreowania nowych zjawisk

kulturowych, które mogłyby stanowić przedłużenie tej tradycji.

Współczesne pokolenia, dla których tradycja strojów zelandzkich

staje się coraz bardziej odległą, i z którą zwłaszcza młodzi

ludzie wciąż słabiej się utożsamiają, poszukują nowych form

przekazu kulturowego. Ich celem jest rozbudzenie

zainteresowania rodzimą tradycją, pokazanie jej jako

atrakcyjnej poprzez wprowadzenie jej w kontekst nowoczesności.

Dlatego istnieje potrzeba zerwania z jej skostniałym,

archaicznym wizerunkiem i nadania jej formy kreatywnej.

Zjawiska te mogą zostać sklasyfikowane jako przejaw nostalgii

refleksyjnej, to znaczy takiej, która podobnie jak wzmacniająca

9

troszczy się o zachowanie tradycji, ale rozumie, że dawne

sposoby są już niewystarczające.

Podkreślić jednak należy, iż nie wszystkie postawy

powinny być postrzegane jako troska o dziedzictwo kulturowe i

zachowanie go w pamięci dla przyszłych pokoleń. Zauważyć można

bowiem, iż dla wielu wspomnianych wyżej indywidualności,

sięganie po tradycyjne stroje nie jest wynikiem takowej

refleksji, a jedynie zainteresowania tym zjawiskiem tu i teraz,

ze względu na wartości estetyczne i formalne lub możliwość jego

wykorzystania w  celach marketingowych. Uczestnictwo w lokalnej

kulturze jest też formą rozrywki, która jest najłatwiej

dostępna, znajduje się bowiem najbliżej. Opiera się ona o

elementy rodzimej tradycji, stwarzając pewną określoną ofertę

spędzania wolnego czasu, często dla całych rodzin.

Z drugiej jednak strony, każda z tych form obecności

strojów regionalnych we współczesności jest sposobem

przedłużenia ich egzystencji oraz zachowania pamięci o nich.

Dzieje się tak nawet wówczas, gdy nie jest to uświadomionym i

bezpośrednim celem podejmowanych działań.

Ilustracje:

10

Il. 1 Il. 2 Il. 3Jedna z ostatnich kobiet w miejscowości Fragmenty ekspozycji muzealnej w Arnemuiden. Fot.M. Kargól.Arnemuiden, noszących tradycyjne stroje na co dzień. fot. W. Marteijn-Hulsteijn.

Il. 4Il. 5Il. 6Fragment ekspozycji w Zeeuws Museum Kadr z filmu Stripshow 1850. Fragment w Zeeuws Museum ekspozycji.w roku 2007.w roku 2010. Z archiwum Żródło: Archiwum Zeeuws Museum. Źródło: Zeeuws Museum.

11

Il. 7-8 Grupa Mooi Zeeland, źródło: http://www.klederdracht.nl/. Il. 9 Pomnik w Arnemuiden, fot. M. Kargól.

Il. 10 Il. 11 Il. 12 Projekt Lidewij Corstiaans. Współczesne kreacje powstałe w oparciu o inspirację tradycyjnymi strojami. W archiwum Zeeuws Museum. W archiwum Zeeuws Museum.

Il. 13 Il. 14 Il. 15Współczesna biżuteria inspirowana tradycyjnymi strojami. Autor: Piet Minderhoud.Źródło: : http://www.juwelierminderhoud.nl/.

12

Il. 16 Il. 17 Il. 18Autor: Alies de Jonge, żródło : Autor: Jacqueline Cox, źródło : Autor: Jorien Brugmans : źródło :http://www.aliesdejonge.com/portret.html. http://www.jacquelinecox.nl/ http://www.jorienbrugmans.nl/hoogdruk%2013.htm

Il. 19 Il. 20Reklama firmy Shell z roku 2009 z udziałem Zeeuws Meisje. Zwyciężczyni konkursu „Nowa Zeeuws Meisje”.

