«Άγνωστα στοιχεία για την εκπαιδευτική κίνηση στην...

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΔΥΤΙΚΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ

Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Ε Σ Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ 1

Η Δυτική Μακεδονία

στους Νεότερους Χρόνους Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Ιστορίας Δυτικής Μακεδονίας

Γρεβενά 2-5 Οκτωβρίου 2014

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ-ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

Χαρίτων Καρανάσιος Κώστας Ντίνας Δημήτρης Μυλωνάς

ΓΡΕΒΕΝΑ 2016

Εταιρεία Δυτικομακεδονικών Μελετών (ΕΔΥΜΜΕ) ιδρυμένη τον Δεκέμ-

βριο του 2012 από πανεπιστημιακούς καθηγητές ερευνητές διδάκτορες

μελετητές της ιστορίας και του πολιτισμού έχει ως σκοπό την προώθηση

της έρευνας για την τοπική ιστορία μιας Περιφέρειας της Ελλάδος η οποία

έχει να επιδείξει από την Αρχαιότητα λαμπρή ιστορία Η σημερινή Δυτική Μακεδο-

νία αποτελεί την κοιτίδα των αρχαίων Μακεδόνων οι οποίοι εποίκισαν τις περιοχές

Τυμφαία Ορεστίς Ελιμειώτις Εορδαία Λυγκήστις (σημερινή Περιφέρεια Δυτικής

Μακεδονίας παλαιότερα νομοί Γρεβενών Καστοριάς Φλωρίνης και Κοζάνης) ενώ

η περιοχή ονομάστηκε Άνω Μακεδονία (ορεινή) Η περιοχή γνώρισε κατά τη διάρ-

κεια των αιώνων από την Ελληνιστική εποχή και εξής διάφορους εποικιστές και

κατακτητές ενώ συμμετείχε στην κοινή μοίρα του Ελληνισμού κατά τη Ρωμαιο-

κρατία τη βυζαντινή εποχή την Τουρκοκρατία τους δύο παγκοσμίους πολέμους

αλλά και κατά τη σύγχρονη εποχή

Στόχος της ΕΔΥΜΜΕ είναι η σοβαρή επιστημονική μελέτη της ιστορίας και του

πολιτισμού της Δυτικής Μακεδονίας όσον αφορά την ιστορική γεωγραφία την κοι-

νωνία και οικονομία την πολιτιστική ταυτότητα αφενός σε συλλογικό επίπεδο αλ-

λά και ως προς την προσωπογραφία Ιδιαίτερο είναι επίσης το ενδιαφέρον τόσο για

τη μικροϊστορία όσο και για τη μελέτη των σχέσεων και αλληλεπιδράσεων της Δυτ

Μακεδονίας με τις όμορες περιοχές αλλά και στο ευρύτερο πλαίσιο του ιστορικού

γίγνεσθαι στην Κεντρ και ΝΑ Ευρώπη

Η ΕΔΥΜΜΕ φιλοδοξεί να αποτελέσει το επιστημονικό βήμα για όλους τους επι-

στήμονες της ιστορικής έρευνας που ασχολούνται με νέες πρωτότυπες επιστημονι-

κές εργασίες ώστε να προωθηθεί η τοπική ιστορία της Δυτ Μακεδονίας η οποία

βρίσκεται ακόμη σε αρχικό στάδιο καθώς αρκετές πτυχές της ιστορίας παραμένουν

ακόμη ανεξερεύνητες ενώ πλήθος χειρογράφων εντύπων και γενικώς πηγών δεν

έχουν μελετηθεί ακόμη Ιδιαίτερη θα είναι η προσπάθεια για μετάβαση από τη γεγο-

νοτολογία στη συνθετική ερμηνεία του ιστορικού γίγνεσθαι καθώς και η ένταξη του

ειδικού και ιδιαίτερου της τοπικής ιστορίας στο γενικό πλαίσιο της ελληνικής βαλ-

κανικής και ευρωπαϊκής ιστορίας

H


στους Νεότερους Χρόνους

Εικόνα του εμπροσθοφύλλου

Ο υπουργός Προνοίας Λεωνίδας Ιασωνίδης επισκέπτεται το Εθνικό Οικοτροφείο

Αρρένων Γρεβενών στις 9 Σεπτεμβρίου 1931 Ο υπουργός στην είσοδο του Οικο-

τροφείου έχοντας δεξιά του τον ιατρό Αλέξανδρο Βασιλόπουλο τον μητροπολίτη

Νικόλαο Παπανικολάου και τον πρόεδρο της Κοινότητας Θεόδωρο Σπύρτο αριστε-

ρά του ο πρώην πρόεδρος της Κοινότητας Περικλής Λαδάς Τη φωτογραφία πλαι-

σιώνουν τρόφιμοι του Οικοτροφείου με ευζωνικές στολές

Φωτ Βαγγέλης Νικόπουλος





Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου Ιστορίας Δυτικής Μακεδονίας




ΓΡΕΒΕΝΑ 2016

Εταιρεία Δυτικομακεδονικών Μελετών

Western Macedonian Studies Society

e-mail edymmegmailcom

copy Εταιρεία Δυτικομακεδονικών Μελετών ndash Ανά άρθρο έκαστος συυγραφέας

στοιχειοθεσία Χαρίτων Καρανάσιος

Η Δυτική Μακεδονία στους Νεότερους Χρόνους [Εταιρεία Δυτικομακεδονικών Μελετών] Γρεβενά 2016

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΙΩΚΗΣ

Άγνωστα στοιχεία για την εκπαιδευτική κίνηση

στην εκκλησιαστική περιφέρεια Καστοριάς

κατά την περίοδο 1873-1884

ετά τη δεκαετία του 1870 η προαγωγή της ελληνομάθειας στους

ετερόγλωσσους χριστιανικούς πληθυσμούς της οθωμανικής επι-

κράτειας καθίσταται κεντρικός στόχος των φορέων που επωμί-

ζονταν τη διοίκηση και την οργάνωση του εκπαιδευτικού δικτύου των κατά

τόπους ελληνικών κοινοτήτων όπως λχ τα στελέχη των τοπικών κοινω-

νιών οι εκκλησιαστικές αρχές η οθωμανική κυβέρνηση και οι θεσμικοί φο-

ρείς του ελληνικού κράτους (προξενεία και σύλλογοι)

Μετά την έκδοση των μεταρρυθμιστικών διαταγμάτων Χάττι Σερίφ (3

Νοεμ 1839) και Χάττι Χουμαγιούν (18 Φεβρ 1856) με τα οποία καθιερώ-

νονταν ισονομία και ισοπολιτεία όλων των Οθωμανών υπηκόων ανεξάρτη-

τα από τη φυλή και το θρήσκευμά τους καθώς και των Γενικών Κανονισμών

περί διευθετήσεως των εκκλησιαστικών και εθνικών πραγμάτων οι οποίοι

συντάχθηκαν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο1 δημιουργήθηκαν οι κατάλ-

ληλες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη μιας πιο φιλελεύθερης πνευματικής

πολιτιστικής και εκπαιδευτικής κίνησης Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου

μεταρρυθμιστικού πνεύματος ευνοήθηκε η σύσταση φιλεκπαιδευτικών και

1 Συντάχθηκαν μετά τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση που συγκλήθηκε στο Οικουμενικό Πα-

τριαρχείο (Αύγ 1858 ndash Σεπτ 1860) Χαρ Παπαστάθης Οι Κανονισμοί των Ορθοδόξων

Ελληνικών Κοινοτήτων του oθωμανικού κράτους και της Διασποράς (Νομοθετικές πηγές

ndash Κανονισμοί Μακεδονίας) τ 1 Θεσσαλονίκη 1984 σ 78-110 Κυρ Α Μπονίδης Οι

Ελληνικοί Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι ως φορείς εθνικής παιδείας και πολιτισμού στη δι-

αφιλονικούμενη Μακεδονία (1869-1914) [Ιστορικό Αρχείο Νεοελληνικής Εκπαίδευσης

1] εκδ Αφοί Κυριακίδη Θεσσαλονίκη ndash Αθήνα 1996 σ 21-25 Σιδηρούλα Ζιώγου-

Καραστεργίου Το Οικουμενικό Πατριαρχείο η Οθωμανική Διοίκηση και η Εκπαίδευση

του Γένους Κείμενα ndash Πηγές 1830-1914 [Ιστορικό Αρχείο Νεοελληνικής Εκπαίδευσης

4] εκδ Αφοί Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 1998 σ 71-81

Μ

778 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΙΩΚΗΣ

φιλανθρωπικών σωματείων και αδελφοτήτων που προέβαλλαν ως βασικό

τους σκοπό τη στήριξη και προαγωγή της εκπαίδευσης την ανόρθωση του

μορφωτικού επιπέδου την ανάπτυξη φιλανθρωπικού έργου καθώς και την

εν γένει πρόοδο κυρίως σε χριστιανικές κοινότητες του οθωμανικού χώρου

Στις εμπιστευτικές εκθέσεις που αποστέλλονταν από τις κατά τόπους

φιλεκπαιδευτικές Αδελφότητες των επαρχιών της Οθωμανικής Αυτοκρατο-

ρίας στον εν Αθήναις Σύλλογο προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων2

(ΣΔΕΓ) αναγνωρίζουμε τον ουσιαστικό ρόλο που διαδραμάτισαν στην κοι-

νωνική εκπαιδευτική και εθνική δραστηριοποίηση του Ελληνισμού ιδιαίτε-

ρα στον χώρο της Μακεδονίας που από τα μέσα περίπου του 19ου αι βρέ-

θηκε στο επίκεντρο των διεκδικήσεων των βαλκανικών λαών αντιμετωπίζο-

ντας ποικίλες προκλήσεις προερχόμενες από την ανάπτυξη των εθνικισμών

και την κρίση που δημιούργησε η ανάδειξη του Ανατολικού Ζητήματος

(1875-1878)3

Στο αρχείο του ΣΔΕΓ όπου φυλάσσεται η σχετική αλληλογραφία με

όλους τους εκπαιδευτικούς φορείς της εποχής περιέπεσαν στην αντίληψή

μας τρεις μακροσκελείς εκθέσεις4 οι οποίες συντάχθηκαν από τον διδάσκα-

2 Ο ΣΔΕΓ ιδρύθηκε στις 30 Απρ1869 με βασιλικό διάταγμα του Γεωργίου Α΄ και απώ-

τερο σκοπό την αρωγή laquoτων απανταχού ομογενών υπέρ της διαδόσεως των Ελληνικών

γραμμάτωνraquo όπως χαρακτηριστικά έγραφε προς τον υπουργό Εξωτερικών Θ Δελη-

γιάννη ο πρώτος πρόεδρος του Συλλόγου Αλέξανδρος Γ Σούτζος Κύριο μέλημά του

υπήρξε η προαγωγή της ελληνικής παιδείας στις υπόδουλες ελληνικές κοινότητες laquoαπό

του Δυρραχίου μέχρι της Τραπεζούντος και από της Κρήτης μέχρι του Αίμου και πέραν

αυτού μέχρι του Δουνάβεως και των Καρπαθίωνraquo όπου το ελληνικό στοιχείο αποτε-

λούσε στόχο και εύκολη λεία των εχθρών του Ελληνισμού Για την ίδρυση του Συλλό-

γου και τη δράση του βλ Ο εν Αθήναις Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμ-

μάτων Η δράσις του Συλλόγου κατά την εκατονταετίαν 1869-1969 Αθήνα 1970 Γ Ζω-

γραφάκης laquoΟ εν Αθήναις Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων και η

Μακεδονίαraquo Μακεδονική Ζωή 66 (Νοέμ 1971) 20-21 Σοφία Βούρη Εκπαίδευση και

εθνικισμός στα Βαλκάνια Η περίπτωση της Βορειοδυτικής Μακεδονίας 1870-1904 εκδ

Παρασκήνιο Αθήνα 1992 σ 83-121 Ελένη Μπελιά laquoΟ Σύλλογος προς Διάδοσιν των

Ελληνικών Γραμμάτων παράγων και φορέας εκπαιδευτικής πολιτικής 1869-1886raquo Δελ-

τίον Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού 3 (2003) 141-186

3 Β Γούναρης Τα Βαλκάνια των Ελλήνων από το Διαφωτισμό έως τον Α΄ Παγκόσμιο

Πόλεμο εκδ Επίκεντρο Θεσσαλονίκη 2007 σ 147-182

4 Στην πρώτη έκθεση ο συντάκτης διαπιστώνει την ατέλεια των παρεχόμενων πληροφο-

ριών για την εκπαιδευτική κατάσταση της επαρχίας Καστοριάς τόσο λόγω του μικρού

χρονικού διαστήματος από την ίδρυση του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Καστοριάς όσο

και λόγω των ποικίλων ασχολιών των Εφόρων και των μεγάλων δυσχερειών που είχαν

ανακύψει Θα πρέπει μάλιστα να αναφερθεί επί του παρόντος ότι η έκθεση αυτή του

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ 1873-84 779

λο Αναστάσιο Η Πηχιώνα5 στις 8 Ιουνίου 1873

6 στις 14 Δεκ 1881

7 και στα

μέσα Μαρτίου 18858 Η συγκριτική παράθεση των δεδομένων αυτού του

αρχειακού υλικού παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για τον πληθυσμό την

εθνολογική του σύνθεση και τις δομές της στοιχειώδους κοινοτικής εκπαί-

δευσης των κωμοπόλεων και των χωριών της εκκλησιαστικής περιφέρειας

Καστοριάς κατά τη χρονική περίοδο 1873-1884

Αναφέρουμε συνοπτικά ότι η εκκλησιαστική περιφέρεια Καστοριάς και

η ομώνυμη υποδιοικητική περιφέρεια υπήρξε έδρα του φερώνυμου μητρο-

πολίτη9 και του καϊμακάμη (υποδιοικητή) Σε αυτή συμπεριλαμβάνονταν

192 χωριά και κωμοπόλεις10

τα οποία υπάγονταν πολιτικά στους καζάδες

(υποδιοικήσεις) Καστοριάς Φλωρίνης Λαψίστας Κορυτσάς Κολώνιας και

Πρεμετής και στα μουδιρλίκια (ναχιέδεςδήμους) Χρουπίστης και Μπιγλί-

στης Διαιρούνταν σε έξι εκκλησιαστικά θέματα11

Ποπόλεως με 26 χωριά

Πηχιώνα περιέχει πληροφορίες μόνο για χωριά laquoων η πληθύς των χριστιανικών οικο-

