Carcere. Il carcere in convento? Sì! Lo prevedevano le antiche costituzioni domenicane. Pagine web...

27
carcere in convento? sì! ■ Era pressoché una società autononoma e completa allora, il convento: dalla cucina all'orto, dall'aula scolastica al carcere. Anche il carcere, sì! In fondo, un'istituzione sussisteva soltanto se respingeva la compromissione con la negazione di sé medesima. Dunque, punizione pubblica ed esecuzione della pena carceraria per colpe gravi e gravissime. Emilio Panella OP, dic. 2013 Pena carceraria nelle costituzioni domenicane 1375 Testimonianze per ordine cronologico

Transcript of Carcere. Il carcere in convento? Sì! Lo prevedevano le antiche costituzioni domenicane. Pagine web...

■  carcere in convento? sì! ■

Era pressoché una società autononoma ecompleta allora, il convento: dalla cucina all'orto, dall'aula scolastica al carcere. Anche il carcere, sì! In fondo, un'istituzione sussisteva soltanto se respingeva la compromissione con la negazione di sé medesima. Dunque, punizione pubblica ed esecuzione della pena carceraria per colpe gravi e gravissime.

Emilio Panella OP, dic. 2013

■ Pena carceraria nelle costituzioni domenicane 1375

■ Testimonianze per ordine cronologico     

■ Il carcere, lo prevedevano le costituzioni domenicane. Riassumo quanto disponevano quelle del 1375; ma meglio leggerle integralmente (nell'orginale latino e in traduzione italiana) in

http://www.e-theca.net/emiliopanella/governo/cop08.htm

http://archivio.smn.it/emiliopanella/governo/cop08.htm

Colpe lievi (distinzione I, capitolo 16), colpe gravi (I, 17) e relative pene; nessuna penacarceraria.

Colpe graviori (I, 18) punite col carcere: peccato carnale, furto cospicuo; falsificazione di lettere dei superiori, percussione del proprioprelato, omicidio; uso in convento di armi d'offesa; calunnia di crimini da punizione carceraria; gioco di dadi; frate scomunicato da giudice del nostro ordine; ambigue frequentazioni; cospirazione, congiura, diffamazione o macchinazione contro i propri superiori.

Colpe gravissime (I, 19). La prima è l'incorreggibilità, quella di «chi non solamente non ha remore a trasgredire ma anzi rifiuta di subirne la pena. Costui, dietro consiglio dei savi, sia rinchiuso in carcere (...). Oppure... sia spogliato dell'abito religioso ed espulso dalnostro ordine. Anche chi a giudizio dei savi non è tollerabile nella vita comunitaria senza grave

rischio o scandalo, sia chiuso in carcere e punito secondo le colpe a discrezione del prelato».

apostata dall'ordine (I, 20), ovvero chi abbandona illegamente la vita religiosa: «Chi abbia apostatato dall'ordine è per ciò stesso scomunicato in forza di questo statuto. Se rinsavito torna in convento, deponga l'abito, si presenti nudo in capitolo recando le verghe di disciplina, prostrato confessi l'errore, supplichi perdono. Sconterà pene di colpe graviori per la durata stabilita dal prelato, e continuerà a presentarsi nudo in capitolo una volta la settimana».

■ Consulta pure le cronache conventuali. Credotuttavia che nel redigere la notizia biografica del frate defunto, il cronista omettesse eventuali fatti indegni della vita religiosa. Compassionevole omissione: "Parce defunctis!". Ieri come oggi. Saranno dunque soprattutto i libri amministrativi e di governo a testimoniare tale materia. Nel medesimo tempo, queste testimonianze aiutano - per contrasto - a meglio intendere le citatissime cronache conventuali.

█ TESTIMONIANZE

■ Capitolo generale Lione 1318, tra le "ordinationes". «Item. Cum apostasia culpam non

minuat sed augmentet, et pro quibusdam criminibusfratri committenti certa pena taxetur et aliquando circumscripta omni apostasia debeatur custodia carceralis, volumus et ordinamus quod sialiquis frater ante apostasiam aliquod tale crimen commiserit de quo non satisfecerit, vel eciam in apostasie tempore rediens eciam sponte ad ordinem, carceri mancipetur» (MOPH IV, 108 rr.16-21). Confermata dai successivi capitoli 1319 (ib., IV, 114 rr. 33-36), 1320 (ib., IV, 119-20),1350 ((ib., IV, 332 rr. 32-35).

