Βυζαντινές μαρμάρινες ψευδοσαρκοφάγοι στη Μέσα Μάνη,...

copy ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ndash 5η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΔΗΜΟΣ ΟΙΤΥΛΟΥΕπιμέλεια ndash Παραγωγή ΙΔΙΟΜΟΡΦή Σπάρτη τηλ 27310-82203

ISBN 5η EBA 978-960-214-895-2 ΔΗΜΟΣ ΟΙΤΥΛΟΥ 978-960-99394-0-9

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 5η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΔΗΜΟΣ ΟΙΤΥΛΟΥ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ Β ΔΡΑΝΔΑΚΗΓΙΑ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΑΝΗ Καραβοστάσι Οιτύλου 21ndash22 Ιουνίου 2008

ΠΡΑΚΤΙΚΑ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ Π ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ndash ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΕΞΙΑ

ΣΠΑΡΤΗ 2008ndash2009

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ 11ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 15ΠΡΟΛΟΓΟΙ 21

ΕΝΑΡΞΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ Καλλιόπη Π Διαμαντή Προϊσταμένη 5ης ΕΒΑ 23

ΠΡΟΣΦΩΝΗΣΕΙΣ 25Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Γυθείου Οιτύλου Ζαρνάτας και

πάσης Μάνης κ κ Χρυσόστομος 25Ιωάννα Κολτσίδα-Μακρή Προϊσταμένη ΔΒΜΑ του ΥΠΠΟΤ 27Πέτρος Ανδρεάκος Δήμαρχος Οιτύλου 2Κυριάκος Μιχαλολιάκος Δήμαρχος Ανατολικής Μάνης 31

Ο Νικόλαος Δρανδάκης και η προσφορά του στη μελέτη των μνημείων της Μάνης Ρ Ετζέογλου Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων 33

Εργογραφία Νικολάου Β Δρανδάκη για τη Μάνη 36

ΕΛΕΝΗ ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ-ΔΩΡΗ Νικόλαος Δρανδάκης Η αρχαιολογική έρευνα και ο δάσκαλος 41

ΚΑΛΛΙΟΠΗ Π ΔΙΑΜΑΝΤΗ Το έργο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας για τη διάσωση των βυζαντινών μνημείων της Μάνης 45

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΚΙΟΛΕΣ Η ανασκαφή στο Τηγάνι της Μέσα Μάνης 61Γ Α ΠΙΚΟΥΛΑΣ Βυζαντινά λιθόστρωτα 7ΣΟΦΙΑ ΚΑΛΟΠΙΣΗ-ΒΕΡΤΗ Επιγραφικές μαρτυρίες από

τη βυζαντινή Μάνη 8ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ Περὶ τοῦ ἰαματικοῦ περγαμηνοῦ χειρογράφου

Εὐαγγελίου τῆς μονῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος Καρδαμύλης τῆς ἐπαρχίας Οἰτύλου τῆς Μάνης

ΑΜΑΛΙΑ ΑΝΔΡΟΥΛΙΔΑΚΗ Οι εργασίες αποκατάστασης των ναών των Αγίων Ασωμάτων στο Κουλούμι και της Αγίας Βαρβάρας στην Έρημο 117

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΕΞΙΑ Άγνωστοι βυζαντινοί ναοί στον Μαντοφόρο

10

του Πύργου Διρού 127ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ Π ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ Βυζαντινές μαρμάρινες

ψευδοσαρκοφάγοι στη Μέσα Μάνη 143ΜΑΡΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΟΥΔΑΚΗ-ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΟΥ Η Isabelle de Lusignan

Καντακουζηνή και τα τιμαλφή της από τον Μυστρά στην Κρήτη 161ΜΑΡΙΑ ΑΓΡΕΒΗ Άγιος Νικόλαος στο Έξω Νύφι της Κάτω Μάνης

Εικονογραφικές παρατηρήσεις σε ένα άγνωστο σύνολο τοιχογραφιών του 128485 171

ΔΑΝΑΗ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού της Αγίας Βαρβάρας στην Έρημο Μάνης 17

ΡΟΔΟΝΙΚΗ ΕΤΖΕΟΓΛΟΥ ndash ΧΑΡΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ Ὁ ναὸς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στὴν Κίττα τῆς Μέσα Μάνης (1321) Μία πρώτη προσέγγιση 213

ΜΑΡΙΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΙΔΗ Σχολιάζοντας τους ζωγράφους Μερικά παραδείγματα τοιχογραφιών από τη Μάνη 221

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΠΑΝΤΟΥ Οι ατομικοί κολασμοί των αμαρτωλών σε μεταβυζαντινούς ναούς της Μάνης 233

ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΛΗΞΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ Νικόλαος Ζίας Πρόεδρος ΕΚΒΜΜ Επίτιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών 25

ΠΙΝΑΚΕΣ ΜΕΡΟΣ Α΄ IndashXIV ΜΕΡΟΣ Β΄ 1ndash47

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Β ΔΡΑΝΔΑΚΗ

15

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΑΑ Ἀρχαιολογικὰ Ἀνάλεκτα ἐξ ἈθηνῶνAΒΜΕ Ἀρχεῖον τῶν Βυζαντινῶν Μνημείων τῆς Ἑλλάδος

AΔ Ἀρχαιολογικὸν ΔελτίονΑΕ Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίς

ΔΚΜΣ Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικῶν ΣπουδῶνΔΧΑΕ Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς ἙταιρείαςΕΕΒΜ Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν ΜελετῶνΕΕΒΣ Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν

ΕΕΦΣΠΙ Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς Πανεπιστη-μίου Ἰωαννίνων

EEΦΣΠΑ Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς Πανεπιστη-μίου Ἀθηνῶν

ΘΗΕ Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ ἘγκυκλοπαίδειαΛακΣπ Λακωνικαὶ Σπουδαί

NE Nέος ἙλληνομνήμωνΠΑΑ Πραγματεῖαι τῆς Ἀκαδημίας ἈθηνῶνΠΑΕ Πρακτικὰ τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας

AM Mitteilungen des Deutschen Archaumlologischen Instituts Athenische Abteilung

ΑrtB The Art BulletinBAR British Archaeological ReportsBCH Bulletin de Correspondance Helleacutenique

BMGS Byzantine and Modern Greek StudiesBSA The Annual of the British School at AthensBSl ByzantinoslavicaByz ByzantionBZ Byzantinische Zeitschrift

CahArch Cahiers ArcheacuteologiquesCFHB Corpus Fontium Historiae ByzantinaeDACL Dictionnaire drsquoArcheacuteologie Chreacutetienne et de LiturgieDOP Dumbarton Oaks PapersJOumlB Jahrbuch der Oumlsterreichischen Byzantinistik

LchrI Lexikon der christlichen IkonographieLSJ H G Liddell ndash R Scott A Greek-English Lexikon (αναθεωρ

H S Jones ndash R McKenzie)

16

ODB The Oxford Dictionary of ByzantiumPG Patrologiae cursus completus Series Graeca J P Migne (έκδ)

PLP Prosopographisches Lexikon der PalaiologenzeitRAC Reallexikon fuumlr Antike und ChristentumRbK Reallexikon zur byzantinischen KunstREB Revue des Eacutetudes ByzantinesREG Revue des Eacutetudes GrecquesRH Revue Historique

RSBS Rivista di Studi Bizantini e SlaviΤΜ Travaux et Meacutemoires

ZLU Zbornik za Likovne UmetnostiZRVI Zbornik Radova Vizantološkog Instituta

Ἀντίφωνον Ἀντίφωνον Ἀφιέρωμα στὸν καθηγητὴ Ν Β Δρανδάκη Β Κατσαρός (συντον ἔκδ) Θεσσαλονίκη 1994

Δρανδάκης Σκαφικαὶ ἔρευναι 1958

Ν Β Δρανδάκης laquoΣκαφικαὶ ἔρευναι ἐν Κυπαρίσσῳ Μάνηςraquo ΠΑΕ 1958 [1965] 199ndash219

Δρανδάκης Ἀνασκαφὴ 1960

Ν Δρανδάκης laquoἈνασκαφὴ ἐν Κυπαρίσσῳraquo ΠΑΕ 1960 [1966] 233ndash245


Ν Β Δρανδάκης laquoἈνασκαφὴ εἰς τὸ Τηγάνι τῆς Μάνηςraquo ΠΑΕ 1964 [1966] 121ndash135

Δρανδάκης Τοιχογραφίαι Ν Β Δρανδάκης Βυζαντιναὶ τοιχογραφίαι τῆς Μέσα Μάνης ἐν Ἀθήναις 1964

Δρανδάκης Νικήτας μαρμαρᾶς

Ν Β Δρανδάκης laquoΝικήτας μαρμαρᾶς (1075)raquo ΕΕΦΣΠΙ Δωδώνη 1 (1972) 21ndash44

Δρανδάκης Ἔρευναι 1974 Ν Β Δρανδάκης laquoἜρευναι εἰς τὴν Μάνηνraquo ΠΑΕ 1974 [1976] 110ndash138

Δρανδάκης Ἔρευναι 1975 Ν Δρανδάκης laquoἜρευναι εἰς τὴν Μάνηνraquo ΠΑΕ 1975 [1977] 184ndash196

Δρανδάκης Ἔρευναι 1976 Ν Β Δρανδάκης laquoἜρευναι εἰς τὴν Μεσσηνιακὴν Μάνηνraquo ΠΑΕ 1976 [1978] 213ndash252


Δρανδάκης Δύο ἐπιγραφὲς ναῶν Λακωνίας

Ν Δρανδάκης laquoΔύο ἐπιγραφὲς ναῶν τῆς Λακωνίας τοῦ Μιχαὴλ Ἀρχαγγέλου (1278) στὸν Πολεμίτα τῆς Μάνης καὶ τῆς Χρυσαφίτισσας (1290)raquo ΛακΣπ 6 (1982) 44ndash61

Δρανδάκης Παλαιοχριστιανικὴ καὶ

βυζαντινὴ Μάνη

Ν Β Δρανδάκης laquoἈπὸ τὴν παλαιοχριστιανικὴ καὶ βυζαντινὴ Μάνη (Θέματα ἀρχαιολογικὰ ndash τοπογραφικὰ ndash δημογρα-φικά)raquo Ἱστορικογεωγραφικὰ 1 (1985ndash1986) 15ndash28


ΑΑΑ Ἀρχαιολογικά Ἀνάλεκτα ἐξ ἈθηνῶνAΒΜΕ Ἀρχεῖον τῶν Βυζαντινῶν Μνημείων τῆς Ἑλλάδος

Patrologia Graeca

17

Δρανδάκης Παρατηρήσεις Ν Β Δρανδάκης ldquoΠαρατηρήσεις στὶς τοιχογραφίες τοῦ 13ου αἰώνα ποὺ σώζονται στὴ Μάνηrdquo Τhe 17th International Byzantine Congress Dumbarton Oaks Georgetown University Washington DC August 3ndash 8 1986 Major Papers New York 1986 683ndash721

Δρανδάκης Τοιχογραφίες Ν Β Δρανδάκης Βυζαντινὲς τοιχογραφίες τῆς Μέσα Μάνης Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας ἀρ 141 Ἀθῆναι 1995

Δρανδάκης Σχεδίασμα Ν Δρανδάκης laquoΣχεδίασμα καταλόγου τῶν τοιχογραφη-μένων βυζαντινῶν καὶ μεταβυζαντινῶν ναῶν Λακωνίαςraquo ΛακΣπ 13 (1996) 167ndash236

Δρανδάκης Σημειώσεις Ν Δρανδάκης laquoΣημειώσεις κυρίως γιὰ τὴν τοιχοδομία καὶ τὴν ἀρχιτεκτονικὴ βυζαντινῶν ναῶν τῆς Μέσα Μάνηςraquo ΛακΣπ 15 (2000) 281ndash321

Δρανδάκης Βυζαντινὰ γλυπτά

Ν Β Δρανδάκης Βυζαντινὰ γλυπτὰ τῆς Μάνης Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας ἀρ 222 Ἀθῆναι 2002

Δρανδάκης ndash Γκιολές Ἀνασκαφὴ 1980

Ν Β Δρανδάκης ndash Ν Γκιολές laquoἈνασκαφὴ στὸ Τηγάνι τῆς Μάνηςraquo ΠΑΕ 1980 [1982] 247ndash258


Ν Δρανδάκης ndash Ν Γκιολές laquoἈνασκαφὴ στὸ Τηγάνι τῆς Μάνηςraquo ΠΑΕ 1983 [1986] 264ndash270



Δρανδάκης κἄ Ἔρευνα 1978

Ν Β Δρανδάκης ndash Ε Δωρῆ ndash Σ Καλοπίση ndash Μ Παναγιω-τίδη laquoἜρευνα στὴ Μάνηraquo ΠΑΕ 1978 [1980] 135ndash182

Δρανδάκης κἄ Ἀνασκαφὴ 1978

Ν Δρανδάκης ndash Ν Γκιολὲς ndash Χ Κωνσταντινίδη laquoἈνασκαφὴ στὸ Τηγάνι τῆς Μάνηςraquo ΠΑΕ 1978 [1980] 183ndash191