γενειών υπερβαίνει τας 25raquo

5 Για τη ζωή και τη δράση του Αναστ Πηχιώνα βλ Κ Απ Βακαλόπουλος Ο Βόρειος

Ελληνισμός κατά την πρώιμη φάση του Μακεδονικού Αγώνα (1878-1894) εκδ Αντ

Σταμούλη Θεσσαλονίκη 22004 σ 212-261

6 ΣΔΕΓ Γ7218 Έκθεση της Επιτροπής του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Καστοριάς προς

τον ΣΔΕΓ Καστοριά 8 Ιουνίου 1873

7 ΣΔΕΓ Γ6212 Έκθεση του σχολάρχη Καστοριάς Αναστ Πηχιώνα προς το Προξενείο

Βιτωλίων Καστοριά 14 Δεκ 1881 Πβ τις πληροφορίες που παραθέτει ανώνυμος συ-

ντάκτης σε άρθρο με τίτλο laquoΗ εκπαιδευτική κατάστασις της επαρχίας Καστορίαςraquo

εφημ [Θεσσαλονίκης] Φάρος της Μακεδονίας φ 5891881881


Βιτωλίων Καστοριά Μάρτιος 1885

9 Για τη Μητρόπολη Καστοριάς βλ Παντ Τσαμίσης Η Καστοριά και τα μνημεία της

Αθήνα 1940 σ 61-71 Τ Αθ Γριτσόπουλος laquoΚαστοριάraquo Θρησκευτική και Ηθική Ε-

γκυκλοπαιδεία τ 7 Αθήνα 1965 σ 402-405

10 Λίγο πριν από το τέλος της Οθωμανοκρατίας ο Ιγγλέσης απαριθμεί σε όλη την εκκλη-

σιαστική επαρχία Καστοριάς 193 χωριά εκ των οποίων 22 στο τμήμα Ποπόλεως 30

στο Κορεστίων 45 στο Ανασελίτσης 20 στο Φλωρίνης και 73 στο Δεβόλεως και Κο-

λώνιας Νικ Γ Ιγγλέσης Οδηγός της Ελλάδος απάσης της Μακεδονίας της Μικράς Α-

σίας μετά των νήσων του Αρχιπελάγους και των νήσων Κρήτης-Κύπρου-Σάμου έτος Γ΄

τ Α΄ Αθήνα 1910-1911 σ 75

11 Για μια διαφορετική διαίρεση της μητρόπολης Καστοριάς σε εκκλησιαστικά θέματα

(Καστορίας Βλαχοκλεισούρας Ανασελίτσης Χρουπίστης Κορυτσάς Κολώνιας Βι-

γλίστης και Οπάρεως) σχετιζόμενη με την προγενέστερη υπαγωγή των αντίστοιχων

υποδιοικήσεων στον καϊμακάμη Καστοριάς βλ Σ Ι Βουτυράς ‒ Ι Α Βρετός ‒ Γ Βα-

φειάδης Λεξικόν Ιστορίας και Γεωγραφίας διαλαμβάνον περίληψιν της ιστορίας φυσικήν

και πολιτικήν χωρογραφίαν τους βίους των μεγάλων ανδρών τους μύθους και τας παρα-

δόσεις πάντων των εθνών από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του νυν Κωνσταντινού-


Φλωρίνης με 15 χωριά Κορεστίων με 24 χωριά Νεστραμίου και Δεβόλεως

με 35 χωριά Χρουπίστης και Ανασελίτσης με 44 χωριά καθώς και Κολώνι-

ας και Πρεμετής με 48 χωριά Εξ αυτών μόνο τα 39 χωριά καταγράφονται

ως laquoγνήσια ελληνικά ή ελληνόφωναraquo

Εθνοπολιτισμικά-δημογραφικά δεδομένα

Η πόλη της Καστοριάς σύμφωνα με τις πληροφορίες του Πηχιώνα το 1873

κατοικούνταν από 600 περίπου ελληνόφωνες οικογένειες χωρίς ωστόσο να

αναφέρονται αριθμοί και για τις υπόλοιπες εθνοτικές ομάδες της πόλης12

Το

1881 απαριθμούσε 1400 περίπου οικογένειες13

οι οποίες διαιρούνταν σε

τέσσερεις laquoδιακεκριμένας απrsquo αλλήλων διά τε τον εθνισμόν και το θρήσκευ-

μα κοινότηταςraquo τη χριστιανική με 700 περίπου οικογένειες όλες σχεδόν

πολη 1869 σ 445 Β Δ Ζώτος Μολοσσός Δρομολόγιον της Ελλ Χερσονήσου αρχαιο-

λογικόν ιστορικόν γεωγραφικόν στρατιωτικόν στατιστικόν και εμπορικόν τεύχος Γ΄

Μακεδονία και Σερβία Αθήνα 1887 σ 256 Ο Τσαμίσης Η Καστοριά σ 66 αναφέρει

ότι η μητρόπολη Καστοριάς περιλάμβανε 189 χωριά και διαιρούνταν σε πέντε περιφέ-

ρειες (Ποπόλεως με 23 χωριά Κορεστίων με 30 χωριά Ανασελίτσης με 45 χωριά

Φλωρίνης με 15 χωριά και Δεβόλ Κολώνιας με 73 χωριά) Για μια μεταγενέστερη

(1892) διαίρεση της εκκλησιαστικής περιφέρειας Καστοριάς σε πέντε περιφέρειες με

191 χωριά βλ Σοφία Βούρη Πηγές για την ιστορία της Μακεδονίας Πολιτική και εκπαί-

δευση 1875-1907 εκδ Παρασκήνιο Αθήνα 1994 σ 237 πβ Εμμ Η Κουτσιαύτης Η

ελληνική εκπαίδευση στην Καστοριά το ΙΘ΄ αιώνα (Αρχεία Ιεράς Μητροπόλεως Καστο-

ριάς) [Ιερά Μητρόπολη Καστοριάς] Καστοριά 2001 σ 198

12 Σύμφωνα με υπόμνημα του Γάλλου προξένου του Μοναστηρίου Bellaigue de Bughas

το 1856 ο πληθυσμός της Καστοριάς ανερχόταν στους 6000 κατοίκους εκ των οποίων

4500 Έλληνες 1000 Εβραίοι και 500 Τούρκοι ενώ στον ομώνυμο καζά διέμεναν

21460 Μουσουλμάνοι 48720 Χριστιανοί και 1000 Εβραίοι και Τσιγγάνοι Κ Βακα-

λόπουλος laquoΠολιτική κοινωνική και οικονομική δομή του πασαλικίου Μοναστηρίου

στα μέσα του 19ου αιώναraquo Μακεδονικά 21 (1981) 175 181 Περί το 1869 η πόλη κα-

τοικούνταν από 1500 οικογένειες Οθωμανών Χριστιανών και Εβραίων Βουτυράς ‒

Βρετός ‒ Βαφειάδης Λεξικόν Ιστορίας και Γεωγραφίας σ 445 Σύμφωνα με την εθνο-

γραφική στατιστική του έτους 1878 η πόλη διέθετε 1600 οικίες και κατοικούνταν από

2000 Μουσουλμάνους 650 Βουλγάρους 700 Έλληνες και 750 Εβραίους ενώ η ομώ-

νυμη επαρχία διέθετε 10113 οικίες και κατοικούνταν από 2575 Μουσουλμάνους

22424 Βουλγάρους 4032 Βλάχους και 1665 Αλβανούς Ethnographie des Vilayets

drsquoAndrinople de Monastir et de Salonique extrait du Courrier drsquoOrient Κωνσταντι-

νούπολη 1878 σ 18-20 Σε μια άλλη σύγχρονη καταγραφή αναφέρεται ότι η πόλη κα-

τοικούνταν από 4500 Τούρκους Έλληνες και Εβραίους Αντ Μηλιαράκης Οδοιπορι-

κά Μακεδονίας Ηπείρου και Θεσσαλίας κατά τον Eacutemile Isambert Αθήνα 1878 σ 36

13 Εφημ Φάρος της Μακεδονίας φ 5891881881


laquoελληνόφωνεςraquo την τουρκική14

την ιουδαϊκή15

και την αθιγγανική τη μόνη

που δεν διέθετε δικά της εκπαιδευτήρια16

Στα 1884 ο πληθυσμός της πόλης

είχε ανέλθει στις 900 χριστιανικές οικογένειες17

14 Για την κατάκτηση της Καστοριάς από τους Οθωμανούς καθώς και για τον μουσουλ-

μανικό πληθυσμό της πόλης βλ Τσαμίσης Η Καστοριά σ 27-28 Sem Eyice

laquoYunanistanrsquoda Tuumlrk mimaricirc eserleriraquo Tuumlrkiyat Mecmuasi XII (1955) 205-230 Παν

Τσολάκης Η οικιστική εξέλιξη της Καστοριάς στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας 1385-

1912 εκδ Καστοριανή Εστία Καστοριά 1989 σ 8-14 Ευγενία Δρακοπούλου Η πόλη

της Καστοριάς τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή (12ος-16ος αι) Ιστορία-Τέχνη-

Επιγραφές Τετράδια Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης αρ 5 [Χριστιανική Αρχαι-

ολογική Εταιρεία] Αθήνα 1997 σ 99-110 M Kiel laquoKesriye Yunanistanrsquoda eski bir

Osmanlı kaza merkeziraquo Tuumlrkiye Diyanet Vakfı İslacircm Ansiklopedisi 25 (2002) 311-312

Παν Τσολάκης Η αρχιτεκτονική της παλιάς Καστοριάς εκδ Επίκεντρο Θεσσαλονίκη

2009 σ 70-73 Φωκίων Κοτζαγεώργης laquoΗ οθωμανική κατάκτησηraquo Όψεις του Άργους

Ορεστικού (Χρούπιστα) κατά την Τουρκοκρατία (1400-1912) επιμ Ι Σ Κολιόπουλος

[Μορφωτικός Σύλλογος ldquoΗ Ορεστίςrdquo Άργους Ορεστικού] εκδ Αφοί Κυριακίδη Θεσ-

σαλονίκη 2013 σ 28-32 Κ Μουστάκας laquoΟικονομικά δεδομένα της περιοχής των

Σερρών κατά την πρώιμη τουρκοκρατία (15ος αιώνας)raquo Β΄ Διεθνές Επιστημονικό Συνέ-

δριο ldquoΟι Σέρρες και η περιοχή τους από την οθωμανική κατάκτηση μέχρι τη σύγχρονη

εποχήrdquo Πρακτικά τ 1 [Δήμος Σερρών] Σέρρες 2013 σ 231-246 Πρώιμα δημογρα-

φικά στοιχεία για τις μουσουλμανικές εγκαταστάσεις στην επαρχία Καστοριάς βλ

Τσολάκης Η αρχιτεκτονική σ 73-77 Β Γούναρης laquoΔημογραφικές παρατηρήσειςraquo

Όψεις του Άργους Ορεστικού όπ σ 48-72

15 Για τους ρωμανιώτες σεφαραδίτες και απουλιώτες Εβραίους της Καστοριάς καθώς και

την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας της πόλης βλ M Molho ndash Abr Mevorah Histoire

des Israelites de Castoria Θεσσαλονίκη 1938 Δημ Σ Γιαννούσης laquoΟι Εβραίοι της

Καστοριάςraquo Χρονικά του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος [ΚΙΣΕ] 441

(Σεπτ 1981) 10-19 Τσολάκης Η οικιστική εξέλιξη σ 10-11 23 29-30 Σύνταξη laquoΟι

Εβραίοι της Καστοριάς Μια Κοινότητα που δεν υπάρχει πιαraquo Χρονικά ΚΙΣΕ 15118

(Νοέμ-Δεκ 1991) 6 ο ίδιος Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς Ιστορία πολεοδομία

και αρχιτεκτονική εκδ Γ Δεδούσης Θεσσαλονίκη 1994 Γ Αλεξίου laquoΣύντομη ιστορία

των Εβραίων της Καστοριάς Τα σχετικά κείμενα δύο παλαιοτέρων ερευνητώνraquo Χρονι-

κά ΚΙΣΕ 18137 (Μάιος-Ιούνιος 1995) 6-10 Μαρούλα Βέργου-Γκαμπέση laquoΟι Εβραίοι

της Καστοριάςraquo Χρονικά ΚΙΣΕ 20147 (Ιαν-Φεβρ 1997) 3-7 Γ Αλεξίου laquoΜπούκο

Μάγιο Ένας φιλάνθρωπος Ισραηλίτης από την Καστοριάraquo Χρονικά ΚΙΣΕ 21158

(Νοέμ-Δεκ 1998) 17-18 Τσολάκης Η αρχιτεκτονική σ 72-73 139-163 Θρ Ορ Πα-

παστρατής Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς [Κε-

ντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος] Αθήνα 2010 Β Κωστόπουλος laquoΗ Εβραϊκή

κοινότητα Καστοριάς τα τελευταία χρόνιαraquo Χρονικά ΚΙΣΕ 36241 (Ιούλ-Σεπτ 2013)

4-8

16 Περί το 1887 αναφέρεται ότι η πόλη () κατοικούνταν από 15000 ψυχές εκ των οποίων

6000 Έλληνες 6000 Τουρκαλβανοί 1000 Ιουδαίοι 1000 Αθίγγανοι και 1000 Σλά-

βοι ελληνόγλωσσοι Ζώτος Μολοσσός Δρομολόγιον σ 255

17 Ο Σέρβος διπλωμάτης Sp Gopćević καταγράφει το 1889 στην στατιστική για την Κα-

στοριά 1800 οικίες και συνολικό πληθυσμό 3490 κατοίκους εκ των οποίων 2000

Σέρβοι 350 Τούρκοι 180 Αλβανοί 810 Έλληνες και 150 Βλάχοι Περί το 1893-1894 η


laquoΓραικόβλαχοι ή Ελληνόβλαχοιraquo χαρακτηρίζονται οι 700 οικογένειες

της Κλεισούρας και οι 350 οικογένειες του Νυμφαίου Ως laquoβουλγαρόφωνοιraquo

καταγράφονται οι 400 οικογένειες της Βασιλειάδας οι 300 οικογένειες της

Κορησού18

και οι 200 οικογένειες της Κρυσταλλοπηγής (Σμαρδέσι) Το Άρ-

γος Ορεστικό κατοικούνταν από 230 οικογένειες laquoελληνοφώνωνraquo laquoβουλ-

γαροφώνωνraquo και laquoβλαχοφώνωνraquo19

Ως laquoΓραικαλβανοί ή αλβανόφωνοιraquo α-

ναφέρονται οι κάτοικοι της Δάρδας της Κόσνιτσας της Σινίτσας του Γιού-

ρασι της Ζήτσιστας της Περιστεριάς (Λίτσιστερ) του Μονόπυλου (Πελκά-

τη) της Κάτω Φτεριάς (Πάπρασκο) του Τρίλοφου (Σλήμνιτσα) της Ελα-

τιάς (Έλοβο) του Φλάμπουρου (Νεγοβάνη) και της Δροσοπηγής (Μπελκα-

μενη)20

ενώ ως laquoαλβανόφωνοι και βουλγαρόφωνοιraquo οι κάτοικοι των Α-

σπρογείων (Στρέμπενο) και του Πεύκου (Τούχουλι) Σε 37 χωριά ως ομιλού-

μενη γλώσσα καταγράφεται η laquoαλβανικήraquo σε 62 χωριά η laquoβουλγαρικήraquo σε