■ Orvieto, 22 settembre 1331. «Universis presentes licteras inspecturis fr. Iohannes de Porcariis fratrum OP in Romana provincia prior provincialis indignus, salutem et sinceram in Domino caritatem. Iustitia, sine qua multitudo gubernari non potest, secundum gravitatem culparum acerbitatem adhibet penarum, ius suum unicuique tribuens, crimini distinguens modos afflictionum secundum exigentiam transgressionum.Frater igitur Çenobius de Albicçis de Florentia, qui gravissimam culpam commisit in Parasceve apostatando, acerbissima pena plecti et amaris doloribus castigari debebat; quam penam et penitentiam impositam et imponendam ferre contumaciter recusavit. Ego igitur, considerata beati Augustini patris nostri regula, que iubet reum emendatoriam subire vindictam, quam si non tulerit de nostro ordine nostraque sotietate mandat proici, viso etiam et diligentissime inspecto nostrarum constitutionum tenore, qui

gravissimam appellat culpam incorregibilitatem illius qui nec culpas timet admictere et penas recusat ferre..., de diffinitorum consilio et assensu ipsum fr. Çenobium, qui iam a corde abiecit, habitum nostre professionis mando exui et a corpore nostri ordinis tanquam inutile membrum <... un rigo di scrittura d'incerta lettura per guasto da piega di pergamena; ne decreta l'espulsione e lo assolve dalla sentenza di scomunica precedentemente incorsa per apostasia>. In cuius sententie et expulsionis etabsolutionis testimonium, sigillum nostri provincialatus duxi presentibus apponendum. Datumin Urbeveteri in nostro provinciali capitulo annoDomini millesimo trecentesimo trigesimoprimo, dievigesimasecunda mensis septembris» (ASF, Dipl. Badiafiorentina 19.X.1334, terzo §).

■ Capitolo generale 1352, tra le "incoationes". «Item. Inchoamus hanc: In capitulode graviori culpa, ubi sic dicitur: "Carcerali custodie mancipetur", addatur sic: si quis eciam alteri fratri ordinis vel ipsi ordini crimen falso imposuerit, propter quod crimen secundum nostrarum seriem constitucionum frater aliquis carcerem mereretur, aut huiusmodi fratrum criminasecularibus personis aut extra obedienciam nostriordinis constitutis revelaverit, unde ordinis velfratris infamia seu dampnum fuerint subsecuta, modo simili carceri mancipetur. Et nolumus quod huiusmodi ordinis destructores possint nisi per magistrum ordinis vel generale capitulum liberari. Idem dicimus de fratribus qui inventi

fuerint lusisse ad taxillos, [quos] eciam pene carceris volumus subiacere. Et volumus et ordinamus quod in isto intermedio tempore hec diligenter et totaliter observentur» (MOPH IV, 340 rr. 1-12). Approvata e confermata dai successivi capitoli 1353 (ib., IV, 346-47), 1354 (ib., IV, 357 rr. 22-32).

■ 18.XII.1390, da i registri delle lettere delmaestro dell'ordine domenicano. «Item praecepit universis praesidentibus capi fratrem Sanctum de Arimino qui exevit fractis vinculis de carcere, ubicumque contigerit eum accedere» (MOPH XIX, 103§ 421, sezione prov. Romana).

■ 12.XI.1391. «Item die 12 mensis Novembris citavit ad provinciam suam fratres infrascriptos sub poena carceris et excommunicationis, quod compareant infra 20 dies: fratrem Bertum de Eugubio, fratrem Riccardum de Eugubio, priorem Castellanum, Lucam de Eugubio, lectorem Castellanum, Michaelem, conversum, de Eugubio» (MOPH XIX, 105 § 443).

■ 18.VI.1397. «Item in capitulo Fran<co>fordiensi in diffinitorio fuit per reverendissimum magistrum et omnes diffinitores sententiatum et declaratum fratres Paulum de Roma, Matthaeum de Cencis, Nicolaum de Piscina, Christophorum de Piperno et Dominicum de Tyburis,conversum, esse adiudicatos carceri propter scandala nephanda et vituperosissima commissa in

conventu Romano contra priorem suum, ita quod nonpossint restitui nisi per generale capitulum. Et factum fuit mandatum praesidenti provinciae Romanae quod sententiam quam citius poterit debeat exsecutioni mandare» (MOPH XIX, 122 § 591).

■ 23.VI.1451«Eodem die mandatum fuit in virtute S(piritus) S(ancti) et s(ancte) obedientie et sub pena carceris et sententia excomunicationis q?? una pro trina canonica municione premissa, quod nullus conventuum reformatorum suprascriptorum citra Alpes, se alioconferret, et illi qui alio se contulerunt reverterentur, sub pena absolucionis ab eorum officiis, manda<n>do prioribus quod a noticia presentium eos retinere non presumant, alias absolutos et omnes prephatas penas se noscerent incurrisse» (Firenze, Bibl. Laurenziana, S. Marco 866, f. 51r).