Ν Β Δρανδάκης ndash Σ Καλοπίση ndash Μ Παναγιωτίδη laquoἜρευνα στὴ Μάνηraquo ΠΑΕ 1979 [1981] 156ndash214

Δρανδάκης κἄ Ἔρευνες ndash Τοιχογραφίες 1979

Ν Β Δρανδάκης ndash Ν Γκιολὲς ndash Χ Κωνσταντινίδη laquoΣκαφικὲς ἔρευνες στη Μάνη ndash Τοιχογραφίες στὸν Ἅγιο Πέτρο Διροῦraquo ΠΑΕ 1979 [1981] 215ndash225


Ν Β Δρανδάκης ndash Σ Καλοπίση ndash Μ Παναγιωτίδη laquoἜρευνα στὴ Μεσσηνιακὴ Μάνηraquo ΠΑΕ 1980 [1982] 188ndash246


Ν Β Δρανδάκης ndash Ν Γκιολὲς ndash Χ Κωνσταντινίδη laquoἈνασκαφὴ στὸ Τηγάνι Μάνηςraquo ΠΑΕ 1981 [1983] 241ndash253

Δρανδάκης κἄ Ἔρευνα 1981α

Ν Β Δρανδάκης ndash Ν Γκιολὲς ndash Χ Κωνσταντινίδη laquoἜρευνα στὴ Λακωνικὴ Μάνηraquo ΠΑΕ 1981 [1983] 254ndash268


18

Δρανδάκης κἄ Ἔρευνα 1981β

Ν Β Δρανδάκης ndash Ε Δωρῆ ndash Σ Καλοπίση ndash Β Κέπετζη ndash Μ Παναγιωτίδη laquoἜρευνα στὴ Μάνηraquo ΠΑΕ 1981 [1983] 449ndash578

Δρανδάκης κἄ Κάτω Μάνη Ν Β Δρανδάκης ndash Ε Δωρῆ ndash Β Κέπετζη ndash Μ Κωνσταντου-δάκη Ἔρευνα στὴν Κάτω Μάνη Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας ἀρ 130 Ἀθῆναι 1993

Ιστορίες θρησκευτικής πίστης

Ιστορίες θρησκευτικής πίστης στη Μάνη Δίκτυο Μουσείων Μάνης 2 Κατάλογος μόνιμης έκθεσης Π Καλαμαρά (επιμ) Αθήνα 2005

Καλοπίση-Βέρτη Ἀρχάγγελος Μιχαὴλ

Πολεμίτα

Σ Καλοπίση-Βέρτη laquoὉ ναὸς τοῦ Ἀρχαγγέλου Μιχαὴλ στὸν Πολεμίτα τῆς Μέσα Μάνης (1278)raquo Ἀντίφωνον 451ndash474

Κάσσης Άνθη της πέτρας Κ Δ Κάσσης laquoΆνθη της πέτραςraquo Προμεσαιωνικές μεσαι-ωνικές και νεότερες οικογένειες και εκκλησίες στην Μάνη Αθήνα 1990

Κωνσταντινίδη Ἅγιος Μάμας

Χ Κωνσταντινίδη laquoὉ Ἅγιος Μάμας στὸν Καραβᾶ Κούνου Μέσα Μάνης (1232)raquo Θησαύρισμα Ἀριστεῖον Πνευματικὸν εἰς τὸν Δικαῖον Β Βαγιακάκον διὰ τὰ πενήντα χρόνια ἐπιστημονικῆς του προσφορᾶς ΛακΣπ 10 (1990) 141ndash165

Μανιάτικοι οικισμοί Μανιάτικοι οικισμοί Δίκτυο Μουσείων Μάνης 1 Κατάλογος μόνιμης έκθεσης Π Καλαμαρά ndash Ν Ρουμελιώτης (επιστ επιμ) Αθήνα 2004

Μπούρας ndash Μπούρα Ναοδομία

Χ Μπούρας ndash Λ Μπούρα Ἡ Ἑλλαδικὴ ναοδομία κατὰ τὸν 12ο αἰώνα Ἀθήνα 2002

Avrameacutea Le Magne byzantin A Avrameacutea ldquoLe Magne byzantin problegravemes drsquohistoire et de topographierdquo Εὐψυχία Meacutelanges offerts agrave Heacutelegravene Ahrweiler Byzantina Sorbonensia 16 Paris 1998 τ 1 49ndash62

Feissel ndash Philippidis-Braat Inventaire

D Feissel ndash A Philippidis-Braat ldquoInventaire en vue drsquoun recueil des inscriptions historiques de Byzance III Inscriptions du Peacuteloponnegravese (agrave lrsquoexception de Mistra)rdquo TM 9 (1985) 267ndash395

Kalopissi-Verti Osservazioni

S Kalopissi-Verti ldquoOsservazioni iconografiche sulla pittura monumentale della Grecia durante il XIII secolordquo XXXI Corso di Cultura sullrsquoarte ravennate e bizantina Seminario Internazionale di Studi su ldquoLa Grecia paleocristiana e bizantinardquo Ravenna 7ndash14 Aprile 1984 Ravenna 1984 191ndash220

Kalopissi-Verti Inscriptions

S Kalopissi-Verti Dedicatory Inscriptions and Donor Portraits in Thirteenth-Century Churches of Greece Veroumlffentlichungen der Kommission fuumlr die Tabula Imperii Byzantini Band 5 Wien 1992


19

Kalopissi-Verti Epigraphic Evidence

S Kalopissi-Verti ldquoEpigraphic Evidence in Middle-Byzantine Churches of the Mani Patronage and Art Productionrdquo Λαμπηδών Αφιέρωμα στη μνήμη της Ντούλας Μουρίκη Μ Ασπρά-Βαρδαβάκη (γεν επιμ) Αθήνα 2003 τ 1 339ndash354

Megaw Architecture H Megaw ldquoByzantine Architecture in Manirdquo BSA 33 (1932ndash1933) 137ndash162

Sparta and Laconia Sparta and Laconia From Prehistory to Pre-Modern Proceedings of the Conference held in Sparta organized by the British School at Athens the University of Nottingham the 5th Ephoreia of Prehistoric and Classical Antiquities and the 5th Ephoreia of Byzantine Antiquities 17ndash20 March 2005 W G Cavanagh ndash C Gallou ndash M Georgiadis (επιμ) ΒSA Studies 16 London 2009

Traquair Churches R Traquair ldquoLaconia III The churches of Western Manirdquo BSA 15 (1908ndash1909) 177ndash213

Zakythinos Le Despotat grec I II

D A Zakythinos Le Despotat grec de Moreacutee τ I Histoire politique Paris 1932 τ II Vie et institutions Athegravenes 1953 (αναθεωρ και επαυξ έκδ Chr Malteacutezou Variorum London 1975)


143

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ Π ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ

Βυζαντινές μαρμάρινες ψευδοσαρκοφάγοι στη Μέσα Μάνη

(Πίν 29ndash30)

Η παρούσα μελέτη πραγματεύεται τις μαρμάρινες πλάκες ψευ-δοσαρκοφάγων από την περιοχή της Μέσα Μάνης που χρονο-λογούνται στους βυζαντινούς χρόνους Αφορμή για την εξέταση του θέματος αποτέλεσε η εντύπωση που μου προξένησε ο εξαι-

ρετικά μικρός αριθμός ανάγλυφων ταφικών μνημείων από μια περιοχή με ισχυρή τοπική παράδοση και πλούσια παραγωγή στη μαρμαρογλυ-πτική κατά την εποχή αυτήmiddot επιπλέον το γεγονός ότι παρόλο που δεν είναι άγνωστες στη βιβλιογραφία και βρίσκονται σε δύο από τους πλέον σημαντικούς και εύκολα προσβάσιμους ναούς της περιοχής δεν έχουν ουσιαστικά αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής δημοσίευσης

Iα Στον μεσοβυζαντινό ναό του Αγίου Νικολάου στην Οχιά1 ενορι-

Ευχαριστίες για τη βοήθεια κατά τις αυτοψίες εκφράζω και από τη θέση αυτή στους φίλους συναδέλφους Μαρία Αγρέβη Αγγελική Μέξια Έφη Μεραμβελιωτάκη και Πανα-γιώτη Περδικούλια στην Αγγελική οφείλω επιπλέον ευχαριστίες για τις χρήσιμες παρα-τηρήσεις της στο κείμενο της μελέτης1 Για τον ναό τρουλαίο δικιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο με νάρθηκα βλ Traquair Churches 181ndash182 211 πίν XII XIII XVI Megaw Architecture 147 159 162 πίν 21b Α Μπακούρου ndash Δ Χαραλάμπους ndash Ε Πάντου ΑΔ 52 (1997) Χρονικά Β1 [2002] 221ndash222 Δρανδάκης Σημειώσεις 295ndash297 αρ 8 311ndash312 εικ 22ndash23 315 σχ 2 Ο ίδιος Βυζαντινὰ γλυπτά 201ndash206 Μπούρας ndash Μπούρα Ναοδομία 259ndash261 (όπου συγκεντρωμένη η παλαιότερη βιβλιογραφία) και σποραδικά Ο ναός χρονολογήθηκε από τον Megaw (ό π) στα μέσα του 12ου αι χρονολογία που παραμένει αποδεκτή με λίγες εξαιρέσεις βλ σχετ Μπούρας ndash Μπούρα ό π 260 261 υποσημ 4 Ας σημειωθεί εδώ ότι υπάρχει εγκεκριμένη μελέτη αποκατάστασης του ναού (laquoΣυμπλή-ρωση και ολοκλήρωση μελέτης αρχιτεκτονικής τεκμηρίωσης αποκατάστασης και στε-ρέωσης Ι Ναού Αγίου Νικολάου Οχιάς Μάνηςraquo) που συντάχθηκε από την αρχιτέκτονα μηχανικό Ε Δεληνικόλα για λογαριασμό του Εκπολιτιστικού amp Εξωραϊστικού Συλλόγου

144

ακό και κοιμητηριακό του σημερινού οικισμού2 και συγκεκριμένα στη νοτιοδυτική του γωνία βρίσκεται προσκολλημένο τετραώροφο κωδωνο-στάσιο νεωτέρων χρόνων3 Στη νότια πλευρά του δευτέρου ορόφου και σε ύψος περίπου 580μ από την επιφάνεια του εδάφους έχει εντοιχισθεί μαρμάρινη πλάκα ψευδοσαρκοφάγου4 (Πίν 291) Ο Νικόλαος Δρανδά-κης αφιέρωσε λίγες γραμμές σε αυτήν σε άρθρο και μονογραφία του χωρίς να την χαρακτηρίσει ούτε να την χρονολογήσει5middot οι Χαράλαμπος και Λασκαρίνα Μπούρα στο έργο τους για την ελλαδική ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα ταύτισαν το μέλος με πλάκα ψευδοσαρκοφάγου με τη σημείωση ότι πρόκειται για laquoἝνα ἀπὸ τὰ ἐλάχιστα παραδείγ-ματα στὸν χῶρο τῆς Mάνης ἄγνωστης προελεύσεωςraquo6

Η πλάκα από μάρμαρο υπόλευκο έχει διαστάσεις 190x050μ Δια-σώζεται ακέραια με ελάχιστες φθορές στην κοσμημένη επιφάνεια και μικρή διάβρωση στο αριστερό τμήμα7 Η κύρια όψη φέρει λιτό διάκοσμο