Il. 21 Il. 22

Produkty w formie zelandzkiego guzika.

Bibliografia:

13

Alezjak W., Turystyka wobec wyzwań XXI wieku, Kraków 1999.

Banaszkiewicz M., Pamiątki turystyczne – w poszukiwaniu tożsamości, Turystyka kulturowa, nr 4/2011.

Boym S., The future of nostalgia, Nowy Jork 2001.

Burns P. M., An introduction to Tourism & Anthropology, Londyn-Nowy Jork 2000.

Cats J., Bel, bel. Zeeuwse streekdrachten in een ander daglicht, Middelburg 2011.

Chambers E., Native tours. The anthropology of travel and tourism, Maryland 2000

De Jong A., De dirigenten van de herinnering. Musealisering en nationalisering van de volkskultuur in Nederland 1815-1940, Nijmegen 2001.

Den Bestenl., Hedendaagse sieraden en klederdracht: het verleden als inspiratiebron, Land of water, R.3(2009).

De Ridder K., Marteijn-Hulsteijn W., Stae m’n bovenmusse goed? Arnemuidse vrouwen in klederdracht, Arnemuiden 2010 (pierwsze wydanie).

De Vriend-de Jong E., Ons bin de lêste, Oostkapelle 2010.

De Zeeuwse streekdrachten 1800-2000, red. J. Dekker, Waanders 2005.

Fraanje P., Bakx-Plasmans S., Met eer gedragen, Goes 2009.

Heritage studies. Methods and approaches, red. M. Louise, S. Sørensen, J. Carmen, Londyn-Nowy Jork 2010.

Hooper-Greenhill E., Museum and the interpretation of visual culture, Londyn 2000.

Horodecka A., Mitologiczny świat reklam. Treści religijne w reklamie telewizyjnej emitowanej w Polsce w  latach 2000-2001

14

oraz na wybranych przykładach reklamy zewnętrznej i prasowej, Kraków 2002.

Minderhoud P. J., Van de goudsmid. De historie en de ontwikkeling van Zeeuwse en andere streeksiraden, Enschede 2009

Mode en musea. Zes trends, elf musea, Signalementen museumstudies 2009-2010, red. E. Bergvelt, Ch. Delhaye, Amsterdam 2010

Mol S., Mol W., Streeksieraden in Zeeland. Schouven-Duiveland en Sint-Philipsland, Noord-Beveland, Walcheren, Goes 1998.

Mol. S., Mol W., Streeksieraden in Zeeland. Zuid Beveland en Zeeuws-Vlaanderen: het Land van Cadzand, Axel en Hulst, Goes 1999.

Nieuwhoff C, Diepraam W., C. Oorthuys, Klederdrachten. Een reis langs de levendestreekdrachten van Nederland, Amsterdam 1976.

Nieuwhoff C., Diepraam W., Oorthuys C., The Costumeof Holland, Amsterdam – Bruksela 1985.

Przecławski K., Turystyka a kultura na przełomie XX i XXI wieku, Warszawa 1997.

Quaak A. M., De Zeeuwse streekdrachten in de XXI eeuw, Stichting De Zeeuwse Streekdrachten 2005.

Robotycki Cz., Etnografia wobec kultury współczesnej: Kraków 1992.

Rozenbroek J., Klederdrachten. De schoonheid van onsland, Amsterdam-Antwerpen 2008.

Szacki J., Tradycja, Warszawa 1971.

Szczęsna E., Poetyka reklamy, Warszawa 2001.

Tarczyński A., Tradycja. Społeczne doświadczenie przeszłości, Toruń 2008.

15

Van der Molen S. J., Hetgrooteklederdrachtenboek, Soest 1985.

Van der Poel A. A., Oorthuys C., Zeeuwse klederdrachten in de laatste twintig jaar, Middelburg 1978.

16