■ 1474. «Frater Ludovicus de Pisis, prior conventus pisani, fuit institutus vicarius super monasterio sororum Sancti Dominici de Pisis in spiritualibus et remporalibus, in capite et membris, cum potestate plenissima visitandi, puniendi, ordinandi, adsolvendi, confirmandi, incarcerandi, excomunicandi, et omnia oportuna faciendi; et fuit factum preceptum ipsi quod acceptet officium, et monialibus quod obediant» (AGOP IV.3, f. 57r: 21.VIII.1474).

■ 23.VIII.1474. «Frater Thommas de Agello comitatus perusini fuit institutus vicarius generalis sororum monasterii Sancti Dominici de Florentia in spiritualibus et temporalibus, cum potetate audiendi confessiones earum, ministrandieis sacramenta intus et extra, eas corrigendi, p??andi, incarcerandi, absolvendi, et omnia faciendi pro honore dicti monasterii, sine inferioris molestia; et insuper potest confiteri et absolvi a peccatis et censuris, et dispensari in omnibus irregularitatibus auctoritate magistri, salvis semper ordinationibus factis nuper(?) in utilitatem monasterii Sancti Dominici. Florentie, 23 augusti» (AGOP IV.3, f. 57v).

■ 30.VIII.1474. «Frater Marioctus Viviani de Prato, prior pratensis, habuit licentiam omnes fratres discurrentes per terminos suos, vel ad monasterium Sancti Nicolai accedentes sine sua licentia, corrigendi puniendi incarcerandi etiam cum brachio seculari, et de conventu fratres rebelles et onerosos expellendi, et ad se venientes recipiendi; sine inferioris molestia, nullis obstantibus. Prati, xxx augusti» (AGOP IV.3, f. 58v).

■ 4.IX.1474. «Magistro Laurentio Gherardino, priori Sancte Marie Novelle, fuit mandatum quod fratrem Benedictum Doni  de Florentia si appareatipsum esse impudicum, sicut diffamatus est, carceri tradat nec relaxet absque licentia

speciali rev.mi magistri; et eius bona notet et servet donec aliud habuerit in mandatis, precipiendo omnibus patribus et magistris dicti conventus in hoc sibi faverent; et precipitur omnibus <presid>entibus aliorum conventuum ut si ex parte prioris Sancte Marie Novelle fuerint requisiti, ipsum capian? et ??? priori suo ??? custodia transmittant. Bononie, iiij septembris» (AGOP IV.3, f. 59r).

□ fr. Benedictus Doni de Florentia non compare nella Cronica fratrum di SMN.

■ 5.IX.1474. «Magistro Laurentio Gherardini, priori conventus Sancte Marie Novellede Florentia, precipitur quod omnes fratres qui ibunt ad Capitulum pinçocherarum in Gualfonda sine licentia petita et obtenta, vel qui habuerint familiaritatem et colloquia cum domno Leonardo Blaxii dicto Brucha(?), quem magister rev.mus non vult recipi in conventu et minus in cameris fratrum, incarceret et in graviori culpa ponat, nec relaxet absque licentia speciali magistri rev.mi; et he[sic] litere legantur in capitulo, ne quis per ignorantiam se excuset. Bononie ubi supra» (AGOP IV.3, f. 59r).

■ 17.XII.1474. «Frater Santes, prior conventusSancti Marci de Florentia, fuit factus iudex et commissarius inter conventum Sancte Marie Novelleet magistrum Guilielmum de Aquis et alios fratresqui dicuntur defraudasse conventum et commisisse crimina gravia; et insuper etiam dubium de eorum

filiatione, et maxime de filiatione dicti magistri Guilielmi, cum plenissima potestate iudicandi de filiatione, de debitis et de criminibus, et propterea precipiendi, excomunicandi, incarcerandi et etiam invocandi brachium seculare, omniaque faciendi oportuna, etiam si mandatum exigerent speciale; et dantur sibi plenissime vices rev.mi magistri super predictis. Et precipitur sibi in virtute sancte obedientie quod quando fuerit requisitus pro parte dicti conventus, procedat secundum sibi traditam potestatem sine strepitu et figura iudicii, sola facti veritate perspecta. Et nullusinferior molestet, nullis obstantibus. Datum Senis, 17 decembris» (AGOP IV.3, f. 61v).

■ 27.XII.1474. «Mandatur omnibus presidentibus quod ad instantiam magistri militis et doctoris, domini Georgii de Alechis de ?ena, cogant fatrem Augustinum de Alexandria ad solventum quodquod ei debet, etiam expensas, et carceretur. Datum ut supra. Et sibi etiam precipitur sub pena excomunicationis quod solvant infra sex dies, vel componant» (AGOP IV.3, f. 62v).

■ 27.XII.1474. «Priori conventus de Sancto Geminiano mandatur quod cogat fratrem Franciscum, et alios debitores conventus, ad satisfaciendum etcalculandum cum conventu coram operariis dicte civitatis, et invocet contra eos brachium seculareet incarceret; et ipsi precipitur quod infra sex dies satisfaciat sub pena excomunicationis etc.