Οχιατών Μάνης laquoΟ Άγιος Νικόλαοςraquo και η οποία συμπληρώνει και ολοκληρώνει την αρχική πρόταση αποκατάστασης του αρχιτέκτονα Μ Δ Λεφαντζή Η 5η ΕΒΑ έχει προτείνει την ένταξη του έργου όπως και τη συντήρηση του γραπτού διακόσμου του ναού στο ΕΣΠΑ 2007ndash20132 Σύμφωνα με την τοπική προφορική παράδοση ο ναός αποτελούσε κάποτε καθολικό μονής βλ και Γ Λ Μαντούβαλος Στὴ σκιὰ τοῦ Ταϋγέτου Ὁδοιπορικὸ Β΄ Ἀποσκιερὴ Μέσα Μάνη τ 2 Ἀθήνα 1978 542 Κάσσης Άνθη της πέτρας 340 Τα ερειπωμένα κτίσματα που βρίσκονται σε άμεση συνάφεια με τον ναό στα βόρεια και δυτικά θα ήταν δυνατόν να συσχετισθούν με προσκτίσματα μονής βλ σχετ και Μαντούβαλος ό π Δεληνικόλα ό π 4 24 Το κοιμητήριο είναι παλαιό άγνωστο όμως πόσο βλ Κάσσης ό π Y Saitas ldquoThe cemeteries of Mani in mediaeval and later periods a first contributionrdquo Sparta and Laconia 3753 Για το κωδωνοστάσιο βλ Traquair Churches 182 Μπακούρου ndash Χαραλάμπους ndash Πάντου ό π 221 Δρανδάκης Σημειώσεις 296 Σε λίθο της νότιας όψης (στην απόληξη του πρώτου ορόφου κοντά στη ΝΔ γωνία) υπάρχει εγχάρακτη η χρονολογία 1861 που πιθανότατα αντιστοιχεί στο έτος κατασκευής του κωδωνοστασίου το οποίο τόσο τυπο-λογικά όσο και με βάση τα κατασκευαστικά και μορφολογικά του στοιχεία εντάσσεται στα χαρακτηριστικά για την περιοχή της Μάνης κωδωνοστάσια του 18ου και 19ου αι βλ ενδεικτικά Μ Μιχαηλίδης ndash Α Χριστοφίδου laquoἍγιος Σπυρίδωνας Καρδαμύληςraquo Ἐκκλησίες στὴν Ἑλλάδα μετὰ τὴν Ἅλωση 2 Ἀθήνα 1982 305 307ndash308 Β Παλαντζᾶς laquoὉ ναὸς τοῦ Ἁγίου Νικολάου στὸ Πραστεῖο τῆς Δυτικῆς Μάνηςraquo στο ίδιο 317ndash319 4 Πρώτη παρουσίαση της ψευδοσαρκοφάγου πραγματοποίησα σε μεταπτυχιακό σεμι-νάριο στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κατά το ακαδημαϊκό έτος 1998ndash1999 με διδάσκουσα την καθηγήτρια Μαρία Παναγιωτίδη στην οποία και οφείλω τη μύησή μου στη μελέτη της βυζαντινής γλυπτικής 5 Δρανδάκης Σημειώσεις 296 Ο ίδιος Bυζαντινὰ γλυπτά 206 υποσημ 706 Μπούρας ndash Μπούρα Ναοδομία 452 496 σημ 5287 Ο εντοιχισμός της πλάκας δεν επιτρέπει έλεγχο της επιφάνειας των κατακόρυφων πλευρών και συνακόλουθα παρατηρήσεις σχετικά με τον τρόπο σύνδεσής τους προς την αντίστοιχη ταφική κατασκευή συνεπώς τυπολογικά δεν είναι δυνατόν να ενταχθεί σε


145

από τρεις όμοιους ισοσκελείς ταινιωτούς σταυρούς με πεπλατυσμένα τα άκρα των κεραιών τους οι οποίοι αποδίδονται με συνδυασμό πολύ χαμηλού αναγλύφου και εγχάρακτης τεχνικής Μεταξύ των σταυρών στο ύψος και σε επαφή με τις απολήξεις των οριζοντίων κεραιών δια-κρίνονται δύο τετράγωνες βαθύνσεις8 Στα διάκενα των κεραιών των τριών σταυρών έχουν χαραχθεί αντίστοιχα τα κρυπτογράμματα (από αριστερά) Χ Χ Χ Χ (Χριστὸς Χριστιανοῖς Χάριν Χαρίζεται) Ι C X N K (Ἰησοῦς Xριστὸς Νικᾶ) και Ε Ε Ε Ε (Ἑλένη Εὗρεν Ἐλέους Ἔρεισμα)9 Ο σχεδιασμός η διάταξη και η εκτέλεση του διακόσμου χαρακτηρίζεται από σχετική ακρίβεια και συμμετρία10

Ο σταυρός με πλήρη φόρτιση συμβολισμών (υπερβατικό και αφη-ρημένο θρησκευτικό σύμβολο σύμβολο του σταυρικού μαρτυρίου και της ταφικής τελετουργίας της ανάστασης και σωτηρίας αλλά και απο-τρεπτικό ιδιαίτερα σε συνδυασμό με τα κρυπτογράμματα11) συνιστά το πλέον συνηθισμένο διακοσμητικό θέμα των μεσοβυζαντινών σαρκο-φάγων και ψευδοσαρκοφάγων ιδιαίτερα μάλιστα κατά τον 11οndash12ο αιώνα σε όλη την επικράτεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας12 Απαντά σε μεγάλη ποικιλία τύπων σχεδόν κατά κανόνα σε ομάδα των τριών διατασσόμενων συνήθως εντός τοξοστοιχιών ή ποικιλόμορφων διαχώ-

κάποια από τις κατηγορίες ψευδοσαρκοφάγων που διέκρινε ο Θ Παζαράς Ανάγλυφες σαρκοφάγοι και επιτάφιες πλάκες της μέσης και ύστερης βυζαντινής περιόδου στην Ελλάδα Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 38 Αθήνα 1988 (στο εξής Σαρκοφάγοι) 70ndash818 Χωρίς διακοσμητική πιθανότατα και χωρίς χρηστική αξία 9 Η τετράδα των κεφαλαίων Ε έχει επίσης ερμηνευθεί και ως Εὕρημα Ἑλένης Ἐβραίων Ἔλεγχος Ἑλένῃ ἐκ Θεοῦ Εὕρημα Ἐδόθη Ἐωσφόρος Ἔπεσεν Εὑρήκαμεν Ἐδὲμ κά Για τα κρυπτογράμματα στις κεραίες και τα διάκενα των σταυρών βλ ενδεικτικά Ch Walter ldquoIC XC NI KA The apotropaic Function of the victorius Crossrdquo REB 55 (1997) 193ndash220 όπου συγκεντρωμένη και η παλαιότερη βιβλιογραφία10 Οι σταυροί όμοιοι και σχεδόν ισομεγέθεις έχουν λαξευθεί σε ίσες αποστάσεις μεταξύ τουςmiddot οι ακραίοι ισαπέχουν από τα άκρα της πλάκας 11 Γενικά βλ λήμμα ldquoKreuzrdquo στα LchrΙ 2 (1970) στ 562ndash590 (E Dinkler ndash E Dinkler-von Schubert) RbK 5 (1995) στ 1ndash284 (I Teil E Dinkler ndash E Dinkler-von Schubert II Teil G Galavaris) RAC 21 (2006) στ 1107ndash1147 (B Christlich S Heid) Επίσης λήμμα ldquoCroix et Crucifixrdquo DACL 3 (1914) στ 3045ndash3131 (H Leclercq) Βλ και Παζαράς Σαρκοφάγοι 114ndash11512 Για την ομοιογένεια των γλυπτών από άποψη μορφής και διακόσμου κατά τους 10οndash12ο αι σε διαφορετικές περιοχές της αυτοκρατορίας βλ ενδεικτικά J-P Sodini ldquoLa sculpture meacutedio-byzantine le marbre en ersatz et tel qursquoen lui-mecircmerdquo Constantinople and its Hinterland Papers from the Twenty-seventh Spring Symposium of Byzantine Studies Oxford April 1993 C Mango ndash G Dagron (επιμ) Society for the Promotion of Byzantine Studies Publications 3 Cambridge 1995 289κεξ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΜΑΡΜΑΡΙΝΕΣ ΨΕΥΔΟΣΑΡΚΟΦΑΓΟΙ ΣΤΗ ΜΕΣΑ ΜΑΝΗ

146

ρων13 και λιγότερο συχνά ελεύθερα στην κύρια όψη14 όπως στο εξετα-ζόμενο παράδειγμα

Ο τύπος15 και η τεχνική απόδοση των σταυρών της ψευδοσαρκο-φάγου της Οχιάς παραπέμπει σε σταυρούς που κοσμούν γλυπτά του 11ουndash12ου αιώνα στη Μάνη όπως το υπέρθυρο του Ασώματου Κέριας16 και γλυπτά του Αγίου Ιωάννη Κέριας17 και του Αγίου Πέτρου (Μεγά-λης) Καστάνιας (Έξω Μάνη)18 Ανάλογης αντίληψης είναι οι σταυροί στις παραστάδες της θύρας εισόδου του Αγίου Νικολάου Οχιάς καθώς και στα επιθήματα των κιόνων του19 όπως και εκείνοι σε γλυπτά του 11ου αιώνα σε τρεις ναούς της Έξω Μάνης20 Όσον αφορά στη μορφή

13 Βλ ενδεικτικά παραδείγματα από διαφορετικές περιοχές της αυτοκρατορίας A Grabar Sculptures Byzantines du Moyen Acircge II (XIendashXIVe siegravecle) Bibliothegraveque des Cahiers Archeacuteologiques XII Paris 1976 (στο εξής Sculptures) 86ndash88 αρ 76 πίν LVIandashb (κάλυμμα) LVIIb LVΙΙΙb R Farioli ldquoQuattro sarcofagi mediobizantini in Italiardquo Miscellanea Agostino Pertusi τ 2 RSBS 2 (1982) 284ndash287 εικ 1ndash3 5 C Barsanti ldquoScultura anatolica di epoca mediobizantinardquo Atti della giornata di Studio Roma 4121986 Milion 1 Studi e ricerche drsquoarte bizantina C Barsanti ndash A-G Guidobaldi ndash A Iacobini (επιμ) Roma 1988 281 πίν III1 Παζαράς Σαρκοφάγοι αρ 1 7ndash9 17 29 39ndash41 43 48ndash49 59ndash60 62 69ndash70 74ndash76 92 αντίστοιχα πίν 1 6ndash7 13β 22α 27 28α 29 36αndashβ 48ndash49 51α 56βndashγ 59ndash60 67α 14 Παζαράς Σαρκοφάγοι αρ 18 πίν 14 [= Ο ίδιος Τα βυζαντινά γλυπτά του καθο-λικού της μονής Βατοπεδίου Θεσσαλονίκη 2001 96ndash97] αρ 24 πίν 18 Γ Δημητρο-κάλλης Ἄγνωστοι βυζαντινοὶ ναοὶ Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μεσσηνίας τ Β΄ Ἀθῆναι 1998 74 εικ 54 75 υποσημ 19 Πρβλ και Grabar Sculptures αρ 76 πίν LVIandashb LVΙΙΙa15 Οι Μπούρας ndash Μπούρα (Ναοδομία 555) επισημαίνουν τη δυσκολία προσδιορισμού καταγωγής των ταινιωτών σταυρών16 Ο Δρανδάκης (Βυζαντινὰ γλυπτά 60ndash62 εικ 98) χρονολόγησε το γλυπτό στον 11ο αι ενώ οι Μπούρας ndash Μπούρα (Ναοδομία 185 εικ 203 186) το ενέταξαν στον 12ο αι 17 Μπούρας ndash Μπούρα Ναοδομία 186 εικ 205 187 (πιθανώς 12ου αι)18 Θωράκια του 12ου αι βλ Δρανδάκης Βυζαντινὰ γλυπτά 178ndash179 εικ 271 182 183 εικ 278 Μπούρας ndash Μπούρα Ναοδομία 180 εικ 195 Τα συγκεκριμένα θωράκια εμφανίζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη χρήση διάτρητης τεχνικής στην απόδοση του διακόσμου τους βλ Χ Μπούρας laquoΔιάτρητα μαρμάρινα μεσοβυζαντινά γλυπτά στην Ελλάδαraquo La sculpture byzantine VIIendashXIIe siegravecles Actes du colloque international organiseacute par la 2e Eacutephorie des antiquiteacutes byzantines et lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthegravenes Athegravenes 6ndash892000 Ch Pennas ndash C Vanderheyde (επιμ) BCH Suppleacutement 49 Athegravenes 2008 (στο εξής La sculpture byzantine) 469ndash485 ειδικά 471 472 480 εικ 419 Τα επιθήματα είναι αδημοσίευτα Για τους σταθμούς της θύρας βλ Μπούρας ndash Μπούρα Ναοδομία 261 εικ 300 415 (όπου χρονολογουνται στον 12ο αι) Ο γλυπτός διάκοσμος του ναού δεν έχει μελετηθεί και δημοσιευθεί στο σύνολό του Ο Δρανδάκης (Βυζαντινὰ γλυπτά 201ndash202) θεωρεί ότι η τεχνική επεξεργασία των ανάγλυφων ελκυ-στήρων παραπέμπει σε έργα του Νικήτα μαρμαρά υποθέτοντας συνέχεια της ακμής του εργαστηρίου στο α΄ μισό του 12ου αι 20 Επιθήματα Μεταμόρφωσης Νομιτζή και Αγ Δημητρίου στα Δύο Πηγάδια Πλά-


147

των γραμμάτων των κρυπτογραφημάτων αυτή απαντά σε επιγραφές γλυπτών της περιοχής κατά τους 11ο και 12ο αιώνα21

Με βάση τις ανωτέρω συγκρίσεις η πλάκα θα πρέπει να χρονολο-γηθεί στα τέλη του 11ου ή στις αρχές του 12ου αιώνα Η προέλευσή της παραμένει άγνωστη Συσχετισμός με τον ίδιο τον ναό δεν μπορεί να γίνει καθώς στον νάρθηκα δεν υπάρχουν ενδείξεις ύπαρξης ταφικής κατασκευής Αποτελώντας μέρος της σύλλεκτης ύλης που χρησιμοποιή-θηκε για την κατασκευή του νεώτερου κωδωνοστασίου απrsquo όσο μακριά και αν έχει μεταφερθεί πάντως πρέπει να προέρχεται από τη Μέσα Μάνη

Ιβ Στον βυζαντινό ναό του Αϊ-Στράτηγου στο Δίπορο των Άνω Μπου-λαριών22 δύο υπέργειοι τάφοι καταλαμβάνουν όλο το μήκος της βόρειας