15 η laquoελληνικήraquo και μόνο στο χωριό Λιούπιτσκα () η laquoαλβανοβλαχικήraquo

Σύμφωνα με τις συμπερασματικές εκτιμήσεις του Πηχιώνα η επαρχία

Καστοριάς κατοικούνταν εκείνη την εποχή (1873) από 11800 περίπου οικο-

γένειες εκ των οποίων 2100 laquoελληνόφωνεςraquo 2750 laquoγραικοαλβανικέςraquo

1100 laquoγραικοβλαχικέςraquo και 5850 laquoβουλγαρόφωνεςraquo Από τις 12000 περί-

που χριστιανικές οικογένειες που διέμεναν το 1881 στην επαρχία οι 2500

ήταν ελληνόφωνες οι 800 μιλούσαν laquoαναμίξ ελληνιστί και βουλγαριστί και

αλβανιστίraquo και οι υπόλοιπες ήταν ξενόφωνες (5500 βουλγαρόφωνοι 3000

αλβανόφωνοι και 1000 βλαχόφωνοι)21

Το ίδιο έτος στην κωμόπολη Κορη-

πόλη κατοικούνταν από 8775 κατοίκους εκ των οποίων 4500 Έλληνες 3500 Οθωμα-

νοί 700 Εβραίοι και 75 Βούλγαροι Sp Gopćević Makedonien und Alt-Serbien Βιέννη

1889 σ 427 Γ Μάυερ laquoΚαστορίαraquo Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν Δ΄ (Απρ 1893-Σεπτ

1894) 586-587 Για τον πληθυσμό της επαρχίας και της πόλης της Καστοριάς κατά τα

τέλη του 19ου αι και μέχρι την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς βλ Στ Ι Παπα-

δόπουλος Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνισμού της Μακεδονίας

κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας [ΕΜΣΜακεδονική Βιβλιοθήκη 31] Θεσ-

σαλονίκη 1970 σ 167

18 Περί το 1884 καταγράφονται ως laquoβουλγαρόφωνοι ελληνοφρονούντεςraquo

19 Για την πληθυσμιακή σύνθεση του Άργους Ορεστικού βλ Λάζ Α Παπαϊωάννου Άρ-

γος πόλη Ορεστίδας [Μορφωτικός Σύλλογος Άργους Ορεστικού ldquoΗ Ορεστίςrdquo] Άργος

Ορεστικό 1996 σ 155-157

20 Στην έκθεση του 1881 στα χωριά Δροσοπηγή και Φλάμπουρο εκτός των αλβανοφώ-

νων καταγράφονται και λίγες οικογένειες βλαχοφώνων

21 Σύμφωνα με υπόμνημα του γραμματέα του Ελληνικού Προξενείου Βιτωλίων Θωμά Π

Μαρκεζίνη το 1881 η επαρχία Καστοριάς διέθετε 135 χωριά (35 οθωμανικά και 100

χριστιανικά) που κατοικούνταν από 52000 Έλληνες και Ελληνοβουλγάρους 24100


σό και στο χωριό Μαύροβο κατοικούσαν 100 και 120 οικογένειες Μωαμε-

θανών αντίστοιχα22

ενώ ταυτόχρονα λίγες οικογένειες Μωαμεθανών κατα-

γράφονταν και στα χωριά Μεσοποταμία (Τσετιρόκι) Πεντάβρυσος (Ζελι-

γκόσδη) Πολυκάρπη (Λίτσιστα) και Σκλήθρο (Ζέλενιτς)23

Στα 1884 ο πληθυσμός της υποδιοίκησης Καστοριάς ανερχόταν στις

9000 περίπου laquoψυχέςraquo εκ των οποίων οι μισοί χριστιανοί και οι υπόλοιποι

Μωαμεθανοί Ιουδαίοι και Αθίγγανοι24

Στη βόρεια όχθη της λίμνης υπήρ-

χαν δύο laquoεπαύλεις Καστοριανών Οθωμανών γαιοκτημόνωνraquo25

το Παλαιό

και το Νέο Τσιφλίκι26

στα οποία διαβιούσαν 12 χριστιανικές οικογένειες

Οθωμανούς και 4000 Βουλγαροσλάβους Από τους 11000 κατοίκους της πόλης οι

8000 ήταν Χριστιανοί οι 2500 Οθωμανοί και οι 500 Ιουδαίοι Η αντίστοιχη τουρκική

στατιστική του ίδιου έτους καταγράφει στο σύνολο του καζά 15860 Μουσουλμάνους

38186 Έλληνες ορθοδόξους 20532 Βουλγάρους 1081 Εβραίους και 793 Βλάχους

Λύντια Τρίχα Το Βιλαέτι Βιτωλίων το 1881 Στατιστική από το Αρχείου του Χαριλάου

Τρικούπη [Δημόσια Βιβλιοθήκη Φλώρινας ldquoΒασιλικής Πιτόσκα-Βαρνάrdquo] Φλώρινα

1994 σ 17 32-33 (εγγρ 9) 48

22 Για τους Μουσουλμάνους του Μαυρόβου και της Κορησού βλ εφημ Φάρος της Μακε-

δονίας φ 5891881881 Α Βήτας Η ελληνική παιδεία στην Κορησό [Σύλλογος των

Απανταχού Κορησιωτών Θεσσαλονίκης ldquoΟ Άγιος Γεώργιοςrdquo] Θεσσαλονίκη 1992

σ 41 Χρ Σ Παπασταύρος Δήμος Μακεδνών Το Μαύροβο και η Ιστορία του εκδ

Επτάλοφος Αθήνα 2002 σ 40-41 73-74 Ν Γ Δασκαλάκης Η Κορησός στη διαδρομή

του χρόνου Θεσσαλονίκη 2006 σ 32-33 95-96

23 Από τους στατιστικούς πληθυσμιακούς πίνακες που παραθέτει ο Ν Σχινάς το 1887

διαπιστώνεται ότι στον καζά της Καστοριάς και στο μουδιρλίκι Χρούπιστας υπήρχαν

στην πραγματικότητα 17 χωριά με μικτό πληθυσμό (χριστιανικό και οθωμανικό) και 22

χωριά με αμιγή μουσουλμανικό πληθυσμό Στα μικτά θα πρέπει να συμπεριληφθεί και

το Σκλήθρο (Ζέλενιτς) που μέχρι σήμερα ανήκει εκκλησιαστικώς στη μητρόπολη Κα-

στοριάς Νικ Θ Σχινάς Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας Ηπείρου Νέας Οροθετι-

κής Γραμμής και Θεσσαλίας Μακεδονίας τεύχος Γ΄ Αθήνα 1887 σ 806 813-817 Στη

μεταγενέστερη εθνολογική στατιστική του Χαλκιόπουλου ο καζάς Καστοριάς περιλάμ-

βανε 14 μικτά χωριά και 12 αμιγή Α Χαλκιόπουλος Η Μακεδονία Εθνολογική στατι-

στική των Βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου Αθήνα 1910 σ 100-106

24 Το 1887 ο μητροπ Καστοριάς διαποίμανε σε όλη την επαρχία 100000 ψυχές Η σερβι-

κή στατιστική του 1889 καταγράφει στον ομώνυμο καζά 17 χωριά με μικτό πληθυσμό

και 10 χωριά με αμιγή μουσουλμανικό πληθυσμό εξαιρουμένου του Σκλήθρου το

οποίο συμπεριλαμβάνεται στα χωριά της Φλώρινας Ζώτος Μολοσσός Δρομολόγιον

σ 256 Gopćević Makedonien σ 427-431

25 Για τους Τουρκαλβανούς μπέηδες της Καστοριάς Σαχίν και Αράμ βλ Τσολάκης Η

αρχιτεκτονική σ 165-189

26 Με τις ονομασίες Παλαιό και Νέο Τσιφλίκι αναφέρονται δύο μικροί οικισμοί στη βό-

ρεια όχθη της λίμνης Ορεστιάδας Το Παλαιόν Τσιφλίκιον που στα 1886 κατοικούνταν

από 70 χριστιανούς προσαρτήθηκε στην κοινότητα Καστοριάς το 1918 (ΦΕΚ 259Α

29121918) και καταργήθηκε το 1928 (ΦΕΚ 269Α20121928) Το Νέον Τσιφλίκιον

που στα 1886 κατοικούνταν από 40 χριστιανούς αναγνωρίστηκε ως οικισμός και προ-


Εκπαιδευτήρια ndash Μαθητές

Η πόλη της Καστοριάς συντηρούσε τέσσερα κοινοτικά σχολεία Ελληνικό

Αλληλοδιδακτικό Παρθεναγωγείο και Νηπιαγωγείο27

Το Ελληνικό είχε

ιδρυθεί το 1715 από τον Γεώργιο Κυρίτση ή Κυρίτζη28

και συντηρούνταν

από το κληροδότημα που ο ίδιος είχε καταθέσει laquoεν τη Τσέκα της Ενετικής

Αριστοκρατίαςraquo Η Κοινή Σχολή που αρχικά έφερε την ονομασία laquoΙερόν

Φροντιστήριονraquo29

και είχε ιδρυθεί το 1706 με δαπάνες του μέγα κομίσου της

σαρτήθηκε στην κοινότητα Καστοριάς το 1962 (ΦΕΚ 16Β1911962) ενώ το 1963 με-

τονομάστηκε σε Χλόη (ΦΕΚ 91Α1361963) Περί το 1889 το Άνω και Κάτω Τσιφλίκι

όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η σερβική στατιστική του Gopćević κατοικούνταν από

90 και 36 οικογένειες αντίστοιχα Νικ Θ Σχινάς Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας

Ηπείρου Νέας Οροθετικής Γραμμής και Θεσσαλίας Μακεδονίας τεύχος Β΄ Αθήνα

1886 σ 245 249 και τεύχος Γ΄ Αθήνα 1887 σ 815 Gopćević Makedonien σ 428

Πβ Τodor H Simovski Naselenite Mesta vo Egejska Makedonija kn 2 [Institut za

Nacionalna Istorija] Σκόπια 1998 σ 34 43


28 Εφημ Φάρος της Μακεδονίας φ 5891881881 Φιλάρετος Βαφείδης μητροπ Διδυμο-

τείχου laquoΚώδιξ της Ιεράς Μητροπόλεως Καστορίας καί τινα εκκλησιαστικά βιβλία απο-

κείμενα έν τισι των εκκλησιών αυτήςraquo Εκκλησιαστική Αλήθεια 24 (1900) 124 Τρύφων

Ευαγγελίδης Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας (Ελληνικά Σχολεία από της Αλώσεως μέχρι

Καποδιστρίου) τ 1 Αθήνα 1936 σ 118-120 Τσαμίσης Η Καστοριά σ 78-83

Γ Κουρνούτος laquoΣχολεία της Τουρκοκρατούμενης Καστοριάςraquo Γέρας Αντωνίου Κερα-

μοπούλλου Αθήνα 1953 σ 444-450 456-458 Ι Κ Βασδραβέλλης laquoΤα πρώτα σχο-

λεία της Καστοριάς και ο Αθανάσιος Χριστόπουλοςraquo Ημερολόγιον Δυτικής Μακεδονί-

ας 1 (1960) 114 Τσολάκης Η οικιστική εξέλιξη σ 27 Ευστ Πελαγίδης Ο κώδικας της

Μητροπόλεως Καστοριάς 1665-1769 (Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδος 2753) [ΕΜΣ

Μακεδονική Βιβλιοθήκη 73] Θεσσαλονίκη 1990 σ 41-43 Παπαδόπουλος Εκπαιδευ-

τική και κοινωνική δραστηριότητα σ 168 Παντ Ζάττας Σχολεία διδάσκαλοι λόγιοι

της τουρκοκρατούμενης Καστοριάς εκδ Καστοριανή Εστία Καστοριά 1996 σ 12-17

Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 48-49 64-68

29 Για τις ιδρυτικές και κανονιστικές διατάξεις της Σχολής και την επικύρωσή τους από

τον αρχιεπ Αχριδών Ζωσιμά βλ εφημ Φάρος της Μακεδονίας φ 5891881881 Άνθ

Αλεξούδης laquoΓ Καστριώτης και η εν Καστορία σχολήraquo Εκκλησιαστική Αλήθεια 1

(1880-1881) 175-176 205-207 220-221 H Gelzer Der Patriarchat von Achrida Ge-

schichte und Urkunden Scientia Verlag Άαλεν 21980 σ 120-121 Βαφείδης laquoΚώδιξraquo

σ 124 Μ Γεδεών laquoΕλληνικά σχολεία Καστοριάςraquo Εκκλησιαστική Αλήθεια 24 (1904)

461-463 Καλλίνικος Δελικανής Πατριαρχικών εγγράφων τόμος τρίτος ήτοι τα εν τοις

κώδιξι του Πατριαρχικού Αρχειοφυλακίου σωζόμενα επίσημα εκκλησιαστικά έγγραφα τα

αφορώντα εις τας σχέσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου προς τας Εκκλησίας Ρωσσίας