Datum Senis, 27 decembris, anno a nativitate 1475»(AGOP IV.3, f. 62v).

■ 4.I.1475. «Conventus Sancte Marie Novelle habet preceptum sub pena carceris et gravioris culpe, quam omnis(?) frater incurrit contrafaciens et non potest absolvi nisi a rev.momagistro, quod de cetero nullus - quicunque sit -ibi habitans vadat ad spectacula aut ??  ??? torneamenta, giostre etc.; et insuper nullus pernoctet in civitate, nisi propter infirmitatem alicuius parentum vel ex alia urgenti causa, et tunc de licentia presidentis. Datum Perusii, die iiij ianuarii 1474 ab incarnatione» (AGOP IV.3, f. 63r).

■ 5.I.1475. «Frater Sensus de Castello, frater Iohanes Franiscus Cosmi Casini de Florentia, frater Dominicus Petri de Perusio et frater Silvester de Perusio habuerunt preceptum sub pena excomunicationis late sententie, a qua a nullo inferiore possunt absolvi, nisi facta restitutionequod infra sex dies solvant Guidantonio Simonis dePerusio et sociis quicquid sibi debent; et mandatur omnibus prioribus quod cogant eos ad instantiam dicti Guidantonii ad p??? etiam censuris et carcere et e???lis. Datum ut supra» (AGOP IV.3, f. 63r).

■ 14.I.1475. «Presidenti conventus Sancti Iacobi de Sancto Miniate precipitur quod legat literas has coram fratre Rolando de Ianua et

testibus, quibus sibi precipitur sub pena excomunicationis quod infra tres dies recedat a conventu Sancti Miniatis predicto et vadat ad provinciam suam; alias denuntiatur publice excomunicat(us), et post tres dies carceri mancipetur, nec relaxetur sine licentia expressa magistri rev.mi, invocato etiam brachio seculari; et hoc quia alias sibi fuit factum preceptum et non obedivit. Datum Rome, 14 ianuarii» (AGOP IV.3,f. 63v).

■ 2.V.1475. «Fratri Iocobo Mariani, priori Santi Tho(mme) de Piperno, precipitur quod expellat a Piperno et terminis etius fratrem Thommam et fratrem Marcum, qui multa scandala perpetrarunt; et si post duos dies non recesserint, incarcerentur etiam cum auxilio brachii secularis, et non relaxentur sine licentiarev.mi magistri. Et mandatur omnibus fratribus ordinis quod in hoc priori faveant, et non detur auxilium dictis fratribus Thomme et Marco. Datum Rome, ij maii.» (AGOP IV.3, f. 66r).

□ Piperno = Priverno, prov. Latina.

■ 3.VII.1475. «Omnibus presidentibus provincieRomane, et quaruncumque aliarum provinciarum, precipitur quod fratrem Iacobum Iohannis(?) de Florentia, cognomento Ciappinum, qui quedam enormia perpetravit in conventu Sancte Marie Novelle de Florentia, et ultimo in prelatum suum evaginato gladio insurrexerit, incarcerent ubicumque invenerint, etiam invocato auxilio

brachii secularis, nec relaxerint sine speciali licentia rev.mi magistri ordinis. Datum Rome, iijiulii» (AGOP IV.3, f. 68r).

□ Non identificabile tra i frati censiti da Cr SMN.

■ 15.XI.1475. «Priori arretino datur auctoritascorrigenti et incarcerandi fratres discolos et scandalosos discurrentes per suos terminos, et excomunicandi eos, etiam invocato auxilio brachii secularis, nullis literis suffragantibus eis. Nullus inferior eum impediat aut huiusmodi fratresdefendat. Datum Ananie, xv novembris» (AGOP IV.3, f. 126r).

■ 15.XI.1475. «Dum essent differentie inter fratrem Petrum Nicolai de Senis et fratrem Franciscum Blaxii de Sancto Geminiano occasione ducat(orum) 127 quos frater Petrus mutuaverat fratri Francisco, secutum est laudum: quod fraterFranciscus daret fratri Petro quolibet anno duc. 7. Postea illo non solvente, annullatum est compromissum et laudum per rev.mum magistrum, et reposite sunt parte in iuribus suis. Demum adhuc nolente satisfacere dicto fratre Francisco, rev.mus magister reintegravit laudum et obligavitpartes ad observantiam; et mandavit omnibus presidentibus ordinis in virtute sancte obedientie et rogavit alios magistratus ut - ad requisitionem dicti fratris Petri -  cogant preceptis, carcere et arrestatione bonorum et omnibus modis dictum fratrem Franciscum ad

observantiam laudi et ad satisfaciendum quicquid ei debet. Et insuper ad satisfaciendum conventui senensi quicquid habet de bonis fratris Thomme deSenis ???. Et nullus inferior mutet vel dictum fratrem Franciscum tueatur. Datum Ananie, xv novembris» (AGOP IV.3, f. 126r).