τσας [Ν Β Δρανδάκης laquoὉ Ναὸς τῆς Μεταμόρφωσης στὴ Νομιτζὴ καὶ τὰ ἀνάγλυφα ἐπιθήματα τῶν κιόνων τουraquo Δώρημα στὸν Ἰωάννη Καραγιαννόπουλο Βυζαντινὰ 13 (1985) (στο εξής Νομιτζή) 609κεξ 624ndash630 εικ 11 12 15 19 22 632 σχ Β΄ε Ο ίδιος Βυζαντινὰ γλυπτά 120ndash122 125 126ndash128 εικ 197ndash201 214ndash215] καθώς και πλάκα αγίας Τράπεζας στον Άγ Νικόλαο Μηλέας ενυπόγραφο έργο του Νικήτα των μέσων του 11ου αι (Feissel ndash Philippidis-Braat Inventaire 304ndash305 αρ 45 πίν IX1 Ν Β Δρανδάκης laquoΔύο βυζαντινὲς ἐνεπίγραφες πλάκες ἁγίας Τράπεζας σὲ ναοὺς τῆς Μεσσηνιακῆς Μάνηςraquo Μνήμη Τόμος εἰς μνήμην Γεωργίου Κουρμούλη Ἀθήνα 1988 179ndash181 184 εικ 1 Δρανδάκης Βυζαντινὰ γλυπτά 19ndash20 Ο ίδιος laquoΧρονολογημένα βυζαντινά γλυπτά της Μάνης του 11ου και του 12ου αιώναraquo La sculpture byzantine 409ndash410 412 εικ 3)21 Πρβλ τα γράμματα (C Ε K Ν Π Φ X) της ακριβώς χρονολογημένης επιγραφής (1075) στον δυτικό ελκυστήρα και στους σταθμούς της θύρας του Αγ Θεοδώρου Βάμ-βακα [Δρανδάκης Νικήτας μαρμαρᾶς πίν Ια ΙΙα Feissel ndash Philippidis-Braat Inventaire 305ndash306 αρ 46 πίν X1ndash2 Δρανδάκης Βυζαντινὰ γλυπτά 3 εικ 1 10 εικ 15 (βόρειος σταθμός) Kalopissi-Verti Epigraphic Evidence 341 εικ 3 Δρανδάκης laquoΧρονολογημένα βυζαντινὰ γλυπτάraquo ό π 412 εικ 1)] καθώς και της επιγραφής στην πλάκα αγ Τράπε-ζας της Παναγίτσας Φαγριάνικων στη Μηλέα της Έξω Μάνης (Feissel ndash Philippidis-Braat Inventaire 307 αρ 48 πίν ΙX2 Δρανδάκης laquoΔύο βυζαντινὲς ἐνεπίγραφες πλάκεςraquo ό π 185 εικ 2 Ο ίδιος Βυζαντινὰ γλυπτά 58 εικ 93) Επίσης τα γράμματα Κ και Ε παραπέμπουν στα αντίστοιχα σε επιγραφή υπερθύρου της Αγήτριας στην Αγία Κυρι-ακή (Δρανδάκης Τοιχογραφίες 227 εικ 4 237) και τα Χ και Π σε εκείνα που έχουν χαραχθεί στους σταθμούς της θύρας του ίδιου του Αγ Νικολάου Οχιάς (Δρανδάκης Βυζαντινὰ γλυπτά 202 Μπούρας ndash Μπούρα Ναοδομία 261 εικ 300)22 Τρουλαίος εγγεγραμμένος σταυροειδής δικιόνιος ναός με νάρθηκα των αρχών του 11ου αι Το προστώο στη δυτική πλευρά του έχει χρονολογηθεί στον 12ο αι Βλ Traquair Churches 177 179ndash180 211 212 πίν ΧΙ ΧΙΙ XVI Megaw Architecture 151 154 157 162 Δρανδάκης Τοιχογραφίες 392ndash466 όπου συγκεντρωμένη παλαιότερη βιβλιογραφίαmiddot Σχεδίασμα 232ndash233 αρ 445middot Σημειώσεις 297ndash298 αρ 9 312 εικ 24middot Βυζαντινὰ γλυπτά 74ndash87 Μπούρας ndash Μπούρα Ναοδομία 246ndash247 (προστώο) και σποραδικά


148

και νότιας πλευράς του mdashσύγχρονου με τον ναόmdash νάρθηκα23 Την πρόσοψη των τάφων αποτελούν δυο ακέραιες πλάκες ψευδοσαρκο-φάγων από μάρμαρο υπόλευκο που σώζονται κατά χώραν Ο Ramsay Traquair έκανε την πρώτη σύντομη μνεία τους αποτυπώνοντάς τις στα σχέδια κάτοψης και τομής του ναού24 ενώ ο Δρανδάκης τις σχολίασε μερικώς χωρίς να τις χρονολογήσει25 Φωτογραφίες τμήματος της μιας έχει δημοσιεύσει ο Κυριάκος Κάσσης26 Ο Γιάννης Σαΐτας πρόσφατα δημοσίευσε σχεδιαστική αποτύπωσή τους27

Η πλάκα του νότιου τάφου (Πίν 292) έχει διαστάσεις 232x0445x011μ28 Το χείλος είναι λοξότμητο προς τα μέσα προ-φανώς για καλύτερη πρόσφυση στην ταφική κατασκευή29 Η κύρια όψη κοσμείται με τρεις συμμετρικά τοποθετημένους όμοιους εγχά-ρακτους ισοσκελείς σταυρούς που έχουν πεπλατυσμένα τα άκρα των κεραιών Στα διάκενα των κεραιών διακρίνονται επίσης εγχάρακτα τα κρυπτογράμματα (από αριστερά) Ε Ε Ε Ε I C X C N K και Φ Χ Φ Π30

23 Χωρίς να διαμορφώνονται αρκοσόλια βλ και Δρανδάκης Τοιχογραφίες 395 υποσημ 6 Για τις ανάγκες διαμόρφωσης των στενών πλευρών των τάφων κτίσθηκαν χαμηλά τοιχία με ορθογωνισμένους λίθους και συνδετικό κονίαμα σε επαφή με τον ανατολικό και δυτικό τοίχο του νάρθηκα τα οποία έχουν διαστάσεις νότιος τάφος 063x0445x016μ βόρειος τάφος 0445 (δυτικά) ndash 060 (ανατολικά)x063x018μ επι-σημαίνεται η μείωση του πλάτους δυτικά 24 Traquair Churches 179 (όπου εκ παραδρομής στον βόρειο τάφο αναφέρει δύο πλάκες αντί μίας εννοώντας τα δύο διάχωρα της πλάκας) πίν XI25 Δρανδάκης Τοιχογραφίαι 19middot Τοιχογραφίες 392 394 εικ 3α 4 395middot Βυζαντινὰ γλυπτά 331 υποσημ 926 Κ Κάσσης laquoΆνθη της Πέτραςraquo Εκκλησίες της Μάνης Σπάρτη 1988 80 εικ 133ndash138 (πλάκα βόρειου τάφου) Ο ίδιος Άνθη της πέτρας 98 εικ 183 27 Saitas ό π (υποσημ 2) 374 εικ 407ndash8 [a b] mdashόπου σχεδιαστική αποτύπωση και του ναούmdash 375 Ο Γιάννης Σαΐτας μου επέδειξε τα σχέδια των πλακών και συζήτησε πρόθυμα μαζί μου σχετικά κατασκευαστικά ζητήματα κατά τη διάρκεια του συμποσίου πριν ακόμη δημοσιευθεί η ανωτέρω μελέτη του Τον ευχαριστώ θερμά και από εδώ Σημειώνω ότι η αναφερόμενη από τον ίδιο (ό π) ως τρίτη ψευδοσαρκοφάγος [d] στη βόρεια πλευρά του προστώου του ναού δεν είναι πλάκα αλλά ένα αδρά λαξευμένο μαρμάρινο μέλος ακόσμητο που φράσσει ταφική κατασκευήmiddot προς το παρόν δεν είναι δυνατόν να προταθεί ασφαλής χρονολόγηση τόσο για τον τάφο αυτόν όσο και για το μέλος 28 Οι εσωτερικές διαστάσεις του τάφου είναι 207x063x0445μ 29 Η χρήση άφθονου κονιάματος στις κατακόρυφες πλευρές της πλάκας δεν επιτρέπει την εξέταση και συνακόλουθα τη διατύπωση παρατηρήσεων για τον τρόπο προσαρμογής της στον τάφο 30 Από το γράμμα Π διακρίνεται μόνο το άνω αριστερό τμήμα λόγω και της χρήσης κονιάματος στα άκρα της πλάκας που την έχει εν μέρει καλύψει στα δεξιά Σχετικά με τα κρυπτογράμματα βλ παραπάνω υποσημ 9


149

(Φῶς Χριστοῦ Φαίνει Πάσιν) Η τεχνική εκτέλεση του διακόσμου είναι αδρή Η οπίσθια όψη της πλάκας είναι επεξεργασμένη αδρά με χονδρό βελόνι

Τυπολογικά και τεχνοτροπικά οι σταυροί παραπέμπουν σε εκείνους που κοσμούν στέψεις θωρακίων στον Άγιο Ιωάννη Θεολόγο Γαρδενί-τσας οι οποίες έχουν αποδοθεί στο εργαστήρι του Νικήτα μαρμαρά και χρονολογηθεί στον 11ο αιώνα31middot όμοια είναι και τα αντίστοιχα γράμ-ματα (C X N K Φ Π) στα κρυπτογραφήματα Όμοια είναι επίσης ο σταυρός και γράμματα των κρυπτογραφημάτων (C Ι Κ Ν Χ) στην ενεπίγραφη πλάκα της αγίας Τράπεζας στον Άγιο Νικήτα Κηπούλας (11ου αι)32 καθώς και οι σταυροί σε φράγμα παραθύρου στον Άγιο Θεόδωρο Βάμβακα (έργο και αυτό του Νικήτα γ΄ τέταρτο 11ου αι)33 και σε σταθμό θύρας στον Σωτήρα Γαρδενίτσας (11ου αι)34 Σημειω-τέον ότι τα γράμματα Φ Χ Π είναι όμοια με αυτά στους ανάγλυφους σταθμούς της θύρας του ίδιου του Αϊ-Στράτηγου35 Συγκριτικά τέλος με την ψευδοσαρκοφάγο της Οχιάς που φέρει παρόμοιο διάκοσμο και κρυπτογράμματα η εξεταζόμενη πλάκα είναι μάλλον κατώτερης ποιό-τητας από άποψη τεχνικής εκτέλεσης

Η πλάκα του βόρειου τάφου (Πίν 293) έχει διαστάσεις 226x061x016μ36 Στο χείλος διαμορφώνεται εσωτερικά εσοχή (πατούρα) (πλ 8εκ ύψ 5εκ) προφανώς για την υποδοχή καλύμμα-τος37 Στην κύρια όψη πλατιά λειασμένη ταινία περιβάλλει δύο ορθογώ-νια διάχωρα τα οποία σχηματίζονται από τριμερή ταινία αποδιδόμενη με κοίλη πρισματική γλυφή που διαμορφώνει βαθιά έγγλυφα τμήματα παραπέμποντας στην όμοια απόδοση ταινιών σε πλαίσια θωρακίων συνήθη στη Μάνη κατά τον 11ο αιώνα αλλά και αργότερα38 Στο δεξιό

31 Ν Β Δρανδάκης laquoἌγνωστα γλυπτὰ τῆς Μάνης ἀποδιδόμενα στὸ μαρμαρᾶ Νικήτα ἢ στὸ ἐργαστήρι τουraquo ΔΧΑΕ 8 (1975ndash1976) 24 πίν 11α Ο ίδιος Βυζαντινὰ γλυπτά 39ndash42 εικ 61 63 32 Δρανδάκης Τοιχογραφίες 340 342 Και το γράμμα Ε μοιάζει με αυτά της επιγρα-φής στο πλαίσιο της ίδιας πλάκας 33 Δρανδάκης Νικήτας μαρμαρᾶς 29 πίν VIβ Ο ίδιος Βυζαντινὰ γλυπτά 11 εικ 16 34 Δρανδάκης Βυζαντινὰ γλυπτά 97 100 εικ 154 35 Αδημοσίευτοι 36 Οι εσωτερικές διαστάσεις του τάφου είναι 200x060x63μ 37 Και εδώ το άφθονο κονίαμα στα άκρα της πλάκας δεν επιτρέπει εξέταση των κατα-κόρυφων πλευρών της38 Δρανδάκης Βυζαντινὰ γλυπτά εικ 32 36 59 62 63 78ndash80 (11ου αι) και 241ndash242 256 441ndash443 (12ου αι)


150

διάχωρο η ταινία ανακομβώνεται σχηματίζοντας τέσσερις κόμβους και στο αριστερό απολήγει δεξιά σε δύο ημικόμβους Η οπίσθια όψη της πλάκας είναι αδρά επεξεργασμένη με χονδρό βελόνι