Βλαχίας και Μολδαβίας Σερβίας Αχριδών και Πεκίου 1546-1863 οις προστίθεται ιστο-


Ουγγροβλαχίας Γεωργίου Καστριώτη30

μετονομάστηκε σε Αλληλοδιδακτι-

κή από το 1840 και συντηρούνταν με αντίστοιχο κληροδότημα31

Περί το

1884 η σχολή αυτή ονομαζόταν πλέον Δημοτική ή Αστική ενώ στους χώ-

ρους της φιλοξενούνταν κάθε Κυριακή το Κυριακόν ή Σχολείο του Λαού

στο οποίο προσέρχονταν εργαζόμενοι και όσοι είχαν ανάγκη εκμάθησης

ανάγνωσης γραφής αριθμητικής και θρησκευτικών32

Το Παρθεναγωγείο

υφίστατο από το 1858 και είχε ιδρυθεί από φιλόμουσους Καστοριανούς με

ρική μελέτη περί της Αρχιεπισκοπής Αχριδών Κωνσταντινούπολη 1905 σ 822-831

Τσαμίσης Η Καστοριά σ 11 72-77 82-83 93 Κ Δ Μέρτζιος Μνημεία μακεδονικής

ιστορίας Θεσσαλονίκη 1947 σ 467-471 Κουρνούτος laquoΣχολείαraquo σ 438-444 450-

456 464-468 Σ Παπαβασιλείου laquoΓ Καστριώτης και η εν Καστορία Σχολή αυτούraquo

Αριστοτέλης [περιοδ Φιλεκπ Συλλ Φλωρίνης ο ldquoΑριστοτέληςrdquo] 55 (1966) 9-17 Τσο-

λάκης Η οικιστική εξέλιξη σ 27 Πελαγίδης Ο κώδικας της Μητροπόλεως Καστοριάς

1665-17 σ 40-41 Ζάττας Σχολεία σ 9-12 16-17 55-61 Κουτσιαύτης Η ελληνική

εκπαίδευση σ 48 54-63

30 Ο Γεώργιος Καστριώτης γεννήθηκε στην Καστοριά στα μέσα του 17ου αιώνα και περί

το 1697-1698 υπήρξε ο πρώτος ποστέλνικος του πρίγκιπα της Βλαχίας Κωνσταντίνου

Μπραγκοβάνου Με έξοδά του εκδόθηκε στα 1703 το βιβλίο Δογματική Διδασκαλία του

Σεβαστού Κυμινήτη Από το 1704 κατείχε τον τίτλο του μεγάλου κομίσου Περί το 1706

με χορηγία του (2650 ασλάνια) προς τον πατριάρχη Ιεροσολύμων κατέστη δυνατή η

λειτουργία μικρών σχολείων για ελληνόφωνους και αραβόφωνους νέους της Παλαιστί-

νης Βλ γιrsquo αυτόν Α Ε Καραθανάσης Οι Έλληνες λόγιοι στη Βλαχία (1670-1714)

[ΙΜΧΑ] εκδ Αφoί Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 22000 σ 87 98 σημ 5 160 175-178

Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 304-305

31 Εφημ Φάρος της Μακεδονίας φ 5891881881 Τσαμίσης Η Καστοριά σ 85-86

Τσολάκης Η οικιστική εξέλιξη σ 27 Ζάττας Σχολεία σ 18 όπου ως έτος ίδρυσης

αναφέρεται το 1844 Σοφία Ηλιάδου-Τάχου laquoΗ κοινοτική εκπαίδευση στην εκκλησια-

στική επαρχία Καστοριάςraquo Μακεδονικά 31 (1997-1998) 300 306 η ίδια Η εκπαίδευση

στη Δυτική και Βόρεια Μακεδονία (1840-1914) από τα αρχεία των Μητροπόλεων Σερβί-

ων-Κοζάνης Σισανίου Καστοριάς Μογλενών Πελαγονίας Πρεσπών και Αχριδών Συμ-

βολή στην ιστορία της εκπαίδευσης του μείζονος Μακεδονικού χώρου εκδ Ηρόδοτος

Θεσσαλονίκη 2001 σ 113 139 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 53 77-97

Τσολάκης Η αρχιτεκτονική σ 226-233

32 Το Κυριακό σχολείο που είχε αρχίσει να λειτουργεί από το 1876 χάρη στο κληροδότη-

μα των αδελφών Ιωάννη και Θεοδώρου Αϊβάζη στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

διέθετε την εποχή εκείνη 45 μαθητές που διδάσκονταν τα μαθήματα από τρεις δασκά-

λους της Δημοτικής Σχολής εφημ Φάρος της Μακεδονίας φ 5891881881 Τσαμί-

σης Η Καστοριά σ 86 Παπαδόπουλος Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα

σ 169 όπου ως έτος ίδρυσής του αναφέρεται το 1874 Γ Τ Αλεξίου Η παιδεία στην

Καστοριά κατά τον ΙΘ΄ αιώνα Σχολεία-Δάσκαλοι-Μέθοδοι διδασκαλίας Θεσσαλονίκη

1991 σ 7-10 Ζάττας Σχολεία σ 19 Ηλιάδου-Τάχου Η εκπαίδευση σ 148 Κου-

τσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 144-149


τη συγκέντρωση ενός μη ευκαταφρόνητου χρηματικού κεφαλαίου33

Το Νη-

πιαγωγείο ιδρύθηκε το 1867 και λειτουργούσε στο αρχικό κτήριο του Αλλη-

λοδιδακτικού34

που μετεγκαταστάθηκε σε νέα ευρύχωρη αίθουσα η οποία

ανεγέρθηκε με δαπάνες των πολιτών (βλ πίν 1)

Οι μαθητές του Ημιγυμνασίου Καστοριάς ηλικίας 11-18 ετών ήταν

κατανεμημένοι σε πέντε τάξεις (τρεις του ελληνικού σχολείου και δύο γυ-

μνασιακές) το πρόγραμμα των οποίων ήταν σύμφωνο με αυτό laquoτου των εν

Ελλάδι Ελληνικών Σχολείων και Γυμνασίωνraquo Οι 280 μαθητές (7-11 ετών)

της Αλληλοδιδακτικής Σχολής η οποία διαιρούνταν σε δύο τμήματα το

Συνδιδακτικό με δύο τάξεις και 50-60 μαθητές καθώς και το Αλληλοδιδα-

κτικό με οκτώ τάξεις για τους υπόλοιπους μαθητές Οι μαθήτριες του Παρ-

θεναγωγείου ηλικίας 7-11 ετών κατανέμονταν επίσης σε δύο τμήματα το

Συνδιδακτικό και το Αλληλοδιδακτικό και διδάσκονταν laquoχειροτεχνήματαraquo

και μαθήματα παρόμοια με αυτά των Παρθεναγωγείων της Ελλάδας35

Το

1881 ο αριθμός τους είχε ανέλθει στις 70 μαθήτριες και ήταν κατανεμημένες

σε πέντε τάξεις Οι μαθητές του Νηπιαγωγείου ανέρχονταν σε 80-90 και η

ηλικία τους δεν υπερέβαινε το 6ο έτος

Αξιόλογο ίδρυμα της επαρχίας αποτελούσε το μονύδριο Αγίου Νικολά-

ου Τσιριλόβου που διεύθυνε ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος ιεροδιάκονος του

μητροπ Καστοριάς ο οποίος παρακινούμενος laquoυπό ζήλου θρησκευτικού

και φιλογενείαςraquo αποφάσισε τη σύσταση και λειτουργία Ορφανοτροφείου

για άπορα ορφανά και άστεγα παιδιά της περιοχής36

Στη σχολή του Ορφα-

33 Εφημ Φάρος της Μακεδονίας φ 5891881881 Τσαμίσης Η Καστοριά σ 86 Παπα-

δόπουλος Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα σ 169 Τσολάκης Η οικιστική

εξέλιξη σ 28 Ζάττας Σχολεία σ 18 όπου ως έτος ίδρυσης αναφέρεται το 1890 Ηλιά-

δου-Τάχου laquoΗ κοινοτική εκπαίδευσηraquo σ 300 302 η ίδια Η εκπαίδευση σ 112-113

115 145-147 όπου αναφέρεται η λειτουργία του Παρθεναγωγείου από το 1860 Κου-

τσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 49 98-120 Τσολάκης Η αρχιτεκτονική σ 234-

235



εξέλιξη σ 28 ο ίδιος Η αρχιτεκτονική σ 232 όπου ως έτος ίδρυσης του Νηπιαγωγεί-

ου αναφέρεται το 1871 Πβ Ηλιάδου-Τάχου laquoΗ κοινοτική εκπαίδευσηraquo σ 304 η ίδια

Η εκπαίδευση σ 115 σημ 19 120 147-148 όπου ως έτος ίδρυσης αναφέρεται το 1871

και ως έτος λειτουργίας το 1872 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 121-141

35 Ζάττας Σχολεία σ 17 Ηλιάδου-Τάχου Η εκπαίδευση σ 145-146 149

36 Για την προσωπικότητα και το έργο του ηγουμένου Γρηγορίου καθώς και για την ίδρυ-

ση του Ορφανοτροφείου βλ Εμμ Η Κουτσιαύτης Η Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου (Κο-


νοτροφείου δίδασκε συνδιδακτικώς ο Κ Π Δημητρίου από τη Βούρμπιανη

Από τους 30 περίπου μαθητές οι εννέα ήταν τρόφιμοι της μονής ενώ οι υπό-

λοιποι προέρχονταν από το γειτονικό Τσιρίλοβο και από άλλα χωριά Το

φιλανθρωπικό αυτό ίδρυμα είχε απόλυτη ανάγκη της υλικής υποστήριξης

του ΣΔΕΓ και laquoτων απανταχού ομογενών των κηδομένων των συμφερόντων

του ελληνισμούraquo καθώς λάμβανε επιχορήγηση 20 λιρών μόνο από τον Ελ-

ληνικό Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως Αντίστοιχο εκπαιδευτι-

κό πρωτίστως έργο θα επιτελούσε και η μονή Αγίου Αθανασίου Ζηκόβι-

στας στην οποία από το 1872 είχε ανεγερθεί Αλληλοδιδακτική Σχολή για τα

άπορα παιδιά των γύρω χωριών που αδυνατούσαν να συντηρήσουν σχο-

λεία37

Ο αριθμός των σχολείων της επαρχίας ανερχόταν σε περισσότερα από

140 και οι μαθητές που φοιτούσαν σε αυτά περίπου στους 5000 Περί το

1873 τα χωριά Λεπτοκαρυά (Λεσκοβάτσι) Φλώρινας Κολοκυνθού (Τίκφε-

νι) Καστοριάς Κάρτσιστα (Πολυάνεμο) Καστοριάς Πρέστανι (Αυγή) Κα-

στοριάς Κλαδοράχη (Κλαντοράπι) Φλώρινας Πεδινό (Λιουμπέτινα) Φλώ-

ρινας και Βοτίστα () δεν διέθεταν σχολεία ενώ κλειστό για άγνωστους λό-

γους παρέμενε το σχολείο του χωριού Νόστιμο (Όστιμα) Καστοριάς Οι μα-

θητές των χωριών Πολυκάρπη Κρεπενή και Φωτεινή λόγω έλλειψης σχολι-

κών κτηρίων φοιτούσαν στο Αλληλοδιδακτικό του γειτονικού χωριού Μαύ-

ροβο Το 1884 σε 38 από τα χωριά της επαρχίας Καστοριάς παρατηρείται

ανυπαρξία σχολικών κτηρίων λόγω του μικρού πληθυσμού τους

Η τουρκική κοινότητα της Καστοριάς η οποία το 1881 αποτελούνταν

από 500 οικογένειες διέθετε μια αστική σχολή που είχε ιδρυθεί το 1839

ονομαζόταν Μεχτεπί Ρουσδίκ και συντηρούνταν με δαπάνες της οθωμανι-

κής Κυβέρνησης38

Στο σχολείο αυτό φοιτούσαν 60 περίπου μαθητές και

ρησού) Καστοριάς [Ι Μ Αγίου Νικολάου (Κορησού)] Καστοριά 2004 σ 28-67 ο ίδι-

ος Η ελληνική εκπαίδευση σ 223-224

37 Για τη νεότερη ιστορία της μονής βλ Αναστ Ν Δάρδας Τα Μοναστήρια της Μητροπό-

λεως Σισανίου και Σιατίστης [ΕΜΣ Μακεδονική Βιβλιοθήκη 76] Θεσσαλονίκη 1993

σ 302-309 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 223

38 Τσολάκης Η οικιστική εξέλιξη σ 29 ο ίδιος Η αρχιτεκτονική σ 207-208 Στον κατά-

λογο κτισμάτων και γαιών του βιλαετίου Μοναστηρίου του έτους 1891 και πιο συγκε-

κριμένα στην πόλη της Καστοριάς που εκείνη την εποχή διέθετε 1290 οικίες κατα-

γράφηκαν 2 μεδρεσέδες (ιεροδιδασκαλεία) 1 αστική σχολή 3 νηπιαγωγεία 1 προκα-

ταρκτική σχολή των Εβραίων και 1 προκαταρκτική σχολή των Ελλήνων Ο ναχιγιές της

Κλεισούρας διέθετε 1235 οικίες και ο πληθυσμός του ανερχόταν σε 3366 κατοίκους


διδάσκονταν από δύο δασκάλους laquoεις την αραβο-τουρκο-περσικήν και μό-

νονraquo Η ίδια κοινότητα διέθετε και τρία μικτά κοινά σχολεία ή γραμματοδι-

δασκαλεία39

στα οποία τρεις χοτζάδες laquoνεμόμενοι διάφορα βακουφικά

κτήματαraquo δίδασκαν ανάγνωση και γραφή σε περίπου 100 μαθητές και μα-

θήτριες Το ίδιο έτος αναφέρεται ότι στην Κορησό κατοικούσαν 100 οικογέ-

νειες τουρκικές ασχολούμενες laquoπερί την γεωργίαν και την υλοτομίαν της

καυσίμου ύληςraquo οι οποίες αδιαφορούσαν για την εκπαίδευση των παιδιών

τους και για τον λόγο αυτό το κοινό σχολείο της συνοικίας τους παρέμενε

κλειστό Αντίστοιχη τουρκική σχολή λειτουργούσε την εποχή εκείνη και στο

Άργος Ορεστικό40

στην οποία δίδασκε τους 50 περίπου μαθητές ένας χό-

τζας Στο Μαύροβο όπου σε σύνολο 200 οικογενειών οι 120 ήταν μωαμε-

θανικές λειτουργούσε και τουρκικό σχολείο στο οποίο φοιτούσαν και τα

παιδιά των λίγων μωαμεθανικών οικογενειών του γειτονικού χωριού Πολυ-

κάρπη41

Το σχολείο αυτό αν και κατείχε προσοδοφόρα κτηματική περιου-

σία παρέμενε κλειστό λόγω αδιαφορίας των γεωργών μουσουλμάνων

Τουρκικό κοινό σχολείο με 40 περίπου μαθητές και έναν χότζα διέθετε και η

μωαμεθανική κοινότητα του Σκλήθρου

Η ιουδαϊκή κοινότητα που απαριθμούσε 160 οικογένειες συντηρούσε

μια μόνο σχολή42

με 70 μαθητές και μαθήτριες κατανεμημένους σε τέσσερα

τμήματα με τέσσερεις δασκάλους (βλ πίν 2)