■ 27.II.1475/6. «Priori urbevetano precipitur quod incarceret fratrem Lucetheum, qui dicitur percussisse fratrem Thommam, si ita est, nec inde relaxet sine licentia rev.mi magistri, et si opus est invocet auxilium brachii secularis. Et declaratur excomunicatus, et non potest absolvi nisi a magistro rev.mo, mortis articulo dumtaxat excepto. Datum Rome, xxvij februarii» (AGOP IV.3, f. 290r).

■ 16.III.1475/6. «Priori et patribus de consilio conventus Sancte Marie Novelle imponiturquod magister Marianus Vernaccius, et socius suusfrater Albertus, faciat penitentiam gravioris culpe, alias incarceretur, sicut plenius habes incopia signata Ѫ. Datum Rome, 16 martiii» (AGOP IV.3, f. 290v).

■ 22.V.1476. «Priori et patribus de consilio conventus Sancti Dominici in Campo Regio de Senis precipitur quod incarcerent magistrum Iohannem de Brixia, qui commisit multa furta et alia crimina, nec ??? etiam sine licentia expressa, et ad??daturcarceri ibi macerandus secundum qualitatem delictorum, iuxta formam nostrarum

constitutionium; et potest teneri in carcere seculari, nullis literis ostantibus, nec aliquis inferior impediat. Et revocantur sibi date litere.Datum Florentie, xxij maii» (AGOP IV.3, f. 293r).

■ 16.IX.1478. «Vicario presenti et futuro loci Sancti Vincentii de Nursia datur facultas capiendiet incarcerandi eos qui questuant in terminis suis, vel faciant scadala, etiam cum auxilio brachii secularis; et precipitur ei sub pena absolutionis quod nullum fratrem recipiat nisi gratia hospitii pro uno die tantum, exceptis his quos vicarius generalis ibi assignaret, quia locusille est commissus vicario observantie Tuscie. Datum Reate, 16 septembris» (AGOP IV.4, f. 70v).

■ 8.II.1480. «Priori conventus urbevetani disctricte precipitur quod cogat fratrem NicolaumValentini preceptis, censuris, ablatione bonorum et carcere et omnibus modis, quod restituat domino Ioakino et domino Blasino, heredibus domine Tharsie ser Petri Pauli de Casinis, coronam margaritarum super qua mutuavit duc. 4, ad rationem bol. 62 pro duc., receptis primo dictis sibi debitis(?) 4 ducatis. Datum Rome, viij februarii» (AGOP IV.4, f. 75r).

■ 14.VII.1481. «Fratribus omnibus conventus perusini et totius ordinis districte precipitur sub penis gravioris culpe, privationis graduum, gratiarum ???, absolutionis, carceris, excomunicationis quod infra tres dies restituant

vel revelent quicquid habent(?), sciunt de mula, vestibus, tazzis veteris cus??, pecuniis et rebus magistri Leon(is) prel??oris, magistro ordinis velmagistro Thomme Nannis de Viterbio, cui datur plena auctoritas ad de??? predictorum. Datum Rome,xiiij iulii» (AGOP IV.6, f. 61v).

■ 23.X.1481. «Priori conventus Sancti Romani de Luca datur facultas quod fratrem Ludovicum <deDathis de Lucha > predictum si ultra prefatum terminum staret Luce vel in comitatu quod possit eum carcere et censuris ecclesiasticis coercere, presertim expediret suis negotiis, et si scandalo?? fuerit isto interim potest eum punire etc. Datum Pisis ut supra» (AGOP IV.6, f. 65r).

■ 30.X.1481. «Frater Philippus Petri de Taurino, conventus Sancti Dominici de Prato, habuit concessionem camme<re> in dicto conventu, quam olim habitavit fater Blasius de Prato, sitamin dormitorio inferiori in ultimo(?) p?? dormitorii versus carcerem (...). Datum Florentie, die 30 octobris 1481» (AGOP IV.6, f. 66r).

■ 11.XI.1481. «Frater Symon Dominici, conventus Sancti Dominici de Fesulis, habuit licentiam standi extra ordinem et bis in anno plenarie confiteri et elemosinans pro se suisque parentibus exponere, et confirmata fuit littera rev.mi magistri Leonardi pro simili causa; et si erraverit aliquo crimine vel alicui esset

obligatus, tunc in hiis duobus(?) subiatur carcerationi conventus(?) in cuius terminis ???. Et quod nemo inferior etc. Datum Florentie, xj novembris 1481» (AGOP IV.6, f. 68r).