Από τη διακόσμηση της πλάκας απουσιάζει το σύμβολο του σταυ-ρού έστω και με παραπληρωματικό χαρακτήρα όπως σπάνια συμβαί-νει στις βυζαντινές σαρκοφάγους και ψευδοσαρκοφάγους39 Το δεξιό διάχωρο περικλείει πυροστρόβιλο και ελαφρά κοιλόκυρτο ρόδακα με οκτώ οξύληκτα φύλλα εγγεγραμμένο σε απλό δίσκο αποδοσμένους σε πολύ χαμηλό ανάγλυφο Πρόκειται για κοσμήματα συνηθέστατα και πολύ αγαπητά στη βυζαντινή γλυπτική που χρησιμοποιούνται και σε σαρκοφάγους ως παραπληρωματικά θέματα σε πλείστες παραλλα-γές40 Ο τύπος του πυροστρόβιλου με τις πολλαπλές στροφές αποτε-λεί μάλλον μεταφορά σε χαμηλό ανάγλυφο έξεργων κομβίων με όμοια διακόσμηση όπως αποδίδονται σε γλυπτά κυρίως του 11ου αλλά και του 12ου αιώνα στην περιοχή41 Ρόδακες πανομοιότυποι με αυτόν της ψευδοσαρκοφάγου απαντούν σε γλυπτά της Μάνης της ίδιας εποχής42 Παρατηρείται ιδιαίτερη ακρίβεια στη χάραξη και την εκτέλεση των δύο θεμάτων που φαίνεται να έχουν σχεδιασθεί με τη βοήθεια ειδικού οργάνου (διαβήτη)43 Ως προς τους συμβολισμούς έχει θεωρηθεί ότι οι ρόδακες συμβολίζουν και τον παράδεισο44 ωστόσο τόσο αυτοί όσο και

39 Ενδεικτικά ας αναφερθεί ότι από τις 71 συνολικά ασφαλώς ταυτιζόμενες σαρκοφά-γους ψευδοσαρκοφάγους και καλύμματα της μελέτης του Παζαρά Σαρκοφάγοι ο σταυ-ρός απουσιάζει μόνο σε 6 μέλη (2 μεσοβυζαντινών και 4 υστεροβυζαντινών χρόνων αρ 28 35 36 52 53 71)middot δεν απουσιάζει ούτε και στις περίπου 25 (ψευδο)σαρκοφάγους του ελλαδικού χώρου που έχουν δημοσιευθεί σε διάφορες μελέτες μετά το έργο του Παζαρά καθώς και στις περίπου 20 γνωστές εκτός Ελλάδος 40 Παζαράς Σαρκοφάγοι 111 41 Λχ ελκυστήρες Αγ Θεοδώρων Βάμβακα Αϊ-Στράτηγου Μπουλαριών και Ταξιάρχη Γλέζου (11ου αι βλ αντίστοιχα Δρανδάκης Βυζαντινὰ γλυπτά εικ 4ndash5 121ndash122 125 και 162ndash163) και επιστύλια Αγ Βασιλείου Καφιόνας και Αγ Πέτρου (Μεγάλης) Καστάνιας στην Έξω Μάνη (12ου αι ό π αντίστοιχα εικ 243ndash254 και 274ndash275)42 Ενδεικτικά 11ος αι στον νότιο ελκυστήρα του ίδιου του Αϊ-Στράτηγου (ό π εικ 121γ 124) καθώς και σε γλυπτά από τον Άγ Φίλιππο Πούλας (αποδιδόμενα στον Νικήτα) τον Άγ Πέτρο Γλέζου (ό π αντίστοιχα εικ 48 και 136 137 141)middot 12ος αι κιονόκρανο κιονίσκου από την Αγήτρια στην Αγία Κυριακή (ό π εικ 421) 43 Πρβλ τα ίχνη γραμμών-οδηγών για την εκτέλεση σχεδίων σε γλυπτά από τη μεσοβυ-ζαντινή φάση (τελών 9ουndashαρχών 10ου αι) της βασιλικής στην κάτω πόλη του Αμορίου ενδεικτικά του τρόπου εργασίας των τεχνικών και των εργαλείων των μαρμαρογλυ-πτών καθώς και τις συναφείς παρατηρήσεις στη μελέτη του Ε A Ivison ldquoMiddle Byzantine Sculptors at Work Evidence from the Lower City Church at Amoriumrdquo La sculpture byzantine 487ndash513 (βλ ενδεικτικά επιστύλιο αρ Τ107 495 507 εικ 11ndash12)44 Παζαράς Σαρκοφάγοι 111ndash112


151

οι πυροστρόβιλοι μάλλον πρέπει να θεωρηθούν ως απλά διακοσμη-τικά θέματα που με το πέρασμα του χρόνου επαναλαμβάνονται ως συρμός

Στο αριστερό διάχωρο κένταυρος45 τοξεύει τετράποδο ζώο (Πίν 301) Τα δύο ζώδια εξαιρετικά σχηματοποιημένα έχουν αποδοθεί σε χαμηλό ανάγλυφο με μεγάλη ελευθερία (ο κένταυρος εμφανίζεται με έξι μέλη τέσσερα πόδια και δύο χέρια) και μοιάζουν να αιωρούνται στο βάθος Η απεικόνιση ζωδίων είναι συνήθης σε σαρκοφάγους κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνουςmiddot εμφανίζονται κυρίως σε μικρό μέγεθος ως παραπληρωματικά θέματα46 και σπανιότατα μεμονωμένα47 Ενδια-φέρον παρουσιάζει εδώ η επιλογή του κενταύρου και μάλιστα τοξότη Πρόκειται για τη μοναδική απrsquo όσο γνωρίζω περίπτωση απεικόνισής του σε ψευδοσαρκοφάγο αλλά και γενικότερα σε ταφικό ανάγλυφο βυζαντινών χρόνων Γενικά οι κένταυροι μυθολογικά όντα γνωστά από το διακοσμητικό θεματολόγιο της αρχαίας ελληνικής τέχνης επι-βιώνουν μέσω και του Μυθιστορήματος του Αλεξάνδρου ή της Φυσι-κής Ιστορίας του Πλίνιου48 αλλά κατά κύριο λόγο χρησιμοποιούνται αργά στη βυζαντινή τέχνη49 και για σχετικά μικρό χρονικό διάστημα είτε κρατώντας όπλαθηρεύοντες είτε παίζοντας μουσικά όργανα50 Ως τμήμα μυθολογικών σκηνών αλλά και μεμονωμένοι απαντούν κατά τους 10οndash11ο αιώνες σε ελεφάντινα κιβωτίδια και χειρόγραφα και κατά τους 11οndash12ο αιώνες σε αγγεία χειρόγραφα γλυπτά καθώς και σε τοιχογραφίες51 συνήθως με καθαρά διακοσμητικό χαρακτήρα Στη

45 Ο Δρανδάκης (Τοιχογραφίαι 19) τον περιγράφει ως ζώο με laquoσῶμα κοντὸν καὶ μακρὸν καὶ μεγάλα ὄρθια ὦτα ἢ κέραταraquo και (Τοιχογραφίες 395 υποσημ 6) ως laquoκερα-σφόρο ἀνθρωπόμορφη σφίγγαraquo που αγγίζει μικρό ζώο 46 Γενικά για αποδόσεις ζωδίων σε σαρκοφάγους βλ Παζαράς Σαρκοφάγοι 93κεξ47 Ο Παζαράς (Σαρκοφάγοι 54 αρ 83 93 πίν 64β) θεωρεί εξαίρεση μία πλάκα του 10ου αι με παράσταση γρύπα και αετού από τη Θεσσαλονίκη που ίσως προέρχεται από ψευδοσαρκοφάγο 48 Από τη χειρόγραφη παράδοση των οποίων διασώθηκε και διαδόθηκε η περιγραφή αλλά και ο εικονογραφικός τύπος της μορφής του κενταύρου όπως και άλλων μυθολο-γικών και φανταστικών όντων μέσω αντιγράφων και εγκυκλοπαιδικών έργων βλ σχετ C Lecouteux Les Monstres dans la penseacutee meacutedieacutevale europeacuteenne Paris 1993 σποραδικά49 Πρβλ λήμμα ldquoCentaurerdquo DACL 2 (1910) στ 3248ndash3249 (H Leclercq)50 Α Ξυγγόπουλος laquoΒυζαντινοὶ και ἰσλαμικοὶ Κένταυροιraquo ΑΕ 1953ndash1954 Εἰς μνήμην Γεωργίου Π Οἰκονόμου τ Ι (1955) 104ndash114 51 Για κενταύρους σε διάφορα αντικείμενα από τον 10ο αι κεξ βλ Α Κ Ὀρλάνδος laquoΑἱ Βλαχέρναι τῆς Ἠλείαςraquo ΑΕ 1923 18 και υποσημ 6ndash10 Ξυγγόπουλος ό π 104 υποσημ 1ndash3 Σε χειρόγραφα και ελεφάντινα κιβωτίδια βλ ενδεικτικά K Weitzmann Greek mythology in Byzantine Art Studies in Manuscript Ilumination 4 Princeton 1951


152

βυζαντινή τέχνη της Μάνης εντοπίζονται δύο ακόμη παραδείγματα ανα-γλύφων όπου κένταυρος τοξεύει τετράποδο (απεικονιζόμενος μαζί με σταυρούς) πρόκειται για μαρμάρινο επιστύλιο εντοιχισμένο κάτω από το παράθυρο της κεντρικής αψίδας στον ναό του Ταξιάρχη της Χαρού-δας52 (Πίν 302) και για ασβεστολιθικό υπέρθυρο στον μεγαλιθικό ναό της Αγίας Μαρίνας στα Κουβούκλια (Πίν 303) παλαιομανιάτικο οικι-σμό του Πύργου Διρού53 Και στα δύο που χρονολογούνται νωρίτερα από την πλάκα των Μπουλαριών54 παρατηρείται αντίστοιχη απλοϊκή

εικ 123 142 205ndash206 208 210 232 240ndash241 Σε γλυπτά κένταυρος που παίζει λύρα σε τμήμα πλάκας του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών (11ουndash12ου αι Μ Σκλάβου-Μαυ-ροειδή Γλυπτά του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών Κατάλογος Αθήνα 1999 157 αρ 215)middot κένταυρος που κρατά ρόπαλο και επιτίθεται σε ζώο σε πλάκα εντοιχισμένη στη Βλαχέρνα Ηλείας (12ου αι Ὀρλάνδος ό π 18 19 εικ 30)middot κένταυρος με ξίφος και ασπίδα σε κιονίσκο του τέμπλου της πρόθεσης στον Αγ Δημήτριο του Μυστρά (πιθανόν 12ου αι G Millet Monuments byzantins de Mistra Mateacuteriaux pour lrsquoEacutetude de lrsquoarchitecture et de la peinture en Gregravece aux XIVe et XVE siegravecles Μonuments drsquoArt Byzantin II Paris 1910 τ 1 πίν 442 453 και Γ Μαρίνου Άγιος Δημήτριος Η Μητρόπολη του Μυστρά Δημοσιεύματα του Αρχαιολογικού Δελτίου αρ 78 Αθήνα 2002 80 υποσημ 183 πίν 55β) Σε τοιχογραφίες Ορλάνδος ό π 18 υποσημ 9 Κένταυρος τοξότης συνοδευ-όμενος από την επιγραφή Ο ΗΠΠΟΚΡΑΤΗΩ(Ν) έχει σχεδιασθεί ελεύθερα με σκούρο καστανό χρώμα στην ανατολική πλευρά του κτιστού τέμπλου στον βυζαντινό (με τοι-χογραφίες τελών 13ου αι) ναό του Αγ Ιωάννη Προδρόμου Μεγαχώρας στην Επίδαυρο Λιμηρά δεν είναι όμως ασφαλής η χρονολόγησή του βλ Ν Δρανδάκης κἄ laquoἜρευνα στὴν Ἐπίδαυρο Λιμηράraquo ΠΑΕ 1982 [1984] 419 S E J Gerstel ldquoAn Alternative View of the Late Byzantine Sanctuary Screenrdquo Thresholds of the Sacred Architectural Art Historical Liturgical and Theological Perspectives on Religious Screens East and West S E J Gerstel (επιμ) Washington DC 2006 148 Βλ επίσης και βυζαντινή τοιχογραφία με παράσταση κενταύρου που τοξεύει ιππέα από τον αρχικό διάκοσμο του ναού της Αγ Θεοδώρας στην Άρτα που αποκαλύφθηκε πρόσφατα μετά τις εργασίες συντήρησης ΥΠΠΟ ndash 8η ΕΒΑ Τα βυζαντινά μνημεία της Ηπείρου Β Ν Παπαδοπούλου ndash Α Καραμπερίδη (επιμ έκδ) Ιωάννινα 2008 42 4552 Ν Β Δρανδάκης laquoὉ Ταξιάρχης τῆς Χαρούδας καὶ ἡ κτιτορικὴ ἐπιγραφή τουraquo ΛακΣπ 1 (1972) 279ndash280 πίν ΙΗ΄βndashγ ΙΘ΄α (χαρακτηρίζει τον κένταυρο ως αιλου-ροειδές) Κ Κάσσης Λαϊκή γλυπτική της Μάνης Αθήνα 1983 75 Ο ίδιος Άνθη της πέτρας 98 εικ 183 (όπου πρώτος σχολίασε την ομοιότητα των κενταύρων Μπουλαριών και Χαρούδας) 177 εικ 485ndash486 53 Νοτιοανατολικά του Πύργου Διρού και νοτίως του Γλέζου Ευχαριστίες για τη σχε-τική υπόδειξη οφείλω στον κ Αντώνη Κοιλάκο εργατοτεχνίτη στον αρχαιολογικό χώρο των Σπηλαίων Διρού Αναφορά στον οικισμό των Κουβουκλίων και στο γλυπτό έχει πραγματοποιήσει ο ίδιος στο άρθρο του laquoΜεγαλιθικά amp Παλαιοχριστιανικάraquo στο τοπικό περιοδικό Μάνη Χθες σήμερα αύριο 23 (2005) 6ndash7 Σύμφωνα με τον Κάσση (Άνθη της πέτρας 386) τα Κουβούκλια ήταν η κοιτίδα του οικισμού του Πύργου Διρού54 Πρβλ Δρανδάκης laquoὉ Ταξιάρχης τῆς Χαρούδαςraquo ό π 279 υποσημ 2 όπου ανα-φέρει ότι το γλυπτό είναι παλαιότερο από τον χρόνο κατασκευής του ναού (δηλ το β΄ μισό 11ου αι βλ σχετ στο ίδιο 284ndash287 291middot για τη χρονολόγηση του ναού βλ και Traquair Churches 189 190 Megaw Architecture 152 156 157) και το συγκρίνει με