Διδακτικό προσωπικό

Ως προς την τυπολογική ταξινόμηση των χαρακτηρισμών που αποδίδονταν

στους διδάσκοντες οι δάσκαλοι των κωμοπόλεων και της επαρχίας που

υπερέβαιναν τους 150 ή 170 διακρίνονταν σε ελληνοδιδασκάλους διδα-

σκάλισσες νηπιαγωγούς αλληλοδιδάκτες και γραμματοδιδασκάλους Σε

Στην ομώνυμη κωμόπολη λειτουργούσαν 1 αστική σχολή και 4 προκαταρκτικές σχολές

ενώ παράλληλα καταγράφηκαν 63 καταστήματα 8 χάνια και 4 εκκλησίες Αναστ Κ

Ιορδάνογλου laquoΟθωμανικές επετηρίδες (σαλναμέ) του Βιλαετίου Μοναστηρίουraquo Μα-

κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338

39 Τσολάκης Η οικιστική εξέλιξη σ 29

40 Παπαϊωάννου Άργος σ 237




αρκετά χωριά μάλιστα τον ρόλο του δασκάλου αναλάμβαναν οι ιερείς Οι

βοηθοί δάσκαλοι αναλάμβαναν συνήθως τις τάξεις του αλληλοδιδακτικού

τμήματος των κοινών σχολείων και συχνά εκτελούσαν χρέη επιμελητή και

laquoευταξίαraquo στο νηπιαγωγικό τμήμα της Στην έκθεση του 1884 ο Πηχιών πα-

ρατηρεί ότι η πλειονότητα των δημοδιδασκάλων και γραμματοδιδασκάλων

των χωριών διατελούσε και χρέη ψάλτη προσόν απαραίτητο για να προσ-

ληφθούν καθώς καλούνταν μέσω της εκπαίδευσης να διαμορφώσουν το

θρησκευτικό συναίσθημα43

Ο μισθός του εκπαιδευτικού προσωπικού στα αλληλοδιδακτικά κυμαι-

νόταν από 2500 έως 1800 γρόσια στα ημιαλληλοδιδακτικά από 1800 έως

1500 γρόσια στα συνδιδακτικά από 2000 έως 1500 γρόσια και στα γραμ-

ματοδιδασκαλεία από 2000 έως 300 γρόσια44

Ενδεικτικά αναφέρεται η

Ελληνική Σχολή Καστοριάς στην οποία το 1873 δίδασκαν τέσσερεις δά-

σκαλοι ο διευθυντής Φίλιππος Σακελλαρίου από τη Βίτσα της Ηπείρου τε-

λειόφοιτος του πανεπιστημίου Αθηνών45

με μισθό 100 λίρες ο Αναστάσιος

Πηχιών από την Αχρίδα διετής του ιδίου πανεπιστημίου με μισθό 8000

γρόσια ο Κωνσταντίνος Ρώσσης από το Τσεπέλοβο της Ηπείρου τελειόφοι-

τος της Ριζαρείου Σχολής46

με μισθό 5000 γρόσια καθώς και ο διδάκτωρ

ιατρικής Ιωάννης Σιώμος από την Κορησό Καστοριάς47

που δίδασκε αν-

θρωπολογία στην ανώτερη τάξη αμισθί Στην Αλληλοδιδακτική Σχολή το

εκπαιδευτικό προσωπικό αποτελούνταν από δύο δασκάλους και έναν βοηθό

Επρόκειτο για τους αποφοίτους του Διδασκαλείου Αθηνών Ηλία Ιωάννου

από τη Βασιλειάδα Καστοριάς και Αθανάσιο Ζάχου από τη Σιάτιστα που

μισθοδοτούνταν με το ποσό των 5000 γροσίων καθώς και τον Καστοριανό

Ναούμ Θεοχαρίδη που λάμβανε μισθό 2000 γροσίων Το Παρθεναγωγείο

διέθετε μία διδασκάλισσα την Αθηναία Αικατερίνη Αθανασοπούλου πτυ-

43 Πβ Ηλιάδου-Τάχου laquoΗ κοινοτική εκπαίδευσηraquo σ 301-303 η ίδια Η εκπαίδευση

σ 114 116-117


σ 126 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 185-190

45 Τσαμίσης Η Καστοριά σ 84 Ζάττας Σχολεία σ 35 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαί-

δευση σ 48 71 151

46 Τσαμίσης Η Καστοριά σ 84

47 Για τον βίο και την εθνική δράση του ιατρού Ι Σιώμου βλ Βήτας Η ελληνική παιδεία

σ 143-144 Δασκαλάκης Η Κορησός σ 274-277 Β Κ Χριστόπουλος laquoΙωάννης Σιώ-

μος (1835-1890) (Ένας μεγάλος Κορησώτης) εφημ Η Κορησός φ 241-242 (Ιαν-Φεβ

2011) 5


χιούχο της Αρσακείου48

με ετήσιο μισθό 55 λιρών ενώ το Νηπιαγωγείο

διευθυνόταν από την Αθηναία Ελευθερία Σκανδαλίδου τρόφιμο της Αρσα-

κείου με μισθό 35 λίρες Το 1881 στο Παρθεναγωγείο και στο Νηπιαγωγείο

Καστοριάς είχαν διορισθεί αντίστοιχα μία βοηθός παρθεναγωγού και μία

βοηθός νηπιαγωγού

Τύποι σχολείων ndash Εκπαιδευτικές μέθοδοι ndash Εσωτερική δομή εκπαίδευσης

Ως προς τις ονομασίες των σχολείων στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης

αυτά χαρακτηρίζονται αναλόγως της μεθόδου διδασκαλίας ως αλληλοδιδα-

κτικά ημιαλληλοδιδακτικά ή συνδιδακτικά και διακρίνονται σε νηπιαγω-

γεία παρθεναγωγεία γραμματοδιδασκαλεία αλληλοδιδακτικάαστικά και

ελληνικάημιγυμνάσια

Οι δημόσιες εξετάσεις όλων των σχολείων της Καστοριάς ξεκινούσαν

την Κυριακή μετά την 20ή Ιουνίου και διαρκούσαν έναν ολόκληρο μήνα49

Η έναρξη της νέας σχολικής χρονιάς πραγματοποιούνταν για μεν την Ελλη-

νική Σχολή στις 16 Αυγούστου για δε τα υπόλοιπα σχολεία την 1η Αυγού-

στου Η φοίτηση των μαθητών ήταν τακτική ενώ απουσίες μαθητών παρα-

τηρούνταν κυρίως πριν και μετά τις μεγάλες εορτές πρωτίστως όμως από

τους laquoεκ των περιχώρων ορμώμενουςraquo 45 περίπου μαθητές Στην Κλεισού-

ρα οι δημόσιες εξετάσεις των σχολείων τελούνταν στα τέλη Ιουλίου ενώ η

έναρξη των μαθημάτων γινόταν στις αρχές Σεπτεμβρίου Εκτός του Αυγού-

στου τα μαθήματα διακόπτονταν για περισσότερες από τρεις εβδομάδες και

κατά τον θερισμό των λιβαδιών και κατά την περίοδο του τρύγου50

48 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 108-112

49 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 168

50 Ν Δ Σιώκης Η πνευματική κίνηση και ζωή στη Δυτική Μακεδονία η Κλεισούρα κατά

τον 19ο αιώνα επί τη βάσει ανέκδοτων εκκλησιαστικών κωδίκων εγγράφων και λοιπών

πηγών Διδακτ διατριβή [Τμ Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Θεολογική

Σχολή ΑΠΘ] Θεσσαλονίκη 2010 σ 210 245


Βιβλιοθήκες

Περί το 1873 τα σχολεία της Καστοριάς δεν διέθεταν αξιόλογη βιβλιοθή-

κη51

καθώς η πλειονότητα των βιβλίων ήταν ιατρικού και θρησκευτικού

περιεχομένου laquoκαι πάντα άχρηστα και εις πολλά αντίτυπαraquo προερχόμενα

πιθανόν από τη δωρεά του ιατρού Κων Μιχαήλ52

Το 1872 ωστόσο οι σχο-

λικές βιβλιοθήκες είχε αποκτήσει laquoάξια λόγου πειράματα φυσικήςraquo (εποπτι-

κά όργανα)

Μια πλούσια για τα δεδομένα της εποχής βιβλιοθήκη ήταν αυτή των

σχολείων της Κλεισούρας που λειτουργούσε από τα τέλη του 18ου και τις

αρχές του 19ου αι και αριθμούσε 1200 περίπου τόμους βιβλίων (ιστορικά

γεωγραφικά θρησκευτικά παιδαγωγικά εμπορικά λεξικά) και εποπτικά

μέσα διδασκαλίας Ο κύριος όγκος των βιβλίων της προερχόταν από δωρεές

51 Περί το 1853 η laquoμικράraquo σχολική βιβλιοθήκη της Καστοριάς αριθμούσε 1500 περίπου

τόμους βιβλίων Π Ιωάννου laquoΠεριγραφή της εν Μακεδονία Καστορίας εκ της του

Πουκεβίλλου περιηγήσεως εις την Ελλάδα ερανισθείσα και μετά τινων προσθηκών αυ-

ξηθείσαraquo Νέα Πανδώρα 487 (1 Νοεμ 1853) 385-388 Τσαμίσης Η Καστοριά σ 95-

96 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 208-220 όπου παρατίθεται κατάλογος 734

βιβλίων που διέθετε η βιβλιοθήκη της Ελληνικής Σχολής τον Ιούλιου του 1870

52 Για τη ζωή και το έργο του ιατρού Κων Μιχαήλ βλ Γ Ι Ζαβίρας Νέα Ελλάς ή Ελληνι-

κόν Θέατρον Αθήνα 1872 σ 411-412 Ανδρ Δημητρακόπουλος Επανορθώσεις σφαλ-

μάτων παρατηρηθέντων εν τη Νεοελληνική Φιλολογία του Κ Σάθα μετά και τινων προ-

σθηκών Τεργέστη 1872 σ 43 Τσαμίσης Η Καστοριά σ 88-89 Γ Γκολομπίας laquoΤα

σημειώματα των εκκλησιαστικών βιβλίων Καστοριάςraquo Μακεδονικά 25 (1985-1986)

298 σημ 4 Λ Ε Βλαδίμηρος ‒ Α Χρ Ριζόπουλος laquoΗ πρώτη συγγραφή Ιστορίας της

Ιατρικής στα ελληνικά από τον Κ Μιχαήλ το 1794raquo 18ο Ετήσιο Πανελλήνιο Ιατρικό

Συνέδριο τόμος περιλήψεων Αθήνα 1992 σ 138 Δ Καραμπερόπουλος Η πρώτη

ιστορία της Ιατρικής στην ελληνική γλώσσα Παράρτημα Κωνσταντίνου Μιχαήλ Συνο-

πτική ιστορία της ιατρικής Βιέννη 1794 εκδ Σταμούλη Αθήνα-Πειραιάς 1994 Π

Τσολάκης laquoΟι λόγιοι της Καστοριάςraquo Καστοριά η βυζαντινή και μεταβυζαντινή πόλη

ένθετο Επτά Ημέρες της Καθημερινής Κυριακή 3 Δεκ 1995 σ 28 Ζάττας Σχολεία σ

47-48 Δ Καραμπερόπουλος ‒ Σπ Μαρκέτος laquoΈντυπα ελληνικά ιατρικά βιβλία από

Μακεδόνες συγγραφείς κατά την εποχή του νεοελληνικού διαφωτισμού (1750-1821)raquo

Πρακτικά laquoΙατρικά Παλαίτυπα Περιόδου 1525-1900raquo Θεσσαλονίκη 27-11-1997 (ανά-

τυπο) Αθήνα 1997 σ 47-49 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 301 Κων Μι-

χαήλ Διαιτητικής παραγγέλματα προς την υγιεινήν δίαιταν αφορώντα Ιστορία συντοπτι-

κή περί αρχής και προόδου της ιατρικής τέχνης και τινων περί αυτήν ευδοκιμησάντων

ανδρών εκδόσεις του Φοίνικα Αθήνα 2006 Δ Καραμπερόπουλος laquoΕλληνική ιατρική

ορολογία Οι απαρχές της κατά το νεοελληνικό διαφωτισμόraquo Αρχεία Ελληνικής Ιατρι-

κής 252 (2008) 244-247 Ασπασία Τόγια Βιβλιογράφηση ελληνικών παλαιτύπων Παθο-

λογίας Η εξέλιξη της ιατρικής σκέψης από τον 18ο μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

Διδακτ διατριβή [Ιατρική Σχολή ΑΠΘ] Θεσσαλονίκη 2010 σ 73-78


αποδήμων Κλεισουριέων ενώ ο εμπλουτισμός της εξασφαλιζόταν με την

αγορά νέων βιβλίων που πραγματοποιούσε η σχολική εφορία Η βιβλιοθήκη

καταστράφηκε ολοσχερώς από την πυρκαγιά που το έτος 1866 κατέστρεψε

την Ελληνική Σχολή και μέρος της Αλληλοδιδακτικής Τα κτήρια εκείνα

ανήγειραν εκ βάθρων laquoοι φιλόμουσοι Κλεισουριείςraquo επεκτείνοντας παράλ-

ληλα και την Αλληλοδιδακτική53

Εφορευτικές επιτροπές εποπτείας και διοίκησης

Κεντρικός εποπτικός φορέας των σχολείων της Καστοριάς ήταν η τετραμε-

λής τριετούς θητείας Εφορία των Σχολών και των Λασσών (κληροδοτη-

μάτων) της οποίας προήδρευε ο εκάστοτε μητροπολίτης Καστοριάς Η επι-

τροπή αυτή εκλεγόταν βάσει των κοινοτικών θεσμών σε γενική συνέλευση

εγκρίτων πολιτών της και διαχειριζόταν το ταμείο των εκπαιδευτηρίων54

Αντίστοιχα η πενταμελής εφορευτική επιτροπή των σχολείων της Κλεισού-

ρας εκλεγόταν ετησίως σε γενική συνέλευση των εγκριτότερων πολιτών κα-

τά τον μήνα Δεκέμβριο υπό την προεδρία του μητροπολίτη Καστοριάς55

Στην κωμόπολη Κορησός η οποία το 1873 κατοικούνταν από 300 πε-

ρίπου laquoβουλγαρόφωνεςraquo οικογένειες laquoων αι εγκριτότεραι λαλούσι και την