■ 4.XII.1481. «Magister Antonius de Floriano [= Foiano della Chiana, pr. Arezzo] fuit citatus ut infra terminum triginta dierum debeat recessisse de conventu burgensi et tota portione pec???ie et venisse ad rev.mum magistrum sub penis gravioris culpe et privationis omnium gratiarum et omium graduum ordinis et magisterii,et carceris et exco<mun>icationis late sententie,a qua non possit absolvi ab aliquo inferiore etc.Datum Rome, 4 decembris 1481» (AGOP IV.6, f. 69v).

■ 12.I.1482. «Magister Thomas de Spoleto fuit de novo citatus quatenus infra xv dies debeat comparere coram rev.mo magistro sub penis scilicet transgressionis precepti gravioris culpe, privationis omnium gratiarum et graduum ordinis, etiam ipsius maigsterii, et omnium bonorum ab ordine concessorum et filiationis conventus spoletani et carceris et privationis habitus et excomunicationis late sententie, debeat conmparere etc.; quod si secus fecerit, omnes predictas penas ipso facto incurrat. In contrarium etc. Datum Rome apud Sanctam Sabinam, xij ianuarii 1482» (AGOP IV.6, f. 70v).

■ 24.IV.1482. «Magistro Andree de Lentino provincie Trinachie mandatur sub penis gravioris culpe excomunicationis late sententie, privationis omnium gratiarum et ipsius magisteriiet carceris et habitus, quatenus non loquatur cumaliqua persona seu fratre sine licentia de rebus permaxime que concernunt ordinem et monasterium Sancti Sixti, nec de eius absolutione; quod si secus fecerit, dictas penas incurrat. Datum Rome,24 aprilis 1482» (AGOP IV.6, f. 74r).

■ 1.VII.1482. «Fratres scilicet Symon, frater Franciscus et frater Vincentius de Tuderto sunt citati sub pena carceris et excomunicationis latesentetie quatenus infra diem naturalem a notitia presentium accipiant iter versus rev.mum magistrum, qui tendit Senas deinde Florentiam, ethoc propter eorum scelera. Datum Rome, die prima iulii» (AGOP IV.6, f. 76r).■ 19.VIII.1483. «Priori conventus Sancti

Dominici de Senis in Campo Regio datur facultas utubicunque in territorio senensi inveniat fratres questuantes vel commorantes extra ordinem sine licentia rev.mi magistri, capere eos faciat et carceribus intendat, et illos detineat donec placeat pirori predicto et patribus. In contrariumfacientibus non obstantibus quibuscunque. Datum Senis, die ut supra» (AGOP IV.6, f. 81r).

■ 3.IX.1483. «Fratri Pacifico, priori conventus Viterbii Sancte Marie ad Gradus, et magistro Dyonoro, priori conventus Sancte Marie

de Quercu, comuniter ut videant causam fratris Marci de Tyano qui est in carceribus, et habent auctoritatem compellandi ipsum et fratres utriusque conventus viterbiensis quod veritatem investiga??; et quia frater Iohannes Baptista de Senis inculpatur de eodem defectu sicut frater Marcus, debeat etiam causam ipsius examinare; et mandatur ipsis in virtute Spiritus sancti et sancte obedientie ac sub pena excomunicationis late sententie quatenus nullum secularem admittant pro commissario in hac causa, nec permittant quod aliquis invocet seculares, alia puniant ipsos. In contrarium facientibus non obstantibus quibuscunque. Datum Rome, die ut supra» (AGOP IV.6, f. 81r).

■ 21.XI.1487. «Fratri Laurentio Antonii de Sancto Miniate mandatur sub pena carceris ut infra tres dies recedat a conventu et confinibus Sancti Miniatis. Non obstantibus. Senis, xxi novembris» (AGOP IV.9, f. 74v).

■ 22.X.1489. «Mandatur presidenti lucano quod non recipiat fratrem Vincentium de Cassano nisi ad carceres. Eodem die» (AGOP IV.9, f. 84r).

■ 4.VII.1490. «Mandatur fratri Sebastiano de Spoleto, sub penis carceris, privationis omnium gratiarum ordinis, filiationis conventus et excomunicationis latę sententę, quod non possit morari in eodem conventu et civitate et in terminis eiusdem, et mandatur etiam priori

provinciali et priori conventus pro tempore quod non permictant dictum fratrem Sebastianum in predictis locis morari absque licentia generalis magistri in literis ostensa, cum invocatione auxilii brachii secularis. Spoleti, 4 iulii» (AGOP IV.9, f. 86v).

■ 22.VI.1492. «Mandatur priori conventus spoletani et patribus ut precipiant fratri Sebastiano de Spoleto ut compareat coram rev.mo magistro in spacio dierum trium; et si obedire contrapserit(?), carceribus mancipetur, invocato auxilio brachii secularis, a quibus liberari non possit absque rev.mi magistri licentia; et fiat ei preceptum sub excomunicationis et carceris pena» (AGOP IV.10, f. 75v).