153

και ελεύθερη απόδοση του διακόσμου Ίδια σκηνή εκτός Μάνης απαντά σε θωράκιο μεσοβυζαντινών χρόνων σήμερα χαμένο από τον ναό του Αγίου Νικολάου στα Μύρα της Λυκίας55

Αναφορικά με τις συμβολικές προεκτάσεις του θέματος σημειώνε-ται η ήδη από την αρχαιότητα γνωστή χθόνια υπόσταση του κενταύρου η παράλληλη σχέση με τον επάνω και κάτω κόσμο λόγω της διττής υπόστασής του (ως ανθρώπου και ζώου) αντίληψη που επικράτησε και μεταγενέστερα στη Δύση56 Σε ότι αφορά στο Βυζάντιο όμως δεν παραδίδεται από τις πηγές τέτοιος συμβολισμόςmiddot σύμφωνα και κατrsquo επίδραση του Φυσιολόγου που απηχεί τις βυζαντινές λαϊκές δοξα-σίες και της ερμηνείας του θεολογικής και ηθικής οι κένταυροι και γενικά τα διφυή όντα παραλληλίζονται προς τους ασεβείς και αιρετι-κούς57 Έχει υποστηριχθεί και ο αποτρεπτικός χαρακτήρας της μορφής του κενταύρου όπως και άλλων υβριδίων58 που θα μπορούσε ίσως να

γλυπτά 8ουndash9ου και 10ου αι Ο ίδιος Βυζαντινὰ γλυπτά 252 και υποσημ 113 αναφέ-ρει ότι είναι παλαιότερο του 12ου αι Θεωρώ ότι το γλυπτό πρέπει να τοποθετηθεί στον όψιμο 10οndashπρώιμο 11ο αι 55 Η Rott Kleinasiatische Denkmaumller aus Pisidien Pamphylien Kappadokien und Lykien Studien uumlber christliche Denkmaumller 5 und 6 Heft Leipzig 1908 339ndash341 εικ 128 Th Ulbert Studien zur dekorativen Reliefplastik des oumlstlichen Mittelmeerraumes (Schrankenplatten des 4ndash10 Jahrhunderts) Miscellanea Byzantina Monacensia Heft 10 Muumlnchen 1969 72 αρ 82 Katalogteil 28 Σχετικά με τον προβληματισμό για την αρχική θέση και την ακριβή χρονολόγηση του θωρακίου βλ O Feld ldquoDekorative Reliefplastikrdquo Myra Eine lykische Metropole in antiker und byzantinischer Zeit J Borchhardt (επιμ) Istanbuler Forschungen 30 Berlin 1975 375ndash376 αρ 45 56 Πρβλ λήμμα ldquoKentaurrdquo LchrI 2 (1970) στ 505 (P Gerlach)57 Φυσιολόγος 13 Περὶ σειρήνων καὶ ἱπποκενταύρων [Physiologus F Sbordone (έκδ) Mediolani ndash Genuae ndash Romae ndash Neapoli 1936 51ndash54 και Der Physiologus nach der ersten Redaktion D V Kaimakis (έκδ) Beitraumlge zur klassischen Philologie Heft 63 Meisenheim am Glan 1974 42andash45b] Σχετικά με τις εκδόσεις του κειμένου βλ J Η Declerck ldquoRemarques sur la tradition du Physiologus grecrdquo Byz 51 (1981) 148ndash158 και G Peers ldquoPeter Iconoclasm and the use of nature in the Smyrna Physiologus (Evangelical School B8)rdquo JOumlB 50 (2000) 267ndash292 Για τον χαμένο σήμερα κώδικα του Φυσιολόγου της Σμύρνης τον σημαντικότερο από άποψη εικονογραφίας βλ M Bernabograve Il Fisiologo di Smirne le miniature del perduto codice B 8 della Biblioteca della Scuola Evangelica di Smirne Millenio Medievale 7 Studi I Firenze 1998 με παλαιότερη βιβλιογραφία58 Πρβλ Grabar Sculptures 59 H P Maguire ldquoThe Cage of Crosses Ancient and Medieval Sculptures on the lsquoLittle Metropolisrsquo in Athensrdquo Θυμίαμα στη μνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα Αθήνα 1994 τ 1 169ndash172 Gerstel ldquoAn Alternative View of the Late Byzantine Sanctuary Screenrdquo ό π και 154ndash157 όπου όσον αφορά στη διακό-σμηση ειδικά των τέμπλων με κενταύρους κάνει λόγο και για συμβολισμό μετάβασης από το κοσμικό (κυρίως ναός πιστοί) στο θρησκευτικό (ιερό ιερείς) σε σχέση με τη διφυή μορφή του κενταύρουmiddot επίσης στη μελέτη της ldquoArt and Identity in the Medieval Moreardquo The Crusades from the Perspective of Byzantium and the Muslim World A E Laiou


154

συνάδει με την παρουσία του στα τρία ανάγλυφα της Μάνης (ψευδο-σαρκοφάγο επιστύλιο υπέρθυρο) ενώ το γεγονός ότι τοξεύει ζώο είναι δυνατόν επίσης να συσχετισθεί με την επίθεση άγριου ζώου σε ήμερο θέμα ανατολικής προέλευσης σύμβολο γενικά της πάλης του Κακού με το Αγαθό αλλά και της Εκκλησίας με τον Διάβολο59

Οπωσδήποτε όμως ο κένταυρος συνιστά και ένα αμιγώς διακο-σμητικό θέμα60 Πρέπει εδώ να επισημανθεί ότι στη Μάνη είναι ιδι-αίτερα αγαπητές παραστάσεις μύθων κυρίως κατά το δεύτερο μισό του 11ου αιώνα καθώς και πλήθος και ποικιλομορφία ζωδίων μεταξύ των οποίων και φανταστικά ζώα που αποδίδονται με αντίληψη λαϊκή όπως για παράδειγμα η παράσταση μύθου σε κιονόκρανο στο προστώο του Αγίου Νικολάου της Χαριάς61 και μύθοι και ζώδια σε επιθήματα από ναούς της μεσσηνιακής Μάνης (σε δύο από τα οποία μάλιστα εικονίζεται και άνδρας να τοξεύει ζώο) ένα επίθημα από την περιοχή της Πλάτσας62 και εκείνα του Αγίου Δημητρίου στα Δύο Πηγάδια Πλά-τσας63 και της Μεταμόρφωσης στη Νομιτζή64 Η επιλογή του κενταύρου

ndash R P Mottahedeh (επιμ) Washington DC 2001 274 αναφερόμενη στον ανάγλυφο κένταυρο του Μυστρά και τον γραπτό της Μεγαχώρας (βλ παραπάνω υποσημ 51) τους συσχετίζει με εκδήλωση ενδιαφέροντος των βυζαντινών για την κοσμική λογοτεχνία και τη μυθολογία Ο Grabar (ό π 148) χαρακτηρίζει τον κένταυρο του Μυστρά απλώς ως τετράποδο ίσως σύμβολο Ευαγγελιστή59 Θέμα ιδιαίτερα συχνό στη βυζαντινή γλυπτική με πολλά παραδείγματα από τον 10ο αι κεξ πρβλ Α Κ Ὀρλάνδος laquoΤὸ τέμπλον τῆς Ἁγίας Θεοδώρας Ἄρτηςraquo Λειμών Τιμητικὴ προσφορὰ τῷ καθηγητῇ Νικολάῳ Β Τωμαδάκῃ ΕΕΒΣ 39ndash40 (1972ndash1973) 489ndash490 60 Όπως όταν λχ συνήθως αποδίδει το ζώδιο του Τοξότη βλ πρόχειρα W Wolska-Conus Cosmas Indicopleustegraves Topographie Chreacutetienne τ I Sources Chreacutetiennes αρ 141 Paris 1968 168ndash169 τ III Sources Chreacutetiennes αρ 197 Paris 1973 217 Βλ επίσης παραπάνω 151 152 και υποσημ 5161 Ν Β Δρανδάκης laquoἈνάγλυπτος παράστασις βυζαντινοῦ μύθουraquo Λειμών ό π 665κεξ εικ 12 14 17 Ο ίδιος Βυζαντινὰ γλυπτά 132ndash133 33362 Traquair Churches 203 εικ 6 Στη μία όψη εικονίζεται ανδρική μορφή να τοξεύει ζώο (αρκούδα) Ο Δ Ι Πάλλας [laquoΒυζαντινὸν ὑπέρθυρον τοῦ Μουσείου Κορίνθουraquo ΕΕΒΣ 30 (1960ndash1961) 431] σημειώνει ότι το γλυπτό βρίσκεται στον ναό των Αγ Ασωμάτων στου Κουτήφαρη Ο Δρανδάκης (Νομιτζή 599 υποσημ 10) υποθέτει ότι και αυτό προέρχεται από τον Άγ Δημήτριο Πλάτσας (βλ επόμ υποσημ) ενώ αναφέρει την ενδεχόμενη ύπαρξη ενός όμοιου laquoκιονοκράνουraquo στον Άγ Βασίλειο στου Κουτήφαρηmiddot στην ίδια μελέτη (609ndash610 υποσημ 70) πιθανολογεί ακόμη ένα επίθημα σε άλλον ναό της περιοχής63 Δρανδάκης Νομιτζή 611 612 627 εικ 17 632 σχ Β Ο ίδιος Βυζαντινὰ γλυπτά 125ndash126 127ndash128 εικ 199 201ndash203 33364 Δρανδάκης Νομιτζή 609 610ndash617 625ndash630 εικ 13 14 16 18 21 23 632 σχ Α (στη σ 617 μάλιστα κάνει λόγο για κοινό εργαστήρι που λάξευσε τα επιθήματα


155

ως κοσμήματος της ψευδοσαρκοφάγου θεωρώ λοιπόν ότι θα πρέπει να προσγραφεί μάλλον στην τοπική αυτή προτίμηση για τους μύθους και τα ζώδια και σε μια διάθεση διακοσμητική65 κατrsquo επίδραση και επιβίωση κάποιου αρχαίου προτύπου παρά σε συνειδητή επιλογή με ιδιαίτερες συμβολικές προεκτάσεις για ταφικό μνημείο66

Στον Αϊ-Στράτηγο απόκειται επίσης μια μαρμάρινη πλάκα (από υπόλευκο μάρμαρο) θραυσμένη μέγιστων σωζόμενων διαστάσεων 1155x078x0085μ67 (Πίν 304) Στην κύρια όψη διασώζει το ήμισυ αρκετά φθαρμένου εγχάρακτου ισοσκελούς σταυρού με πεπλατυ-σμένα άκρα κεραιών όμοιου με τους αντίστοιχους στην πλάκα του