ελληνικήνraquo η τετραμελής εφορία των σχολείων διοριζόταν σε ετήσια γενική

συνέλευση με πρόεδρο τον εκάστοτε μητροπολίτη Καστοριάς Στην Κρυ-

σταλλοπηγή η σχολική εφορία ήταν τριμελής και εκλεγόταν ετησίως σε γε-

νική συνέλευση υπό την προεδρία του μητροπολίτη Καστοριάς ενώ στη

Δάρδα την εποπτεία των σχολείων είχε επιτροπή που εκλεγόταν κατά τον

μήνα Αύγουστο σε γενική συνέλευση υπό την προεδρία του μητροπολίτη

Καστοριάς56

53 Παπαδόπουλος Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα σ 172 Σιώκης Η πνευμα-

τική κίνηση σ 210 258-265

54 Εφημ Φάρος της Μακεδονίας φ 5891881881 Παπαδόπουλος Εκπαιδευτική και

κοινωνική δραστηριότητα σ 169 Ηλιάδου-Τάχου laquoΗ κοινοτική εκπαίδευσηraquo σ 311-

312 η ίδια Η εκπαίδευση σ 127 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 165-168

261-278 306-310

55 Σιώκης Η πνευματική κίνηση σ 201-246

56 Για την εκπαίδευση στη Δάρδα βλ π Σπ Ζέγκος Βιογραφία Πολυκάρπου του Δαρδαί-

ου Μητροπολίτου Λαρίσης καρατομηθέντος υπό του Μαχμού-Πασά τω 1821 ndash Σύντομος

περιγραφή της Δάρδας μετά εικόνων Αθήνα 1927 σ 110-113


Φιλεκπαιδευτικοί σύλλογοι

Κατά τη διάρκεια του 19ου αι και κυρίως κατά το β΄ μισό καταλυτικό ρό-

λο στην ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας του Ελληνισμού και στη στήριξη

της εκπαίδευσης των κοινοτήτων διαδραμάτισαν οι σύλλογοι και οι αδελφό-

τητες57

που ιδρύθηκαν τόσο στο ελεύθερο ελληνικό κράτος όσο και στις ορ-

θόδοξες χριστιανικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Ένα τέτοιο σωματείο υπήρξε και ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Καστο-

ριάς ο οποίος είχε ιδρυθεί από επιφανείς Καστοριανούς τον Νοέμβριο του

1872 με επιφανειακούς σκοπούς την ηθική και διανοητική ανάπτυξη των κα-

τοίκων την ενίσχυση των υπαρχόντων σχολείων τη χορήγηση υποτροφιών

σε παιδιά απόρων και την παροχή διδακτικών βιβλίων και άλλων βοηθημά-

των αλλά με βαθύτερους στόχους την ανάσχεση του πανσλαβισμού που είχε

αρχίσει να προβάλλει τις διεκδικήσεις του στη Μακεδονία58

Η Επιτροπή

του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου διαπιστώνοντας τη δυσάρεστη κατάσταση

που επικρατούσε στην επαρχία Καστοριάς και ακολουθώντας τις συστάσεις

του Υπουργείου Εξωτερικών του ελληνικού Κράτους προς όλους τους συλ-

λόγους της Μακεδονίας αποφάσισε από την ίδρυσή της ακόμη την έναρξη

συνεργασίας με τον ΣΔΕΓ ζητώντας την ηθική και υλική συνδρομή του

Αξιόλογη εκπαιδευτική δράση σε τοπικό επίπεδο είχε αναπτύξει και ο

Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Κλεισούρας laquoΗ Ομόνοιαraquo που είχε ιδρυθεί

περί το 1882 και είχε θέσει ως κύριους σκοπούς του laquoτην κραταίωσιν του

57 Οι συσσωματώσεις αυτές συνέβαλαν στην κοινωνική και εθνική χειραφέτηση του υπό-

δουλου Γένους Ο μετεπαναστατικός αλύτρωτος ελληνισμός με την ίδρυση και την ορ-

γάνωση συλλόγων εταιριών αδελφοτήτων συνδέσμων λεσχών επεδίωξε τη διατήρη-

ση της θρησκείας και της γλώσσας καθώς και την εξομοίωση με τους ελεύθερους α-

δελφούς του Πβ Μ Ι Γεδεών Κανονικαί διατάξεις επιστολαί λύσεις θεσπίσματα των

Αγιωτάτων Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως από Γρηγορίου του Θεολόγου μέχρι Διο-

νυσίου του από Αδριανουπόλεως τ 2 Κωνσταντινούπολη 1889 σ 207-209 Μπελιά

laquoΟ Σύλλογοςraquo σ 141-146 Κυριακή Μαμώνη ‒ Λήδα Ιστικοπούλου Σύλλογοι Κων-

σταντινουπόλεως (1861-1922) [Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων] Αθήνα

2009 σ 11-16

58 Για τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Καστοριάς βλ Παπαδόπουλος Εκπαιδευτική και κοι-

νωνική δραστηριότητα σ 170 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 295-297 ο ίδι-

ος Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Καστοριάς (1872-1876) Εκπαιδευτική κατάσταση κα-

νονισμός αλληλογραφία προσωπικότητες Θεσσαλονίκη 2010 σ 60-138


ελληνισμού αυτόθι και εν τοις πέριξraquo τη στήριξη και τη συντήρηση των

ελληνικών εκπαιδευτηρίων της Κλεισούρας την ενίσχυση και την εκπαί-

δευση απόρων μαθητών και μαθητριών και την ανάπτυξη της ομόνοιας με-

ταξύ των μελών του Πρωτεργάτες στην κίνηση αυτή τάχθηκαν οι Κλεισου-

ριείς της Θεσσαλονίκης με υποκινητή τον Ι Σιμώττα και οι εμπορευόμενοι

συμπατριώτες τους στην Κωνσταντινούπολη που ενίσχυαν την όλη προ-

σπάθεια κυρίως οικονομικά Ήδη από τους πρώτους μήνες ζωής του σωμα-

τείου οι Πολίτες Κλεισουριώτες είχαν κατορθώσει να συγκεντρώσουν το

ποσό των 300 οθωμανικών λιρών το οποίο κατατέθηκε στην Εθνική Τράπε-

ζα των Αθηνών για να χρησιμοποιηθεί από τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο

προς αντιμετώπιση των σκευωριών της ρουμανικής προπαγάνδας και του

laquoθορυβοποιούraquo Αποστόλου Μαργαρίτη για τον οποίο είχαν αρχίσει να δια-

τυπώνουν κατηγορίες στις αρχές της Καστοριάς Δεν γνωρίζουμε ποια ήταν

η έδρα του Συλλόγου αλλά όπως συνάγεται από τον κανονισμό θα πρέπει

να υπήρχε χώρος κατάλληλος για τις εβδομαδιαίες συνεδριάσεις (ανά Κυρι-

ακή) και αίθουσα στην οποία στεγάζονταν η δανειστική βιβλιοθήκη και το

αναγνωστήριό του59

Κληροδοτήματα υπέρ της εκπαίδευσης

Τα ποικίλα κληροδοτήματα των ευεργετών και δωρητών της Καστοριάς και

των γειτονικών κωμοπόλεων συνέβαλαν ουσιαστικά στην ανάπτυξη της κοι-

νωνικής και οικονομικής ζωής των κοινοτήτων καθώς και στην πνευματική

άνθηση και ενίσχυση της παιδείας και του πολιτισμού τους

Η πρώτη χρονολογικά έκθεση (1873) ξεκινά με αναφορά στους τρεις

μεγάλους Καστοριανούς ευεργέτες τον Μανωλάκη (Γεωργίου)60

τον Γεώρ-


τική κίνηση σ 228-229

60 Ματθ Παρανίκας Σχεδίασμα περί της εν τω ελληνικώ έθνει καταστάσεως των γραμμά-

των από αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μΧ) μέχρι των αρχών της ενεστώσης

(ΙΘrsquo) εκατονταετηρίδος Κωνσταντινούπολη 1867 σ 53 Αλ Πέκιος Πνευματική άπο-

ψις της τουρκοκρατουμένης Ελλάδος ήτοι περιεκτικόν διάγραμμα της επί τουρκοκρατίας

διανοητικής του ελληνικού έθνους καταστάσεως Κωνσταντινούπολη 1880 σ 77 Ευαγ-

γελίδης Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας σ 118 Αθ Γιομπλάκης laquoΟ Καστοριανός Μα-

νωλάκης Ένας πρόδρομος του πνεύματος της Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφό-

τητοςraquo Χρονικά της Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητας 3 (1981) 37-50 Πε-


γιο Καστριώτη και τον Γεώργιο Κυρίτση οι οποίοι ήδη από τις αρχές του

17ου αι είχαν μεριμνήσει για την ίδρυση σχολών ο μεν πρώτος στην Κων-

σταντινούπολη την Άρτα και τη Χίο οι δε άλλοι στην ιδιαίτερη πατρίδα

τους Καστοριά θέτοντας τις βάσεις για τη συστηματοποίηση της παιδείας

στην περιοχή Η συντήρηση των σχολείων της Καστοριάς καθίστατο εφικτή

laquoδιά των τόκων των κληροδοτημάτωνraquo των φιλογενών αποδήμων Καστο-

ριανών στη Βιέννη Αργυρού και Εμμ Ιωάννου (1798) Κων Μιχαήλ

(1818) Δ Μπετλή (1838) Δαμιανού Ζάχου (1851) Γ Ν Δράσκα (1852)

Ελαίας Ι Ροδά (1866) και άλλων61

Σε αυτά τα χρηματικά ποσά προσετίθετο

η τακτική ετήσια συνδρομή 2500 γροσίων εκ μέρους του μητροπ Καστο-

ριάς Νικηφόρου62

τα υπέρ των σχολών τέλη laquoεκ των επισήμων μητροπολι-

τικών εγγράφωνraquo και τα ετησίως καταβαλλόμενα 50 σαξωνικά τάληρα εκ

μέρους του Καστοριανού εμπόρου της Λειψίας Ναούμ Παπά Το 1881 τα

τέσσερα σχολεία της Καστοριάς συντηρούνταν με δαπάνες της χριστιανικής

κοινότητας η οποία διέθετε το ποσό των 750 οθωμανικών λιρών Η ελάτ-

τωση των τόκων των κληροδοτημάτων (1864) που ήταν κατατεθειμένα

στην Εθνική Τράπεζα από 65 σε 5 είχε ως αποτέλεσμα και τη μείωση

του αριθμού των διδασκάλων οι οποίοι μισθοδοτούνταν από αυτά Για τον

λόγο αυτό η εφορευτική επιτροπή ενέτεινε τις προσπάθειες συνένωσης των

μεμονωμένων εκκλησιαστικών ταμείων των 11 ενοριών της πόλης σε ένα

κεντρικό ταμείο από το περίσσευμα του οποίου θα συντηρούνταν όλα τα

εκπαιδευτήρια Στα 35 των μαθητών των σχολείων της Καστοριάς λόγω

απορίας χορηγούνταν τα αναγκαία διδακτικά βιβλία με δαπάνες των σχολι-

κών ταμείων ενώ οι απορότεροι αλλά laquoεπιμελέστεροι και χρηστοηθέστε-

λαγίδης Ο κώδικας της Μητροπόλεως Καστοριάς 1665-17 σ 25-27 Ζάττας Σχολεία

σ 6-9 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 35-36 302-303

61 Τσαμίσης Η Καστοριά σ 93 Παπαδόπουλος Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριό-

τητα σ 169 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 298-302

62 Για τον μητροπ Καστοριάς Νικηφόρο (1841-1874) και την ποιμαντορία του βλ Τσα-

μίσης Η Καστοριά σ 70-71 Ηλιάδου-Τάχου laquoΗ κοινοτική εκπαίδευσηraquo σ 304 307

η ίδια Η εκπαίδευση σ 121-123 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση σ 280-281 ο

ίδιος Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου και Επίσκοποι Μητροπόλεως Καστοριάς

150 χρόνια (1850-2006) [Ι Μητροπολιτικός Ναός Καστοριάς] Καστοριά 2006 σ 99-

101 104 128-133


ροιraquo μαθητές της Ελληνικής Σχολής λάμβαναν υποτροφίες εν είδει χρηματι-

κής βοήθειας63

Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα των χωριών της επαρχίας Καστοριάς συντη-

ρούνταν από το laquoεκκλησιαστικόν παγκάριονraquo και τις εκάστοτε συνδρομές

για τον λόγο αυτό έχρηζαν ηθικής συνδρομής και υλικής υποστήριξης Μό-

νο το Αλληλοδιδακτικό σχολείο Μαυρόβου και το Νηπιοπαρθεναγωγείο

που είχε ιδρυθεί το 1884 λειτουργούσαν χάρη στο κατατεθειμένο στην

Εθνική Τράπεζα κληροδότημα του ιδρυτή του πρώτου Θωμά Αθανασιάδη

που είχε αποβιώσει στη Ρουμανία64

Στην Κλεισούρα τα σχολεία συντηρού-

νταν με τις ετήσιες χορηγίες των εκκλησιαστικών ταμείων όλων των ενο-

ριών της παρακείμενης μονής Γενεθλίου της Θεοτόκου65

και του υπάρχο-

ντος σχολικού ταμείου που το 1873 διέθετε 40000 γρόσια προερχόμενα

από την ενοικίαση της κτηματικής του περιουσίας (χάνια οικίες εργαστή-

ρια καταστήματα κλπ) και από κληροδοτήματα που κατέλειπαν εύποροι

Κλεισουριείς (Μπήκας) και απόδημοι συμπατριώτες τους στο Βελιγράδι

(Λέκκου) το Ιάσιο (Χατζημάσιου) τη Θεσσαλονίκη (Σιμώττας) και αλ-

λού66

Στο Νυμφαίο τη δαπάνη συντήρησης των εκπαιδευτηρίων κατέβαλλε

ο ιδρυτής του Παρθεναγωγείου Μιχαήλ Τσίρλης ο ιδρυτής του Νηπιαγω-

γείου Νικόλαος Μ Τσίρλης και οι εύποροι και φιλόμουσοι Νεβεσκιώτες67

Η ύπαρξη ωστόσο τόσων πόρων και προσόδων από τα εκκλησιαστικά κτή-

ματα δεν προμήνυε και την άριστη λειτουργία και συντήρηση των εκπαιδευ-

τηρίων λόγω της συχνής κακοδιαχείρισης και της άτακτης είσπραξής τους

63 Ηλιάδου-Τάχου Η εκπαίδευση σ 160-164 Κουτσιαύτης Η ελληνική εκπαίδευση

σ 204-207


65 Στην έκθεση του 1884 επισημαίνεται ότι η μονή Αγίων Αναργύρων laquoουδέ την ελάχι-