■ 6.II.1495. «Excomunicantur omnes qui posuerunt, composuerunt, affixerunt se sp(a)rserunt per conventum Sancte Marie Novelle libella informatoria atque deputantur ad carceres, a quibus penis non possint absolvi ab aliquo inferiore; si vero aliquis sotius sciverit, precipitur ei sub eisdem penis si non revocaverit in terminis quindecim dierum a notitia literarum(?); si vero mihi notificaverint, parcetur illis et tenebitur in secreto, cassando omnes literas absolutionis a meconcessas» (AGOP IV.11, f. 65v).

■ 21.II.1496, carcere cittadino! «Mandatur priori Sancte Marie Novelle de Florentia quod si

frater Hyeronimus Tingho et frater Iacobus Malegonelle venirent ad civitatem, debeat illos carceribus civitatis mancipari facere; quos non valeat inde liberare sine mea licentia. Magistrisautem et patribus mandatur, sub pena gravioris culpe et privationis gratiarum ordinis, quatenus nullus eos ad cameras eorum recipiat, nec favore<m> aut auxilium eis conferat. Alios vero fratres extra asignatos, ultra unam diem recipi inconventu nolo» (AGOP IV.11, f. 67v).

□ frater Hyeronimus de Tinghis, OP 1465 † 1511 (Cr SMN n° 765); frater Iacobus Melchioris de Malegonnellis † 1523 (Cr SMN n° 791).

■ 27.X.1496. «Comittitur provinciali et diffinitoribus capituli provincialis Arecii celebrandi causa que vertitur inter fratrem Franciscum Ferrum Venetum, inculpatum quod co<n>signaverit 7 fratres in conventu Eugubii perfratrem Petrum vicarium Egubii, et ab eo incarceratum...» (AGOP IV.11, f. 70v).

■ 1507. Regula et constitutiones fratrum OP, ed. Venetiis (per Lazarum de Soardis) 1507: cf. tabula f. 94v, voce "carcere", che rinvia ai medesimi capitoli di quelle trecentesche; minuscolia differenze testuali.

Poi altre edizioni a stampa, fino a quella di Vincenzo Giustiniani Romae 1566, testo costituzionale che rimarrà immutato, mentre le innovazioni legislative sono rimesse alla fascia editoriale delle declarationes.

■ 12.X.1536, Firenze, convento SMNovella. «Rev.dus pater prior frater Laurentius Clementis,in cella magistri Archangeli infirmi convocavit omnes magistros et patres, et omnes intefuerunt dempto magistro Raphaele. Quibus proposuit necessitatem exominandi fratrem Taddeum de Marucellis iam incarceratum; nolebat enim per seipsum examinare eum. Et conclusum fuit quod daretur facultas fratri Victorio baccalario conventus et fratri Martino Nicholai et fratri Alexio Strozza, patribus, ut possent rigorose eumexaminare; factoque diligenti examine, omnia deberent referre priori et patribus. Et sic acceptarunt, cum omni auctoritate que sole dari simillibus» (ASMN I.A.5, Libro de’ consigli A (1521-1549), f. 62v).

17.X.1536. «Rev.dus prior qui supra convocavitomnes patres... in loco carcerum in quibus manebat frater Taddeus Marci; et educto eo de carceribus interrogatoque an ea que dicerat in examine, vi, prece, minis, pretio, aut quovis alio colore dississet [sic], responsoque ab eo quod tantum(?) timore divino ductus ac propria conscientia astrictus insinuasse omnia; et quod quia nesciebat scribere, iccirco regaverat fratrem Victorium baccalarium ut scriberet sua manu omnia. Quod cum fecisset, et ab eodem Taddeofuissent propria manu subscripta, tunc frater Victorius prefatus incepit legere coram omnibus aliis vocatis totum examen ab eo subscritptum et confirmatum. Quod lecto et ab eodem fratre Thaddeo iterum voce et ore proprio confirmato,

propriaque manu subscripto, ac singulorum patrum manibus subscripto, tunc relicto eo in eodem loco, a carceribus libero, omnes in cella venerabilis patris fratris Zenobii convenerunt. Ibique facto diligenti ac rigoroso examine, beneque ac optime omnibus pensatis, conclusum fuit inter omnes quod cum pluries a diversis prelatis fuisset de eisdem rebus reprehensus, correptus et punitus, deberet tamquam incorregibilis puniri, punireturque exuitione habitus ordinis. Quod et factum fuit in sero, hora quarta noctis, facta primo restitutione aliquibus personis de certa pecunie quantitate» (ibidem, f. 62v).

□  fra Taddeo di Marco dei Marucelli, espulso dall'ordine (exuitione habitus = svestizione dell'abito domenicano), non censito da Cr SMN.