Μεταμόρφωσης και Αγ Δημητρίου) Ο ίδιος Βυζαντινὰ γλυπτά 120ndash122 εικ 192ndash193 333 334 Στην ανατολική πλευρά του βορειοδυτικού επιθήματος βρίσκεται παράσταση άνδρα που τοξεύει ελάφι Σε επίθημα από τον ίδιο ναό αναφέρεται και ο Traquair Churches 202ndash203 όπου εκ παραδρομής τον τοποθετεί στου Κουτήφαρη65 Ο Ξυγγόπουλος [ό π (υποσημ 50) 104ndash114] υποστηρίζει ισλαμικό πρότυπο για έναν συγκεκριμένο τύπο κενταύρου-τοξότη που δεν σχετίζεται άμεσα με τον εδώ εξε-ταζόμενο παραπέμποντας σε ανατολικής προέλευσης αντικείμενα που χρονολογούνται από τον 12ο αι κεξmiddot ωστόσο επισημάνθηκε ήδη (βλ παραπάνω υποσημ 51) η απει-κόνιση κενταύρων σε πρωιμότερα του 12ου αι βυζαντινά έργα τέχνης Στη βυζαντινή τέχνη της Μάνης είναι βέβαια γνωστές ανατολικές επιδράσεις ήδη από τον 10ο αι [βλ Ν Γκιολές laquoΣυμβολὴ στὴν ἑρμηνεία τῶν μικρασιατικῶν στοιχείων τῆς τέχνης τοῦ δεκάτου αἰώνα στὴ Μάνηraquo ΔΚΜΣ 5 (1984ndash1985) 71ndash93] Δεδομένου όμως ότι δεν έχω εντοπίσει προγενέστερο ανατολικό έργο τέχνης με παράσταση κενταύρου εκτός από το θωράκιο των Μύρων θεωρώ ότι στην εδώ εξεταζόμενη περίπτωση δεν μπορεί να υποστηριχθεί ανατολικό πρότυπο66 Χρήσιμη είναι εδώ και η υπόμνηση ότι ήδη από τις αρχές του 9ου αι ο πατριάρ-χης Κωνσταντινουπόλεως Νικηφόρος στον τρίτο Αντιρρητικό του λόγο (laquoἈντίρρησις τρίτηraquo PG 100 464Dndash465A) αναγνώριζε τη διακοσμητική λειτουργία των ένζωδων παραστάσεωνmiddot για ανάλυση του κειμένου βλ A Grabar ldquoLrsquolsquoestheacutetismersquo drsquoun theacuteologien humaniste byzantin du IXe siegraveclerdquo Lrsquoart de la fin de lrsquoAntiquiteacute et du Moyen Acircge τ I Paris 1968 63ndash69 Ο ίδιος Lrsquoiconoclasme byzantin Dossier Archeacuteologique Paris 19842 178ndash179 V V Byčkov ldquoDie aumlsthetischen Anschauungen des Patriarchen Nikephorosrdquo BSl 50 (1989) 181ndash192 κυρίως 188κεξ Πρβλ και Ch Barber Figure and Likeness On the Limits of Representation in Byzantine Iconoclasm Princeton ndash Oxford 2002 134middot για μια διαφορετική ερμηνεία του κειμένου βλ J-M Spieser ldquoLe deacuteveloppement du templon et les images des Douze Fecirctesrdquo Bulletin de lrsquoInstitut Historique Belge de Rome 59 (1999) 134ndash136 [ανατ Ο ίδιος Urban and Religious Spaces in Late Antiquity and Early Byzantium Variorum Collected Studies Series Aldershot ndash Burlington 2001 XVII] Να αναφερθεί ωστόσο ότι ειδικά για τις σαρκοφάγους ο Παζαράς (Σαρκοφάγοι 93ndash94) θεωρεί πως laquoΗ εκλογή των θεμάτων δεν είναι τυχαία αλλά έχει σχέση με συμβολικές έννοιεςhellipraquo67 Τουλάχιστον από το 1964 όταν πρώτος την κατέγραψε ο Δρανδάκης (Τοιχογραφίαι 18ndash19) και μέχρι πρόσφατα (Αύγουστος 2009 οπότε στο πλαίσιο εργασιών της 5ης ΕΒΑ για τακτοποίηση των γλυπτών του ναού μεταφέρθηκε δίπλα στον νότιο τάφο και στη θέση της τοποθετήθηκε ξύλινο κάλυμμα) χρησιμοποιόταν ως κάλυμμα της δίδυμης υπόγειας κατασκευής που βρίσκεται ακριβώς μπροστά από την είσοδο του ναού κάτω από το δάπεδο του νάρθηκα βλ και παρακάτω υποσημ 72


156

νότιου τάφου Η οπίσθια όψη είναι επεξεργασμένη αδρά Οι ακμές της πλάκας είναι επίπεδες και λείες Με βάση τη σωζόμενη διακόσμηση αποκαθιστώντας τον σταυρό και τηρώντας αναλογικά ίσες αποστάσεις προκύπτει ότι οι συνολικές διαστάσεις της πλάκας ήταν 210x065μ Πρόκειται προφανώς για το κάλυμμα ενός από τους τάφους όπως είχε ήδη πιθανολογήσει ο Δρανδάκης68 Ανήκει στον πλέον συνηθισμένο τύπο των επίπεδων καλυμμάτων βυζαντινών (ψευδο)σαρκοφάγων69 Κάλυπτε τον νότιο τάφο όπως υπαγορεύουν οι διαστάσεις του Μάλι-στα στον τάφο παρατηρείται και ειδική αντίστοιχη διαμόρφωση οι λίθοι της τοιχοποιίας υπεράνω και κατά μήκος της ανατολικής νότιας και δυτικής πλευράς του έχουν υποστεί επεξεργασία ώστε να δημι-ουργηθεί βάθυνση (ύψ 10εκ και βάθ 6εκ) ως υποδοχή για την προ-σαρμογή του καλύμματος (Πίν 292)middot συνεπώς αυτό στηριζόταν από το ένα μέρος στο χείλος της ψευδοσαρκοφάγου και από το άλλο εισχω-ρούσε συρταρωτά στους τοίχους70 Aνάλογη διαμόρφωση λίθων της τοιχοποιίας (ύψ 10 και βάθ 7εκ) διαπιστώνεται και στη θέση του βόρειου τάφου δεικνύοντας την παρουσία άλλοτε καλύμματος71 την οποία επιβεβαιώνει και η εσοχή στην εσωτερική πλευρά του χείλους της ψευδοσαρκοφάγου

Οι δύο ψευδοσαρκοφάγοι και το κάλυμμα όπως προέκυψε από τις συναφείς συγκρίσεις είναι πιθανότατα σύγχρονα μεταξύ τους και πρέπει να χρονολογηθούν στα μέσα του 11ου αιώνα εποχή στην οποία ανάγεται και η κατασκευή του Αϊ-Στράτηγου Οι τάφοι πρέπει λοιπόν να διαμορφώθηκαν σχετικά σύντομα μετά την ανέγερση του ναού Οι ψευδοσαρκοφάγοι βρίσκονται κατά χώραν ενώ τα καλύμματα έχουν μετακινηθεί προφανώς για λόγους επαναχρησιμοποίησης των τάφων ακόμη και στους νεώτερους χρόνους72 Διαπιστώνεται κάποια αμηχα-

68 Ό π 69 Παζαράς Σαρκοφάγοι 85ndash86 70 Αντίστοιχα παραδείγματα είναι μέχρι στιγμής γνωστά σε υστεροβυζαντινούς ναούς της Κωνσταντινούποληςmiddot τα έχει ήδη επισημάνει ο Παζαράς Σαρκοφάγοι 82ndash8371 Η μείωση του πλάτους του τάφου στα δυτικά (βλ παραπάνω υποσημ 23) θα επέβαλε ειδική μορφή καλύμματος Εντός του ναού υπάρχει ένα τμήμα μαρμάρινης ακόσμητης πλάκας διαστάσεων 114x047x008μ που θα μπορούσε να συσχετισθεί με κάλυμμα72 Στο εσωτερικό των τάφων υπάρχουν οστά άγνωστο όμως αν αντιστοιχούν σε ταφές ή ανακομιδές και πότε χρονολογούνται Μάλιστα την υπόγεια κατασκευή του νάρθηκα ο Δρανδάκης (Τοιχογραφίαι 18) την χαρακτηρίζει οστεοφυλάκιο Βλ και Saitas ό π 375 όπου αναφέρει την ύπαρξη οστών σε αυτήν Σε πρόσφατη διερεύνηση (Αύγου-στος 2009) δεν εντοπίσαμε οστά στο εσωτερικό της [ας αναφερθεί εδώ ότι στη βόρεια πλευρά του ναού βρίσκεται κοιμητήριο νεωτέρων χρόνων της οικογένειας Λαδή σύμ-


157

νία-αδυναμία στην εκτέλεση του διακόσμου τους που προδίδει λιγό-τερο έμπειρο τεχνίτη73 ιδιαίτερα εάν γίνει σύγκριση με τα γλυπτά του ίδιου του ναού έργα επίσης της ίδιας εποχής σαφώς όμως υψηλότε-ρης ποιότητας74 προφανώς έργο διαφορετικού τεχνίτη Σαφώς και η χρονολογική εγγύτητα των ψευδοσαρκοφάγων με την οικοδόμηση του ναού και την εκτέλεση του γλυπτού διακόσμου του παρασύρει μεν σε γοητευτικές υποθέσεις περί κτητόρων-χορηγών ωστόσο η ταυτότητα των αρχικώς ενταφιασθέντων σε αυτές παραμένει άγνωστη

Τέλος ας σημειωθεί ότι την ταφική χρήση του νάρθηκα mdashχώρου όπου επίσης τελούνται νεκρώσιμες και επιμνημόσυνες ακολουθίες75mdash που υποδεικνύουν οι ψευδοσαρκοφάγοι έρχεται να επιβεβαιώσει πιθα-νότατα και η σωζόμενη μεταγενέστερη ζωγραφική διακόσμησή του76 που περιλαμβάνει σκηνές με εσχατολογικό και σωτηριολογικό περιεχό-μενο διττή απεικόνιση της Δέησης77 την καθιερωμένη παράσταση της Μέλλουσας Κρίσης σκηνές από τον κύκλο των Παθών καθώς και τις μορφές δύο αρχαγγέλων78

ΙΙ Τα ταφικά ανάγλυφα που παρουσιάσθηκαν είναι τα μοναδικά γνωστά έως σήμερα δείγματα του είδους τα οποία χρονολογούνται στους βυζαντινούς χρόνους και προέρχονται από την περιοχή της Μέσα

φωνα με τους Κάσση Άνθη της πέτρας 338 και Μαντούβαλο ό π (υποσημ 2) 596] ενώ δεν εντοπίστηκαν στοιχεία για χρήση της ως δεξαμενής όπως παρατηρείται συχνά σε ναούς της Μάνης βλ σχετ Μπούρας ndash Μπούρα Ναοδομία 363 73 Πρβλ Traquair Churches 179 Δρανδάκης Τοιχογραφίες 392 395 74 Χαρακτηριστική είναι η σύγκριση του κενταύρου με ζώα στον δυτικό ελκυστήρα και το τέμπλο του ιερού Βήματος του ναού βλ Δρανδάκης Βυζαντινὰ γλυπτά 76ndash77 εικ 125ndash126 86 εικ 134 Ο ίδιος (Τοιχογραφίες 392) παρατηρεί ότι η τεχνική του διακό-σμου των γλυπτών του ναού συγγενεύει με αυτήν των έργων του Νικήτα μαρμαρά 75 Για την ταφική λειτουργία του νάρθηκα βλ Fl Bache ldquoLa fonction funeacuteraire du narthex dans les eacuteglises byzantines du XIIe au XIVe siegraveclerdquo Histoire de lrsquoart 7 (1989) 25ndash34 76 Οι τοιχογραφίες του νάρθηκα σώζονται σε δύο στρώματα χρονολογούμενα αντί-στοιχα στα τέλη του 12ου και στο β΄ μισό του 13ου αι βλ Δρανδάκης Τοιχογραφίες 395 405 408 423ndash431 442 445 454 458 461ndash466 77 Στη σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας και στον ανατολικό τοίχο Πρβλ και Δραν-δάκης ό π 408 78 Για τη σχέση λειτουργικής χρήσης και εικονογραφικού προγράμματος του νάρθηκα βλ Ν Σιώμκος laquoΠαρατηρήσεις στη λειτουργική χρήση του νάρθηκα και των κατη-χουμένωνraquo ΑΙΜΟΣ Κύκλος Σεμιναρίων Μεσαιωνική Αρχιτεκτονική και Λειτουργία Σεμινάριο 1ο Βυζαντινή αρχιτεκτονική και λατρευτική πράξη Μηχανιώνα Θεσσαλο-νίκης 1362005 Πρακτικά Ε Χατζητρύφωνος ndash Φ Καραγιάννη (επιμ) Θεσσαλονίκη 2006 63ndash66


158

Μάνης αλλά και ευρύτερα από τη χερσόνησο του Ταινάρου ενώ δεν είναι γνωστά αντίστοιχα από τη μεσσηνιακή Μάνη79 Με βάση την τεχνοτροπική ανάλυση τα ανάγλυφα χρονολογήθηκαν στον 11ο και στις αρχές του 12ου αιώνα περίοδο κατά την οποία στη Μάνη σημει-ώνεται οικοδομική άνθηση με συνακόλουθη ανάπτυξη της ζωγραφικής και της μαρμαρογλυπτικής80middot τότε δραστηριοποιούνται στην περιοχή οι μαρμαρογλύπτες Νικήτας μαρμαράς και Γεώργιος μάστορας με τα εργαστήριά τους81 Τα διακοσμητικά θέματα εντάσσονται στην τρέ-χουσα εικονογραφία της εποχής εντός και εκτός Μάνης με εξαίρεση τον κένταυρο στην ψευδοσαρκοφάγο του βόρειου τάφου στον Αϊ-Στρά-τηγο Άνω Μπουλαριών που θα πρέπει να προσγραφεί στις τοπικές ιδιαιτερότητες