στην χορηγεί συνδρομήνraquo προς ενίσχυση των εκπαιδευτηρίων του παρακείμενου χω-

ριού Μελισσότοπου

66 Παπαδόπουλος Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα σ 171-172 Σιώκης Η

πνευματική κίνηση σ 255-258 266-274 425-426

67 Παπαδόπουλος Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα σ 154


Λειτουργικές και οικονομικές δυσχέρειες της εκπαίδευσης

Στα σχολεία της Καστοριάς παρατηρούνταν ελλείψεις που αφορούσαν αφε-

νός στο εκπαιδευτικό προσωπικό καθώς το Ημιγυμνάσιο χρειαζόταν δύο

επιπλέον διδασκάλους και το Παρθεναγωγείο με το Νηπιαγωγείο κάποιους

βοηθούς διδασκάλους αφετέρου στον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης με τα

απαραίτητα διδακτικά εγχειρίδια Αντίστοιχες ήταν και οι ανάγκες των σχο-

λείων όλης της επαρχίας Το πλήθος των παιδιών που είχαν εγγραφεί στο

Νηπιαγωγείο Καστοριάς το 1881 καθιστούσε τον χώρο του laquoδυσανάλογον

και ανεπαρκήraquo ώστε κρινόταν απαραίτητη η σύσταση δεύτερου Νηπιαγω-

γείου Παράλληλα στις κωμοπόλεις της επαρχίας κρινόταν απαραίτητη η

ίδρυση Νηπιαγωγείων ή ακόμη και η ανασύσταση και επαναλειτουργία κά-

ποιων Ημιγυμνασίων που είχαν κλείσει λόγω κακοδιαχείρισης ή έλλειψης

μαθητών

Στα χωριά κρινόταν απαραίτητη η μετατροπή των ασήμαντων Κοινών

Σχολείων σε κατηρτισμένα Αλληλοδιδακτικά Για την κάλυψη των αναγκών

αυτών απαιτούνταν η συνδρομή του ΣΔΕΓ ώστε να καταστεί δυνατή η κα-

ταστολή του εκπατρισμού και της μετανάστευσης των κατοίκων των μικρών

χωριών68

και η κινητοποίηση όλων των αρμοδίων φορέων και προσώπων

Στην Κορησό η οποία θεωρούνταν laquoτο πρότυπον των εν τη επαρχία ταύτη

βουλγαροφώνων κωμοπόλεων και χωρίωνraquo69

οι ανάγκες περιορίζονταν

στην επαναλειτουργία του Ελληνικού Σχολείου που είχε αναστείλει τη λει-

τουργία του μετά το 1870 λόγω έλλειψης πόρων στη σύσταση βιβλιοθήκης

με διδακτικά βιβλία και στον εξοπλισμό της με εποπτικά όργανα Στην πλει-

ονότητα των σχολείων της επαρχίας το 13 και πλέον των μαθητών ήταν

άποροι που στερούνταν των αναγκαίων διδακτικών βιβλίων καθώς οι πε-

ρισσότερες οικογένειες είχαν περιέλθει σε μεγάλη απορία εξαιτίας των γε-

γονότων του ρωσοτουρκικού πολέμου

68 Στα 1884 ο Πηχιών αναφέρει χαρακτηριστικά ότι οι κάτοικοι των χωριών Γιαννοβένη

Τούχολι και Σλήμνιτσα είχαν εκπατριστεί λόγω των ληστρικών επιδρομών

69 Για την ίδρυση και τη λειτουργία βουλγαρικού σχολείου στην Κορησό κατά την τελευ-

ταία δεκαετία του 19ου αι βλ Γρ Π Κώνστας Ενέργειαι και δολοφονικά όργια του

Βουλγαρικού Κομιτάτου εν Μακεδονία και ιδία εν τη επαρχία Καστορίας κτλ Αθήνα

1902 σ 34-35 σημ 1 Βήτας Η ελληνική παιδεία σ 115-116 Δασκαλάκης Η Κορη-

σός σ 269-273


Εθνοτικοί προσανατολισμοί στον χώρο της τοπικής εκπαίδευσης

Μια σημαντική πτυχή όσον αφορά το ιδεολογικό πλαίσιο που καθόριζε την

εκπαιδευτική δράση της εποχής σχετίζεται με τις εθνοτικές προπαγάνδες

πρωτίστως ρουμανικές και βουλγαρικές Στις παρουσιαζόμενες εκθέσεις

καταγράφεται με σαφήνεια το κλίμα που είχε διαμορφωθεί στην περιφέρεια

Καστοριάς

Κατά το έτος 1872 τα σχολεία της Κλεισούρας περιήλθαν σε μεγάλη

παρακμή λόγω της διαίρεσης των πολιτών σε ελληνίζοντες και ρουμανίζο-

ντες την οποία υπέθαλπε σύμφωνα με τα έγγραφα της εποχής laquoο αρνησί-

πατρις πράκτωρ της Ρουμουνικής και Ιησουιτικής προπαγάνδας Απόστολος

Μαργαρίτου εξ Αβδέλλας της Θεσσαλίαςraquo ο οποίος από το 1868 φρόντιζε

για τη λειτουργία ρουμανικού σχολείου με 40 περίπου μαθητές Ωστόσο οι

Κλεισουριείς αποφάσισαν laquoτην κράτυνσιν και εμπέδωσιν του ελληνικού

φωτισμούraquo με τον διορισμό ενός ακόμα ελληνοδιδασκάλου και μίας νηπια-

γωγού η οποία θα αναλάμβανε το νεοϊδρυθέν Νηπιαγωγείο Το 1881 οι μα-

θητές του ρουμανικού σχολείου Κλεισούρας είχαν ανέλθει στους 60 και οι

δάσκαλοί του στους τρεις Περί το 1884 η πρόοδος των ενεργειών της ρου-

μανικής προπαγάνδας διαπιστώνεται στη λειτουργία αρρεναγωγείου με 50

μαθητές και παρθεναγωγείου με 23 μαθήτριες για τη συντήρηση των ο-

ποίων ο Μακεδονορουμανικός Σύλλογος Βουκουρεστίου διέθετε το ποσό

των 250 εικοσάφραγκων πλην των έκτακτων ενισχύσεων προς αγορά συ-

νειδήσεων επισκευή υδραγωγείων διατροφή και ενδυμασία απόρων και

ορφανών70

Ρουμανικό σχολείο λειτουργούσε από το 1875 και στο Νυμφαίο διαθέ-

τοντας την εποχή εκείνη (1881) περίπου 40 μαθητές και δύο δασκάλους

laquoαδρότατα μισθοδοτουμένους υπό της ρουμανικής προπαγάνδαςraquo που στα-

διακά μειώθηκαν ώστε περί το 1884 αναφέρονται 18 μαθητές και ένας δά-

σκαλος71

Το ρουμανικό σχολείο του Άργους Ορεστικού είχε ιδρυθεί το

70 M-V Cordescu Istoricul şcoalelor romacircne din Turcia Sofia şi Turtucaia din Bulgaria

şi al seminariilor de limba romacircnă din Lipsca Viena şi Berlin Βουκουρέστι 1906

σ 170-177 Σιώκης Η πνευματική κίνηση σ 96-97 135-136 152 210-243 σημ 890

394

71 Cordescu Istoricul şcoalelor σ 124-127


1881 από Γραμμουστιάνους Βλάχους κατά τις πρώτες μέρες λειτουργίας

του ο αριθμός των μαθητών είχε ανέλθει σε περισσότερους από 50 Στη συ-

νέχεια ωστόσο ο αριθμός αυτός μειώθηκε στους 14 καθώς οι γονείς αντι-

λήφθηκαν την laquoπλάνηraquo ενώ οι οικογένειες των κτηνοτρόφων κατήλθαν να

διαχειμάσουν στη Θεσσαλία Περί το 1884 το σχολείο αριθμούσε 35 μαθη-

τές και είχε ως δάσκαλο τον laquoεκ Νεβέσκηςraquo Κωνσταντίνο Ιωνέσκο72

Στα βουλγαρόφωνα χωριά της επαρχίας οι προσήλυτοι της βουλγαρικής

προπαγάνδας κατέβαλλαν ιδιαίτερες προσπάθειες παύσης λειτουργίας των

ελληνικών σχολείων και αντικατάστασης των ελληνοδιδασκάλων από βουλ-

γαροδιδασκάλους με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τα σχολεία χωριών

των Κορεστίων Σε πολλά μάλιστα εξ αυτών είχε επιτευχθεί η παράλληλη

διδασκαλία της ελληνικής και της βουλγαρικής Στα τμήματα εκείνα των

επαρχιών που ο πληθυσμός τους ήταν αποκλειστικά βουλγαρόφωνος είχε

καταστεί δυνατός ο προσηλυτισμός πολλών νέων οι οποίοι σπούδασαν ως

υπότροφοι της βουλγαρικής προπαγάνδας στη Σόφια τη Φιλιππούπολη και

την Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια διορίστηκαν διδάσκαλοι στα κατά

τόπους βουλγαρικά σχολεία Κύρια αιτία διάδοσης του βουλγαρικού αλυ-

τρωτισμού θεωρούνταν κατά τον Πηχιώνα η αμιγής πληθυσμιακή σύσταση

των βουλγαροφώνων οικισμών της επαρχίας Καστοριάς που βρίσκονταν

συγκεντρωμένοι στις πλαγιές του όρους Βιτσίου και στα λεκανοπέδια Μαυ-

ρόβου και Νεστορίου (Νεστράμι) καθώς και η αδιαφορία των υπευθύνων

για την οικονομική ενίσχυση και ομαλή λειτουργία των ελληνικών σχο-

λείων

Το 1880 ιδρύθηκε στην Καστοριά βουλγαρική σχολή η οποία διατε-

λούσε υπό την εποπτεία του σχισματικού αρχιμανδρίτη Γρηγορίου Μπη-

ντσέφ73

Σε αυτή φοιτούσαν 15 μαθητές από τα γύρω βουλγαρόφωνα χωριά

72 Cordescu Istoricul şcoalelor σ 87-88 Παπαϊωάννου Άργος σ 155-156 237

73 Πρόκειται για τον αρχιμανδρίτη Γρηγόριο Μπεϊντώβ από την Ιεροπηγή ο οποίος το

1882 διορίστηκε καθηγητής της σχολής και ώς το 1890 ήταν πρόεδρος της βουλγαρικής

κοινότητας Καστοριάς Κώνστας Ενέργειαι και δολοφονικά όργια σ 13 Зл Каратана-

сов Черковно-училищната борба (1868 ‒ 1903) [Материяли из миналото на Ко-

стурско Костурско благотворително братство ‒ София] Νο 1 Σόφια 1935 σ 10

13 16-18 29-30 32 Τσαμίσης Η Καστοριά σ 51-53 T Поповски Македонски

дневник спомени на отец Търпо Поповски Издателство bdquoФамаldquo Σόφια 2006

σ 45-47 54


οι οποίοι διδάσκονταν από δύο διδασκάλους74

Η σχολή αυτή έκλεισε μετά

από έντονη διαμαρτυρία της ελληνικής κοινότητας της πόλης προς τις οθω-

μανικές αρχές καθώς και λόγω των προσκομμάτων που ανέκυψαν στη λει-

τουργία της από την ενασχόληση του Τέρπου Ποπόφσκη με τον πολιτικό

προσηλυτισμό των βουλγαροφώνων χωρικών Τα όργανα ωστόσο της προ-

παγάνδας θεώρησαν ορθό να μεταθέσουν την έδρα της στο παρακείμενο

βουλγαρόφωνο χωριό Απόσκεπο εξαγοράζοντας τον εφημέριο και τους

εγκριτότερους κατοίκους75

Βουλγαρικά σχολεία λειτουργούσαν από το 1873 βάσει των πληροφο-

ριών του Πηχιώνα στα χωριά Κάτω Νεστόριο (Κάτω Νεστράμι) Ιεροπηγή

(Κωστενέτσι) Τρίβουνο (Τύρσια)76

Οξυά (Μπλάτσα) και Βέργας (Μπόμπι-

στα)77

Το έτος εκείνο είχε αρχίσει να διδάσκεται η βουλγαρική γλώσσα και

στο σχολείο του Κωστενετσίου από κάποιον Αλβανό laquoεκ Μπιθκουκίου αρ-

νησίπατριraquo καθώς οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού αποδημώντας στην

Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη είχαν προσηλυτισθεί στην ιδέα του

πανσλαβισμού Όσοι δε παρέμειναν laquoπιστοί εις την ορθοδοξίανraquo αδυνατού-

σαν να συντηρήσουν με ίδιους πόρους έλληνα διδάσκαλο Το Κωστενέτσι

που το 1881 διέθετε δύο σχολεία ελληνικό με 45 μαθητές και βουλγαρικό

με 60 μαθητές αναφερόταν ως η ιδιαίτερη πατρίδα των οργάνων της laquoβουλ-

γαριστικήςraquo προπαγάνδας και των αποστόλων της σχισματικής Εξαρχίας

Γρηγορίου Μπηντσέφ Τέρπου Ποπόφσκη και του αρχηγού laquoληστανταρτι-

κήςraquo συμμορίας Ναούμ Κυράνωφ οι οποίοι είχαν επιτύχει να προσελκύ-

σουν στη βουλγαρική εξαρχία και τους κατοίκους του γειτονικού χωριού

Άγιος Δημήτριος (Λαμπάνιτσα) Στο Τρίβουνο (Τύρσια) Φλώρινας όργανο

προσηλυτισμού υπήρξε κάποιος μοναχός Γεράσιμος από τη ρωσική μονή

Αγ Παντελεήμονος του Αγ Όρους ο οποίος είχε αποσταλεί στην περιοχή

με σκοπό την αποσκίρτηση των χωρικών laquoυπό της Ελληνικής Ορθοδοξίαςraquo

74 Μια από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις ήταν ο ιερέας Τ Ποπόφσκη από το Κω-