■ 14.I.1537/8. «... proposuit quod expedines erat, existente fratre Constantino Iacobi in carceribus archiepiscopi, consentire ipsum transferri de carceribus supra dictis ad carceresque dicuntur "le Stinche", cum depositione habitus nostri ad tempus...» (ASMN I.A.5, Libro de’ consigli A, f. 75r).

 □ Cr SMN n° 715, † 1569: «Fuít supprior et magister novitiorum multoties, deinde confessormonialium Sancti Nicholai de Prato, ubi obiit anno quando ipse moniales reiette sunt ab ordine, videlicet 1569 die 9 iulii. Sepultus est in ipsa ecclesia Sancti Nicholai».

□ le Stinche: cf. Giovanni VILLANI  XIII, 17, 80-81; ed. G. Porta, Parma 1990-91, III, 333.

■ 3.XI.1621. «Rev.dus prior frater Raphelqui supra [= Raphael de Columbis], convocatis patribus, proposuit eis hec infrascripta. Primum quod carcer situm prope cemiterium tanquam inutile destruatur. Quod placuit omnibus» (ASMN I.A.7, Liber consiliorum A, f. 69v). □ Prima del 1621, dunque, il carcere conventualein SMNovella era situato nell'area del cimitero dei frati (correntemente chiamato "chiostrino deimorti"), luogo insano ed esposto ad invasione delle acque. Successivamente, e a seguito d'intervento del governo granducale, si provvede a una più decente stanza nell'ospiteria.

■ 12.X.1667. «Eadem die patres sanxerunt fratrem Ioseph conversum esse extrahendum a publico carcere huius conventus propter eius infirmitatem et prędicti loci pessimas qualitates, et detrudendum in alio carcere melioris conditionis» (ASMN I.A.7, Liber consiliorum A, f. 158r).

■ 1690. Constitutiones OP ed. 1690: index, voce "carcere"; cf. I, 18 § IV: p. 133; I, 19: p. 146a, 148b ; ecc.

■ 25.X.1709. «Decreverunt aduc non esse liberandus a carcere frater Angelus Parissi sed in carceribus detinendus propter suos excessus;

interim eius bona inventarientur, ut in alio consilio possint decernere quid de illis faciendum sit» (ASMN I.A.7, Liber consiliorum A, f. 260v).

■ 1770. «Ricordo come essendo stati fatti variricorsi a S.A.R. [= Sua Altezza Reale] intorno aimaltrattamenti che solevano praticare alcune delle più osservanti comunità verso coloro che, avendo difettato, ritenevano nelle carceri fuori dello zelo della carità, desiderando provvedere ad un simile inconveniente, ordinò con suo regio editto che le dette carceri fossero per l’avvenire visitate dai ministri del tribunale degl’Otto; e questa visita pur seguir dovesse ogn'anno, inibendo nell'istesso tempo ai religiosi d'intromettersi a far processi contro de' religiosi delinquenti senza la deputazione del ministro secolare, che si dovea eleggere dalla R.A.S. acciò si camminasse a termini di giutsizia, lasciando la sentenza economica da darsi dai respettivi superiori: con che la medesima fosse approvata dalla R.A.S., con quel di più o di meno che ad esso paresse conforme si rileva dal sopradetto editto. Cosiché a tenor deldetto regio editto si tolsero le carceri, che erano in luogo umido e cattivo, e deputossi una camera dell’ospiteria con un buon serrame al di fuori.

E coll’occasione d’esser seguito un disordine per un religioso che tolse buona somma di denaro dal noviziato, con scasso, prima di inquisirlo

bisognò intendersela col sig. senatore Giulio Rucellai, segretario del regio diritto; il quale avutane parola con la R.A.S., deputò il cancelliere Paoletti, che formò il processo. E altermine, dal padre priore fu data la sentenza di cinque anni di carcere, privato di voce attiva e passiva. Qual sentenza fu confermata da S.A.R. Sebbene poi, per esser forestiere, fu fatta supplica per rimandarlo al suo paese e convento; il che seguì dopo otto mesi di abitazione nella detta carcere, essendo egli stato il primo ospiteche ne prendesse in possesso dopo la suddetta visita» (ASMN I.A.33, p. 29).

■ Constitutiones OP 1871, ed. Parisiis 1872: cf. I,18 §IV, p. 200-01; p. 213 n° 7 (rinvii ai cap. gen. 1271-1350); I, 18 § IX, p. 203; p. 687, primo rigo (rinvia a §,  non a pagina!).

□ Per seguire più minuziosamente il percorso legislativo in materia di carcerazione, leggitiqui le relative sezioni chiamate "Declaratio".□ Importante nota dell'editore in calce a  p. 2001: «Solet hodie [1872] pro carcere deputari totus Convenius, aut camera clave son clausa, cum vix supersint aliquae regiones in quibus lex civilis carcerem formalem a Religiosis adhiberi permittat».