Το υλικό κατασκευής μάρμαρο υπόλευκο δεν έχει αναλυθεί εργαστη-ριακάmiddot ωστόσο πρέπει να θεωρηθεί ασφαλής η προέλευσή του από την περιοχή Οι πλάκες που εξετάσθηκαν (ψευδοσαρκοφάγοι και κάλυμμα) αποτελούν μέλη που εξαρχής λαξεύθηκαν για τη συγκεκριμένη χρήση τους Γενικά κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο η εξόρυξη μαρμάρου από λατομεία ήταν περιορισμένη και πηγή σημαντική για την προμήθεια πρώτης ύλης αποτέλεσε η αναχρησιμοποίηση αρχαίων και παλαιοχρι-στιανικών μελών82 Ωστόσο η ιδιαίτερα μεγάλη παραγωγή στη Μάνη θα πρέπει να απαίτησε νέα λατόμηση83 Τα περισσότερα γλυπτά στην περιοχή είναι λαξευμένα σε ντόπιο τεφρό μαρμαρόλιθο84 που αφθονεί αλλά πολλά είναι και τα γλυπτά σε μάρμαρο λευκό Στη χερσόνησο του

79 Σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα δημοσιευμένα στοιχείαmiddot δεν έχω πραγματοποιήσει επισταμένη έρευνα στην περιοχή 80 Πρβλ Δρανδάκης Τοιχογραφίες 21κεξ Avrameacutea Le Magne byzantin 60 Kalopissi-Verti Epigaphic Evidence 339 344ndash346 348ndash349 Ν Γκιολές laquoΒυζαντινή Μάνηraquo Ιστο-ρίες θρησκευτικής πίστης 24 81 Νικήτας Δρανδάκης Νικήτας μαρμαρᾶςmiddot laquoἌγνωστα γλυπτὰ τῆς Μάνηςraquo ό π (υποσημ 31) 19ndash28middot Βυζαντινὰ γλυπτά 3ndash12 19ndash62 Γεώργιος Ν Β Δρανδάκης laquoἩ ἐπιγραφὴ τοῦ μαρμάρινου τέμπλου στὴ Φανερωμένη τῆς Μέσα Μάνης (1079)raquo ΑΕ 1979 [1981] 218ndash225 Feissel ndash Filippidis-Braat Ιnventaire 306ndash307 αρ 47 πίν ΧΙ1ndash4 Δρανδάκης Βυζαντινὰ γλυπτά 12ndash16 Βλ επίσης C Vanderheyde ldquoDeux exemples de sculpteurs locaux et itineacuterants en Gregravece au XIe siegraveclerdquo Topoi 8 (1998) 766ndash770 772 Kalopissi-Verti Epigraphic Evidence 344ndash34582 J-P Sodini laquoἩ χρήση μαρμάρου καὶ πέτρας (7οςndash15ος αἰώνας)raquo Οἰκονομικὴ Ἱστορία τοῦ Βυζαντίου ἀπὸ τὸν 7ο ἕως τὸν 15ο αἰώνα Α Ε Λαΐου (γεν εποπτ) Ἀθήνα 2006 τ Α΄ 234ndash24883 Πρβλ Sodini ό π 244ndash245 Ο ίδιος ldquoLa sculpture byzantine (VIIendashXIIe siegravecles) acquis problegravemes et perspectivesrdquo La sculpture byzantine 2384 Δρανδάκης Βυζαντινὰ γλυπτά XIV


159

Ταινάρου έχουν εντοπισθεί (μικρά) λατομεία λευκού μαρμάρου που χρησιμοποιήθηκαν κατά την αρχαιότητα85 ελάχιστα όμως είναι γνωστά για τη λειτουργία λατομείων κατά τους βυζαντινούς χρόνους και παρα-μένει επιτακτική η ανάγκη εκπόνησης σχετικής μελέτης86

Σαφώς το μάρμαρο ήταν υλικό ακριβό και οι μαρμάρινες διακο-σμημένες σαρκοφάγοι αποτελούν την εξαίρεση παρά τον κανόνα στα μεσοβυζαντινά ταφικά έθιμα προοριζόμενες για ένα συγκεκριμένο όσο και περιορισμένο αριθμό ατόμων με δυνατότητα να καλύψει το κόστος κατασκευής τους Οι ψευδοσαρκοφάγοι ήταν οπωσδήποτε οικονομικό-τερη πάντως και αυτή δαπανηρή λύση Στις περιπτώσεις ασφαλούς ταύτισης κτητόρων (ψευδο)σαρκοφάγων βάσει επιγραφών ή της κατά χώραν διατήρησής τους προκύπτει ότι πρόκειται για οσίους ή μέλη της πολιτικής και στρατιωτικής αριστοκρατίας87 Στη Μάνη του 11ου αιώνα με βάση τις μέχρι σήμερα γνωστές σωζόμενες επιγραφικές μαρ-τυρίες (περίπου 20 επιγραφές σε γλυπτά του β΄ μισού του 11ου αι) ως χορηγοί οικοδόμησης και διακόσμησης ναών εμφανίζονται κληρικοί (σαφώς εκπροσωπώντας το ποίμνιό τους) ή λαϊκοί πιθανότατα γαιο-κτήμονες αλλά και μικρές ομάδες τριών ή τεσσάρων ατόμων λαϊκών κληρικών και μοναχών mdashενίοτε συγγενώνmdash ενώ υπάρχει και μία

85 Bλ ενδεικτικά E D Chiotis laquoGeological Aspects of the Laconian Marbles and New Evidence on their Quarrying in Antiquityraquo (3ο Συμπόσιο Aρχαιομετρίας Aθήνα 6ndash10111996) Aρχαιομετρικές Mελέτες για την Eλληνική Προϊστορία και Aρχαιό-τητα I Mπασιάκος ndash E Aλούπη ndash Γ Φακορέλλης (επιστ επιμ) Aθήνα 2001 557ndash562 563ndash564 εικ 1ndash4 565 εικ 7 M Bruno κά laquoWhite marble quarries and architectural marbles of Cape Tainaron Greeceraquo Asmosia 5 Proceedings of the 5th International Conference of the Association for the Study of Marble and Other Stones in Antiquity Museum of Fine Arts Boston 11ndash1561998 Interdisciplinary Studies on Ancient Stone J J Herrmann Jr ndash N Herz ndash R Newman (επιμ) London 2002 36ndash46 με παλαιότερη βιβλιογραφία Επίσης πρόσφατα M Tsouli ldquoContribution to the study of the ancient marble quarries of the Mani Peninsula SW Laconia Peloponnese Greece the case of the quarry of white marble at the site Aspri Plaka Charouda Pyrgos Dirou and of the quarry of cippolino verde Tenario at the site Paliros-Koureloi near cape Tainaronrdquo SOMA 2007 Proceedings of the XI Symposium on Mediterranean Archaeology Istanbul Technical University 24ndash2942007 Ccedil Oumlzkan Ayguumln (επιμ) BAR International Series 1900 Oxford 2009 396ndash399 401ndash402 εικ 1ndash5 Ευχαριστώ και από εδώ τη συνάδελφο Μαρία Τσούλη για την άμεση αποστολή του ανατύπου της μελέτης της86 Βλ και Sodini ό π 245 υποσημ 75 Σχετικά με τη μη χρήση αρχαίου υλικού στη Μάνη βλ και Χ Μπούρας Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα Αθήνα 2001 102 147 Πρβλ επίσης ο ίδιος ldquoUnfinished Architectural Members in Middle Byzantine Greek Churchesrdquo Archaeology in Architecture Studies in Honor of Cecil L Striker J J Emerick ndash D M Deliyannis (επιμ) Mainz am Rhein 2005 2 όπου και μικρό σχόλιο για τον τρόπο λειτουργίας των τοπικών εργαστηρίων87 Πρβλ Παζαράς Σαρκοφάγοι 161 και αρ 1 16 18ndash20 35 36 45 50 56 72ndash75 92


160

περίπτωση συλλογικής χορηγίαςmiddot πρόκειται για άτομα μεσαίας κοι-νωνικής τάξης μέλη της τοπικής αγροτικής κοινωνίας88 Δεδομένης λοιπόν της ισχυρής τοπικής παράδοσης στη μαρμαρογλυπτική και του πλήθους γλυπτών μελών που έχουν ανευρεθεί κατά χώραν εντοιχι-σμένα ή διάσπαρτα mdashμε την επιφύλαξη πάντοτε και του τυχαίου των αρχαιολογικών ευρημάτωνmdash το γεγονός ότι έχουν εντοπισθεί ελάχιστα κατάλοιπα (ψευδο)σαρκοφάγων ενδεχομένως σχετίζεται με την κοινω-νική αυτή διαστρωμάτωση στη βυζαντινή Μάνη Δεν υπήρχαν τα οικο-νομικά μέσα για ένα ανάγλυφο περίτεχνο ταφικό μνημείο ίσως ούτε και αυτό ακόμη το ενδιαφέρον εάν δεν εντασσόταν στις συνήθειες και την παράδοση της περιοχής

Εν είδει επιλόγου θα ήθελα να σημειώσω ότι δεν ήταν βέβαια δυνα-τόν να έχω τον Νικόλαο Δρανδάκη δάσκαλο Διδάχτηκα όμως από τα γραπτά του τον πλούτο του υλικού και τις ιδιαιτερότητες της βυζαντι-νής Μάνης Μια έκφανση αυτών με την ισχνή αλλά συνάμα αντικατο-πτρίζουσα μια πραγματικότητα υλική μαρτυρία ταφικών αναγλύφων ας θεωρηθεί και η παρουσίαση αυτή

88 Kalopissi-Verti Epigraphic Evidence 339ndash346 Η ίδια laquoΕπιγραφικές μαρτυρίες από τη βυζαντινή Μάνηraquo στον παρόντα τόμο 91


1 Οχιά Άγιος Νικόλαος Πλάκα ψευδοσαρκοφάγου εντοιχισμένη στη νότια όψη του κωδωνοστασίου

2 Άνω Μπουλαριοί Αϊ-Στράτηγος Νάρθηκας νότιος τάφος πλάκα ψευδο-σαρκοφάγου

3 Άνω Μπουλαριοί Αϊ-Στράτηγος Νάρθηκας βόρειος τάφος πλάκα ψευδοσαρκοφάγου

ΠΙΝΑΚΑΣ 29

4 Άνω Μπουλαριοί Αϊ-Στράτηγος Κάλυμμα ψευδοσαρκοφάγου νότιου τάφου

1 Άνω Μπουλαριοί Αϊ-Στράτη-γος Ψευδοσαρκοφάγος βόρειου τάφου διάχωρο με παράσταση κενταύρου που τοξεύει τετράποδο

2 Χαρούδα Ταξιάρχης Επιστύλιο εντοιχισμένο στην ανατολική όψη με παράσταση κενταύρου που τοξεύει τετράποδο (λεπτομέρεια)

3 Κουβούκλια Πύργου Διρού Αγία Μαρίνα Υπέρθυρο με παράσταση κενταύρου που τοξεύει τετράποδο

ΠΙΝΑΚΑΣ 30

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 5η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΔΗΜΟΣ ΟΙΤΥΛΟΥ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ

ΝΙΚΟΛΑΟΥ Β ΔΡΑΝΔΑΚΗΓΙΑ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΑΝΗ Καραβοστάσι Οιτύλου 21ndash22 Ιουνίου 2008

ΠΡΑΚΤΙΚΑ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ Π ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΥ ndash ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΜΕΞΙΑ

ΣΠΑΡΤΗ 2008ndash2009















10












15















16


























Patrologia Graeca

17




























18







Πολεμίτα
















19









143



(Πίν 29ndash30)





144





145





146





147






148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30















10












15















16


























Patrologia Graeca

17




























18







Πολεμίτα
















19









143



(Πίν 29ndash30)





144





145





146





147






148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

15















16


























Patrologia Graeca

17




























18







Πολεμίτα
















19









143



(Πίν 29ndash30)





144





145





146





147






148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

16


























Patrologia Graeca

17




























18







Πολεμίτα
















19









143



(Πίν 29ndash30)





144





145





146





147






148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

17




























18







Πολεμίτα
















19









143



(Πίν 29ndash30)





144





145





146





147






148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

18







Πολεμίτα
















19









143



(Πίν 29ndash30)





144





145





146





147






148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

19









143



(Πίν 29ndash30)





144





145





146





147






148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

143



(Πίν 29ndash30)





144





145





146





147






148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

144





145





146





147






148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

145





146





147






148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

146





147






148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

147






148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

148





149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

149






150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

150





151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

151





152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

152




153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

153





154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

154





155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

155





156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

156





157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

157






158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

158





159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

159





160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

160








ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30




ΠΙΝΑΚΑΣ 29





ΠΙΝΑΚΑΣ 30





ΠΙΝΑΚΑΣ 30

Βυζαντινές μαρμάρινες ψευδοσαρκοφάγοι στη Μέσα Μάνη,...

Documents

Transcript of Βυζαντινές μαρμάρινες ψευδοσαρκοφάγοι στη Μέσα Μάνη,...