στενέτσι Για τη ζωή και τη δράση του βλ Каратанасов Черковно-училищната

борба σ 12 31 Поповски Македонски дневник

75 Βούρη Πηγές για την ιστορία της Μακεδονίας Πολιτική και εκπαίδευση σ 72-73

76 Η ορθόδοξη μερίδα του Τριβούνου επιθυμούσε τον διορισμό Έλληνα δασκάλου αλλά

στερούνταν πόρων συντήρησής του

77 Ο προσηλυτισμός των κατοίκων του Βέργα επετεύχθη από τον συντοπίτη τους Πέτρο

Δημητριάδη ο οποίος είχε εκπαιδευθεί στην Αθήνα


και έτσι στα 1884 το σχολείο διέθετε 50 μαθητές78

Περί το 1881 βουλγαρι-

κό σχολείο είχε ιδρυθεί και στην Κρυσταλλοπηγή το οποίο περιλάμβανε 28

μαθητές και έναν δάσκαλο χωρίς να έχει τύχει ευνοϊκής υποδοχής από τους

πλείστους των κατοίκων του χωριού αλλά και στο Μακροχώρι (Κονομπλά-

τι) που στα 1884 είχε 35 μαθητές

Το βουλγαρικό σχολείο της Βασιλειάδας είχε ιδρυθεί το 1869 από τον

laquoαπόστολο του πανσλαβισμούraquo Γεώργιο Δίγκα79

ο οποίος στη συνέχεια

παραχώρησε τη διεύθυνσή του στον Πέτρο Δημητριάδη από το χωριό Βέρ-

γας που είχε σπουδάσει στην Αθήνα με δαπάνες του κληροδοτήματος Βέλ-

λειου και laquoμετά την αποστασίαν και εξωμοσίανraquo μετονομάστηκε Καμένης

Ορλώφ80

Κατά τα έτη 1873 και 1881 διέθετε αντίστοιχα 120 και 80 μαθη-

τές ενώ συντηρούνταν με δαπάνες της σχισματικής Εξαρχίας η οποία είχε

αναλάβει τη διαχείριση του εκκλησιαστικού ταμείου Το 1884 το Άργος Ο-

ρεστικό διέθετε επίσης ένα βουλγαρικό σχολείο81

με 25 μαθητές και δά-

σκαλο τον Απόστολο Μπεκίρογλου από τη Βασιλειάδα (Ζαγορίτσανη) Στο

Σκλήθρο το βουλγαρικό σχολείο που είχε ιδρυθεί το 1882 είχε 65 μαθητές

με δάσκαλο τον σχισματικό Κ Δαμιάνεφ που βρέθηκε αντιμέτωπος με την

απόφαση των προκρίτων82

Περί το 1884 βάσει της έκθεσης του Πηχιώνα

στην επαρχία Καστοριάς λειτουργούσαν 1 βουλγαρική δημοτική σχολή με

80 μαθητές και 9 βουλγαρικά γραμματοδιδασκαλεία με 374 μαθητές Πα-

78 Πρόκειται για τον Αγιορείτη μοναχό Γεράσιμο Τράιτσεφ (1823-1889) γνωστό με το

κοσμικό όνομα Τράικο Ποπαναστάσοβ Κούσλεβ που το 1863 ίδρυσε το βουλγαρικό

σχολείο του Τριβούνου Каратанасов Черковно-училищната борба σ 31 Попов-

ски Македонски дневник σ 23-27

79 Ил Г Патеров Загоричани По случай 25 годишнината от клането извършено

от гръцки банди Издание на Загорицкото дружество ldquoИлинденrdquo Σόφια 1930 σ 6

Каратанасов Черковно-училищната борба σ 10-15 30 Й Ванчев Новобългар-

ската просвета в Македония през Възраждането Σόφια 1982 σ 84-100 Българ-

ската възрожденска интелигенция (енциклопедия) ДИ bdquoД-р Петър Беронldquo Σόφια

1988 σ 658 Поповски Македонски дневник σ 31 47

80 Каратанасов Черковно-училищната борба σ 12 15 Българската възрожденска

σ 192 Б Й Николов Вътрешна македоно-одринска революционна организация

Войводи и ръководители (1893-1934) Биографично-библиографски справочник

Σόφια 2001 σ 121

81 Παπαϊωάννου Άργος σ 157 237 όπου αναφέρεται η λειτουργία βουλγαρικού σχολεί-

ου από το έτος 1885


σ 177


ράλληλα λειτουργούσαν 3 ρουμανικά γραμματοδιδασκαλεία με 103 μαθη-

τές και 1 ρουμανικό παρθεναγωγείο με 23 μαθήτριες

Επιλογικά η συγκριτική εξέταση των εκθέσεων του Πηχιώνα προσφέρει

πολύτιμα στοιχεία για την εθνολογική διάρθρωση του πληθυσμού στον ευ-

αίσθητο χώρο της Μακεδονίας και της εκκλησιαστικής περιφέρειας Καστο-

ριάς ειδικότερα κατά το β΄ μισό του 19ου αιώνα

Η κατηγοριοποίηση του πληθυσμού βάσει laquoεθνισμούraquo και laquoθρησκεύ-

ματοςraquo από τους εκάστοτε φορείς του Ελληνισμού ή τα άμεσα εμπλεκόμενα

με το ζήτημα πρόσωπα καθόριζε και τις διαστάσεις της εκπαιδευτικής πολι-

τικής προσανατολισμένης πάντοτε προς τη γλωσσική ομοιογένεια Η σφυ-

ρηλάτηση της laquoελληνικής εθνικής συνείδησηςraquo ουσιαστικά αποσκοπούσε

στην αφομοίωση των δίγλωσσων πληθυσμών της περιοχής γεγονός που επι-

τυγχανόταν μέσω των προσπαθειών αναδιοργάνωσης και οικονομικής ενί-

σχυσης του ελληνόφωνου εκπαιδευτικού συστήματος

Η ανάπτυξη συνεκτικών και αμφίδρομων σχέσεων μεταξύ των φορέων

για κοινή φιλεκπαιδευτική δράση σε τοπικό επίπεδο αποτελούσε βασική

προϋπόθεση για τον κοινό αγώνα επιβίωσης και προόδου του laquoέθνουςraquo Η

κοινή λοιπόν και αλληλοσυμπληρούμενη πορεία των τοπικών κοινωνιών

των εκκλησιαστικών αρχών και των εκπροσώπων του ελληνικού κράτους

επιβαλλόταν για να επιτευχθεί η ενίσχυση και διάδοση της παιδείας που θα

αναζωπύρωνε τη διαφώτιση του πληθυσμού την ενδυνάμωση της εθνικής

συνείδησης και την προετοιμασία του χριστιανικού πληθυσμού της επαρχίας

Καστοριάς ούτως ώστε να αναχαιτίσει την επέκταση των αντίπαλων βαλ-

κανικών εθνικισμών και να επιδιώξει την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού



cover4_cf83cf84cf85cebbcf81ceafceb6ceb5cf82pdf

001-006-cf80cf81cf89cf84cebfcf83ceb5cebbceb9ceb4ceb1pdf

777-804-cf83ceb9cf8ecebaceb7cf82pdf

Εταιρεία Δυτικομακεδονικών Μελετών (ΕΔΥΜΜΕ) ιδρυμένη τον Δεκέμ-

βριο του 2012 από πανεπιστημιακούς καθηγητές ερευνητές διδάκτορες

μελετητές της ιστορίας και του πολιτισμού έχει ως σκοπό την προώθηση

της έρευνας για την τοπική ιστορία μιας Περιφέρειας της Ελλάδος η οποία

έχει να επιδείξει από την Αρχαιότητα λαμπρή ιστορία Η σημερινή Δυτική Μακεδο-

νία αποτελεί την κοιτίδα των αρχαίων Μακεδόνων οι οποίοι εποίκισαν τις περιοχές

Τυμφαία Ορεστίς Ελιμειώτις Εορδαία Λυγκήστις (σημερινή Περιφέρεια Δυτικής

Μακεδονίας παλαιότερα νομοί Γρεβενών Καστοριάς Φλωρίνης και Κοζάνης) ενώ

η περιοχή ονομάστηκε Άνω Μακεδονία (ορεινή) Η περιοχή γνώρισε κατά τη διάρ-

κεια των αιώνων από την Ελληνιστική εποχή και εξής διάφορους εποικιστές και

κατακτητές ενώ συμμετείχε στην κοινή μοίρα του Ελληνισμού κατά τη Ρωμαιο-

κρατία τη βυζαντινή εποχή την Τουρκοκρατία τους δύο παγκοσμίους πολέμους

αλλά και κατά τη σύγχρονη εποχή

Στόχος της ΕΔΥΜΜΕ είναι η σοβαρή επιστημονική μελέτη της ιστορίας και του

πολιτισμού της Δυτικής Μακεδονίας όσον αφορά την ιστορική γεωγραφία την κοι-

νωνία και οικονομία την πολιτιστική ταυτότητα αφενός σε συλλογικό επίπεδο αλ-

λά και ως προς την προσωπογραφία Ιδιαίτερο είναι επίσης το ενδιαφέρον τόσο για

τη μικροϊστορία όσο και για τη μελέτη των σχέσεων και αλληλεπιδράσεων της Δυτ

Μακεδονίας με τις όμορες περιοχές αλλά και στο ευρύτερο πλαίσιο του ιστορικού

γίγνεσθαι στην Κεντρ και ΝΑ Ευρώπη

Η ΕΔΥΜΜΕ φιλοδοξεί να αποτελέσει το επιστημονικό βήμα για όλους τους επι-

στήμονες της ιστορικής έρευνας που ασχολούνται με νέες πρωτότυπες επιστημονι-

κές εργασίες ώστε να προωθηθεί η τοπική ιστορία της Δυτ Μακεδονίας η οποία

βρίσκεται ακόμη σε αρχικό στάδιο καθώς αρκετές πτυχές της ιστορίας παραμένουν

ακόμη ανεξερεύνητες ενώ πλήθος χειρογράφων εντύπων και γενικώς πηγών δεν

έχουν μελετηθεί ακόμη Ιδιαίτερη θα είναι η προσπάθεια για μετάβαση από τη γεγο-

νοτολογία στη συνθετική ερμηνεία του ιστορικού γίγνεσθαι καθώς και η ένταξη του

ειδικού και ιδιαίτερου της τοπικής ιστορίας στο γενικό πλαίσιο της ελληνικής βαλ-

κανικής και ευρωπαϊκής ιστορίας

H



















ΓΡΕΒΕΝΑ 2016





































Μ















(1875-1878)3





























6 στις 14 Δεκ 1881

7 και στα




































τ Α΄ Αθήνα 1910-1911 σ 75

















Το












































































4-8











Κορησού18









μενη)20

























Ορεστικό 1996 σ 155-157

















το Παλαιό









1994 σ 17 32-33 (εγγρ 9) 48













































































Περί το












































Το Νη-















Το
















235





















λεία37












































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177

















































ΓΡΕΒΕΝΑ 2016





































Μ















(1875-1878)3





























6 στις 14 Δεκ 1881

7 και στα




































τ Α΄ Αθήνα 1910-1911 σ 75

















Το












































































4-8











Κορησού18









μενη)20

























Ορεστικό 1996 σ 155-157

















το Παλαιό









1994 σ 17 32-33 (εγγρ 9) 48













































































Περί το












































Το Νη-















Το
















235





















λεία37












































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177



































































Μ















(1875-1878)3





























6 στις 14 Δεκ 1881

7 και στα




































τ Α΄ Αθήνα 1910-1911 σ 75

















Το












































































4-8











Κορησού18









μενη)20

























Ορεστικό 1996 σ 155-157

















το Παλαιό









1994 σ 17 32-33 (εγγρ 9) 48













































































Περί το












































Το Νη-















Το
















235





















λεία37












































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177













































(1875-1878)3





























6 στις 14 Δεκ 1881

7 και στα




































τ Α΄ Αθήνα 1910-1911 σ 75

















Το












































































4-8











Κορησού18









μενη)20

























Ορεστικό 1996 σ 155-157

















το Παλαιό









1994 σ 17 32-33 (εγγρ 9) 48













































































Περί το












































Το Νη-















Το
















235





















λεία37












































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177

































6 στις 14 Δεκ 1881

7 και στα




































τ Α΄ Αθήνα 1910-1911 σ 75

















Το












































































4-8











Κορησού18









μενη)20

























Ορεστικό 1996 σ 155-157

















το Παλαιό









1994 σ 17 32-33 (εγγρ 9) 48













































































Περί το












































Το Νη-















Το
















235





















λεία37












































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177








































Το












































































4-8











Κορησού18









μενη)20

























Ορεστικό 1996 σ 155-157

















το Παλαιό









1994 σ 17 32-33 (εγγρ 9) 48













































































Περί το












































Το Νη-















Το
















235





















λεία37












































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177










































































4-8











Κορησού18









μενη)20

























Ορεστικό 1996 σ 155-157

















το Παλαιό









1994 σ 17 32-33 (εγγρ 9) 48













































































Περί το












































Το Νη-















Το
















235





















λεία37












































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177



































Κορησού18









μενη)20

























Ορεστικό 1996 σ 155-157

















το Παλαιό









1994 σ 17 32-33 (εγγρ 9) 48













































































Περί το












































Το Νη-















Το
















235





















λεία37












































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177










































το Παλαιό









1994 σ 17 32-33 (εγγρ 9) 48













































































Περί το












































Το Νη-















Το
















235





















λεία37












































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177















































































Περί το












































Το Νη-















Το
















235





















λεία37












































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177

































Το Νη-















Το
















235





















λεία37












































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177










































λεία37












































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177















































κάρπη41

















κεδονικά 29 (1993-1994) 308-338





































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177































































σ 114 116-117




δευση σ 48 71 151





2011) 5


































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177
































































κη51






κά όργανα)

































































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177





























































261-278 306-310










τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177




































τητες57










Η Επιτροπή


















2009 σ 11-16






























τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177
























































τον Γεώρ-















































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177



































































101 104 128-133




















λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177


















































λού66








σ 204-207





















μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177












































μαθητών





χωριών68


















σός σ 269-273







Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177





































Καστοριάς

















ορφανών70





σκαλος71





394

























λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177






















































λείων



ντσέφ73










σ 45-47 54















στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177













































στα)77






































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177












































Ορλώφ80


























Σόφια 2001 σ 121




σ 177































«Άγνωστα στοιχεία για την εκπαιδευτική κίνηση στην...

Documents

Transcript of «Άγνωστα στοιχεία για την εκπαιδευτική κίνηση στην...